CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Limes Górnogermańsko-Retycki – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"140285a2-f382-4911-abeb-d7ee42dee086","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Limes_Górnogermańsko-Retycki","wgTitle":"Limes Górnogermańsko-Retycki","wgCurRevisionId":72492031,"wgRevisionId":72492031,"wgArticleId":1054775,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Fortyfikacje starożytnego Rzymu","Stanowiska archeologiczne w Niemczech","Zabytki Niemiec","Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Niemczech"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Limes_Górnogermańsko-Retycki","wgRelevantArticleId":1054775,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[], "wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":72492031,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":20000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q17374397","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true, "wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=[ "ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022", "ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8d/Saalburg.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="900"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Saalburg.jpg/800px-Saalburg.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="600"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Saalburg.jpg/640px-Saalburg.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="480"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Limes Górnogermańsko-Retycki – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Limes_Górnogermańsko-Retycki rootpage-Limes_Górnogermańsko-Retycki skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Limes+G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Limes+G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Limes+G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Limes+G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Limes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Limes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Limes</span> </div> </a> <ul id="toc-Limes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Funkcje" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Funkcje"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Funkcje</span> </div> </a> <ul id="toc-Funkcje-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Budowa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Budowa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Budowa</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Budowa-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Budowa</span> </button> <ul id="toc-Budowa-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Historia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Historia</span> </div> </a> <ul id="toc-Historia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Palisada,_wały_i_rowy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Palisada,_wały_i_rowy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Palisada, wały i rowy</span> </div> </a> <ul id="toc-Palisada,_wały_i_rowy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Osobliwości_techniczne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Osobliwości_techniczne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Osobliwości techniczne</span> </div> </a> <ul id="toc-Osobliwości_techniczne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Towarzysząca_infrastruktura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Towarzysząca_infrastruktura"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>Towarzysząca infrastruktura</span> </div> </a> <ul id="toc-Towarzysząca_infrastruktura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Upadek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Upadek"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Upadek</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Upadek-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Upadek</span> </button> <ul id="toc-Upadek-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Walki_za_czasów_Aleksandra_Sewera" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Walki_za_czasów_Aleksandra_Sewera"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Walki za czasów Aleksandra Sewera</span> </div> </a> <ul id="toc-Walki_za_czasów_Aleksandra_Sewera-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Upadek_gospodarczy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Upadek_gospodarczy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Upadek gospodarczy</span> </div> </a> <ul id="toc-Upadek_gospodarczy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wyprawy_Germanów_w_260" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Wyprawy_Germanów_w_260"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Wyprawy Germanów w 260</span> </div> </a> <ul id="toc-Wyprawy_Germanów_w_260-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Historia_badań_naukowych" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia_badań_naukowych"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Historia badań naukowych</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Historia_badań_naukowych-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Historia badań naukowych</span> </button> <ul id="toc-Historia_badań_naukowych-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Komisja_Rzeszy_ds._Limes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Komisja_Rzeszy_ds._Limes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Komisja Rzeszy ds. Limes</span> </div> </a> <ul id="toc-Komisja_Rzeszy_ds._Limes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przebieg_granicy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Przebieg_granicy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Przebieg granicy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przebieg_granicy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Późniejsze_znaczenie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Późniejsze_znaczenie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Późniejsze znaczenie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Późniejsze_znaczenie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Późniejsze znaczenie</span> </button> <ul id="toc-Późniejsze_znaczenie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Limes_dzisiaj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Limes_dzisiaj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Limes dzisiaj</span> </div> </a> <ul id="toc-Limes_dzisiaj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Światowe_Dziedzictwo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Światowe_Dziedzictwo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Światowe Dziedzictwo</span> </div> </a> <ul id="toc-Światowe_Dziedzictwo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Limes Górnogermańsko-Retycki</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 18 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-18" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">18 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Hornogerm%C3%A1nsk%C3%BD_a_raetsk%C3%BD_limes" title="Hornogermánský a raetský limes – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Hornogermánský a raetský limes" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Obergermanisch-Raetischer_Limes" title="Obergermanisch-Raetischer Limes – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Obergermanisch-Raetischer Limes" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Upper_Germanic-Rhaetian_Limes" title="Upper Germanic-Rhaetian Limes – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Upper Germanic-Rhaetian Limes" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Limes_de_la_Alta_Germania-Recia" title="Limes de la Alta Germania-Recia – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Limes de la Alta Germania-Recia" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Supra%C4%9Dermana-raeta_limeso" title="Supraĝermana-raeta limeso – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Supraĝermana-raeta limeso" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Limes_germanico-retico" title="Limes germanico-retico – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Limes germanico-retico" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%9C%D7%99%D7%9E%D7%A1_%D7%A9%D7%9C_%D7%92%D7%A8%D7%9E%D7%90%D7%A0%D7%99%D7%94_%D7%A1%D7%95%D7%A4%D7%A8%D7%99%D7%95%D7%A8-%D7%A8%D7%99%D7%99%D7%98%D7%99%D7%94" title="הלימס של גרמאניה סופריור-רייטיה – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="הלימס של גרמאניה סופריור-רייטיה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%96%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%9D_%E1%83%92%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98" title="ზემო გერმანია-რეტიის ლიმესი – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ზემო გერმანია-რეტიის ლიმესი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Limes_Germanicus_superior_et_Raeticus" title="Limes Germanicus superior et Raeticus – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Limes Germanicus superior et Raeticus" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9F%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%98_%E1%83%92%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%A8_%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98" title="ჟიმოლენი გერმანია-რეტიაშ ლიმესი – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ჟიმოლენი გერმანია-რეტიაშ ლიმესი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Opper-Germaans-Raetische_limes" title="Opper-Germaans-Raetische limes – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Opper-Germaans-Raetische limes" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%81" title="Верхнегерманско-ретийский лимес – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Верхнегерманско-ретийский лимес" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Gornjegermansko-retijski_limes" title="Gornjegermansko-retijski limes – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Gornjegermansko-retijski limes" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Limes_i_%C3%B6vre_Germanien_och_Raetien" title="Limes i övre Germanien och Raetien – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Limes i övre Germanien och Raetien" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Yukar%C4%B1_Germanik-Raetia_Limesi" title="Yukarı Germanik-Raetia Limesi – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Yukarı Germanik-Raetia Limesi" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%BD%D1%8C%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D0%B5%D1%86%D1%96%D0%B9%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BB%D1%96%D0%BC%D0%B5%D1%81" title="Верхньогермансько-реційський лімес – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Верхньогермансько-реційський лімес" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%C3%AAn_th%C3%A0nh_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_Germania-Rhaetia" title="Biên thành Thượng Germania-Rhaetia – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Biên thành Thượng Germania-Rhaetia" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%8A%E6%97%A5%E8%80%B3%E6%9B%BC-%E9%9B%B7%E8%92%82%E4%BA%9E%E7%95%8C%E7%89%86" title="上日耳曼-雷蒂亞界牆 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="上日耳曼-雷蒂亞界牆" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q17374397#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="new vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dyskusja:Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&redlink=1" rel="discussion" class="new" title="Dyskusja o zawartości tej strony (strona nie istnieje) [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&oldid=72492031" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&id=72492031&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FLimes_G%25C3%25B3rnogerma%25C5%2584sko-Retycki"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FLimes_G%25C3%25B3rnogerma%25C5%2584sko-Retycki"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Limes+G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Upper_German_-_Raetian_Limes" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q17374397" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Saalburg.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Saalburg.jpg/330px-Saalburg.jpg" decoding="async" width="330" height="248" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Saalburg.jpg/495px-Saalburg.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Saalburg.jpg/660px-Saalburg.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a><figcaption>Warownia rzymska Saalburg pod <a href="/wiki/Bad_Homburg_vor_der_H%C3%B6he" title="Bad Homburg vor der Höhe">Bad Homburg vor der Höhe</a> (rekonstrukcja)</figcaption></figure> <p><b>Limes Górnogermańsko-Retycki</b><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1">[1]</a></sup> (niem. <i>Obergermanisch-Raetischer Limes</i>) – rozciągający się między <a href="/wiki/Ren" title="Ren">Renem</a> a <a href="/wiki/Dunaj" title="Dunaj">Dunajem</a> 550 km fragment <a href="/wiki/Cesarstwo_Rzymskie" title="Cesarstwo Rzymskie">rzymskiego</a> systemu umocnień <a href="/wiki/Granica_pa%C5%84stwowa" title="Granica państwowa">granicznych</a> – tzw. <a href="/wiki/Limes" title="Limes">limesu</a>. Zaliczany do największych zabytków <a href="/wiki/Archeologia" title="Archeologia">archeologicznych</a> w <a href="/wiki/Europa" title="Europa">Europie Środkowej</a>. Wpisany na <a href="/wiki/Lista_%C5%9Bwiatowego_dziedzictwa_UNESCO" title="Lista światowego dziedzictwa UNESCO">listę dziedzictwa kulturowego UNESCO</a> w 2005. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Limes">Limes</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Limes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Limes"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">Łacińska</a> nazwa <i>limes</i> oznacza granicę lub przesiekę. Nazwy limes germański (<a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łac.</a> <i>Limes Germanicus</i>) i limes retycki (łac. <i>Limes Raeticus</i>) pochodzą od nazw <a href="/wiki/Prowincje_rzymskie" title="Prowincje rzymskie">rzymskich prowincji</a> granicznych <a href="/wiki/Germania_Superior" title="Germania Superior">Germanii Górnej</a> (łac. <i>Germania Superior</i>) oraz <a href="/wiki/Recja" title="Recja">Recji</a> (łac. <i>Raetia</i>). Rzymski limes oparty na systemie umocnień granicznych stanowił pierwszą w historii jasno zdefiniowaną granicę państwa. </p><p>Limes w Europie przebiegał wzdłuż rzek Ren i Dunaj. Limes Górnogermańsko-Retycki tworzył najdłuższą granicę lądową na europejskim odcinku limes, rzadko pokrywając się z liniami <a href="/wiki/Rzeka" title="Rzeka">rzek</a> czy <a href="/wiki/%C5%81a%C5%84cuch_g%C3%B3rski" title="Łańcuch górski">łańcuchów górskich</a>, stanowiących naturalne granice regionów. Jedynie pomiędzy <a href="/wiki/Gro%C3%9Fkrotzenburg" title="Großkrotzenburg">Großkrotzenburgiem</a> a <a href="/wiki/Miltenberg" title="Miltenberg">Miltenbergiem</a> granica przebiegała na <a href="/wiki/Men" title="Men">Menie</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Funkcje">Funkcje</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Funkcje" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Funkcje"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Karte_limes.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Karte_limes.jpg/330px-Karte_limes.jpg" decoding="async" width="330" height="221" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Karte_limes.jpg/495px-Karte_limes.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Karte_limes.jpg/660px-Karte_limes.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="536" /></a><figcaption>Przebieg Limes Górnogermańsko-Retyckiego</figcaption></figure> <p>Funkcje rzymskich umocnień granicznych są przedmiotem dyskusji. Najnowsze badania wykazują, że Limes Górnogermańsko-Retycki nie tworzył zasadniczo militarnej <a href="/wiki/Linia_demarkacyjna" title="Linia demarkacyjna">linii demarkacyjnej</a>, a wyznaczał gospodarcze i kulturowe granice cesarstwa. </p><p>Wiadomo, że umocnienia graniczne Limes Górnogermańsko-Retyckiego nie były w stanie powstrzymywać ataków Germanów. W okolicach wież wartowniczych znajdowały się wolne <a href="/wiki/Przej%C5%9Bcie_graniczne" title="Przejście graniczne">przejścia graniczne</a> dla kupców oraz osób pracujących na terenie cesarstwa, a głównym zadaniem strażników była kontrola ruchu granicznego. Tereny po obydwu stronach limes były zasiedlane przez rzymskich osadników, co przyczyniało się do <a href="/wiki/Romanizacja_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Romanizacja (starożytność)">romanizacji</a> ludów mieszkających poza granicami imperium. </p><p>Imperium rzymskie dzięki swej udanej <a href="/wiki/Polityka_gospodarcza" title="Polityka gospodarcza">polityce gospodarczej</a> zdobywało coraz większe wpływy w północno-wschodnich rejonach Europy, daleko poza swoimi granicami. Cesarstwo posiadało wiele przejść granicznych służących w głównej mierze wymianie handlowej. O gospodarczych wpływach Rzymu świadczą m.in. znaleziska archeologiczne z terenów tzw. wolnej Germanii rozciągającej się po <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Jutlandzki" title="Półwysep Jutlandzki">Jutlandię</a> i <a href="/wiki/Skandynawia" title="Skandynawia">Skandynawię</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Budowa">Budowa</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Budowa" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Budowa"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Limes01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Limes01.jpg/220px-Limes01.jpg" decoding="async" width="220" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Limes01.jpg/330px-Limes01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Limes01.jpg/440px-Limes01.jpg 2x" data-file-width="494" data-file-height="333" /></a><figcaption>Rekonstrukcja drewnianej palisady i rowu, Saalburg pod Bad Homburg vor der Höhe</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Saalburg_Main_Gate_(Porta_Praetoria).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Saalburg_Main_Gate_%28Porta_Praetoria%29.jpg/220px-Saalburg_Main_Gate_%28Porta_Praetoria%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Saalburg_Main_Gate_%28Porta_Praetoria%29.jpg/330px-Saalburg_Main_Gate_%28Porta_Praetoria%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Saalburg_Main_Gate_%28Porta_Praetoria%29.jpg/440px-Saalburg_Main_Gate_%28Porta_Praetoria%29.jpg 2x" data-file-width="1582" data-file-height="1184" /></a><figcaption>Warownia Saalburg pod Bad Homburg vor der Höhe, wejście boczne, Porta Praetoria (rekonstrukcja, 1907)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Ostkastell_Welzheim.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Ostkastell_Welzheim.jpg/220px-Ostkastell_Welzheim.jpg" decoding="async" width="220" height="307" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Ostkastell_Welzheim.jpg/330px-Ostkastell_Welzheim.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Ostkastell_Welzheim.jpg/440px-Ostkastell_Welzheim.jpg 2x" data-file-width="850" data-file-height="1187" /></a><figcaption>Warownia w Welzheim, Porta Praetoria (rekonstrukcja naukowa, 1983)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Wei%C3%9Fenburg_Porta_decumana2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Wei%C3%9Fenburg_Porta_decumana2.jpg/220px-Wei%C3%9Fenburg_Porta_decumana2.jpg" decoding="async" width="220" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Wei%C3%9Fenburg_Porta_decumana2.jpg/330px-Wei%C3%9Fenburg_Porta_decumana2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Wei%C3%9Fenburg_Porta_decumana2.jpg/440px-Wei%C3%9Fenburg_Porta_decumana2.jpg 2x" data-file-width="2916" data-file-height="1980" /></a><figcaption>Warownia Biriciana, Weißenburg w Bawarii, Porta Decumana (rekonstrukcja, 1990)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Holzwachturm_am_r%C3%A4tischen_Limes_(Rekonstruktion)_-_Wp12_77.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Holzwachturm_am_r%C3%A4tischen_Limes_%28Rekonstruktion%29_-_Wp12_77.jpg/170px-Holzwachturm_am_r%C3%A4tischen_Limes_%28Rekonstruktion%29_-_Wp12_77.jpg" decoding="async" width="170" height="255" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Holzwachturm_am_r%C3%A4tischen_Limes_%28Rekonstruktion%29_-_Wp12_77.jpg/255px-Holzwachturm_am_r%C3%A4tischen_Limes_%28Rekonstruktion%29_-_Wp12_77.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Holzwachturm_am_r%C3%A4tischen_Limes_%28Rekonstruktion%29_-_Wp12_77.jpg/340px-Holzwachturm_am_r%C3%A4tischen_Limes_%28Rekonstruktion%29_-_Wp12_77.jpg 2x" data-file-width="2000" data-file-height="3000" /></a><figcaption>Drewniana wieża strażnicza koło Warownia Buch (rekonstrukcja naukowa, 2008)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Gaulskopf,_R%C3%B6merturm.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Gaulskopf%2C_R%C3%B6merturm.JPG/170px-Gaulskopf%2C_R%C3%B6merturm.JPG" decoding="async" width="170" height="241" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Gaulskopf%2C_R%C3%B6merturm.JPG/255px-Gaulskopf%2C_R%C3%B6merturm.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Gaulskopf%2C_R%C3%B6merturm.JPG/340px-Gaulskopf%2C_R%C3%B6merturm.JPG 2x" data-file-width="2550" data-file-height="3621" /></a><figcaption>Kamienna wieża strażnicza w Taunusie (rekonstrukcja, 1926)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Obergermanischer_Limes_bei_Lich,_Hessen,_2006.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Obergermanischer_Limes_bei_Lich%2C_Hessen%2C_2006.jpg/220px-Obergermanischer_Limes_bei_Lich%2C_Hessen%2C_2006.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Obergermanischer_Limes_bei_Lich%2C_Hessen%2C_2006.jpg/330px-Obergermanischer_Limes_bei_Lich%2C_Hessen%2C_2006.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Obergermanischer_Limes_bei_Lich%2C_Hessen%2C_2006.jpg/440px-Obergermanischer_Limes_bei_Lich%2C_Hessen%2C_2006.jpg 2x" data-file-width="2592" data-file-height="1944" /></a><figcaption>Limes pod Lich, Hesja</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Historia">Historia</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Historia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Historia limes sięga roku 9, kiedy to Rzymianie pod wodzą <a href="/wiki/Publiusz_Kwinktyliusz_Warus" title="Publiusz Kwinktyliusz Warus">Warusa</a> ponieśli klęskę w <a href="/wiki/Bitwa_w_Lesie_Teutoburskim" title="Bitwa w Lesie Teutoburskim">bitwie w Lesie Teutoburskim</a>, pokonani przez <a href="/wiki/Germanie" title="Germanie">plemiona germańskie</a> dowodzone przez <a href="/wiki/Arminius" title="Arminius">Arminiusza</a>. W czasie walk poległy 3 <a href="/wiki/Legion" title="Legion">rzymskie legiony</a> (XVII, XVIII i XIX) – ok. 20 tys. ludzi, a zrozpaczony Warus wraz ze swoimi oficerami popełnił samobójstwo. Klęska w <a href="/wiki/Las_Teutoburski" title="Las Teutoburski">Lesie Teutoburskim</a> była jedną z największych w historii Rzymu. Rzymianie wycofali się na lewą stronę Renu oraz na prawą stronę górnego Dunaju. Rzymski podbój Germanii został zatrzymany. </p><p>Sto lat później Rzym zdecydował się skrócić granicę pomiędzy Renem a Dunajem, a przy tym <a href="/wiki/Aneksja" title="Aneksja">zaanektować</a> gospodarczo (rolniczo) interesujące tereny <a href="/wiki/Wetterau" title="Wetterau">Wetterau</a>. Za panowania cesarza <a href="/wiki/Domicjan" title="Domicjan">Domicjana</a> (81-96) powstał plan wzniesienia umocnień na granicy z Germanią. </p><p><i>Limes Germanicus</i> powstawał w kilku etapach. Najpierw założono prostą sieć posterunków granicznych zlokalizowanych w przesiekach. Około 100 wzniesiono mniejsze <a href="/wiki/Drewno_(technika)" title="Drewno (technika)">drewniane</a> <a href="/wiki/Wie%C5%BCa_obronna" title="Wieża obronna">wieże</a> strażnicze otoczone wałami ziemnymi, tak by z jednej wieży widać było dwie sąsiadujące (ok. 800 m). Około 130 r. limes wzmocniono <a href="/wiki/Palisada" title="Palisada">palisadą</a> z przepołowionych pni <a href="/wiki/D%C4%85b" title="Dąb">dębowych</a>. Około 170 zastąpiono dotychczasowe drewniane wieże strażnicami kamiennymi. Po ok. 30-50 latach wymieniono palisadę na wał i rów. W podobny sposób powstawał <i>Limes Raeticus</i>. Tu jednak zamiast palisady, wałów i rowów, wzniesiono od początku mur wysoki nawet do 3 m. Na podstawie różnic w budowie limes, badacze uważają, że prace konstrukcyjne leżały w gestii poszczególnych prowincji. </p><p>Poza główną linią limes odkryto inne linie graniczne. Uważa się, że powstały one wskutek regulacji przebiegu granic w czasach rzymskich. Świadczą o tym np. wykopaliska w rejonie <a href="/wiki/Odenwald" title="Odenwald">Odenwaldu</a>, pokazujące, że granica rzymskich <a href="/wiki/Fortyfikacja" title="Fortyfikacja">fortyfikacji</a> <i>Odenwaldlimes</i> została przesunięta o ok. 1 km na wschód po 60 latach od wzniesienia pierwotnych umocnień. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Palisada,_wały_i_rowy"><span id="Palisada.2C_wa.C5.82y_i_rowy"></span>Palisada, wały i rowy</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Palisada, wały i rowy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Palisada, wały i rowy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Najnowsze badania archeologiczne sugerują, że wizerunki przedstawiające palisadę, wał oraz rów razem są błędne. Na podstawie wyników prac wykopaliskowych uważa się, że mamy do czynienia z dwoma następującymi po sobie fazami budowania umocnień. Na przykład <a href="/wiki/Dendrochronologia" title="Dendrochronologia">dendrochronologiczne</a> badania pozostałości palisady z roku 130 pokazały, że uległa ona rozpadowi po ok. 30-50 latach i nigdy potem nie była naprawiana. Wiadomo natomiast, że wkrótce w jej miejsce zbudowano wał i rów. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Osobliwości_techniczne"><span id="Osobliwo.C5.9Bci_techniczne"></span>Osobliwości techniczne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Osobliwości techniczne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Osobliwości techniczne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Limes Górnogermańsko-Retycki posiada wiele odcinków przebiegających „pod linijkę”, dokładnie po linii prostej. Najdłuższy z takich odcinków liczy prawie 80 km – rozpoczyna się przy strażnicy koło <a href="/wiki/Walld%C3%BCrn" title="Walldürn">Walldürn</a> (Odcinek 8) a kończy przy Haghof na południe od <a href="/wiki/Welzheim" title="Welzheim">Welzheim</a>. Tak długim prostym odcinkiem nie może poszczycić się nawet <a href="/wiki/Wielki_Mur_Chi%C5%84ski" title="Wielki Mur Chiński">Wielki Mur Chiński</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Towarzysząca_infrastruktura"><span id="Towarzysz.C4.85ca_infrastruktura"></span>Towarzysząca infrastruktura</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Towarzysząca infrastruktura" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Towarzysząca infrastruktura"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Wokół Limes Górnogermańsko-Retyckiego znajdowały się liczne bazy wojskowe oraz cywilne punkty zaopatrzenia połączone ze sobą siecią dróg. W ok. 10 km odstępach lokalizowano małe warownie dla jednostek pomocniczych, z których pochodziły obsady wież strażniczych. Pierwsze warownie wzniesiono nad <a href="/wiki/Neckar" title="Neckar">Neckarem</a> oraz w Odenwaldzie, najpierw jako konstrukcje ziemno-drewniane, a od 150 jako kamienne, np. warownie położone w górach <a href="/wiki/Taunus" title="Taunus">Taunus</a> (warownia w <a href="/w/index.php?title=Saalburg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Saalburg (strona nie istnieje)">Saalburgu</a> koło <a href="/wiki/Bad_Homburg_vor_der_H%C3%B6he" title="Bad Homburg vor der Höhe">Bad Homburg vor der Höhe</a>, warownia Kleiner Feldberg oraz warownia Kapersburg). Szczególnie duża warownia dawnej jednostki konnej (łac. <a href="/wiki/Ala_(wojskowo%C5%9B%C4%87)" title="Ala (wojskowość)">ala</a>) leży w obecnym mieście <a href="/wiki/Aalen_(miasto)" title="Aalen (miasto)">Aalen</a>. W obliczu zagrożenia warownie mogły być wzmocnione posiłkami legionistów oraz wojskami stacjonującymi w stolicach prowincji. </p><p>Osady cywilne (łac. <i>vici</i>) miały duże znaczenie gospodarcze i kulturowe. We wczesnej fazie rzymskiej ekspansji zakładane były nawet poza umocnieniami granicznymi, np. miasto <a href="/w/index.php?title=Waldgirmes&action=edit&redlink=1" class="new" title="Waldgirmes (strona nie istnieje)">Waldgirmes</a> w dolinie <a href="/wiki/Lahn" title="Lahn">Lahnu</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Upadek">Upadek</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Upadek" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Upadek"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Na temat upadku limes zachowało się niewiele przekazów pisemnych. Dlatego też historycy przyjmowali przez długi czas, że limes został zniszczony w czasie szturmu Germanów w 259-260. Nowsze badania i znaleziska archeologiczne dowodzą jednak powolnego upadku limes na przestrzeni III w. wskutek wpływu połączonych czynników zewnętrznych i wewnętrznych. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Walki_za_czasów_Aleksandra_Sewera"><span id="Walki_za_czas.C3.B3w_Aleksandra_Sewera"></span>Walki za czasów Aleksandra Sewera</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Walki za czasów Aleksandra Sewera" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Walki za czasów Aleksandra Sewera"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Głównej przyczyny upadku limes należy upatrywać w osłabieniu militarnym granicy, kiedy to stacjonujące tam wojska odwoływano do zadań na innych granicach cesarstwa, w szczególności do obrony prowincji południowo-wschodnich. Rzym czuł się zagrożony przez powstałe w 224 państwo <a href="/wiki/Sasanidzi" title="Sasanidzi">Sasanidów</a>. Wskutek czego coraz więcej jednostek, szczególnie konnych (tzw. ale), zostało odwołanych z Limes Górnogermańsko-Retyckiego. </p><p>W 232 młody cesarz <a href="/wiki/Aleksander_Sewer" title="Aleksander Sewer">Aleksander Sewer</a> wraz ze swoją matką <a href="/wiki/Julia_Mamaea" title="Julia Mamaea">Mamaeą</a> przewodził wyprawie przeciwko Sasanidom. Wśród stacjonujących na wschodniej granicy jednostek doszło do rokoszy. Cesarz musiał wezwać kolejne wojska z limes. W walkach Rzymianie ponieśli znaczące straty, nie uzyskując ani przewagi ani pokoju. </p><p>W międzyczasie w 233 Germanie <a href="/wiki/Alamanowie" title="Alamanowie">Alamanowie</a> wykorzystywali słabość Rzymian, plądrując i grabiąc nadgraniczne przysiółki limes germańskiego. Wzdłuż granicy stacjonowała wówczas jedynie infanteria pomocnicza, która nie mogła równać się z dobrze uzbrojoną germańską ciężką konnicą. W swoich wyprawach Germanowie zapuszczali się nad Ren oraz na przedgórze <a href="/wiki/Alpy" title="Alpy">alpejskie</a>. Wiele obozów rzymskich zostało zniszczonych, m.in. warownia Saalburg. </p><p>Cesarz Aleksander Sewerus wraz z matką ściągnęli na północ cesarstwa w 235. Ich kwaterą główną stało się legionowe miasto Mogontiacum (obecna <a href="/wiki/Moguncja" title="Moguncja">Moguncja</a>). W obliczu nowych walk z Germanami, legioniści spodziewali się podwyżki <a href="/wiki/%C5%BBo%C5%82d" title="Żołd">żołdu</a>. Ich roszczenia nie były problemem nowym. Już cesarz <a href="/wiki/Karakalla" title="Karakalla">Karakalla</a> w czasie wyprawy przeciwko Alemannom i Germanom w 213 nie był w stanie zaspokoić ich żądań. Również znana z chciwości Mamaea nie była skłonna do ustępstw. Wkrótce też rozpoczęła z Germanami negocjacje. Doprowadziło to buntu wojska, które wybrało nowego cesarza – <a href="/wiki/Maksymin_Trak" title="Maksymin Trak">Maksymina Traka</a>, dotychczasowego oficera odpowiedzialnego za wojskowe wykształcenie nowicjuszy. Mamaea i Aleksander Sewerus zostali najprawdopodobniej zamordowani w marcu 235 w <a href="/wiki/Bretzenheim_(Nadrenia-Palatynat)" title="Bretzenheim (Nadrenia-Palatynat)">Bretzenheim</a> w dzisiejszej <a href="/wiki/Nadrenia-Palatynat" title="Nadrenia-Palatynat">Nadrenii-Palatynacie</a>. </p><p>Maksymin obiecał podwyżkę żołdu, nadzwyczajne premie (łac. <i>donativum</i>) oraz <a href="/wiki/Amnestia" title="Amnestia">amnestię</a> w przypadku wszystkich przewinień dyscyplinarnych. Latem 235 poprowadził wyprawę w głąb germańskiego terytorium, zażegnując niebezpieczeństwo kolejnych najazdów. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Upadek_gospodarczy">Upadek gospodarczy</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Upadek gospodarczy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Upadek gospodarczy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Po najazdach Germanów w 233 umocnienia graniczne zostały zmodernizowane. <a href="/wiki/Warownia" title="Warownia">Warownie</a> zostały odbudowane i częściowo wzmocnione. Prawdopodobnie wtedy zbudowano system wałów i rowów, które miały utrudniać atak konnicy. System ten w wielu miejscach zastąpił palisadę. </p><p>Wiele ze zniszczonych osad cywilnych nie zostało jednak w pełni odbudowanych. Powodem ociągającej się odbudowy limes były zbyt małe środki pieniężne płynące z Rzymu. Znaleziska archeologiczne potwierdzają pospieszne niezbędne naprawy budynków gospodarczych. Nie tylko nie odbudowywano domów mieszkalnych czy łaźni, również wiele warowni nie zostało przywróconych do stanu sprzed najazdów. Niektóre warownie zostały nawet zmniejszone, np. warownia Kapersburg czy Miltenberg-Ost. Najwyraźniej już wtedy liczono się z mniej licznymi obsadami warowni. </p><p>Ponadto coraz częściej jednostki stacjonujące na limes były odwoływane do rozwiązywania konfliktów wewnątrzpaństwowych. W 236 Maksymin Trak ruszył ze swymi wojskami do <a href="/wiki/Panonia" title="Panonia">Panonii</a>. W szóstym roku panowania w 238 został on zamordowany przez własnych żołnierzy podczas oblężenia miasta <a href="/wiki/Akwileja" title="Akwileja">Akwileja</a> w drodze powrotnej do <a href="/wiki/Rzym" title="Rzym">Rzymu</a>. </p><p>Rozbudowa limes oraz duża siła nabywcza obecnych tam jednostek były siła napędową dla <a href="/wiki/Rzemios%C5%82o" title="Rzemiosło">rzemiosła</a>, handlu i <a href="/wiki/Us%C5%82ugi" title="Usługi">usług</a> w regionie przygranicznym. Wycofanie armii spowodowało załamanie rozwoju gospodarczego, a brak środków finansowych i siły roboczej były główną przeszkodą w odbudowie limes. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Wyprawy_Germanów_w_260"><span id="Wyprawy_German.C3.B3w_w_260"></span>Wyprawy Germanów w 260</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Wyprawy Germanów w 260" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wyprawy Germanów w 260"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Neupotz_grafik.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Neupotz_grafik.png/220px-Neupotz_grafik.png" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Neupotz_grafik.png/330px-Neupotz_grafik.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Neupotz_grafik.png/440px-Neupotz_grafik.png 2x" data-file-width="461" data-file-height="346" /></a><figcaption>Wyprawy Alamanów (pomarańczowy), Juthungów (czerwony) i Franków (różowy), 260 r. N=Neupotz, A=Augsburg</figcaption></figure> <p>O najazdach germańskich w latach 259-260, które przyczyniły się do upadku limes, świadczą liczne znaleziska archeologiczne. Najbardziej znane stały się znaleziska z <a href="/wiki/Neupotz" title="Neupotz">Neupotz</a>, które wydobyto w latach 1967-1997 na terenie <a href="/wiki/%C5%BBwir" title="Żwir">żwirowiska</a> koło Neupotz. Odkryte przedmioty pochodzą z tego samego okresu co znaleziska z <a href="/wiki/Hagenbach_(Nadrenia-Palatynat)" title="Hagenbach (Nadrenia-Palatynat)">Hagenbach</a> oraz <a href="/wiki/Otterstadt" title="Otterstadt">Otterstadt</a>. W sumie wiadomo o 18 znaleziskach z III w. wydobytych z Renu pomiędzy <a href="/wiki/Seltz_(Francja)" title="Seltz (Francja)">Seltz</a> a <a href="/wiki/Mannheim" title="Mannheim">Mannheim</a>. </p><p>Po ciężkich atakach germańskich z ok. 260, Rzymianie zdecydowali się na odwrót na lewy brzeg Renu oraz na południe od Dunaju za nowo powstałą linię umocnień tzw. Dunaj-Iller-Ren limes. Limes Górnogermańsko-Retycki został tym samym opuszczony. Historycy często łączą ten fakt z odwołaniem żołnierzy z ich pozycji na limes do walk między prawowitym cesarzem <a href="/wiki/Galien" title="Galien">Galienem</a> a <a href="/w/index.php?title=Uzurpator&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uzurpator (strona nie istnieje)">uzurpatorem</a> <a href="/wiki/Postumus" title="Postumus">Postumusem</a>. </p><p>Nie potwierdzono do tej pory czy wraz z wycofaniem się wojsk, tereny na wschód od Renu (tzw. <a href="/wiki/Agri_Decumates" title="Agri Decumates">Ziemie Dziesięcinne</a>) opuściła również rzymska ludność cywilna. Wiadomo jednak, że część poddanych rzymskich pozostała i wymieszała się z nadchodzącymi Germanami. Na tej podstawie cesarze rzymscy rościli sobie prawo do tych ziem przynajmniej do IV w. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Historia_badań_naukowych"><span id="Historia_bada.C5.84_naukowych"></span>Historia badań naukowych</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Historia badań naukowych" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia badań naukowych"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Zainteresowanie Limes Górnogermańsko-Retyckim jako pozostałością po czasach rzymskich rozbudziło się ponownie w okresie <a href="/wiki/Renesans" title="Renesans">renesansu</a>. Uczeni jak Simon Studion (1543-1605) odkrywali warownie i studiowali łacińskie inskrypcje. Studion, na przykład, prowadził wykopaliska archeologiczne na terenie warowni <a href="/wiki/Benningen" title="Benningen">Benningen</a> na linii Neckaru w odcinku limes Neckar-Odenwald. Powstawały również regionalne komisje do spraw limes, np. w <i>Großherzogtum Hessen</i> albo <i>Großherzogtum Baden</i>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Komisja_Rzeszy_ds._Limes">Komisja Rzeszy ds. Limes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Komisja Rzeszy ds. Limes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Komisja Rzeszy ds. Limes"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Dopiero po powstaniu <a href="/wiki/Niemcy" title="Niemcy">Niemiec</a> w drugiej połowie XIX w., niemieccy archeologowie rozpoczęli kompleksowe badania nad przebiegiem linii limes, którym towarzyszyły prace wykopaliskowe. W 1892 powołano do życia Komisję Rzeszy ds. Limes z siedzibą w <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlinie</a>. Komisją kierował <a href="/wiki/Nagroda_Nobla" title="Nagroda Nobla">noblista</a> <a href="/wiki/Historia" title="Historia">historyk</a> <a href="/wiki/Theodor_Mommsen" title="Theodor Mommsen">Theodor Mommsen</a>. </p><p>Prace komisji uważa się za pionierskie w dziedzinie historii rzymskich prowincji. Szczególnie płodne było pierwszych 10 lat badań, w czasie których określono przebieg limes i nadano nazwy nadgranicznym warowniom. Spuścizna prac komisji w momencie jej rozwiązywania w 1937 obejmowała 15 tomów raportów badawczych na temat przebiegu limes oraz 93 tomy zajmujące się budową i historią warowni. Materiały te znajdują się obecnie w posiadaniu Komisji Rzymsko-Germańskiej Niemieckiego Instytutu Archeologicznego. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Przebieg_granicy">Przebieg granicy</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Przebieg granicy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przebieg granicy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W czasie prac komisji zmierzono 550 km fragment limes, który podzielono na odcinki i szczegółowo opisano. Podział na odcinki odpowiadał XIX w. granicom administracyjnym, a nie oryginalnemu podziałowi antycznemu: </p> <ul><li><small>Odcinek 1: <a href="/wiki/Rheinbrohl" title="Rheinbrohl">Rheinbrohl</a> – <a href="/wiki/Bad_Ems" title="Bad Ems">Bad Ems</a></small></li> <li><small>Odcinek 2: Bad Ems – Adolfseck koło <a href="/wiki/Bad_Schwalbach" title="Bad Schwalbach">Bad Schwalbach</a></small></li> <li><small>Odcinek 3: Adolfseck koło Bad Schwalbach – Taunus – Köpperner Tal</small></li> <li><small>Odcinek 4: Köpperner Tal – Wetterau – <a href="/w/index.php?title=Mark%C3%B6bel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marköbel (strona nie istnieje)">Marköbel</a></small></li> <li><small>Odcinek 5: Marköbel – Großkrotzenburg</small></li> <li><small>Odcinek 6a: <a href="/w/index.php?title=Hainstadt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hainstadt (strona nie istnieje)">Hainstadt</a> – Wörth am Main (stara linia Menu)</small></li> <li><small>Odcinek 6b: Trennfurt – Miltenberg</small></li> <li><small>Odcinek 7: Miltenberg – Rehberg</small></li> <li><small>Odcinek 8: Rehberg – <a href="/wiki/Walld%C3%BCrn" title="Walldürn">Walldürn</a> – <a href="/wiki/Buchen_(Odenwald)" title="Buchen (Odenwald)">Buchen (Odenwald)</a> – <a href="/wiki/Osterburken" title="Osterburken">Osterburken</a> – <a href="/wiki/Jagsthausen" title="Jagsthausen">Jagsthausen</a> (nowa linia Odenwaldu)</small></li> <li><small>Odcinek 9: Jagsthausen – <a href="/wiki/Welzheim" title="Welzheim">Welzheim</a> – Haghof – <a href="/wiki/Lorch_(Badenia-Wirtembergia)" title="Lorch (Badenia-Wirtembergia)">Lorch</a></small></li> <li><small>Odcinek 10: Wörth am Main – <a href="/wiki/Bad_Wimpfen" title="Bad Wimpfen">Bad Wimpfen</a> (stara linia Odenwaldu/ limes Neckar-Odenwald)</small></li> <li><small>Odcinek 11: Bad Wimpfen – <a href="/wiki/K%C3%B6ngen" title="Köngen">Köngen</a> (linia Neckar)</small></li> <li><small>Odcinek 12: Haghof – Lorch (koniec <i>Limes Germanicus</i>) – Aalen (początek <i>Limes Raeticus</i>) – Ruffenhofen</small></li> <li><small>Odcinek 13: Ruffenhofen – <a href="/wiki/Gunzenhausen" title="Gunzenhausen">Gunzenhausen</a></small></li> <li><small>Odcinek 14: Gunzenhausen – <a href="/w/index.php?title=Wei%C3%9Fburg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Weißburg (strona nie istnieje)">Weißburg</a> – <a href="/wiki/Kipfenberg_(Bawaria)" title="Kipfenberg (Bawaria)">Kipfenberg</a></small></li> <li><small>Odcinek 15: Kipfenberg – Kastel Eining</small></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Późniejsze_znaczenie"><span id="P.C3.B3.C5.BAniejsze_znaczenie"></span>Późniejsze znaczenie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Późniejsze znaczenie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Późniejsze znaczenie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Fizyczny rozpad limes trwał stuleciami. Według przekazu <a href="/wiki/Bawaria" title="Bawaria">bawarskiego</a> kronikarza, jeszcze w 1780 na wielu odcinkach widoczne były mury graniczne. Ponieważ jednak coraz więcej budynków w okolicy wznoszono z kamienia, a nie z drewna, mieszkańcy terenów sąsiadujących z limes wykorzystywali budulec ze zrujnowanych umocnień do konstrukcji swoich domów. </p><p>Jeszcze w XIX w. w <a href="/wiki/Kolonia_(Niemcy)" title="Kolonia (Niemcy)">Kolonii</a> stały wieże rzymskiego muru miejskiego. Rzymska wieża północna kolońskich umocnień miejskich została rozebrana w połowie XIX w., ponieważ stała się przeszkodą dla stale rosnącego ruchu. Wiedza o funkcjach jakie spełniały dawniej budowle antyczne została zatracona. Na przykład mieszkańcy Kolonii uważali, że przebiegający z południowego zachodu rzymski <a href="/wiki/Akwedukt" title="Akwedukt">akwedukt</a> Eifel to sekretne połączenie miasta Kolonii z <a href="/wiki/Trewir" title="Trewir">Trewirem</a>. Ruiny umocnień limes retyckiego były natomiast określane mianem „diablego muru” (niem. <i>Teufelsmauer</i>). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Limes_dzisiaj">Limes dzisiaj</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Limes dzisiaj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Limes dzisiaj"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Limes stanowi dziś <a href="/wiki/Stanowisko_archeologiczne" title="Stanowisko archeologiczne">stanowisko archeologiczne</a> o międzynarodowym znaczeniu. Niektóre budynki umocnień granicznych zostały zrekonstruowane, np. warownia w Saalburgu koło Bad Homburg vor der Höhe czy w Aalen, a w ich murach znajdują się muzea. </p><p>Z właściwych umocnień Limes Górnogermańskiego najlepiej zachowały się wały i rowy, które są bardzo dobrze widoczne w lasach <a href="/wiki/Westerwald" title="Westerwald">Westerwaldu</a> i Taunusu. W przypadku limes retyckiego zachował się natomiast szeroki pas gruzu. Małe pagórki i gruz, pozostałości po wieżach strażniczych, znajdują się wzdłuż obydwu granic. </p><p>Wzdłuż dawnego limes przebiega obecnie trasa turystyczna dla zmotoryzowanych i rowerzystów, tzw. Niemiecki Szlak Limes (niem. <i>Deutsche Limes-Straße</i>). W 2005 z poparcia niemieckiej komisji ds. Limes oraz badeńskiego urzędu ds. ochrony zabytków powstało stowarzyszenie <i>Limes-Cicerones</i>, zrzeszające wykwalifikowanych przewodników po Limes Górnogermańsko-Retyckim. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Światowe_Dziedzictwo"><span id=".C5.9Awiatowe_Dziedzictwo"></span>Światowe Dziedzictwo</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Światowe Dziedzictwo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Światowe Dziedzictwo"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>15 lipca 2005 limes germańsko-retycki został wpisany na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. Nie tworzy on samodzielnego wpisu na liście, lecz figuruje jako druga pozycja wpisu „Granice Cesarstwa Rzymskiego”. Pierwsza pozycja to <a href="/wiki/Wa%C5%82_Hadriana" title="Wał Hadriana">Mur Hadriana</a> w <a href="/wiki/Anglia" title="Anglia">Anglii</a>, wpisany na listę w 1987. </p><p>Celem projektu „Granice Cesarstwa Rzymskiego” jest wpisanie pozostałych fragmentów limes rzymskiego. Jako kolejny kandydat na listę zgłoszony będzie <a href="/wiki/Mur_Antoninusa" class="mw-redirect" title="Mur Antoninusa">Mur Antoninusa</a> w <a href="/wiki/Szkocja" title="Szkocja">Szkocji</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/protokol_ksng/protokol_ksng-46_posiedzenie.pdf"><i>Protokół 46. posiedzenia Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej.</i></a></span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Dietwulf Baatz, <i>Der Römische Limes. Archäologische Ausflüge zwischen Rhein und Donau</i>, Gebrüder Mann, Berlin, 2000 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3786117012" title="Specjalna:Książki/3786117012">ISBN <span class="isbn">3-7861-1701-2</span></a>.</li> <li>Willi Beck, Dieter Planck, <i>Der Limes in Südwestdeutschland</i>, Theiss, Stuttgart, 1980 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3806202427" title="Specjalna:Książki/3806202427">ISBN <span class="isbn">3-8062-0242-7</span></a>.</li> <li>Thomas Becker, Stephan Bender, Martin Kemkes, Andreas Thiel, <i>Der Limes zwischen Rhein und Donau. Ein Bodendenkmal auf dem Weg zum UNESCO-Weltkulturerbe</i> (Archäologische Informationen aus Baden-Württemberg Heft 44), Konrad Theiss Verlag, Stuttgart 2001</li> <li>Ralph Erbar, <i>Der römische Limes</i>, w Praxis Geschichte 1/2005, s. 50-51</li> <li>Ernst Fabricius, Friedrich Leonhard, F. Hettner, O. von Sarwey i inni, <i>Der obergermanisch-raetische Limes des Römerreiches</i>, Hrsg. v. d. Reichs-Limes-Kommission. mind. 15 Bde. O. Petters, Heidelberg-Berlin-Leipzig 1894-1937, Codex-Verlag, Böblingen 1973, Greiner, Remshalden, 2005 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/393538372X" title="Specjalna:Książki/393538372X">ISBN <span class="isbn">3-935383-72-X</span></a>.</li> <li>Thomas Fischer, Günther Ulbert, <i>Der Limes in Bayern. Von Dinkelsbühl bis Eining</i>, Theiss, Stuttgart, 1983 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3806203512" title="Specjalna:Książki/3806203512">ISBN <span class="isbn">3-8062-0351-2</span></a>.</li> <li>Jörg Heiligmann, <i>Der „Alb-Limes”. Ein Beitrag zur Besetzungsgeschichte Südwestdeutschlands</i>, Theiss, Stuttgart,1990 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/380620814X" title="Specjalna:Książki/380620814X">ISBN <span class="isbn">3-8062-0814-X</span></a>.</li> <li>Anne Johnson, <i>Römische Kastelle des 1. und 2. Jahrhunderts n. Chr. in Britannien und in den germanischen Provinzen des Römerreiches</i>. Kulturgeschichte der antiken Welt, Tom 37, Zabern, Mainz, 1987 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/380530868X" title="Specjalna:Książki/380530868X">ISBN <span class="isbn">3-8053-0868-X</span></a>.</li> <li>Margot Klee, <i>Der Limes zwischen Rhein und Main</i>, Theiss, Stuttgart,1989 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3806202761" title="Specjalna:Książki/3806202761">ISBN <span class="isbn">3-8062-0276-1</span></a>.</li> <li>Jürgen Oldenstein (Red.), <i>Fundindex zu Der obergermanisch-raetische Limes des Römerreiches</i>, Zabern, Mainz, 1982 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3805305494" title="Specjalna:Książki/3805305494">ISBN <span class="isbn">3-8053-0549-4</span></a>.</li> <li>Rudolf Pörtner, <i>Mit dem Fahrstuhl in die Römerzeit</i>, Econ, Düsseldorf 1959, 1965; Moewig, Rastatt 1980, 2000 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/381183102X" title="Specjalna:Książki/381183102X">ISBN <span class="isbn">3-8118-3102-X</span></a>.</li> <li>Britta Rabold, Egon Schallmayer, Adreas Thiel (Red.), D<i>er Limes. Die Deutsche Limes-Straße vom Rhein zur Donau</i>, Theiss, Stuttgart 2000. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3806214611" title="Specjalna:Książki/3806214611">ISBN <span class="isbn">3-8062-1461-1</span></a>.</li> <li>Egon Schallmayer, <i>Der Limes. Geschichte einer Grenze</i>, C.H.Beck, München, 2006 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3406480187" title="Specjalna:Książki/3406480187">ISBN <span class="isbn">3-406-48018-7</span></a>.</li> <li>Egon Schallmayer, <i>Der Odenwaldlimes. Vom Main bis an den Neckar</i>, Theiss, Stuttgart, 1984 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3806203288" title="Specjalna:Książki/3806203288">ISBN <span class="isbn">3-8062-0328-8</span></a>.</li> <li>Andreas Thiel, <i>Wege am Limes. 55 Ausflüge in die Römerzeit</i>, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 2005</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/21px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/31px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/42px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Limes_(Upper_Germanic)?uselang=pl"><strong>Zobacz galerię</strong> związaną z tematem: <em>Limes Górnogermańsko-Retycki</em></a> </td></tr></tbody></table> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/list/430">Lista światowego dziedzictwa UNESCO: Limes Górnogermańsko-Retycki</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr> • <abbr title="Treść w języku francuskim (français)">fr.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archaeologie-online.de/magazin/thema/der_limes/">Der Limes: früher und heute: strona archeologie-online.de</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.deutsche-limeskommission.de/">Strona Niemieckiej Komisji ds. Limes</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Obiekty_UNESCO_w_Niemczech" title="Szablon:Obiekty UNESCO w Niemczech"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Obiekty_UNESCO_w_Niemczech&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Obiekty UNESCO w Niemczech (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Obiekty_UNESCO_w_Niemczech&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption">Obiekty z <a href="/wiki/Lista_%C5%9Bwiatowego_dziedzictwa_UNESCO" title="Lista światowego dziedzictwa UNESCO">listy Światowego Dziedzictwa UNESCO</a> w <a href="/wiki/Niemcy" title="Niemcy">Niemczech</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="flex"><div class="navbox-before before"> <p><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Flag_of_UNESCO.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Flag_of_UNESCO.svg/50px-Flag_of_UNESCO.svg.png" decoding="async" width="50" height="33" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Flag_of_UNESCO.svg/75px-Flag_of_UNESCO.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Flag_of_UNESCO.svg/100px-Flag_of_UNESCO.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </p> </div><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Kulturowe</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Katedra_w_Akwizgranie" title="Katedra w Akwizgranie">Katedra w Akwizgranie</a></li> <li><a href="/wiki/Katedra_w_Spirze" title="Katedra w Spirze">Katedra w Spirze</a></li> <li><a href="/wiki/Rezydencja_w_W%C3%BCrzburgu" title="Rezydencja w Würzburgu">Pałac arcybiskupi w Würzburgu, ogrody pałacowe i Plac Rezydencji</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_pielgrzymkowy_w_Wies" title="Kościół pielgrzymkowy w Wies">Kościół pielgrzymkowy w Wies</a></li> <li><a href="/wiki/Pa%C5%82ace_Augustusburg_i_Falkenlust_w_Br%C3%BChl" title="Pałace Augustusburg i Falkenlust w Brühl">Pałace Augustusburg i Falkenlust w Brühl</a></li> <li><a href="/wiki/Katedra_Wniebowzi%C4%99cia_Matki_Bo%C5%BCej_w_Hildesheimie" title="Katedra Wniebowzięcia Matki Bożej w Hildesheimie">Katedra Wniebowzięcia Matki Bożej</a>, <a href="/wiki/Muzeum_katedralne_w_Hildesheimie" title="Muzeum katedralne w Hildesheimie">skarbiec</a> i <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Micha%C5%82a_w_Hildesheimie" title="Kościół św. Michała w Hildesheimie">Kościół św. Michała w Hildesheimie</a></li> <li>Zabytki rzymskie w Trewirze (<a href="/wiki/Porta_Nigra" title="Porta Nigra">Porta Nigra</a>, <a href="/wiki/Most_rzymski_w_Trewirze" title="Most rzymski w Trewirze">most rzymski</a>, <a href="/wiki/Termy_Cesarskie_w_Trewirze" title="Termy Cesarskie w Trewirze">Termy Cesarskie</a>, <a href="/wiki/Amfiteatr_rzymski_w_Trewirze" title="Amfiteatr rzymski w Trewirze">amfiteatr rzymski</a>, <a href="/wiki/Barbarathermen" title="Barbarathermen">Barbarathermen</a>, <a href="/wiki/Bazylika_Konstantyna" title="Bazylika Konstantyna">Bazylika Konstantyna</a>, <a href="/wiki/Kolumna_w_Igel" title="Kolumna w Igel">kolumna w Igel</a>, <a href="/wiki/Katedra_%C5%9Awi%C4%99tego_Piotra_w_Trewirze" title="Katedra Świętego Piotra w Trewirze">Katedra św. Piotra</a> i <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Marii_Panny_w_Trewirze" title="Kościół Najświętszej Marii Panny w Trewirze">Kościół Najświętszej Marii Panny</a>)</li> <li><a href="/wiki/Lubeka" title="Lubeka">Lubeka</a> <a href="/wiki/Stare_Miasto_w_Lubece" title="Stare Miasto w Lubece">miasto hanzeatyckie</a></li> <li>Granice Cesarstwa Rzymskiego (<a href="/wiki/Wa%C5%82_Hadriana" title="Wał Hadriana">Wał Hadriana</a>, <a href="/wiki/Wa%C5%82_Antonina" title="Wał Antonina">Wał Antonina</a> i <a class="mw-selflink selflink">Limes Górnogermańsko-Retycki</a>)<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2">[A]</a></sup></li> <li><a href="/wiki/Pa%C5%82ace_i_zespo%C5%82y_parkowe_w_Poczdamie_i_Berlinie" title="Pałace i zespoły parkowe w Poczdamie i Berlinie">Pałace i zespoły parkowe w Poczdamie i Berlinie</a></li> <li><a href="/wiki/Opactwo_i_klasztor_Altenm%C3%BCnster_w_Lorsch" title="Opactwo i klasztor Altenmünster w Lorsch">Opactwo i klasztor Altenmünster w Lorsch</a></li> <li><a href="/wiki/Kopalnia_Rammelsberg" title="Kopalnia Rammelsberg">Kopalnie w Rammelsberg</a> oraz <a href="/wiki/Goslar" title="Goslar">zespół zabytkowy w Goslar</a></li> <li><a href="/wiki/Bamberg" title="Bamberg">Bamberg</a> – miasto i <a href="/wiki/Archikatedra_%C5%9Bw._Piotra_i_%C5%9Bw._Jerzego_w_Bambergu" title="Archikatedra św. Piotra i św. Jerzego w Bambergu">katedra św. Piotra i Jerzego</a></li> <li><a href="/wiki/Opactwo_Maulbronn" title="Opactwo Maulbronn">Opactwo Maulbronn</a></li> <li><a href="/wiki/Kolegiata_%C5%9Bw._Serwacego_w_Quedlinburgu" title="Kolegiata św. Serwacego w Quedlinburgu">Kolegiata</a>, zamek i <a href="/wiki/Quedlinburg" title="Quedlinburg">Stare Miasto w Quedlinburgu</a></li> <li><a href="/wiki/Huta_%C5%BCelaza_w_V%C3%B6lklingen" title="Huta żelaza w Völklingen">Huta żelaza w Völklingen</a></li> <li><a href="/wiki/Katedra_Kolo%C5%84ska" title="Katedra Kolońska">Katedra w Kolonii</a></li> <li><a href="/wiki/Bauhaus" title="Bauhaus">Budynki Bauhausu w Dessau-Roßlau i Weimarze</a></li> <li>Zabytki upamiętniające pobyt Lutra w <a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a> i <a href="/wiki/Wittenberga" title="Wittenberga">Wittenberdze</a></li> <li><a href="/wiki/Weimar" title="Weimar">Klasycystyczny Weimar</a></li> <li><a href="/wiki/Wyspa_Muze%C3%B3w" title="Wyspa Muzeów">Wyspa Muzeów w Berlinie</a></li> <li><a href="/wiki/Zamek_Wartburg" title="Zamek Wartburg">Zamek Wartburg koło Eisenach</a></li> <li><a href="/wiki/Ogrody_Dessau-W%C3%B6rlitz" title="Ogrody Dessau-Wörlitz">Ogrody Dessau-Wörlitz</a></li> <li><a href="/wiki/Reichenau_(wyspa)" title="Reichenau (wyspa)">Wyspa klasztorna Reichenau na Jeziorze Bodeńskim</a></li> <li><a href="/wiki/Kompleks_przemys%C5%82owy_kopalni_i_koksowni_Zollverein" title="Kompleks przemysłowy kopalni i koksowni Zollverein">Kompleks przemysłowy kopalni i koksowni Zollverein w Essen</a></li> <li><a href="/wiki/Dolina_%C5%9Brodkowego_Renu#Krajobraz_kulturowy_„Oberes_Mittelrheintal”_(Górna_Dolina_Środkowego_Renu)" title="Dolina środkowego Renu">Dolina górnego Renu</a></li> <li>Stare Miasta <a href="/wiki/Stralsund" title="Stralsund">Stralsundu</a> i <a href="/wiki/Wismar" title="Wismar">Wismaru</a></li> <li><a href="/wiki/Ratusz_w_Bremie" title="Ratusz w Bremie">Ratusz</a> i <a href="/wiki/Pos%C4%85g_Rolanda_w_Bremie" title="Posąg Rolanda w Bremie">posąg Rolanda w Bremie</a></li> <li>Stare miasto w <a href="/wiki/Ratyzbona" title="Ratyzbona">Ratyzbonie</a> wraz z dzielnicą Stadtamhof</li> <li><a href="/wiki/Modernistyczne_osiedla_mieszkaniowe_w_Berlinie" title="Modernistyczne osiedla mieszkaniowe w Berlinie">Modernistyczne osiedla mieszkaniowe w Berlinie</a></li> <li><a href="/wiki/Prehistoryczne_osady_na_palach" title="Prehistoryczne osady na palach">Prehistoryczne osady na palach</a><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3">[B]</a></sup></li> <li><a href="/wiki/Fabryka_obuwia_Fagus_w_Alfeldzie" title="Fabryka obuwia Fagus w Alfeldzie">Fabryka obuwia Fagus w Alfeldzie</a></li> <li><a href="/wiki/Opera_Margrabi%C3%B3w" title="Opera Margrabiów">Opera Margrabiów</a></li> <li><a href="/wiki/Park_Wilhelmsh%C3%B6he" title="Park Wilhelmshöhe">Park Wilhelmshöhe w Kassel</a></li> <li>Karoliński <a href="/wiki/Westwerk" title="Westwerk">westwerk</a> kościoła i „civitas” w <a href="/wiki/Opactwo_Corvey" title="Opactwo Corvey">Corvey</a></li> <li><a href="/wiki/Speicherstadt" title="Speicherstadt">Speicherstadt</a> i <a href="/wiki/Kontorhausviertel" title="Kontorhausviertel">Kontorhausviertel</a> wraz z <a href="/wiki/Chilehaus" title="Chilehaus">Chilehaus</a></li> <li><a href="/wiki/Dzie%C5%82a_architektury_Le_Corbusiera" title="Dzieła architektury Le Corbusiera">Dzieła architektury Le Corbusiera</a><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4">[C]</a></sup></li> <li>Jaskinie i sztuka epoki lodowej w <a href="/wiki/Jura_Szwabska" title="Jura Szwabska">Jurze Szwabskiej</a></li> <li>Archeologiczny zespół graniczny <a href="/wiki/Hedeby" title="Hedeby">Hedeby</a> i <a href="/wiki/Danevirke" title="Danevirke">Danevirke</a></li> <li><a href="/wiki/Katedra_%C5%9Awi%C4%99tych_Aposto%C5%82%C3%B3w_Piotra_i_Paw%C5%82a_w_Naumburgu" title="Katedra Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Naumburgu">Katedra w Naumburgu</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Wspania%C5%82e_miasta_uzdrowiskowe_Europy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wspaniałe miasta uzdrowiskowe Europy (strona nie istnieje)">Wspaniałe miasta uzdrowiskowe Europy</a><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5">[D]</a></sup></li> <li><a href="/wiki/Darmst%C3%A4dter_K%C3%BCnstlerkolonie" title="Darmstädter Künstlerkolonie">Mathildenhöhe Darmstadt</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Przyrodnicze</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Kopalnia_skamielin_w_Messel" title="Kopalnia skamielin w Messel">Kopalnia skamielin w Messel</a></li> <li><a href="/wiki/Morze_Wattowe" title="Morze Wattowe">Morze Wattowe</a><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6">[E]</a></sup></li> <li><a href="/wiki/Pradawne_i_pierwotne_lasy_bukowe_Karpat_i_innych_region%C3%B3w_Europy" title="Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy">Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy</a><sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7">[F]</a></sup></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Kulturowe i przyrodnicze</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Park_Mu%C5%BCakowski" title="Park Mużakowski">Park Mużakowski w Bad Muskau</a><sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8">[G]</a></sup></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Niemcy" title="Niemcy"><img alt="Niemcy" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/50px-Flag_of_Germany.svg.png" decoding="async" width="50" height="30" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/75px-Flag_of_Germany.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/100px-Flag_of_Germany.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span> </p> </div></div><div class="hlist navbox-below below"> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-nav"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">Wspólnie z Wielką Brytanią</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">Wspólnie z Austrią, Francją, Słowenią, Szwajcarią, Włochami</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">Wspólnie z Argentyną, Belgią, Francją, Indiami, Japonią i Szwajcarią</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">Wspólnie z Austrią, Belgią, Czechami, Francją, Wielką Brytanią i Włochami</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">Wspólnie z Holandią, Danią</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">Wspólnie z Albanią, Austrią, Belgią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Francją, Hiszpanią, Macedonią Północną, Polską, Rumunią, Słowacją, Słowenią, Szwajcarią, Ukrainą i Włochami</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">Wspólnie z Polską</span> </li> </ol></div></div> </div></div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Limes_Górnogermańsko-Retycki&oldid=72492031">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Limes_Górnogermańsko-Retycki&oldid=72492031</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Fortyfikacje_staro%C5%BCytnego_Rzymu" title="Kategoria:Fortyfikacje starożytnego Rzymu">Fortyfikacje starożytnego Rzymu</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Stanowiska_archeologiczne_w_Niemczech" title="Kategoria:Stanowiska archeologiczne w Niemczech">Stanowiska archeologiczne w Niemczech</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Zabytki_Niemiec" title="Kategoria:Zabytki Niemiec">Zabytki Niemiec</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Obiekty_z_listy_dziedzictwa_UNESCO_w_Niemczech" title="Kategoria:Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Niemczech">Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Niemczech</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 13 sty 2024, 13:06.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-55zsq","wgBackendResponseTime":172,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.227","walltime":"0.296","ppvisitednodes":{"value":867,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":21361,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":374,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":11,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":12,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":12177,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 219.372 1 -total"," 62.93% 138.056 1 Szablon:Obiekty_UNESCO_w_Niemczech"," 61.40% 134.702 1 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 17.36% 38.074 12 Szablon:ISBN"," 7.53% 16.529 1 Szablon:Przypisy"," 6.37% 13.985 1 Szablon:Commons"," 5.26% 11.545 3 Szablon:Lang"," 5.13% 11.247 1 Szablon:Projekt_siostrzany"," 4.05% 8.881 1 Szablon:Ikona"," 3.58% 7.852 1 Szablon:Uwagi"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.134","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":2069156,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-8f644c877-pl579","timestamp":"20241106075133","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Limes G\u00f3rnogerma\u0144sko-Retycki","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Limes_G%C3%B3rnogerma%C5%84sko-Retycki","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q17374397","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q17374397","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2007-08-22T18:02:48Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/8\/8d\/Saalburg.jpg"}</script> </body> </html>