Vísindavefurinn: Hvernig varð alheimurinn til?

<!DOCTYPE html>     <html class="no-js lang-is" xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml" xmlns:og="http://ogp.me/ns#" xmlns:fb="https://www.facebook.com/2008/fbml" xml:lang="is" lang="is">  <head> <title>Vísindavefurinn: Hvernig varð alheimurinn til?</title> <meta charset="utf-8"> <meta name="viewport" content="width=device-width,initial-scale=1.0,user-scalable=yes,minimum-scalable=1.0" /> <meta name="google-site-verification" content="UeM_PYJ3NMU1SICgJbjpZdSnqgd7GyGP5YNeM7CYey0" /> <meta name="google-site-verification" content="W8zhu2vlmP8cDcSp9nCc3F-GKMvtWGBQqOb4cZ-DFhU" /> <meta property="og:image" content="https://www.visindavefur.is/myndir/visindavefur_logo_stort_200514.jpg"/> <meta property="fb:admins" content="723301661"/> <meta property="og:type" content="article"/> <meta property="og:url" content="http://www.visindavefur.is/svar.php?id=277"/> <meta property="og:title" content="Hvernig varð alheimurinn til?"/> <meta property="og:description" content="Með þessu svari er einnig svarað eftirtöldum spurningum: Hvað var áður en heimurinn varð til? (þ.e. áður en svonefndur \"Miklihvellur\" varð?) Spyrjandi: Atli Týr Ægisson Hvenær varð heimurinn til? Guðfinnur Sveinsson Hvaða efni var það sem sprakk í byrjun alheimsins? Sveinbjörn GeirssonTil að..."/> <meta property="og:site_name" content="Vísindavefurinn"/> <link rel="stylesheet" href="/design/vv_styles.css?748e8eaf222ddd121278b8de38c535185a1fe729"> <link rel="alternate" type="application/rss+xml" title="RSS fyrir Vísindavefinn" href="/visindavefur.rss" /> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/libs/opensearch/vv_opensearch.xml?ad167904565014f9f5c11520774f4f8e9e6449e7" title="Leit á Vísindavefnum" />    <script type="text/javascript"> var _paq = _paq || []; _paq.push(['trackPageView']); _paq.push(['enableLinkTracking']); (function() { var u="//vefgreinir.hi.is/"; _paq.push(['setTrackerUrl', u+'piwik.php']); _paq.push(['setSiteId', 122]); var d=document, g=d.createElement('script'), s=d.getElementsByTagName('script')[0]; g.type='text/javascript'; g.async=true; g.defer=true; g.src=u+'piwik.js'; s.parentNode.insertBefore(g,s); })(); </script> <noscript><p><img src="//vefgreinir.hi.is/piwik.php?idsite=122" style="border:0;" alt="" /></p></noscript>  </head> <body class="b-article"> <header class="header"> <div class="header-container"> <div class="header-logo"><a href="/"><img src="/design/i_vv/logo.svg?2024" alt="Vísindavefurinn"><span>Vísindavefurinn</span></a></div> <div class="header-mobile"> <nav class="mobile-nav" role="navigation"> <ul> <li class="categories"><a href="/vegna_thess.php?id="><svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none" stroke="currentColor" stroke-width="2" stroke-linecap="round" stroke-linejoin="round" class="feather feather-list"><line x1="8" y1="6" x2="21" y2="6"></line><line x1="8" y1="12" x2="21" y2="12"></line><line x1="8" y1="18" x2="21" y2="18"></line><line x1="3" y1="6" x2="3.01" y2="6"></line><line x1="3" y1="12" x2="3.01" y2="12"></line><line x1="3" y1="18" x2="3.01" y2="18"></line></svg><svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none" stroke="currentColor" stroke-width="2" stroke-linecap="round" stroke-linejoin="round" class="feather feather-x"><line x1="18" y1="6" x2="6" y2="18"></line><line x1="6" y1="6" x2="18" y2="18"></line></svg> <span>Flokkar</span></a></li> <li class="burger"><a href="/"> <span>Valmynd</span> <svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none" stroke="currentColor" stroke-width="2" stroke-linecap="round" stroke-linejoin="round" class="feather feather-menu"><line x1="3" y1="12" x2="21" y2="12"></line><line x1="3" y1="6" x2="21" y2="6"></line><line x1="3" y1="18" x2="21" y2="18"></line></svg><svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none" stroke="currentColor" stroke-width="2" stroke-linecap="round" stroke-linejoin="round" class="feather feather-x"><line x1="18" y1="6" x2="6" y2="18"></line><line x1="6" y1="6" x2="18" y2="18"></line></svg></a></li> <li class="lang"> <img src="/design/i_vv/lang.svg?2024" alt="English"> <a href="http://www.why.is/">EN</a> </li> </ul> </nav> </div> <nav class="category-nav" role="navigation"> <ul> <li class="cat-all"> <a href="/vegna_thess.php?id="> <img src="/design/i_vv/icon-category.svg" alt=""> <span>Allir flokkar</span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> <li class="cat-teal"> <a href="/vegna_thess.php?id=3"> <img src="/design/i_vv/icon-diversity.svg" alt=""> <span style="color:#719500"> Félagsvísindi </span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> <li class="cat-teal"> <a href="/vegna_thess.php?id=11"> <img src="/design/i_vv/icon-spa.svg" alt=""> <span style="color:#0098AA"> Heilbrigðisvísindi </span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> <li class="cat-teal"> <a href="/vegna_thess.php?id=2"> <img src="/design/i_vv/icon-neurology.svg" alt=""> <span style="color:#c0a14b"> Hugvísindi </span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> <li class="cat-teal"> <a href="/vegna_thess.php?id=152"> <img src="/design/i_vv/icon-school.svg" alt=""> <span style="color:#AC1A2F"> Menntavísindi </span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> <li class="cat-teal"> <a href="/vegna_thess.php?id=1"> <img src="/design/i_vv/icon-genetics.svg" alt=""> <span style="color:#EB7125"> Náttúruvísindi og verkfræði </span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> <li class="cat-teal"> <a href="/vegna_thess.php?id=43"> <img src="/design/i_vv/icon-neurology.svg" alt=""> <span style="color:#00457C"> Vísindavefur </span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> <li class="cat-teal"> <a href="/vegna_thess.php?id=202"> <img src="/design/i_vv/icon-account-balance.svg" alt=""> <span style="color:#00457C"> Þverfræðilegt efni </span> <img class="arrow-icon" src="/design/i_vv/arrow_right.svg"> </a> </li> </ul> </nav> <div class="header-desktop"> <nav class="desktop-nav" role="navigation"> <ul> <li><a href="/svar.php?id=73555">Tölfræði</a></li> <li><a href="/svar.php?id=70789">Um vefinn</a></li> <li><a href="/svar.php?id=70790">Þjónusta</a></li> <li class="search"> <form class="searchbar" action="/search/" method="GET"> <input type="search" name="q" class="d-search" placeholder="Sláðu inn leitarorð og ýttu á „enter“" /> <svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none"> <mask id="mask0_853_7542" style="mask-type:alpha" maskUnits="userSpaceOnUse" x="0" y="0" width="24" height="24"> <rect width="24" height="24" fill="#D9D9D9"/> </mask> <g mask="url(#mask0_853_7542)"> <path d="M19.6 21L13.3 14.7C12.8 15.1 12.225 15.4167 11.575 15.65C10.925 15.8833 10.2333 16 9.5 16C7.68333 16 6.146 15.371 4.888 14.113C3.62933 12.8543 3 11.3167 3 9.5C3 7.68333 3.62933 6.14567 4.888 4.887C6.146 3.629 7.68333 3 9.5 3C11.3167 3 12.8543 3.629 14.113 4.887C15.371 6.14567 16 7.68333 16 9.5C16 10.2333 15.8833 10.925 15.65 11.575C15.4167 12.225 15.1 12.8 14.7 13.3L21 19.6L19.6 21ZM9.5 14C10.75 14 11.8127 13.5627 12.688 12.688C13.5627 11.8127 14 10.75 14 9.5C14 8.25 13.5627 7.18733 12.688 6.312C11.8127 5.43733 10.75 5 9.5 5C8.25 5 7.18733 5.43733 6.312 6.312C5.43733 7.18733 5 8.25 5 9.5C5 10.75 5.43733 11.8127 6.312 12.688C7.18733 13.5627 8.25 14 9.5 14Z" fill="#4E4E4E"/> </g> </svg> </form> </li> <li class="lang"><img src="/design/i_vv/lang.svg?2024" alt="English"><a href="http://www.why.is/">EN</a></li> </ul> <a href="/search/" class="search-button btn btn-light"><svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none" stroke="currentColor" stroke-width="2" stroke-linecap="round" stroke-linejoin="round" class="feather feather-search"><circle cx="11" cy="11" r="8"></circle><line x1="21" y1="21" x2="16.65" y2="16.65"></line></svg></a> <div class="header-question"> <a href="/hvers_vegna.php?id=" onclick="javascript:$('a.send-question').click(); return false;" class="btn send">Senda inn spurningu <img src="/design/i_vv/message.svg" alt="message icon"></a> </div> </nav> <div class="header-data"> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-sun.svg" alt="Sólin"> Sólin <strong>Rís 10:26 • sest 16:02</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-moon.svg" alt="Tunglið"> Tunglið <strong>Rís 01:04 • Sest 15:19</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-flood.svg" alt="Flóð"> Flóð <strong>Árdegis: 01:05 • Síðdegis: 13:31</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-tide.svg" alt="Fjaran"> Fjara <strong>Árdegis: 07:12 • Síðdegis: 20:04</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> </div> </div> </div> <div class="header-data"> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-sun.svg" alt="Sólin"> Sólin <strong>Rís 10:26 • sest 16:02</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-moon.svg" alt="Tunglið"> Tunglið <strong>Rís 01:04 • Sest 15:19</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-flood.svg" alt="Flóð"> Flóð <strong>Árdegis: 01:05 • Síðdegis: 13:31</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> <div class="data-item"> <img src="/design/i_vv/icon-tide.svg" alt="Fjaran"> Fjara <strong>Árdegis: 07:12 • Síðdegis: 20:04</strong> <span>í Reykjavík</span> </div> </div> </header> <div class="poppin md-send"> <a class="instructions" href="#">Leiðbeiningar<svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none" stroke="currentColor" stroke-width="2" stroke-linecap="round" stroke-linejoin="round" class="feather feather-help-circle"><circle cx="12" cy="12" r="10"></circle><path d="M9.09 9a3 3 0 0 1 5.83 1c0 2-3 3-3 3"></path><line x1="12" y1="17" x2="12.01" y2="17"></line></svg></a><a class="instructions-close" href="#">Til baka <svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none" stroke="currentColor" stroke-width="2" stroke-linecap="round" stroke-linejoin="round" class="feather feather-arrow-left"><line x1="19" y1="12" x2="5" y2="12"></line><polyline points="12 19 5 12 12 5"></polyline></svg></a> <h2>Sendu inn spurningu </h2> <div class="instructions-more"> <p class="first">Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.</p> <p>Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.</p> <p>Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.</p> <p>Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.</p> <p>Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!</p> <div class="content-left-sep"></div> </div> <form action="/hvers_vegna.php?id=" method="POST" name="question_send"> <div class="md-fields"> <input type="hidden" name="step" value="4"> <div class="md-input"> <label for="s-fname">Nafn</label> <input type="text" name="f_name" class="send-input" id="s-fname" required="required" value=""> <input type="hidden" name="l_name" class="send-input" id="s-sname" value=""> </div> <div class="md-input"> <label for="s-email">Netfang</label> <input type="email" name="email" class="send-input" id="s-email" required="required" value=""> </div> <div class="md-input"> <label for="s-byear">Fæðingarár</label> <input type="number" name="birthyear" class="send-input" id="s-byear" maxlength="4" required="required" value=""> </div> <div class="md-input"> <label for="s-math">Ruslpóstvörn</label> <input type="hidden" name="vv_math_problem_hash_id" class="vv_math_problem_hash_id" id="vv_math_problem_hash_id" value=""> <input type="text" name="vv_math_problem_answer" id="vv_math_problem_answer" class="send-input" valuesize="2" maxlength="2" required="required" style="width: 30%;"> <span class="s-math-container"> = <span class="math_problem_num1_txt"></span> <img class="math_problem_math_icon" src="" /> <span class="math_problem_num2_txt"></span> </span> </div> <div class="md-input"> <label for="s-question">Spurning</label> <textarea type="text" name="question" class="send-input i-question" id="s-question" rows="6" required="required"></textarea> </div> </div> <div class="md-actions"> <button type="button" value="" class="btn btn-white"><i data-feather="x"></i> Hætta við</button> <button type="submit" value="Senda" class="btn send-button"><i data-feather="check"></i> Senda</button> </div> </form> </div> <section class="layout"> <div class="main-content"> <div class="backdrop-blue">  <div class="article-header layout-item"> <div class="breadcrumbs-button"> <img class="br-arrow" src="/design/i_vv/icon-arrow-left.svg"> <img class="br-home" src="/design/i_vv/icon-home.svg"> <a class="br-back" href="/">Forsíða</a> <a href="/vegna_thess.php?id=1">Náttúruvísindi og verkfræði</a> <a href="/vegna_thess.php?id=78">Stjarnvísindi: alheimurinn</a> <span>Hvernig varð alheimurinn til?</span> </div> <div class="headline-elements"> <div class="breadcrumbs"> <div class="b-left"> <p class="top">Flokkun:</p> </div> <div class="b-right"> <span class="b-date">22.3.2000</span> <div class="b-cat"> <a href="/vegna_thess.php?id=1">Náttúruvísindi og verkfræði</a> <a href="/vegna_thess.php?id=78">Stjarnvísindi: alheimurinn</a> </div> </div> </div> <h1>Hvernig varð alheimurinn til?</h1> <p class="authors"> Tryggvi Þorgeirsson </p> </div>   </div> </div> <div class="article-wrapper layout-item"> <section class="content-left"> <article class="default-article"> <section class="article-text" id="vv-article-text-area"> <div id="readspeaker_button1" class="rs_skip rsbtn rs_preserve" style="text-align: right; display:block;"> <a rel="nofollow" class="rsbtn_play" accesskey="L" title="Hlustaðu á þessa síðu lesna af ReadSpeaker webReader" href="//app-eu.readspeaker.com/cgi-bin/rsent?customerid=10303&lang=is_is&voice=is_dora&readid=vv-article-text-area&url=https%3A%2F%2Fwww.visindavefur.is%2Fsvar.php%3Fid%3D277"> <span class="rsbtn_left rsimg rspart"><span class="rsbtn_text"><span>Hlusta</span></span></span> <span class="rsbtn_right rsimg rsplay rspart"></span> </a> </div> Með þessu svari er einnig svarað eftirtöldum spurningum: <blockquote>Hvað var áður en heimurinn varð til? (þ.e. áður en svonefndur "Miklihvellur" varð?) Spyrjandi: Atli Týr Ægisson<p class="br"></p> <p class="br"></p> Hvenær varð heimurinn til? Guðfinnur Sveinsson<p class="br"></p> <p class="br"></p> Hvaða efni var það sem sprakk í byrjun alheimsins? Sveinbjörn Geirsson</blockquote>Til að svara þessum spurningum þarf fyrst að skýra frá nokkrum staðreyndum sem hafa gefið vísbendingar um uppruna og þróun alheimsins.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Alheimurinn er stöðugt að þenjast út. Að þessari niðurstöðu komst bandaríski stjörnufræðingurinn <a href="/svar.php?id=58131" title="Hver var Edwin Hubble og hvernig breytti hann heimsmynd okkar?" alt="Hver var Edwin Hubble og hvernig breytti hann heimsmynd okkar?" target="_self">Edwin Hubble</a> (1889-1953) fyrstur manna á þriðja áratugnum. Hann veitti því athygli við athuganir á fjarlægum vetrarbrautum að ljósið frá þeim bar merki þess að þær væru að fjarlægjast jörðina. Í ljós kom að þeim mun fjarlægari sem vetrarbrautirnar eru, þeim mun hraðar fjarlægjast þær okkur. Að þessu komst Hubble meðal annars með því að athuga rauðvik ljóssins frá vetrarbrautunum; sjá nánar um rauðvik í svari Árdísar Elíasdóttur og fleiri um <a href="svar.asp?id=225" target="_self">Doppler-hrif</a>. Þetta mátti skýra með því að rúmið sjálft væri að þenjast út svipað og blaðra sem er að stækka. Þeim mun meira rúm sem er milli jarðar og vetrarbrautar því meira eykst fjarlægðin og vetrarbrautin virðist fjarlægjast okkur hraðar.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Sú hugmynd að alheimurinn sé að þenjast út, hversu undarleg sem hún kann að virðast, kemur vel heim og saman við ýmsar mælingar og athuganir sem gerðar hafa verið í stjarnvísindum og hún telst því núna vera vel staðfest. Á þessari hugmynd hafa menn síðan byggt frekari rannsóknir og er hún til dæmis undirstaðan að núverandi hugmyndum um uppruna alheimsins í svokölluðum Miklahvelli.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Til að átta okkur á uppruna alheimsins þurfum við sem sagt að hafa í huga að alheimurinn er að þenjast út. Ennfremur gerum við ráð fyrir að útþenslan hafi staðið yfir allt frá upphafi. Ekki er óeðlilegt að gera ráð fyrir þessu því að ljós frá fjarlægustu vetrarbrautum ber líka merki þess að þær séu að fjarlægjast okkur. Vegna þess hve fjarlægar þessar vetrarbrautir eru þá hefur það ljós sem við sjáum núna lagt af stað frá þeim fyrir mörgum milljörðum ára, og þannig má sjá að vetrarbrautirnar voru líka að fjarlægjast okkur þá. Um þetta má lesa nánar í svari okkar við því <a href="svar.asp?id=31" target="_self"> hvers vegna við horfum í raun aftur í tímann þegar við horfum út í geim.</a> <p class="br"></p> <p class="br"></p> Fyrst alheimurinn hefur ætíð verið að þenjast út er ljóst að í fortíðinni hefur efnið í heiminum legið þéttar saman. Vitað er að efni getur þjappast saman mun meir en við þekkjum hér á jörðinni. Þegar stjörnur enda ævi sína falla þær oft saman og efnið í þeim þjappast gríðarlega mikið. Þegar massamiklar stjörnur falla saman geta þær myndað nifteindastjörnur, sem eru svo þéttar að þeim má líkja við einn geysistóran atómkjarna. Efnið í þeim er svo samþjappað að ein teskeið af því vegur um 400 milljón tonn! Þó eru til enn þéttari fyrirbæri. Í svartholum hefur efnið þjappast svo mikið að þéttleikinn er bókstaflega óendanlega mikill. Þyngdarafl svarthola er slíkt að ljós sleppur ekki einu sinni frá þeim og því eru þau svört.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Ef við lítum nógu langt aftur má álykta að efni alheimsins hafi í upphafi verið óendanlega þétt. Talið er að þetta óendanlega þétta frumástand hafi síðan byrjað að þenjast út í því sem kallað hefur verið Miklihvellur. Sá atburður er talinn hafa orðið fyrir um það bil 15 milljörðum ára, þó að erfitt sé að ákvarða þá tölu nákvæmlega. Nánar verður fjallað um þessa aldursákvörðun á Vísindavefnum innan tíðar.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Þegar spurt er hvaða efni hafi sprungið í byrjun alheimsins þarf að athuga að ekki er um að ræða sprengingu neitt í líkingu við það sem við tengjum því orði, enda hefur atburðurinn verið kallaður Miklihvellur en ekki Miklasprenging. Í venjulegum sprengingum sundrast eitthvert efni og þeytist út í rúmið. Í Miklahvelli var það rúmið sjálft sem þandist út og með því allt efni alheimsins.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Að sjálfsögðu er nánast ómögulegt að ímynda sér allt efni alheimsins í óendanlega þéttu ástandi. Við slíkar aðstæður bregðast jafnvel öll þekkt eðlisfræðilögmál og því er ekki hægt að gera sér grein fyrir ástandi alheimsins þá, og enn síður ástandinu fyrir Miklahvell. Í raun er því merkingarlaust að tala um það sem gerðist fyrir Miklahvell því að við höfum engar leiðir til að skilja það, tíminn sjálfur var ekki einu sinni til! Hins vegar geta vísindin útskýrt eðli alheimsins allt frá því að örstuttur tími var liðinn frá Miklahvelli, ekki meira en 10<sup>-43</sup> sekúnda, sem er svo stuttur tími að efnið sem nú myndar hinn sýnilega alheim hafði ekki enn komist nærri því að ná stærð minnstu efniseinda sem við þekkjum í dag. <p class="br"></p> <p class="br"></p> <p class="br"></p> <b>Lesefni:</b><p class="br"></p> <p class="br"></p> Einar H. Guðmundsson, "Heimsmynd stjarnvísindanna: Sannleikur eða skáldskapur?", hjá Andra S. Björnssyni o.fl., <i>Er vit í vísindum?</i> Reykjavík: Háskólaútgáfan, 1996, bls. 39-68.<p class="br"></p> Gunnlaugur Björnsson, "Sólir og svarthol", hjá Þorsteini Vilhjálmssyni, <i>Undur veraldar</i>. Reykjavík: Mál og menning, 1998, bls. 43-62.<p class="br"></p> Stephen Hawking, <i>Saga tímans</i>. Guðmundur Arnlaugsson íslenskaði. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1990.<p class="br"></p> Steven Weinberg, <i>Ár var alda</i>. Guðmundur Arnlaugsson íslenskaði. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1998.<p class="br"></p> <p class="br"></p> <b>Vefsetur:</b> <p class="br"></p> <p class="br"></p> <a href="http://www.nasa.gov/" target="_blank">Geimferðastofnun Bandaríkjanna</a><p class="br"></p> <p class="br"></p> <a href="http://www.stsci.edu/" target="_blank">Vefsetur Hubble-sjónaukans</a><p class="br"></p> <p class="br"></p> <a href="http://www.astro.hi.is/main/stjarnvisindi.html" target="_blank">Stjarnvísindi við Háskóla Íslands</a> og fjöldi tengla þar. </section> </article> </section> <section class="content-right"> <div id="content-right-wrapper"> <div class="authors"> <h4>Höfundur</h4> <div class="author"><div class="au-img"><img src="/myndir/thumbs/tryggvi_thorgeirsson_hofundur_260221_thumb_70w.png" alt="Tryggvi Þorgeirsson" /></div><div class="au-name"><p><a href="/hofundur/318/tryggvi-thorgeirsson/">Tryggvi Þorgeirsson</a></p></div><div class="au-pos"><p>læknir og fyrrverandi starfsmaður Vísindavefsins</p></div></div> </div> <div class="publish-date"> <h4>Útgáfudagur</h4> <p>22.3.2000</p> </div> <div class="publish-date"> <h4>Síðast uppfært</h4> <p>11.4.2019</p> </div> <div class="publisher"> <h4>Spyrjandi</h4> <p>Stefán Páll Jónsson, Börkur Kristinsson</p> </div> <div class="tags"> <h4>Efnisorð</h4> <ul> <li><a href="/search/?q=heimsfr%C3%A6%C3%B0i">heimsfræði</a></li> <li><a href="/search/?q=upphaf+heimsins">upphaf heimsins</a></li> <li><a href="/search/?q=alheimur">alheimur</a></li> <li><a href="/search/?q=Miklihvellur">Miklihvellur</a></li> </ul> </div> <div class="footnote"> <h4>Tilvísun</h4> <p id="citation_chicago" class="citation_displayed"> Tryggvi Þorgeirsson. „Hvernig varð alheimurinn til?“ <i>Vísindavefurinn</i>, 22. mars 2000, sótt 24. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=277. </p> <p id="citation_apa" class="citation_hidden"> Tryggvi Þorgeirsson. (2000, 22. mars). <i>Hvernig varð alheimurinn til?</i> Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=277 </p> <p id="citation_mla" class="citation_hidden"> Tryggvi Þorgeirsson. „Hvernig varð alheimurinn til?“ <i>Vísindavefurinn</i>. 22. mar. 2000. Vefsíða. 24. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=277>. </p> <p class="box-blue citation-buttons-wrapper"> <a href="#citation_chicago" class="citation-button">Chicago</a> <span class="citation-separator">|</span> <a href="#citation_apa" class="citation-button">APA</a> <span class="citation-separator">|</span> <a href="#citation_mla" class="citation-button">MLA</a> </p> </div> <div class="social-share"> <h4>Deila</h4> <div class="share-buttons"> <a href="/send.php?id=6587" class="share email" title="Senda"><img src="/design/i_vv/icon-email-big.svg?2024e" width="32" height="32" color="#10099f"></a> <a href="https://www.facebook.com/sharer.php?u=https%3A%2F%2Fwww.visindavefur.is%2Fsvar.php%3Fid%3D277" class="share" target="_new"><img src="/design/i_vv/icon-facebook.svg"></a> <a href="https://www.linkedin.com/shareArticle?mini=true&url=https%3A%2F%2Fwww.visindavefur.is%2Fsvar.php%3Fid%3D277&title=Hvernig%20var%C3%B0%20alheimurinn%20til%3F" class="share" target="_new"><img src="/design/i_vv/icon-linkedin.svg" width="32" height="32"></a> <a href="https://x.com/intent/tweet?text=https%3A%2F%2Fwww.visindavefur.is%2Fsvar.php%3Fid%3D277" class="share" target="_new"><img src="/design/i_vv/icon-x.svg" width="32" height="32"></a> </div> </div> </div> </section> </div> <section class="content-below backdrop-blue"> <div class="recent-answers layout-item"> </div> </section> </div> </section> <footer> <section> <div class="footer-container"> <div class="footer-left-right"> <div class="footer-left"> <a href="/"><div class="logo-bottom"></div></a> </div> <div class="footer-center contact-info">  <ul class="contact-list">  <li><img src="/design/i_vv/icon-location.svg" alt="">Dunhaga 5, 107 Reykjavík</li> <li><img src="/design/i_vv/icon-telephone.svg" alt=""><a href="tel:+3545254765">525-4765</a></li> <li class="f-email"><img src="/design/i_vv/icon-email.svg" alt=""><a href="mailto:visindavefur@hi.is">Tölvupóstur <span class="extra">til ritstjórnar</span></a></li>  </ul>  </div> <div class="footer-right"> <a href="#" class="arrow-btn scroll-up">Skruna upp<svg xmlns="http://www.w3.org/2000/svg" width="24" height="24" viewBox="0 0 24 24" fill="none"><mask id="mask0_798_1658" style="mask-type:alpha" maskUnits="userSpaceOnUse" x="0" y="0" width="24" height="24"><rect width="24" height="24" fill="#D9D9D9"/></mask><g mask="url(#mask0_798_1658)"><path d="M11 20V7.825L5.4 13.425L4 12L12 4L20 12L18.6 13.425L13 7.825V20H11Z" fill="#10099F"/></g></svg></a> </div> </div> </div> </section> </footer> <div class="poppin poppin--alert --hide" id="cookie-policy-disclaimer"> <p>Þessi síða notar vafrakökur <a href="/svar.php?id=76210">Nánari upplýsingar</a></p> <a href="#" class="btn" onclick="javascript:vv_public_cookie_policy_ok();">Ég samþykki <i data-feather="check-circle"></i></a> </div>   <script type="text/javascript" src="/libs/js/jquery-2.2.4.min.js?c6ab43d6596db5a7d10faf2338aea3f6cb734ac7"></script> <script type="text/javascript" src="/libs/js/jquery.cookie.js?8c4cbb4a39b126679aeb4dcd82817c380b8a2041"></script> <script type="text/javascript" src="/libs/js/jquery.waypoints.js?d4073724d7a9642ad4081c2d83e247f94261cc56"></script> <script type="text/javascript" src="/libs/js/feather.js?f95a28afade14d2a05d9dbcb9d05bc5315a71ed4"></script> <script type="text/javascript" src="/libs/js/mainweb-is.js?266919373c4ea4d8510d35411c8281aa49dbb167"></script> <script src="//cdn1.readspeaker.com/script/10303/webReader/webReader.js?pids=wr" type="text/javascript"></script> <div class="poppin md-email" > <h2>Senda grein til vinar</h2> <form action="/send.php" method="POST" name="question_send"> <input type="hidden" name="dosend" value="true"> <input type="hidden" name="id" value="277"> <div class="md-fields"> <div class="md-input"> <label for="fnafn">Nafn þitt</label> <input id="fnafn" name="send_sender_name" value="" type="text" required="required" /> </div> <div class="md-input"> <label for="e-email">Netfang þitt</label> <input id="e-mail" name="send_sender_email" value="" type="email" required="required" /> </div> <div class="md-input"> <label for="e-email2">Netfang móttakanda</label> <input id="e-email2" name="send_recv_email" value="" type="email" required="required" /> </div> <div class="md-input"> <label for="s-math">Ruslpóstvörn</label> <input type="hidden" name="vv_math_problem_hash_id" class="vv_math_problem_hash_id" id="vv_math_problem_hash_id" value=""> <input type="text" name="vv_math_problem_answer" id="vv_math_problem_answer" class="send-input" valuesize="2" maxlength="2" required="required" style="width: 30%;"> <span class="s-math-container"> = <span class="math_problem_num1_txt"></span> <img class="math_problem_math_icon" src="" /> <span class="math_problem_num2_txt"></span> </span> </div> <div class="md-input"> <label for="e-message">Svar</label> <p>Hvernig varð alheimurinn til?<br /> Með þessu svari er einnig svarað eftirtöldum spurningum: <blockquote>Hvað var áður en heimurinn varð til? (þ.e. áður en svonefndur "Miklihvellur" varð?) Spyrjandi: Atli Týr Ægisson<p class="br"></p> <p class="br"></p> Hvenær varð heimurinn til? Guðfinnur Sveinsson<p class="br"></p> <p class="br"></p> Hvaða efni var það sem sprakk í byrjun alheimsins? Sveinbjörn Geirsson</blockquote>Til að svara þessum spurningum þarf fyrst að skýra frá nokkrum staðreyndum sem hafa gefið vísbendingar um uppruna og þróun alheimsins.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Alheimurinn er stöðugt að þenjast út. Að þessari niðurstöðu komst bandaríski stjörnufræðingurinn <a href="/svar.php?id=58131" title="Hver var Edwin Hubble og hvernig breytti hann heimsmynd okkar?" alt="Hver var Edwin Hubble og hvernig breytti hann heimsmynd okkar?" target="_self">Edwin Hubble</a> (1889-1953) fyrstur manna á þriðja áratugnum. Hann veitti því athygli við athuganir á fjarlægum vetrarbrautum að ljósið frá þeim bar merki þess að þær væru að fjarlægjast jörðina. Í ljós kom að þeim mun fjarlægari sem vetrarbrautirnar eru, þeim mun hraðar fjarlægjast þær okkur. Að þessu komst Hubble meðal annars með því að athuga rauðvik ljóssins frá vetrarbrautunum; sjá nánar um rauðvik í svari Árdísar Elíasdóttur og fleiri um <a href="svar.asp?id=225" target="_self">Doppler-hrif</a>. Þetta mátti skýra með því að rúmið sjálft væri að þenjast út svipað og blaðra sem er að stækka. Þeim mun meira rúm sem er milli jarðar og vetrarbrautar því meira eykst fjarlægðin og vetrarbrautin virðist fjarlægjast okkur hraðar.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Sú hugmynd að alheimurinn sé að þenjast út, hversu undarleg sem hún kann að virðast, kemur vel heim og saman við ýmsar mælingar og athuganir sem gerðar hafa verið í stjarnvísindum og hún telst því núna vera vel staðfest. Á þessari hugmynd hafa menn síðan byggt frekari rannsóknir og er hún til dæmis undirstaðan að núverandi hugmyndum um uppruna alheimsins í svokölluðum Miklahvelli.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Til að átta okkur á uppruna alheimsins þurfum við sem sagt að hafa í huga að alheimurinn er að þenjast út. Ennfremur gerum við ráð fyrir að útþenslan hafi staðið yfir allt frá upphafi. Ekki er óeðlilegt að gera ráð fyrir þessu því að ljós frá fjarlægustu vetrarbrautum ber líka merki þess að þær séu að fjarlægjast okkur. Vegna þess hve fjarlægar þessar vetrarbrautir eru þá hefur það ljós sem við sjáum núna lagt af stað frá þeim fyrir mörgum milljörðum ára, og þannig má sjá að vetrarbrautirnar voru líka að fjarlægjast okkur þá. Um þetta má lesa nánar í svari okkar við því <a href="svar.asp?id=31" target="_self"> hvers vegna við horfum í raun aftur í tímann þegar við horfum út í geim.</a> <p class="br"></p> <p class="br"></p> Fyrst alheimurinn hefur ætíð verið að þenjast út er ljóst að í fortíðinni hefur efnið í heiminum legið þéttar saman. Vitað er að efni getur þjappast saman mun meir en við þekkjum hér á jörðinni. Þegar stjörnur enda ævi sína falla þær oft saman og efnið í þeim þjappast gríðarlega mikið. Þegar massamiklar stjörnur falla saman geta þær myndað nifteindastjörnur, sem eru svo þéttar að þeim má líkja við einn geysistóran atómkjarna. Efnið í þeim er svo samþjappað að ein teskeið af því vegur um 400 milljón tonn! Þó eru til enn þéttari fyrirbæri. Í svartholum hefur efnið þjappast svo mikið að þéttleikinn er bókstaflega óendanlega mikill. Þyngdarafl svarthola er slíkt að ljós sleppur ekki einu sinni frá þeim og því eru þau svört.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Ef við lítum nógu langt aftur má álykta að efni alheimsins hafi í upphafi verið óendanlega þétt. Talið er að þetta óendanlega þétta frumástand hafi síðan byrjað að þenjast út í því sem kallað hefur verið Miklihvellur. Sá atburður er talinn hafa orðið fyrir um það bil 15 milljörðum ára, þó að erfitt sé að ákvarða þá tölu nákvæmlega. Nánar verður fjallað um þessa aldursákvörðun á Vísindavefnum innan tíðar.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Þegar spurt er hvaða efni hafi sprungið í byrjun alheimsins þarf að athuga að ekki er um að ræða sprengingu neitt í líkingu við það sem við tengjum því orði, enda hefur atburðurinn verið kallaður Miklihvellur en ekki Miklasprenging. Í venjulegum sprengingum sundrast eitthvert efni og þeytist út í rúmið. Í Miklahvelli var það rúmið sjálft sem þandist út og með því allt efni alheimsins.<p class="br"></p> <p class="br"></p> Að sjálfsögðu er nánast ómögulegt að ímynda sér allt efni alheimsins í óendanlega þéttu ástandi. Við slíkar aðstæður bregðast jafnvel öll þekkt eðlisfræðilögmál og því er ekki hægt að gera sér grein fyrir ástandi alheimsins þá, og enn síður ástandinu fyrir Miklahvell. Í raun er því merkingarlaust að tala um það sem gerðist fyrir Miklahvell því að við höfum engar leiðir til að skilja það, tíminn sjálfur var ekki einu sinni til! Hins vegar geta vísindin útskýrt eðli alheimsins allt frá því að örstuttur tími var liðinn frá Miklahvelli, ekki meira en 10<sup>-43</sup> sekúnda, sem er svo stuttur tími að efnið sem nú myndar hinn sýnilega alheim hafði ekki enn komist nærri því að ná stærð minnstu efniseinda sem við þekkjum í dag. <p class="br"></p> <p class="br"></p> <p class="br"></p> <b>Lesefni:</b><p class="br"></p> <p class="br"></p> Einar H. Guðmundsson, "Heimsmynd stjarnvísindanna: Sannleikur eða skáldskapur?", hjá Andra S. Björnssyni o.fl., <i>Er vit í vísindum?</i> Reykjavík: Háskólaútgáfan, 1996, bls. 39-68.<p class="br"></p> Gunnlaugur Björnsson, "Sólir og svarthol", hjá Þorsteini Vilhjálmssyni, <i>Undur veraldar</i>. Reykjavík: Mál og menning, 1998, bls. 43-62.<p class="br"></p> Stephen Hawking, <i>Saga tímans</i>. Guðmundur Arnlaugsson íslenskaði. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1990.<p class="br"></p> Steven Weinberg, <i>Ár var alda</i>. Guðmundur Arnlaugsson íslenskaði. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1998.<p class="br"></p> <p class="br"></p> <b>Vefsetur:</b> <p class="br"></p> <p class="br"></p> <a href="http://www.nasa.gov/" target="_blank">Geimferðastofnun Bandaríkjanna</a><p class="br"></p> <p class="br"></p> <a href="http://www.stsci.edu/" target="_blank">Vefsetur Hubble-sjónaukans</a><p class="br"></p> <p class="br"></p> <a href="http://www.astro.hi.is/main/stjarnvisindi.html" target="_blank">Stjarnvísindi við Háskóla Íslands</a> og fjöldi tengla þar....</p> </div> </div> <div class="md-actions"> <button type="button" value="" class="btn btn-white"><i data-feather="x"></i> Hætta við</button> <button type="submit" value="Senda" class="btn send-button"><i data-feather="check"></i> Senda</button> </div> </form> </div> <div id="fb-root"></div> <script>(function(d, s, id) { var js, fjs = d.getElementsByTagName(s)[0]; if (d.getElementById(id)) return; js = d.createElement(s); js.id = id; js.src = "//connect.facebook.net/en_US/all.js#xfbml=1"; fjs.parentNode.insertBefore(js, fjs); }(document, 'script', 'facebook-jssdk'));</script> </body> </html>

CINXE.COM

Vísindavefurinn: Hvernig varð alheimurinn til?