CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Jesień Ludów – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"e0e0c5b1-71c1-43b8-afbf-4084e27e280c","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Jesień_Ludów","wgTitle":"Jesień Ludów","wgCurRevisionId":74945709,"wgRevisionId":74945709,"wgArticleId":49719,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Wyróżnione artykuły","Artykuły z propozycjami tłumaczeń","Kontrola autorytatywna potrzebuje polskiej etykiety","Dobre Artykuły","Komunizm","Zimna wojna","1989 w Europie","1990 w Europie","Rewolucje w Europie","Blok wschodni"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Jesień_Ludów","wgRelevantArticleId":49719, "wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":74945709,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":80000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q382861","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["architecture","bitness","brands","fullVersionList","mobile","model","platform", "platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready", "wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface", "ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.3"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png/1200px-Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1189"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png/800px-Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="792"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png/640px-Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="634"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Jesień Ludów – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Jesień_Ludów rootpage-Jesień_Ludów skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Jesie%C5%84+Lud%C3%B3w" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Jesie%C5%84+Lud%C3%B3w" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Jesie%C5%84+Lud%C3%B3w" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Jesie%C5%84+Lud%C3%B3w" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Przyczyny" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przyczyny"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Przyczyny</span> </div> </a> <ul id="toc-Przyczyny-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przebieg_wydarzeń" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przebieg_wydarzeń"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Przebieg wydarzeń</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Przebieg_wydarzeń-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Przebieg wydarzeń</span> </button> <ul id="toc-Przebieg_wydarzeń-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Polska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Polska"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Polska</span> </div> </a> <ul id="toc-Polska-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Węgry" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Węgry"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Węgry</span> </div> </a> <ul id="toc-Węgry-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bułgaria" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bułgaria"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Bułgaria</span> </div> </a> <ul id="toc-Bułgaria-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Niemiecka_Republika_Demokratyczna" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Niemiecka_Republika_Demokratyczna"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Niemiecka Republika Demokratyczna</span> </div> </a> <ul id="toc-Niemiecka_Republika_Demokratyczna-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Czechosłowacja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Czechosłowacja"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5</span> <span>Czechosłowacja</span> </div> </a> <ul id="toc-Czechosłowacja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rumunia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Rumunia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.6</span> <span>Rumunia</span> </div> </a> <ul id="toc-Rumunia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Następstwa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Następstwa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Następstwa</span> </div> </a> <ul id="toc-Następstwa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uwagi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Uwagi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Uwagi</span> </div> </a> <ul id="toc-Uwagi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Jesień Ludów</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 59 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-59" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">59 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AB%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA_1989" title="ثورات 1989 – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="ثورات 1989" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Revoluciones_de_1989" title="Revoluciones de 1989 – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Revoluciones de 1989" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/1989_%D0%B9%D1%8B%D0%BB%D2%93%D1%8B_%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="1989 йылғы революциялар – baszkirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="1989 йылғы революциялар" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baszkirski" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%8C_%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%9E" title="Восень народаў – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Восень народаў" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%8C_%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%9E" title="Восень народаў – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Восень народаў" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5_%D0%BD%D0%B0_%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%82%D0%B5_%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%B8%D0%BC%D0%B8_%D0%B2_%D0%98%D0%B7%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B0_%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0" title="Падане на комунистическите режими в Източна Европа – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Падане на комунистическите режими в Източна Европа" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Revolucije_1989." title="Revolucije 1989. – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Revolucije 1989." data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Revolucions_de_1989" title="Revolucions de 1989 – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Revolucions de 1989" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/P%C3%A1d_komunismu_v_Evrop%C4%9B" title="Pád komunismu v Evropě – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Pád komunismu v Evropě" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Revolutionerne_i_%C3%98steuropa_1989" title="Revolutionerne i Østeuropa 1989 – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Revolutionerne i Østeuropa 1989" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Revolutionen_im_Jahr_1989" title="Revolutionen im Jahr 1989 – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Revolutionen im Jahr 1989" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/1989._aasta_N%C3%B5ukogude_re%C5%BEiimi_vastased_revolutsioonid" title="1989. aasta Nõukogude režiimi vastased revolutsioonid – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="1989. aasta Nõukogude režiimi vastased revolutsioonid" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_1989" title="Επαναστάσεις του 1989 – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Επαναστάσεις του 1989" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Revolutions_of_1989" title="Revolutions of 1989 – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Revolutions of 1989" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Revoluciones_de_1989" title="Revoluciones de 1989 – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Revoluciones de 1989" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Revolucioj_de_1989" title="Revolucioj de 1989 – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Revolucioj de 1989" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/1989ko_iraultzak" title="1989ko iraultzak – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="1989ko iraultzak" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B8%DB%B9" title="انقلاب‌های ۱۹۸۹ – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="انقلاب‌های ۱۹۸۹" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Chute_des_r%C3%A9gimes_communistes_en_Europe" title="Chute des régimes communistes en Europe – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Chute des régimes communistes en Europe" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/1989%EB%85%84_%ED%98%81%EB%AA%85" title="1989년 혁명 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="1989년 혁명" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/1989_%D5%A9%D5%BE%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%B0%D5%A5%D5%B2%D5%A1%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="1989 թվականի հեղափոխություններ – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="1989 թվականի հեղափոխություններ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%AF_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="१९८९ की क्रांतियाँ – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="१९८९ की क्रांतियाँ" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Pad_komunizma" title="Pad komunizma – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Pad komunizma" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Revolusi_1989" title="Revolusi 1989 – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Revolusi 1989" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Rivoluzioni_del_1989" title="Rivoluzioni del 1989 – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Rivoluzioni del 1989" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A1%D7%AA%D7%99%D7%95_%D7%94%D7%A2%D7%9E%D7%99%D7%9D" title="סתיו העמים – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="סתיו העמים" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/1989_%E1%83%AC%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98" title="1989 წლის რევოლუციები – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="1989 წლის რევოლუციები" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Chout_di_s%C3%A9_r%C3%A9jim_kominis_an_%C3%89r%C3%B2p" title="Chout di sé réjim kominis an Éròp – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Chout di sé réjim kominis an Éròp" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Res_novae_anni_1989" title="Res novae anni 1989 – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Res novae anni 1989" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/1989._gada_revol%C5%ABcijas" title="1989. gada revolūcijas – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="1989. gada revolūcijas" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%83%D1%86%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B4_1989_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0" title="Револуции од 1989 година – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Револуции од 1989 година" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%AB%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA_1989" title="ثورات 1989 – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="ثورات 1989" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Era_kejatuhan_Komunisme" title="Era kejatuhan Komunisme – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Era kejatuhan Komunisme" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Val_van_het_communisme" title="Val van het communisme – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Val van het communisme" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%9D%B1%E6%AC%A7%E9%9D%A9%E5%91%BD" title="東欧革命 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="東欧革命" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/1989_%D1%88%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BD_%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B5%D1%88" title="1989 шеран революцеш – czeczeński" lang="ce" hreflang="ce" data-title="1989 шеран революцеш" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="czeczeński" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Revolucions_de_1988-1989" title="Revolucions de 1988-1989 – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Revolucions de 1988-1989" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/1989_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%87%E0%A8%A8%E0%A8%95%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%AC" title="1989 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="1989 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%DB%B1%DB%B9%DB%B8%DB%B9_%D8%AF%DB%92_%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="۱۹۸۹ دے انقلابات – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="۱۹۸۹ دے انقلابات" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%DB%B1%DB%B9%DB%B8%DB%B9_%D8%B2_%DA%A9%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%D9%88%D9%86%D9%87" title="د ۱۹۸۹ ز کال انقلابونه – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د ۱۹۸۹ ز کال انقلابونه" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Revolu%C3%A7%C3%B5es_de_1989" title="Revoluções de 1989 – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Revoluções de 1989" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Revolu%C8%9Biile_de_la_1989" title="Revoluțiile de la 1989 – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Revoluțiile de la 1989" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D0%B8_1989_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Революции 1989 года – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Революции 1989 года" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-st mw-list-item"><a href="https://st.wikipedia.org/wiki/Liphetoho_tsa_1989" title="Liphetoho tsa 1989 – sotho południowy" lang="st" hreflang="st" data-title="Liphetoho tsa 1989" data-language-autonym="Sesotho" data-language-local-name="sotho południowy" class="interlanguage-link-target"><span>Sesotho</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Revolutions_of_1989" title="Revolutions of 1989 – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Revolutions of 1989" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Padec_komunizma" title="Padec komunizma – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Padec komunizma" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B5_1989." title="Револуције 1989. – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Револуције 1989." data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Revolucije_1989." title="Revolucije 1989. – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Revolucije 1989." data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/It%C3%A4-Euroopan_vallankumoukset_1989" title="Itä-Euroopan vallankumoukset 1989 – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Itä-Euroopan vallankumoukset 1989" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Revolutionerna_i_%C3%96steuropa_1989" title="Revolutionerna i Östeuropa 1989 – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Revolutionerna i Östeuropa 1989" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Mga_Himagsikan_ng_1989" title="Mga Himagsikan ng 1989 – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Mga Himagsikan ng 1989" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%81%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%9B%E0%B8%8F%E0%B8%B4%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%95%E0%B8%B4_%E0%B8%84.%E0%B8%A8._1989" title="การปฏิวัติ ค.ศ. 1989 – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="การปฏิวัติ ค.ศ. 1989" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/1989_Devrimleri" title="1989 Devrimleri – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="1989 Devrimleri" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D1%96%D0%BD%D1%8C_%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%96%D0%B2" title="Осінь народів – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Осінь народів" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/1989_%DA%A9%DB%92_%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="1989 کے انقلابات – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="1989 کے انقلابات" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_1989" title="Cách mạng 1989 – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Cách mạng 1989" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%9C%E6%AC%A7%E5%89%A7%E5%8F%98" title="东欧剧变 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="东欧剧变" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%9D%B1%E6%AD%90%E5%8A%87%E8%AE%8A" title="東歐劇變 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="東歐劇變" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%9C%E6%AC%A7%E5%89%A7%E5%8F%98" title="东欧剧变 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="东欧剧变" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q382861#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&oldid=74945709" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&id=74945709&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FJesie%25C5%2584_Lud%25C3%25B3w"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FJesie%25C5%2584_Lud%25C3%25B3w"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Jesie%C5%84+Lud%C3%B3w"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Fall_of_Communism" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q382861" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-good-article" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikipedia:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Ten artykuł został wyróżniony statusem „Dobrego Artykułu”. Kliknij, aby dowiedzieć się więcej."><img alt="To jest dobry artykuł" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/20px-Propozycja_DA.svg.png" decoding="async" width="20" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/30px-Propozycja_DA.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/40px-Propozycja_DA.svg.png 2x" data-file-width="586" data-file-height="642" /></a></span></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png/290px-Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png" decoding="async" width="290" height="287" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png/435px-Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png/580px-Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png 2x" data-file-width="1258" data-file-height="1246" /></a><figcaption>Państwa biorące udział w Jesieni Ludów</figcaption></figure> <p><b>Jesień Ludów</b> (lub <b>Jesień Narodów</b><sup id="cite_ref-Roszkowski_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-Roszkowski-1">[1]</a></sup>) – proces przemian ustrojowych w <a href="/wiki/Blok_wschodni" title="Blok wschodni">bloku wschodnim</a>, zainicjowanym przez „Solidarność” w Polsce, który doprowadził do upadku <a href="/wiki/Demokracja_ludowa" title="Demokracja ludowa">komunizmu</a> w <a href="/wiki/Europa_%C5%9Arodkowo-Wschodnia" title="Europa Środkowo-Wschodnia">Europie Środkowo-Wschodniej</a>; kulminacyjny moment tego procesu przypadł na <a href="/wiki/Jesie%C5%84" title="Jesień">jesień</a> 1989, zaś jego przyczyną była negatywna ocena dotychczasowych rządów przez obywateli<sup id="cite_ref-pwn4_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn4-2">[2]</a></sup><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3">[3]</a></sup><sup id="cite_ref-jl1_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-jl1-4">[4]</a></sup><sup id="cite_ref-jl2_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-jl2-5">[5]</a></sup>. <a href="/wiki/Rewolucja" title="Rewolucja">Rewolucyjny</a> charakter wydarzeń z 1989 roku nasunął skojarzenie z <a href="/wiki/Wiosna_Lud%C3%B3w" title="Wiosna Ludów">Wiosną Ludów</a> z 1848 roku<sup id="cite_ref-CITEREFDziurokGałęzowskiKamińskiMusiał2010463_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDziurokGałęzowskiKamińskiMusiał2010463-6">[6]</a></sup>. </p><p>Jesień Narodów poprzedziły zmiany w <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">Związku Radzieckim</a>: odejście od <a href="/wiki/Doktryna_Bre%C5%BCniewa" title="Doktryna Breżniewa">doktryny Breżniewa</a> i rozpoczęta w 1985 roku <a href="/wiki/Pieriestrojka" title="Pieriestrojka">pieriestrojka</a><sup id="cite_ref-pwn4_2-1" class="reference"><a href="#cite_note-pwn4-2">[2]</a></sup>. </p><p>Sześć państw, które porzuciły system <a href="/wiki/Komunizm" title="Komunizm">komunistyczny</a> w wyniku Jesieni Ludów, to<sup id="cite_ref-pwn4_2-2" class="reference"><a href="#cite_note-pwn4-2">[2]</a></sup><sup id="cite_ref-odniepodleglosci_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-odniepodleglosci-7">[7]</a></sup><sup id="cite_ref-oxford3_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-oxford3-8">[8]</a></sup>: </p> <ul><li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/22px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/33px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/44px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span> </span><a href="/wiki/Czechos%C5%82owacka_Republika_Socjalistyczna" title="Czechosłowacka Republika Socjalistyczna">Czechosłowacka Republika Socjalistyczna</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ludowa_Republika_Bu%C5%82garii" title="Bułgaria"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Flag_of_Bulgaria_%281971%E2%80%931990%29.svg/22px-Flag_of_Bulgaria_%281971%E2%80%931990%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Flag_of_Bulgaria_%281971%E2%80%931990%29.svg/33px-Flag_of_Bulgaria_%281971%E2%80%931990%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Flag_of_Bulgaria_%281971%E2%80%931990%29.svg/44px-Flag_of_Bulgaria_%281971%E2%80%931990%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Ludowa_Republika_Bu%C5%82garii" title="Ludowa Republika Bułgarii">Ludowa Republika Bułgarii</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="NRD"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Flag_of_East_Germany.svg/22px-Flag_of_East_Germany.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Flag_of_East_Germany.svg/33px-Flag_of_East_Germany.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Flag_of_East_Germany.svg/44px-Flag_of_East_Germany.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="Niemiecka Republika Demokratyczna">Niemiecka Republika Demokratyczna</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Polska_Rzeczpospolita_Ludowa" title="Polska"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Poland_%281928%E2%80%931980%29.svg/22px-Flag_of_Poland_%281928%E2%80%931980%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Poland_%281928%E2%80%931980%29.svg/33px-Flag_of_Poland_%281928%E2%80%931980%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Poland_%281928%E2%80%931980%29.svg/44px-Flag_of_Poland_%281928%E2%80%931980%29.svg.png 2x" data-file-width="1280" data-file-height="800" /></a></span></span> <a href="/wiki/Polska_Rzeczpospolita_Ludowa" title="Polska Rzeczpospolita Ludowa">Polska Rzeczpospolita Ludowa</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Rumunia_w_okresie_komunizmu" title="Rumunia"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_Romania_%281965%E2%80%931989%29.svg/22px-Flag_of_Romania_%281965%E2%80%931989%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_Romania_%281965%E2%80%931989%29.svg/33px-Flag_of_Romania_%281965%E2%80%931989%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_Romania_%281965%E2%80%931989%29.svg/44px-Flag_of_Romania_%281965%E2%80%931989%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Rumunia_w_epoce_komunizmu" class="mw-redirect" title="Rumunia w epoce komunizmu">Socjalistyczna Republika Rumunii</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/W%C4%99gierska_Republika_Ludowa_(1949%E2%80%931989)" title="Węgry"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Civil_Ensign_of_Hungary.svg/22px-Civil_Ensign_of_Hungary.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Civil_Ensign_of_Hungary.svg/33px-Civil_Ensign_of_Hungary.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Civil_Ensign_of_Hungary.svg/44px-Civil_Ensign_of_Hungary.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/W%C4%99gierska_Republika_Ludowa_(1949%E2%80%931989)" title="Węgierska Republika Ludowa (1949–1989)">Węgierska Republika Ludowa</a></li></ul> <p>Obrady <a href="/wiki/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_(Polska)" title="Okrągły Stół (Polska)">Okrągłego Stołu</a> w Polsce (6 lutego–5 kwietnia 1989 roku) uznaje się za początek Jesieni Narodów<sup id="cite_ref-pwn4_2-3" class="reference"><a href="#cite_note-pwn4-2">[2]</a></sup>. Uzgodniono wówczas przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów 4 czerwca. W ich wyniku urząd premiera objął działacz opozycji <a href="/wiki/Tadeusz_Mazowiecki" title="Tadeusz Mazowiecki">Tadeusz Mazowiecki</a>. W czerwcu rozpoczęły się rozmowy rządu z opozycją na Węgrzech. Dzięki rozmowom znowelizowano konstytucję (w tym zmieniono nazwę państwa). W listopadzie uzgodniono termin wolnych wyborów. W czerwcu rozpoczęły się protesty w Niemieckiej Republice Demokratycznej. 9 listopada mieszkańcy Berlina rozpoczęli burzenie <a href="/wiki/Mur_Berli%C5%84ski" title="Mur Berliński">Muru Berlińskiego</a>. W Bułgarii 10 listopada odsunięto od władzy <a href="/wiki/Todor_%C5%BBiwkow" title="Todor Żiwkow">Todora Żiwkowa</a> oraz rozpoczęto rozmowy z opozycją. 17 listopada rozpoczęła się „<a href="/wiki/Aksamitna_rewolucja" title="Aksamitna rewolucja">aksamitna rewolucja</a>” w Czechosłowacji, która zakończyła się 27 listopada<sup id="cite_ref-pwn5_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn5-9">[9]</a></sup>. W wyniku protestów prezydentem Czechosłowacji został <a href="/wiki/V%C3%A1clav_Havel" title="Václav Havel">Václav Havel</a>. Jesień Ludów zakończyła się krwawym powstaniem w Rumunii, gdzie obalono i skazano na karę śmierci <a href="/wiki/Nicolae_Ceau%C8%99escu" title="Nicolae Ceaușescu">Nicolae Ceaușescu</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przyczyny">Przyczyny</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Przyczyny" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przyczyny"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1987-0529-029,_Berlin,_Tagung_Warschauer_Pakt,_Gruppenfoto.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Bundesarchiv_Bild_183-1987-0529-029%2C_Berlin%2C_Tagung_Warschauer_Pakt%2C_Gruppenfoto.jpg/240px-Bundesarchiv_Bild_183-1987-0529-029%2C_Berlin%2C_Tagung_Warschauer_Pakt%2C_Gruppenfoto.jpg" decoding="async" width="240" height="155" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Bundesarchiv_Bild_183-1987-0529-029%2C_Berlin%2C_Tagung_Warschauer_Pakt%2C_Gruppenfoto.jpg/360px-Bundesarchiv_Bild_183-1987-0529-029%2C_Berlin%2C_Tagung_Warschauer_Pakt%2C_Gruppenfoto.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Bundesarchiv_Bild_183-1987-0529-029%2C_Berlin%2C_Tagung_Warschauer_Pakt%2C_Gruppenfoto.jpg/480px-Bundesarchiv_Bild_183-1987-0529-029%2C_Berlin%2C_Tagung_Warschauer_Pakt%2C_Gruppenfoto.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="515" /></a><figcaption>Zdjęcie ze spotkania Komitetu Konsultacyjnego <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układu Warszawskiego</a>, od lewej: <a href="/wiki/Gust%C3%A1v_Hus%C3%A1k" title="Gustáv Husák">Gustáv Husák</a> (CSRS), <a href="/wiki/Todor_%C5%BBiwkow" title="Todor Żiwkow">Todor Żiwkow</a> (BLR), <a href="/wiki/Erich_Honecker" title="Erich Honecker">Erich Honecker</a> (NRD), <a href="/wiki/Michai%C5%82_Gorbaczow" title="Michaił Gorbaczow">Michaił Gorbaczow</a> (ZSRR), <a href="/wiki/Nicolae_Ceau%C8%99escu" title="Nicolae Ceaușescu">Nicolae Ceaușescu</a> (RSS), <a href="/wiki/Wojciech_Jaruzelski" title="Wojciech Jaruzelski">Wojciech Jaruzelski</a> (PRL) i <a href="/wiki/J%C3%A1nos_K%C3%A1d%C3%A1r" title="János Kádár">János Kádár</a> (WRL), 29 maja 1987</figcaption></figure> <p>Na przełomie 1944 i 1945 roku Europa Środkowo-Wschodnia znalazła się w strefie wpływów <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich</a>. Głównym zwycięzcą <a href="/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="II wojna światowa">II wojny światowej</a> okazał się <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Stalin" title="Józef Stalin">Józef Stalin</a>, który po zakończeniu wojny ostatecznie powiększył terytorium ZSRR o wschodnie ziemie <a href="/wiki/II_Rzeczpospolita" title="II Rzeczpospolita">przedwojennej Polski</a> okupowane i <a href="/wiki/Aneksja" title="Aneksja">anektowane</a> po <a href="/wiki/Agresja_ZSRR_na_Polsk%C4%99" title="Agresja ZSRR na Polskę">agresji 17 września 1939</a>, okupowane i anektowane w 1940 <a href="/wiki/Republika_Litewska_(1918%E2%80%931940)" title="Republika Litewska (1918–1940)">Litwę</a>, <a href="/wiki/Republika_Litewska_(1918%E2%80%931940)" title="Republika Litewska (1918–1940)">Łotwę</a>, <a href="/wiki/Republika_Esto%C5%84ska_(1918%E2%80%931940)" title="Republika Estońska (1918–1940)">Estonię</a>, fińską <a href="/wiki/Karelia" title="Karelia">Karelię</a> i rumuńską <a href="/wiki/Besarabia" title="Besarabia">Besarabię</a>, oraz <a href="/wiki/Zakarpacie" title="Zakarpacie">Ruś Zakarpacką</a>, uzyskaną od <a href="/wiki/Czechos%C5%82owacja" title="Czechosłowacja">Czechosłowacji</a> traktatem z 29 czerwca 1945 roku. Tereny te poddano silnej <a href="/wiki/Sowietyzacja" title="Sowietyzacja">sowietyzacji</a> i unifikacji z resztą państwa<sup id="cite_ref-wstep_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-wstep-10">[10]</a></sup>. </p><p>Państwa Europy Środkowo-Wschodniej (Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Albania oraz niemiecka strefa okupacyjna) były kontrolowane przez <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">ZSRR</a><sup id="cite_ref-z1_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-z1-11">[11]</a></sup>. W celu umocnienia swojej dominacji i wpływów, ZSRR zainstalował w kontrolowanych państwach rządy komunistyczne<sup id="cite_ref-z1_11-1" class="reference"><a href="#cite_note-z1-11">[11]</a></sup>. Proces budowy totalitarnych reżimów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej zakończył się w lutym 1948 roku <a href="/wiki/Praski_zamach_stanu_1948" title="Praski zamach stanu 1948">komunistycznym zamachem stanu w Czechosłowacji</a>. Mieszkańcy Europy Środkowo-Wschodniej próbowali się przeciwstawiać temu procesowi, organizując strajki i demonstracje. Początkowo działały legalne partie opozycyjne, które komuniści rozbijali. W niektórych państwach (w tym Polsce) działało <a href="/wiki/Dzia%C5%82ania_zbrojne_podziemia_antykomunistycznego_w_Polsce" title="Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce">podziemie zbrojne</a><sup id="cite_ref-wstep_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-wstep-10">[10]</a></sup>. </p><p><a href="/wiki/George_Kennan" title="George Kennan">George Kennan</a> w 1947 roku trafnie przewidywał, że nawet przy braku agresywnych działań ze strony Zachodu system komunistyczny upadnie sam w wyniku procesów wewnętrznych<sup id="cite_ref-pin_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-pin-12">[12]</a></sup>. </p><p>Okres budowy systemu komunistycznego oraz okres <a href="/wiki/Stalinizm" title="Stalinizm">stalinizmu</a> należał do najtrudniejszych w powojennych dziejach Europy Środkowo-Wschodniej. Masowy terror pociągnął za sobą tysiące ofiar, zaś tradycyjne struktury społeczne zniszczono. Powszechna stała się <a href="/wiki/Indoktrynacja" title="Indoktrynacja">indoktrynacja</a> i <a href="/wiki/Propaganda" title="Propaganda">propaganda</a>. Państwa komunistyczne zniszczyły własność prywatną, wprowadzając na jej miejsce centralne planowanie. Na wsiach ogłoszono <a href="/wiki/Kolektywizacja" title="Kolektywizacja">kolektywizację</a>. Proces kolektywizacji zakończono w latach 60. we wszystkich państwach komunistycznych (z wyjątkiem Polski)<sup id="cite_ref-pwn_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn-13">[13]</a></sup>. Po pozbyciu się ugrupowań opozycyjnych władze komunistyczne rozpoczęły walkę z kościołami różnych wyznań oraz z osobami ze świata kultury i nauki. Komuniści objęli pełną kontrolą wszystkie aspekty życia społecznego. Pomimo <a href="/wiki/Destalinizacja" title="Destalinizacja">destalinizacji</a> z 1956 roku totalitarne reżimy pozostały. Z czasem partie komunistyczne utrzymywały władze tylko za pomocą kontroli społeczeństwa i zastraszenia<sup id="cite_ref-wstep_10-2" class="reference"><a href="#cite_note-wstep-10">[10]</a></sup>. </p><p>Narody Europy Środkowo-Wschodniej kilkakrotnie sprzeciwiały się władzom komunistycznym. 16 czerwca 1953 roku w Niemieckiej Republice Demokratycznej wybuchło <a href="/wiki/Powstanie_czerwcowe" title="Powstanie czerwcowe">powstanie robotnicze</a>, które dzień później stłumiła <a href="/wiki/Armia_Radziecka" title="Armia Radziecka">Armia Sowiecka</a>. 28 czerwca 1956 roku wybuchło <a href="/wiki/Pozna%C5%84ski_Czerwiec" title="Poznański Czerwiec">powstanie w Poznaniu</a>. Stłumione przez wojsko protesty zakończyły się śmiercią 57 uczestników<sup id="cite_ref-poznan56_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-poznan56-14">[14]</a></sup>. Kilka miesięcy później podobne powstanie miało miejsce <a href="/wiki/Powstanie_w%C4%99gierskie_1956" title="Powstanie węgierskie 1956">na Węgrzech</a>. Powstanie węgierskie stłumiły wojska radzieckie, które zabiły blisko 3 tys. Węgrów<sup id="cite_ref-wstep_10-3" class="reference"><a href="#cite_note-wstep-10">[10]</a></sup>. 8 marca 1968 roku w Polsce wybuchły <a href="/wiki/Marzec_1968" title="Marzec 1968">protesty studenckie</a>, które trwały do 23 marca<sup id="cite_ref-marzec1968_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-marzec1968-15">[15]</a></sup>. W tym samym czasie w Czechosłowacji <a href="/wiki/Alexander_Dub%C4%8Dek" title="Alexander Dubček">Alexander Dubček</a> przeprowadzał reformy zmierzające do liberalizacji państwa (<a href="/wiki/Praska_Wiosna" title="Praska Wiosna">Praska Wiosna</a>). 21 sierpnia 1968 roku wojska państw <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układu Warszawskiego</a> (ZSRR, Polski, NRD, Węgier i Bułgarii) zaatakowały Czechosłowację w ramach <a href="/wiki/Interwencja_Uk%C5%82adu_Warszawskiego_w_Czechos%C5%82owacji" title="Interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji">operacji „Dunaj”</a>. Zginęło ok. 200 osób, zaś Dubčeka wywieziono do Moskwy, gdzie został zmuszony do podpisania oświadczenia, które sankcjonowało sowiecką okupację Czechosłowacji<sup id="cite_ref-histmag2_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-histmag2-16">[16]</a></sup>, w której od 1945 aż do 1968 nie stacjonowały wojska sowieckie. We wrześniu 1968 roku <a href="/wiki/Leonid_Bre%C5%BCniew" title="Leonid Breżniew">Leonid Breżniew</a> ogłosił <a href="/wiki/Doktryna_Bre%C5%BCniewa" title="Doktryna Breżniewa">doktrynę</a>, która zakładała możliwość przeprowadzenia interwencji zbrojnej w każdym z państw komunistycznych, w których zagrożony był ówczesny system<sup id="cite_ref-pwn2_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn2-17">[17]</a></sup>. </p><p>W późniejszych latach w Polsce wybuchły trzy powstania robotnicze (<a href="/wiki/Grudzie%C5%84_1970" title="Grudzień 1970">1970</a>, <a href="/wiki/Czerwiec_1976" title="Czerwiec 1976">1976</a> oraz <a href="/wiki/Sierpie%C5%84_1980" title="Sierpień 1980">1980</a>). Strajki z sierpnia 1980 roku skłoniły władzę do zaakceptowania żądań powołania niezależnych związków zawodowych<sup id="cite_ref-wstep_10-4" class="reference"><a href="#cite_note-wstep-10">[10]</a></sup>. </p><p>W 1975 roku w <a href="/wiki/Helsinki" title="Helsinki">Helsinkach</a> odbyła się <a href="/wiki/Konferencja_Bezpiecze%C5%84stwa_i_Wsp%C3%B3%C5%82pracy_w_Europie" title="Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie">Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie</a>. Wpisywała się ona w uprawianą przez część zachodnich przywódców „politykę odprężenia”, mającą na celu łagodzenie napięć między państwami z obu stron <a href="/wiki/%C5%BBelazna_kurtyna" title="Żelazna kurtyna">żelaznej kurtyny</a>; jej <a href="/wiki/Republika_Federalna_Niemiec_(1949%E2%80%931990)" title="Republika Federalna Niemiec (1949–1990)">zachodnioniemiecką</a> odmianą była (realizowana chociażby przez <a href="/wiki/Willy_Brandt" title="Willy Brandt">Willy’ego Brandta</a>) <i><a href="/wiki/Ostpolitik" title="Ostpolitik">Ostpolitik</a></i>, której istotę <a href="/wiki/Egon_Bahr" title="Egon Bahr">Egon Bahr</a> ujął w 1963 jako „zmianę poprzez zbliżenie”. Niektórzy<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18">[a]</a></sup> wskazują również <a href="/wiki/Wsp%C3%B3lnoty_europejskie" title="Wspólnoty europejskie">integrację europejską</a> jako czynnik powiększający przewagę systemu zachodniego nad wschodnim<sup id="cite_ref-pin_12-1" class="reference"><a href="#cite_note-pin-12">[12]</a></sup>. </p><p>Powstały w 1980 roku <a href="/wiki/Niezale%C5%BCny_Samorz%C4%85dny_Zwi%C4%85zek_Zawodowy_%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D" title="Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”">Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”</a> oznaczał początek najgłębszego i ostatecznego kryzysu komunizmu. Pomimo wprowadzenia <a href="/wiki/Stan_wojenny_w_Polsce" title="Stan wojenny w Polsce">stanu wojennego</a> 13 grudnia 1981 roku, konsekwencje wydarzeń z 1980 okazały się nieodwracalne. W Polsce powstał silny ruch oporu antykomunistycznego. Kryzys w Polsce wpłynął także na reorientację sowieckiej polityki. Od 1981 roku władze radzieckie zdawały sobie sprawę, że ceną za ocalenie Związku Sowieckiego będą przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej<sup id="cite_ref-wstep_10-5" class="reference"><a href="#cite_note-wstep-10">[10]</a></sup>. Sam ZSRR pogrążył się w kryzysie gospodarczym, który potęgował wyścig zbrojeń z <a href="/wiki/Stany_Zjednoczone" title="Stany Zjednoczone">USA</a> oraz udział w <a href="/wiki/Radziecka_interwencja_w_Afganistanie" title="Radziecka interwencja w Afganistanie">wojnie w Afganistanie</a>. </p><p>11 marca 1985 roku do władzy w ZSRR doszedł <a href="/wiki/Michai%C5%82_Gorbaczow" title="Michaił Gorbaczow">Michaił Gorbaczow</a>, który wkrótce zainicjował politykę <a href="/wiki/Pieriestrojka" title="Pieriestrojka">pieriestrojki</a> (przebudowy) i <a href="/wiki/G%C5%82asnost" title="Głasnost">głasnosti</a> (jawności)<sup id="cite_ref-oxford2_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-oxford2-19">[18]</a></sup>. Krótko po objęciu rządów zapewnił liderów innych państw komunistycznych, że Związek Radziecki nie będzie ingerował w reformy systemu<sup id="cite_ref-wstep_10-6" class="reference"><a href="#cite_note-wstep-10">[10]</a></sup>. 7 grudnia 1988 roku Gorbaczow na forum <a href="/wiki/Zgromadzenie_Og%C3%B3lne_Organizacji_Narod%C3%B3w_Zjednoczonych" title="Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych">Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych</a> deklarował prawo wszystkich państw do wolnego poszukiwania własnego ustroju społeczno-politycznego. Oświadczenie przywódcy ZSRR dotyczyło także członków Układu Warszawskiego<sup id="cite_ref-cziomer_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Objęcie władzy w Związku Radzieckim przez Gorbaczowa nie było równoznaczne z wprowadzeniem przemian w funkcjonowaniu bloku wschodniego. W 30. rocznicę powstania Układu Warszawskiego (UW) w maju 1985 roku wszyscy członkowie sojuszu (Bułgaria, Czechosłowacja, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska, Rumunia, Węgry i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich) bez zastrzeżeń przedłużyli istnienie UW o kolejne 30 lat<sup id="cite_ref-cziomer_20-1" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Stopniowo pojawiały się jednak różne stanowiska sojuszników wobec pieriestrojki i głasnosti. Polska i Węgry poparły przemiany, Bułgaria zajęła stanowisko wyczekujące, zaś Czechosłowacja, NRD i Rumunia sprzeciwiały się reformom politycznym<sup id="cite_ref-cziomer_20-2" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. </p><p>Można się spotkać z postrzeganiem Jesieni Narodów w kategoriach zwycięstwa <a href="/wiki/Stany_Zjednoczone" title="Stany Zjednoczone">amerykańskiego</a> prezydenta <a href="/wiki/Ronald_Reagan" title="Ronald Reagan">Ronalda Reagana</a> nad wrogim <a href="/wiki/Supermocarstwo" title="Supermocarstwo">supermocarstwem</a> radzieckim<sup id="cite_ref-pin_12-2" class="reference"><a href="#cite_note-pin-12">[12]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przebieg_wydarzeń"><span id="Przebieg_wydarze.C5.84"></span>Przebieg wydarzeń</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Przebieg wydarzeń" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przebieg wydarzeń"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Polska">Polska</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Polska" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Polska"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Lech_Walesa_George_H_Bush.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/Lech_Walesa_George_H_Bush.PNG" decoding="async" width="215" height="156" class="mw-file-element" data-file-width="215" data-file-height="156" /></a><figcaption>Lech Wałęsa i <a href="/wiki/George_H.W._Bush" title="George H.W. Bush">George H.W. Bush</a> w lipcu 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1988-0629-035,_Berlin,_Erich_Honecker_empf%C3%A4ngt_Waffengeneral_Kiszczak.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Bundesarchiv_Bild_183-1988-0629-035%2C_Berlin%2C_Erich_Honecker_empf%C3%A4ngt_Waffengeneral_Kiszczak.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-1988-0629-035%2C_Berlin%2C_Erich_Honecker_empf%C3%A4ngt_Waffengeneral_Kiszczak.jpg" decoding="async" width="220" height="140" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Bundesarchiv_Bild_183-1988-0629-035%2C_Berlin%2C_Erich_Honecker_empf%C3%A4ngt_Waffengeneral_Kiszczak.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-1988-0629-035%2C_Berlin%2C_Erich_Honecker_empf%C3%A4ngt_Waffengeneral_Kiszczak.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Bundesarchiv_Bild_183-1988-0629-035%2C_Berlin%2C_Erich_Honecker_empf%C3%A4ngt_Waffengeneral_Kiszczak.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-1988-0629-035%2C_Berlin%2C_Erich_Honecker_empf%C3%A4ngt_Waffengeneral_Kiszczak.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="510" /></a><figcaption>Czesław Kiszczak i przywódca NRD Erich Honecker (z prawej), 1988</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Tadeusz_Mazowiecki_nah.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Tadeusz_Mazowiecki_nah.jpg/220px-Tadeusz_Mazowiecki_nah.jpg" decoding="async" width="220" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Tadeusz_Mazowiecki_nah.jpg/330px-Tadeusz_Mazowiecki_nah.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Tadeusz_Mazowiecki_nah.jpg/440px-Tadeusz_Mazowiecki_nah.jpg 2x" data-file-width="567" data-file-height="402" /></a><figcaption>Tadeusz Mazowiecki – pierwszy niekomunistyczny premier od 1945 roku</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie_2019.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie_2019.jpg/220px-Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie_2019.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie_2019.jpg/330px-Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie_2019.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie_2019.jpg/440px-Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie_2019.jpg 2x" data-file-width="7321" data-file-height="4886" /></a><figcaption>Okrągły stół eksponowany w <a href="/wiki/Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie" title="Pałac Prezydencki w Warszawie">Pałacu Prezydenckim w Warszawie</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:1_Maja_Jacek_Kuro%C5%84.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/1_Maja_Jacek_Kuro%C5%84.jpg/220px-1_Maja_Jacek_Kuro%C5%84.jpg" decoding="async" width="220" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/1_Maja_Jacek_Kuro%C5%84.jpg/330px-1_Maja_Jacek_Kuro%C5%84.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/1_Maja_Jacek_Kuro%C5%84.jpg/440px-1_Maja_Jacek_Kuro%C5%84.jpg 2x" data-file-width="1631" data-file-height="1099" /></a><figcaption>Demonstracja pierwszomajowa w 1989 z udziałem działaczy opozycji, w tym Jacka Kuronia</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Wybory_1989_grupa_4_plakatow_wyborczych_Wiki.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Wybory_1989_grupa_4_plakatow_wyborczych_Wiki.jpg/220px-Wybory_1989_grupa_4_plakatow_wyborczych_Wiki.jpg" decoding="async" width="220" height="296" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Wybory_1989_grupa_4_plakatow_wyborczych_Wiki.jpg/330px-Wybory_1989_grupa_4_plakatow_wyborczych_Wiki.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Wybory_1989_grupa_4_plakatow_wyborczych_Wiki.jpg/440px-Wybory_1989_grupa_4_plakatow_wyborczych_Wiki.jpg 2x" data-file-width="476" data-file-height="640" /></a><figcaption>Plakaty wyborcze</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Strajki_w_Polsce_1988" title="Strajki w Polsce 1988">Strajki w Polsce 1988</a>, <a href="/wiki/Rozmowy_w_Magdalence" title="Rozmowy w Magdalence">Rozmowy w Magdalence</a>, <a href="/wiki/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_(Polska)" title="Okrągły Stół (Polska)">Okrągły Stół (Polska)</a>, <a href="/wiki/Nowela_kwietniowa" title="Nowela kwietniowa">Nowela kwietniowa</a>, <a href="/wiki/Wybory_parlamentarne_w_Polsce_w_1989_roku" title="Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku">Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku</a>, <a href="/wiki/Nowela_grudniowa" title="Nowela grudniowa">Nowela grudniowa</a>, <a href="/wiki/Plan_Balcerowicza" title="Plan Balcerowicza">Plan Balcerowicza</a> i <a href="/wiki/Transformacja_systemowa_w_Polsce" title="Transformacja systemowa w Polsce">Transformacja systemowa w Polsce</a>.</i></div> <p>Pierwszym krajem, który zdecydował się na przeprowadzenie zmian politycznych, była Polska. Pierwsze rozmowy pomiędzy władzą komunistyczną a opozycją rozpoczęły się w 1980 – nasilający się kryzys gospodarczy i społeczny skłoniły władze do <a href="/wiki/Porozumienia_sierpniowe" title="Porozumienia sierpniowe">ustępstw</a> w tym do legalizacji niezależnego od partii komunistycznej <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_zawodowy" title="Związek zawodowy">związku zawodowego</a> „Solidarność”. Impas polityczny nastąpił wraz z wprowadzeniem <a href="/wiki/Stan_wojenny_w_Polsce" title="Stan wojenny w Polsce">stanu wojennego</a> 13 grudnia 1981. W październiku 1982 roku „Solidarność” formalnie zdelegalizowano, choć wcześniej kilku tysięcy działaczy tego związku zawodowego internowano, a wielu uczestników protestów społecznych represjonowano<sup id="cite_ref-pwn6_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn6-21">[20]</a></sup>. Stan wojenny zniesiono 22 lipca 1983, lecz zastój w polityce trwał do 1987 roku. Po ogłoszeniu bankructwa w 1982 roku gospodarka Polski nieznacznie poprawiła się pomimo dużego spadku poziomu życia Polaków<sup id="cite_ref-historiaprl_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. Opozycja, pozytywnie odbierana przez Polaków, nie potrafiła skłonić społeczeństwa do systematycznych działań. Duży wpływ na sytuację w Polsce miały wydarzenia w <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">ZSRR</a>. W 1985 roku władzę w państwie objął Michaił Gorbaczow. Nowy sekretarz generalny KPZR zapoczątkował politykę pieriestrojki i głasnosti oraz zapowiedział wycofanie się ZSRR z tzw. <a href="/wiki/Doktryna_Bre%C5%BCniewa" title="Doktryna Breżniewa">doktryny Breżniewa</a>. Gorbaczow podczas rozmów z <a href="/wiki/Wojciech_Jaruzelski" title="Wojciech Jaruzelski">Wojciechem Jaruzelskim</a> sugerował, że nie będzie wtrącać się w polskie sprawy. Dało to swobodę przeprowadzenia zmian w Polsce<sup id="cite_ref-historiaprl_22-1" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>W lipcu 1986 roku władze ogłosiły <a href="/wiki/Amnestia" title="Amnestia">amnestię</a> oraz powołały <a href="/wiki/Rada_Konsultacyjna_przy_Przewodnicz%C4%85cym_Rady_Pa%C5%84stwa" title="Rada Konsultacyjna przy Przewodniczącym Rady Państwa">Radę Konsultacyjną</a>, która miała stwarzać pozory dialogu ze społeczeństwem<sup id="cite_ref-historiaprl_22-2" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200722_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200722-23">[22]</a></sup>. W listopadzie 1987 roku odbyło się <a href="/wiki/Referendum_w_Polsce_w_1987_roku" title="Referendum w Polsce w 1987 roku">referendum</a> dotyczące wprowadzenia drugiego etapu reformy gospodarczej<sup id="cite_ref-historiaprl_22-3" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>, którego wyniki okazały się jednak nieważne. 29 września 1986 roku nielegalny (lecz jawnie funkcjonujący) <a href="/wiki/Niezale%C5%BCny_Samorz%C4%85dny_Zwi%C4%85zek_Zawodowy_%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D" title="Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”">Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”</a> powołał <a href="/wiki/Tymczasowa_Rada_NSZZ_Solidarno%C5%9B%C4%87" title="Tymczasowa Rada NSZZ Solidarność">Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność”</a>. 25 października 1987 roku jawnie działające kierownictwo związku utworzyło <a href="/wiki/Krajowa_Komisja_Wykonawcza_NSZZ_%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D" title="Krajowa Komisja Wykonawcza NSZZ „Solidarność”">Krajową Komisję Wykonawczą NSZZ „Solidarność”</a><sup id="cite_ref-historiaprl_22-4" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>W 1988 roku wybuchły <a href="/wiki/Strajki_w_Polsce_1988" title="Strajki w Polsce 1988">dwukrotnie strajki (wiosną i latem)</a>. W sierpniu władze zdecydowały się na wstępne rozmowy z opozycją. Z upoważnieniem <a href="/wiki/Konferencja_Episkopatu_Polski" title="Konferencja Episkopatu Polski">episkopatu</a> i <a href="/wiki/Lech_Wa%C5%82%C4%99sa" title="Lech Wałęsa">Lecha Wałęsy</a> podjął je <a href="/wiki/Andrzej_Stelmachowski" title="Andrzej Stelmachowski">Andrzej Stelmachowski</a><sup id="cite_ref-historiaprl_22-5" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. 31 sierpnia doszło do spotkania Wałęsy i <a href="/wiki/Czes%C5%82aw_Kiszczak" title="Czesław Kiszczak">Czesława Kiszczaka</a>. Rozmowy zakończyły się fiaskiem, lecz jednocześnie ustalono nowy termin serii rozmów – 15 i 16 września<sup id="cite_ref-historiaprl_22-6" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. W międzyczasie Lech Wałęsa nawoływał zakłady do zakończenia strajków. 15 września spotkał się z Czesławem Kiszczakiem, zaś dzień później rozpoczęły się <a href="/wiki/Rozmowy_w_Magdalence" title="Rozmowy w Magdalence">rozmowy w Magdalence</a>, w których wzięło udział 25 osób<sup id="cite_ref-historiaprl_22-7" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. Rozpoczęto także przygotowania do obrad Okrągłego Stołu<sup id="cite_ref-historiaprl_22-8" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>18 września Sejm PRL odwołał rząd <a href="/wiki/Zbigniew_Messner" title="Zbigniew Messner">Zbigniewa Messnera</a> – 27 września nowym premierem został uchodzący za partyjnego liberała <a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Rakowski" title="Mieczysław Rakowski">Mieczysław Rakowski</a>. Jednym z ważniejszych działań rządu Rakowskiego było umożliwienie zakładania małych prywatnych przedsiębiorstw oraz zezwolenie na wolny handel obcymi walutami. <a href="/wiki/Ustawa_Wilczka" title="Ustawa Wilczka">Ustawę o wolności inicjatywy gospodarczej</a> Sejm PRL przyjął 23 grudnia 1988 roku<sup id="cite_ref-sejm_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-sejm-24">[23]</a></sup><sup id="cite_ref-historiaprl_22-9" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>Podczas rozmów w Magdalence komuniści konsekwentnie odmawiali zgody na ponowną legalizację NSZZ „Solidarność”. 18 grudnia Lech Wałęsa powołał <a href="/wiki/Komitet_Obywatelski_%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D" title="Komitet Obywatelski „Solidarność”">Komitet Obywatelski</a> przy przewodniczącym NSZZ „Solidarność”. W jej skład weszli m.in. <a href="/wiki/Bronis%C5%82aw_Geremek" title="Bronisław Geremek">Bronisław Geremek</a>, <a href="/wiki/Jacek_Kuro%C5%84" title="Jacek Kuroń">Jacek Kuroń</a>, <a href="/wiki/Tadeusz_Mazowiecki" title="Tadeusz Mazowiecki">Tadeusz Mazowiecki</a>, <a href="/wiki/Adam_Michnik" title="Adam Michnik">Adam Michnik</a>. Wszyscy członkowie Komitetu Obywatelskiego byli zwolennikami porozumienia z ówczesną władzą, która w tym czasie była skłonna do ustępstw<sup id="cite_ref-historiaprl_22-10" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>27 stycznia 1989 roku podczas rozmów w Magdalence oficjalnie zdecydowano się na rozpoczęcie obrad <a href="/wiki/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_(Polska)" title="Okrągły Stół (Polska)">Okrągłego Stołu</a>. Obrady w <a href="/wiki/Pa%C5%82ac_Prezydencki_w_Warszawie" title="Pałac Prezydencki w Warszawie">Pałacu Namiestnikowskim</a> w Warszawie rozpoczęły się 6 lutego, a zakończyły 5 kwietnia 1989 roku. Przy stole w ramach obrad plenarnych zasiadano tylko dwukrotnie – na początku i na końcu rozmów. 452 uczestników podzielono na trzy zespoły (tzw. stoliki): gospodarki i polityki społecznej, pluralizmu związkowego i reform politycznych<sup id="cite_ref-historiaprl_22-11" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. Oprócz tego powołano dziewięć podzespołów: rolnictwa, górnictwa, reformy prawa i sądów, stowarzyszeń, samorządu terytorialnego, młodzieży, <a href="/wiki/%C5%9Arodki_masowego_przekazu" title="Środki masowego przekazu">środków masowego przekazu</a>, nauki, oświaty i postępu technicznego, zdrowia i ekologii<sup id="cite_ref-historiaprl_22-12" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>Zasadnicze kwestie rozstrzygano podczas poufnych rozmów w Magdalence. Obok Wałęsy duży wpływ na przebieg rozmów mieli: <a href="/wiki/Zbigniew_Bujak" title="Zbigniew Bujak">Zbigniew Bujak</a>, <a href="/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Frasyniuk" title="Władysław Frasyniuk">Władysław Frasyniuk</a>, Bronisław Geremek, Jacek Kuroń, Adam Michnik i Tadeusz Mazowiecki. Władzę reprezentowali przede wszystkim: <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Ciosek" title="Stanisław Ciosek">Stanisław Ciosek</a>, <a href="/wiki/Andrzej_Gdula" title="Andrzej Gdula">Andrzej Gdula</a>, Czesław Kiszczak, <a href="/wiki/Aleksander_Kwa%C5%9Bniewski" title="Aleksander Kwaśniewski">Aleksander Kwaśniewski</a>, <a href="/wiki/Janusz_Reykowski" title="Janusz Reykowski">Janusz Reykowski</a> oraz Wojciech Jaruzelski (chociaż formalnie nie był w składzie delegacji, miał duży wpływ na przebieg rozmów)<sup id="cite_ref-historiaprl_22-13" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. W Magdalence znaleźli się także przedstawiciele Kościoła katolickiego: biskupi <a href="/wiki/Tadeusz_Goc%C5%82owski" title="Tadeusz Gocłowski">Tadeusz Gocłowski</a> oraz <a href="/wiki/Alojzy_Orszulik" title="Alojzy Orszulik">Alojzy Orszulik</a><sup id="cite_ref-historiaprl_22-14" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>Największym sukcesem rozmów przy Okrągłym Stole było doprowadzenie do <a href="/wiki/Wybory_parlamentarne_w_Polsce_w_1989_roku" title="Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku">wyborów parlamentarnych</a>, które odbyły się 4 czerwca 1989 roku. Ustalono, że wszystkie mandaty w Senacie i 35% miejsc w Sejmie zostanie obsadzonych w drodze wolnych wyborów. Przyjęto, że pozostałe 65% miejsc w Sejmie przypadnie członkom <a href="/wiki/Polska_Zjednoczona_Partia_Robotnicza" title="Polska Zjednoczona Partia Robotnicza">PZPR</a> i jej sojusznikom z <a href="/wiki/Patriotyczny_Ruch_Odrodzenia_Narodowego" title="Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego">PRON-u</a>. Inne zmiany dokonane po rozmowach przy Okrągłym Stole to legalizacja niezależnych związków zawodowych, powołanie urzędu Prezydenta PRL, powołanie Senatu PRL oraz zapowiedzenie reform gospodarczych<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200728_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200728-25">[24]</a></sup>. </p><p>7 kwietnia Sejm PRL uchwalił <a href="/wiki/Nowela_kwietniowa" title="Nowela kwietniowa">poprawki do Konstytucji</a> – wprowadzono rozdziały o powołaniu Senatu PRL (drugiej izby parlamentu) oraz ustanowiono urząd Prezydenta PRL. Tego samego dnia uchwalono nową <a href="/wiki/Ordynacja_wyborcza" title="Ordynacja wyborcza">ordynację wyborczą</a>. NSZZ „Solidarność” zalegalizowano 17 kwietnia. 8 maja ukazał się pierwszy numer „<a href="/wiki/Gazeta_Wyborcza" title="Gazeta Wyborcza">Gazety Wyborczej</a>” – pierwszej legalnie wydawanej niezależnej gazety w Polsce<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200729_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200729-26">[25]</a></sup>. Symbolem kampanii wyborczej stały się plakaty wyborcze, na których kandydaci na posłów i senatorów fotografowali się z Lechem Wałęsą<sup id="cite_ref-historiaprl_22-15" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>Kampania wyborcza przed wyborami parlamentarnymi rozpoczęła się w kwietniu. W akcję propagandową włączyła się „Gazeta Wyborcza”, będąca wówczas oficjalną codzienną gazetą „Solidarności”<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200730_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200730-27">[26]</a></sup>. Wybory odbyły się w dwóch turach: 4 i 18 czerwca. Zakończyły się zwycięstwem „Solidarności”, która zdobyła wszystkie możliwe do obsadzenia miejsca w Sejmie oraz 99 miejsc w Senacie<sup id="cite_ref-es1989_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-es1989-28">[27]</a></sup>. Marszałkiem Sejmu został działacz <a href="/wiki/Zjednoczone_Stronnictwo_Ludowe" title="Zjednoczone Stronnictwo Ludowe">ZSL</a> <a href="/wiki/Miko%C5%82aj_Kozakiewicz" title="Mikołaj Kozakiewicz">Mikołaj Kozakiewicz</a>, zaś Senatu <a href="/wiki/Andrzej_Stelmachowski" title="Andrzej Stelmachowski">Andrzej Stelmachowski</a><sup id="cite_ref-historiaprl_22-16" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>19 lipca 1989 roku <a href="/wiki/Zgromadzenie_Narodowe_(Polska)" title="Zgromadzenie Narodowe (Polska)">Zgromadzenie Narodowe</a> <a href="/wiki/Wybory_prezydenckie_w_Polsce_w_1989_roku" title="Wybory prezydenckie w Polsce w 1989 roku">wybrało</a> na urząd prezydenta <a href="/wiki/Wojciech_Jaruzelski" title="Wojciech Jaruzelski">Wojciecha Jaruzelskiego</a>. Jaruzelski zdobył 270 na 537 głosów<sup id="cite_ref-historiaprl_22-17" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. W sierpniu urynkowiono ceny poprzez zniesienie kontroli państwa nad cenami towarów znajdujących się w sprzedaży. Urynkowienie cen przyczyniło się do zahamowania <a href="/wiki/Popyt" title="Popyt">popytu</a>, wzrostu <a href="/wiki/Inflacja" title="Inflacja">inflacji</a>, spadku produkcji i zachwiania budżetu państwa<sup id="cite_ref-historiaprl_22-18" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl-22">[21]</a></sup>. </p><p>W sierpniu 1989 roku prezydent Wojciech Jaruzelski zaproponował Czesławowi Kiszczakowi objęcie urzędu premiera, który nie był w stanie stworzyć rządu. Ze względu na obawę o spór, kogo obsadzić na urząd premiera, „Gazeta Wyborcza” w tym czasie rzuciła hasło: „<a href="/wiki/Wasz_prezydent,_nasz_premier" title="Wasz prezydent, nasz premier">Wasz prezydent, nasz premier</a>”<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200731_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200731-29">[28]</a></sup>. 24 sierpnia 1989 roku premierem został <a href="/wiki/Tadeusz_Mazowiecki" title="Tadeusz Mazowiecki">Tadeusz Mazowiecki</a><sup id="cite_ref-dzieje3_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-dzieje3-30">[29]</a></sup>, który stworzył rząd oparty na koalicji „Solidarności” z <a href="/wiki/Zjednoczone_Stronnictwo_Ludowe" title="Zjednoczone Stronnictwo Ludowe">ZSL</a> i <a href="/wiki/Stronnictwo_Demokratyczne" title="Stronnictwo Demokratyczne">SD</a>, a także z udziałem ministrów z PZPR (w tym w resortach siłowych). Jedną z najważniejszych osób w rządzie Mazowieckiego był <a href="/wiki/Leszek_Balcerowicz" title="Leszek Balcerowicz">Leszek Balcerowicz</a> – wicepremier i minister finansów. Reformy gospodarcze, nazwane <a href="/wiki/Plan_Balcerowicza" title="Plan Balcerowicza">planem Balcerowicza</a>, zmieniły ustrój gospodarczy kraju oraz wprowadziły gospodarkę rynkową. Plan Balcerowicza ogłoszono 17 grudnia 1989 roku, a wszedł w życie 1 stycznia 1990 roku<sup id="cite_ref-studenci_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-studenci-31">[30]</a></sup>. Pomimo pomocy technologicznej z Zachodu oraz pożyczek poziom życia spadł. </p><p>W listopadzie 1989 roku zlikwidowano <a href="/wiki/Ochotnicza_Rezerwa_Milicji_Obywatelskiej" title="Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej">ORMO</a>. 29 grudnia Sejm przyjął <a href="/wiki/Nowela_grudniowa" title="Nowela grudniowa">poprawkę do Konstytucji</a>, która zmieniała nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska, usuwała zapis o przewodniej roli PZPR i o sojuszu z ZSRR. Ponadto wykreślono sformułowania o <a href="/wiki/Socjalizm" title="Socjalizm">socjalizmie</a><sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200732_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200732-32">[31]</a></sup>. Na początku 1990 roku Sejm przyjął uchwałę o przywróceniu orła w koronie jako godła państwa. 12 kwietnia zniesiono <a href="/wiki/Cenzura" title="Cenzura">cenzurę</a>. W 1990 roku <a href="/wiki/Milicja_Obywatelska" title="Milicja Obywatelska">Milicja Obywatelska</a> przekształciła się w <a href="/wiki/Policja_(Polska)" title="Policja (Polska)">Policję</a>, a <a href="/wiki/S%C5%82u%C5%BCba_Bezpiecze%C5%84stwa_(PRL)" title="Służba Bezpieczeństwa (PRL)">Służba Bezpieczeństwa</a> w <a href="/wiki/Urz%C4%85d_Ochrony_Pa%C5%84stwa" title="Urząd Ochrony Państwa">Urząd Ochrony Państwa</a><sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200732_32-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200732-32">[31]</a></sup>. W dniach 27–29 stycznia 1990 roku w Warszawie odbył się XI zjazd PZPR, który ostatniego dnia obrad zakończył się samorozwiązaniem partii<sup id="cite_ref-dzieje2_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-dzieje2-33">[32]</a></sup>. </p><p>We wrześniu 1990 roku Wojciech Jaruzelski przesłał do Sejmu projekt ustawy ustalającej sposób skrócenia kadencji prezydenta oraz wybór nowego<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200735_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200735-34">[33]</a></sup>. Projekt przewidział przeprowadzenie bezpośrednich wyborów prezydenckich. W tym samym miesiącu rozpoczęła się kampania wyborcza, która podzieliła obóz solidarnościowy. Obok Lecha Wałęsy wystawiono kandydaturę Tadeusza Mazowieckiego. Do wyborów ostatecznie przystąpili także <a href="/wiki/Roman_Bartoszcze" title="Roman Bartoszcze">Roman Bartoszcze</a> (<a href="/wiki/Polskie_Stronnictwo_Ludowe" title="Polskie Stronnictwo Ludowe">PSL</a>), <a href="/wiki/Leszek_Moczulski" title="Leszek Moczulski">Leszek Moczulski</a> (<a href="/wiki/Konfederacja_Polski_Niepodleg%C5%82ej" title="Konfederacja Polski Niepodległej">KPN</a>), <a href="/wiki/W%C5%82odzimierz_Cimoszewicz" title="Włodzimierz Cimoszewicz">Włodzimierz Cimoszewicz</a> (<a href="/wiki/Socjaldemokracja_Rzeczypospolitej_Polskiej" title="Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej">SdPR</a>) i <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Tymi%C5%84ski" title="Stanisław Tymiński">Stanisław Tymiński</a> (kandydat niezależny)<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200736_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200736-35">[34]</a></sup>. <a href="/wiki/Wybory_prezydenckie_w_Polsce_w_1990_roku" title="Wybory prezydenckie w Polsce w 1990 roku">Wybory</a> odbyły się 25 listopada – do urn poszło 61% uprawnionych do głosowania. W pierwszej turze zwyciężył Wałęsa, który zdobył 40% głosów. Drugie miejsce przypadło Tymińskiemu (23% głosów)<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200736_35-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200736-35">[34]</a></sup>. 9 grudnia odbyła się druga tura, w której zwyciężył Wałęsa (74% głosów). Nowo wybrany prezydent stanął przed <a href="/wiki/Zgromadzenie_Narodowe_(Polska)" title="Zgromadzenie Narodowe (Polska)">Zgromadzeniem Narodowym</a> 22 grudnia. Po zaprzysiężeniu powiedział, że od tego momentu zaczyna się <a href="/wiki/III_Rzeczpospolita" title="III Rzeczpospolita">III Rzeczpospolita Polska</a><sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200737_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200737-36">[35]</a></sup>. </p><p>W styczniu 1991 roku <a href="/wiki/Rz%C4%85d_Tadeusza_Mazowieckiego" title="Rząd Tadeusza Mazowieckiego">rząd Tadeusza Mazowieckiego</a> podał się do dymisji – nowym premierem został <a href="/wiki/Jan_Krzysztof_Bielecki" title="Jan Krzysztof Bielecki">Jan Krzysztof Bielecki</a>. Rząd Bieleckiego kontynuował politykę gospodarczą Leszka Balcerowicza<sup id="cite_ref-CITEREFBorucki200737_36-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBorucki200737-36">[35]</a></sup>. Pierwsze całkowicie wolne i demokratyczne <a href="/wiki/Wybory_parlamentarne_w_Polsce_w_1991_roku" title="Wybory parlamentarne w Polsce w 1991 roku">wybory do parlamentu</a> odbyły się 27 października 1991 roku, po których powołano rząd <a href="/wiki/Jan_Olszewski" title="Jan Olszewski">Jana Olszewskiego</a><sup id="cite_ref-solidarność_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-solidarność-37">[36]</a></sup><sup id="cite_ref-premier_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-premier-38">[37]</a></sup>. </p><p>Politycy wywodzący się z „NSZZ Solidarność” po 1989 roku podzielili się i utworzyli liczne, zróżnicowane ugrupowania polityczne (między innymi odwołujące się do tradycyjnych wartości reprezentowanych przez <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%82aci%C5%84ski" title="Kościół łaciński">Kościół rzymskokatolicki</a> lub też hołdujące liberalnym i laickim pomysłom)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008325_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008325-39">[38]</a></sup>. Podział utrwalił plan ratunkowy dla gospodarki – sama Solidarność była związana z wielkimi, nierentownymi gałęziami przemysłowymi (np. <a href="/w/index.php?title=Przemys%C5%82_stoczniowy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Przemysł stoczniowy (strona nie istnieje)">przemysłem stoczniowym</a> i <a href="/wiki/G%C3%B3rnictwo" title="Górnictwo">górnictwem</a> <a href="/wiki/W%C4%99giel_kamienny" title="Węgiel kamienny">węgla kamiennego</a>), które miały być naprawione<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008325_39-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008325-39">[38]</a></sup>. Na bazie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej powstała partia <a href="/wiki/Socjaldemokracja_Rzeczypospolitej_Polskiej" title="Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej">Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej</a>, która w 1993 roku wygrała <a href="/wiki/Wybory_parlamentarne_w_Polsce_w_1993_roku" title="Wybory parlamentarne w Polsce w 1993 roku">wybory parlamentarne</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Węgry"><span id="W.C4.99gry"></span>Węgry</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Węgry" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Węgry"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Nemzeti_%C3%9Cnnep_-_Szabads%C3%A1g_t%C3%A9r_1989.03.15_(4).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Nemzeti_%C3%9Cnnep_-_Szabads%C3%A1g_t%C3%A9r_1989.03.15_%284%29.jpg/220px-Nemzeti_%C3%9Cnnep_-_Szabads%C3%A1g_t%C3%A9r_1989.03.15_%284%29.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Nemzeti_%C3%9Cnnep_-_Szabads%C3%A1g_t%C3%A9r_1989.03.15_%284%29.jpg/330px-Nemzeti_%C3%9Cnnep_-_Szabads%C3%A1g_t%C3%A9r_1989.03.15_%284%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Nemzeti_%C3%9Cnnep_-_Szabads%C3%A1g_t%C3%A9r_1989.03.15_%284%29.jpg/440px-Nemzeti_%C3%9Cnnep_-_Szabads%C3%A1g_t%C3%A9r_1989.03.15_%284%29.jpg 2x" data-file-width="4561" data-file-height="3024" /></a><figcaption>Demonstracje na Węgrzech – 15 marca 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg/170px-Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg" decoding="async" width="170" height="242" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg/255px-Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg/340px-Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg 2x" data-file-width="2951" data-file-height="4195" /></a><figcaption>Mieszkańcy Węgier świętujący proklamowanie Republiki Węgierskiej</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Tr%C3%B3jk%C4%85tny_St%C3%B3%C5%82" title="Trójkątny Stół">Trójkątny Stół</a>.</i></div> <p>Ważnym wydarzeniem w historii komunistycznych Węgier było <a href="/wiki/Powstanie_w%C4%99gierskie_1956" title="Powstanie węgierskie 1956">powstanie z października 1956 roku</a>. Rząd <a href="/wiki/Imre_Nagy" title="Imre Nagy">Imre Nagya</a> ogłosił wystąpienie z <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układu Warszawskiego</a> oraz rozpoczął demokratyzację państwa. Interwencja Związku Radzieckiego 4 listopada stłumiła nadzieję na utrzymanie tego procesu. Podczas walk zginęło prawie 3 tys. osób. Po odsunięciu od władzy Nagya władze przejął <a href="/wiki/J%C3%A1nos_K%C3%A1d%C3%A1r" title="János Kádár">János Kádár</a>, którego reżim rozpoczął represje wobec uczestników powstania. 229 osób stracono<sup id="cite_ref-wegry_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. Wśród zabitych znaleźli się: Imre Nagy, minister obrony narodowej <a href="/wiki/P%C3%A1l_Mal%C3%A9ter" title="Pál Maléter">Pál Maléter</a> (dowodzący oddziałem czołgów w koszarach Kiliana, które stawiały silny opór przeciwko wkraczającej armii radzieckiej) oraz jego współpracownicy Miklos Cimes i Jozsefa Szilagy, których skazano na <a href="/wiki/Kara_%C5%9Bmierci" title="Kara śmierci">karę śmierci</a> 16 czerwca 1958 roku<sup id="cite_ref-ipn_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-ipn-41">[40]</a></sup>. Reżim Kádára złagodniał przed 1968 rokiem – na Węgrzech wprowadzono liberalne regulacje w zakresie podróżowania, poszerzono zakres dyskursu politycznego, zwiększono zasięg swobód ekonomicznych, a po nieudanej kolektywizacji rolnictwa w latach 1959–1962 zezwolono rolnikom na uprawę ich własnej ziemi i sprzedaż swoich produktów<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008327_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008327-42">[41]</a></sup>. Pamięć o wydarzeniach z 1956 roku przyczyniła się do braku powstania zorganizowanej organizacji aż do drugiej połowy lat 70.; dopiero od lat 80. pojawiały się nowe grupy opozycyjne<sup id="cite_ref-wegry_40-1" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>Polityka Gorbaczowa przyczyniła się do ożywienia kręgów reformatorskich w <a href="/wiki/W%C4%99gierska_Socjalistyczna_Partia_Robotnicza" title="Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza">Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej</a> (MSzMP). W październiku 1987 roku powstało <a href="/wiki/W%C4%99gierskie_Forum_Demokratyczne" title="Węgierskie Forum Demokratyczne">Węgierskie Forum Demokratyczne</a>. Rok później w marcu powstał <a href="/wiki/Fidesz" title="Fidesz">Związek Młodych Demokratów</a> (który z czasem przekształcił się w <a href="/wiki/Fidesz" title="Fidesz">Fidesz</a>), zaś w listopadzie utworzono <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Wolnych_Demokrat%C3%B3w" title="Związek Wolnych Demokratów">Związek Wolnych Demokratów</a>. Jesienią 1988 roku rozpoczął się proces odbudowy historycznych partii opozycyjnych<sup id="cite_ref-wegry_40-2" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>Pierwsza masowa demonstracja opozycyjna odbyła się 15 marca 1988 roku. W kolejnych miesiącach organizowano je wielokrotnie. Władza nie podejmowała jednolitych działań wobec demonstracji – niekiedy tłumiono je siłą, a niekiedy tolerowano. W czerwcu 1988 roku służby porządkowe brutalnie rozproszyły manifestantów, którzy pragnęli uczcić pamięć Nagya, zaś dwa tygodnie później władze zaakceptowały demonstrację solidarności z Węgrami prześladowanymi w Rumunii. Manifestację w rocznicę rewolucji 1956 roku stłumiła policja<sup id="cite_ref-wegry_40-3" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>W 1988 roku rozpoczęły się zmiany w strukturach MSzMP. W wewnątrzpartyjnej rozgrywce zwyciężyli reformatorzy. W maju 1988 roku Kádár ustąpił ze stanowiska – zastąpił go <a href="/wiki/K%C3%A1roly_Gr%C3%B3sz" title="Károly Grósz">Károly Grósz</a>. W listopadzie 1988 roku premierem został <a href="/wiki/Mikl%C3%B3s_N%C3%A9meth_(polityk)" title="Miklós Németh (polityk)">Miklós Németh</a>. Nowe kierownictwo rozpoczęło zmiany systemu politycznego. 11 lutego 1989 roku MSzMP zaakceptowała odbudowę systemu wielopartyjnego, zaś ocena wydarzeń z 1956 roku zmieniła się<sup id="cite_ref-wegry_40-4" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>22 marca 1989 roku główne ugrupowania opozycyjne skoordynowały swoje działania. Okrągły Stół Opozycji wypracował wspólne stanowisko w najważniejszych kwestiach. Na początku kwietnia MSzMP próbowała rozpocząć oddzielne negocjacje z wybranymi ugrupowaniami, do których nie doszło. 13 czerwca rozpoczęły się obrady <a href="/wiki/Tr%C3%B3jk%C4%85tny_St%C3%B3%C5%82" title="Trójkątny Stół">Trójkątnego Stołu</a>, w których wzięli udział komuniści, opozycja oraz organizacje społeczne i związki zawodowe. 16 czerwca w <a href="/wiki/Budapeszt" title="Budapeszt">Budapeszcie</a> odbył się oficjalny pogrzeb Imre Nagya, który zgromadził ćwierć miliona Węgrów. Formalne zrehabilitowanie zamordowanego polityka nastąpiło 6 lipca. Tego samego dnia zmarł János Kádár<sup id="cite_ref-wegry_40-5" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>Od maja 1989 likwidowano zasieki na granicy z Austrią. Pod koniec czerwca otwarto granice, które pozwoliły wielu obywatelom NRD uciec do RFN przez Węgry<sup id="cite_ref-oxford_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-oxford-43">[42]</a></sup>. Całkowite otwarcie granic nastąpiło we wrześniu<sup id="cite_ref-wegry_40-6" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>18 września zakończyły się rozmowy przy Trójkątnym Stole. Najważniejszym elementem podpisanego porozumienia była zapowiedź przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych. Część kwestii (wybór prezydenta, losy majątku partii komunistycznej) nie zostały rozstrzygnięte. 7 października MSzMP rozwiązała się; na jej bazie powstała <a href="/wiki/W%C4%99gierska_Partia_Socjalistyczna" title="Węgierska Partia Socjalistyczna">Węgierska Partia Socjalistyczna</a> (MSzP) oraz <a href="/w/index.php?title=Stowarzyszenie_J%C3%A1nosa_K%C3%A1d%C3%A1ra&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stowarzyszenie Jánosa Kádára (strona nie istnieje)">Stowarzyszenie Jánosa Kádára</a>. 23 października zmieniono nazwę państwa, „Węgierską Republikę Ludową” zastąpiono „Republiką Węgierską”. 26 listopada odbyło się referendum, które miało rozwiązać sporne kwestie z Trójkątnego Stołu<sup id="cite_ref-wegry_40-7" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>25 marca 1990 roku na Węgrzech odbyły się pierwsze w Europie Środkowo-Wschodniej wolne <a href="/w/index.php?title=Wybory_parlamentarne_na_W%C4%99grzech_w_1990_roku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wybory parlamentarne na Węgrzech w 1990 roku (strona nie istnieje)">wybory parlamentarne</a>, w których zwyciężyło opozycyjne <a href="/wiki/W%C4%99gierskie_Forum_Demokratyczne" title="Węgierskie Forum Demokratyczne">Węgierskie Forum Demokratyczne</a> (MDF; 42,7%), które otrzymało 165 z 386 miejsc w Zgromadzeniu Narodowym<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008329-44">[43]</a></sup>. W drugiej turze wyborów wspólnie z MDF wystartowały dwie partie: <a href="/w/index.php?title=Niezale%C5%BCna_Partia_Drobnych_Rolnik%C3%B3w&action=edit&redlink=1" class="new" title="Niezależna Partia Drobnych Rolników (strona nie istnieje)">Niezależna Partia Drobnych Rolników</a> (FKgP) i <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84sko-Demokratyczna_Partia_Ludowa_(W%C4%99gry)" title="Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (Węgry)">Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa</a> (21 mandatów)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008329-44">[43]</a></sup>. 23,8% głosów i 92 mandaty otrzymał <a href="/w/index.php?title=Liberalny_Zwi%C4%85zek_Wolnych_Demokrat%C3%B3w&action=edit&redlink=1" class="new" title="Liberalny Związek Wolnych Demokratów (strona nie istnieje)">Liberalny Związek Wolnych Demokratów</a> (SzDsz), a 8,5% głosów i 33 mandaty przypadły Węgierskiej Partii Socjalistycznej<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008329-44">[43]</a></sup>. Nowym premierem został <a href="/wiki/J%C3%B3zsef_Antall" title="József Antall">József Antall</a>, zaś <a href="/wiki/%C3%81rp%C3%A1d_G%C3%B6ncz" title="Árpád Göncz">Árpád Göncz</a> objął urząd prezydenta<sup id="cite_ref-wegry_40-8" class="reference"><a href="#cite_note-wegry-40">[39]</a></sup>. </p><p>Po wyborach parlamentarnych koalicja MDF, FKgP i KDNP rozpoczęła reformy gospodarcze, które doprowadziły do spadku bezrobocia i inflacji. W 1991 roku inflacja wyniosła 35%, podczas gdy w 1992 zmalała do 23%<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008329-44">[43]</a></sup>. W grudniu 1992 roku bezrobocie wyniosło 12,2%<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008329-44">[43]</a></sup>. W marcu 1992 roku Trybunał Konstytucyjny wykluczył możliwość wprowadzenia z mocą wsteczną legislacji przeciwko osobom odpowiedzialnym za zbrodnie w okresie komunistycznym. Pod koniec września 1993 roku ten sam organ uznał, że powstanie w 1956 roku miało znamiona „wojny”<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008330_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008330-45">[44]</a></sup>. </p><p>Kontrowersje na tle <a href="/wiki/Wolno%C5%9B%C4%87_prasy" title="Wolność prasy">wolności mediów</a> (w czerwcu 1992 roku pomiędzy rządem a prezydentem <a href="/wiki/%C3%81rp%C3%A1d_G%C3%B6ncz" title="Árpád Göncz">Arpadem Gonczem</a> i opozycją wybuch konflikt podczas prac nad ustawą regulującą działalność mediów elektronicznych, która według przeciwników ustawy miała zalegalizować upartyjnienie telewizji), rodzące się w społeczeństwie przeświadczenie o narastaniu skrajnie prawicowych nastrojów i skandal finansowy w 1993 roku przełożyły się na wzrost poparcia dla MSzP, która w 1994 roku wygrała wybory parlamentarne<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008331_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008331-46">[45]</a></sup>. Węgry stały się po drodze drugim państwem, gdzie po pierwszych latach transformacji ustrojowej władzę objęli postkomuniści. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bułgaria"><span id="Bu.C5.82garia"></span>Bułgaria</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Bułgaria" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bułgaria"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_(Bu%C5%82garia)" title="Okrągły Stół (Bułgaria)">Okrągły Stół (Bułgaria)</a>.</i></div> <p>Od 1954 roku władzę w Bułgarii sprawował <a href="/wiki/Todor_%C5%BBiwkow" title="Todor Żiwkow">Todor Żiwkow</a>, przewodniczący <a href="/wiki/Bu%C5%82garska_Partia_Komunistyczna" title="Bułgarska Partia Komunistyczna">Bułgarskiej Partii Komunistycznej</a> (BKP). Żiwkow umiejętnie dostosował się do zmian kursu politycznego w ZSRR. Największa współpraca Bułgarii i Związku Radzieckiego przypadła za rządów <a href="/wiki/Leonid_Bre%C5%BCniew" title="Leonid Breżniew">Breżniewa</a>, kiedy to Żiwkow zaproponował przyłączenie Bułgarii do ZSRR<sup id="cite_ref-bulgaria_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-bulgaria-47">[46]</a></sup>. Działalność opozycji nie rozwijała się – w połowie lat 70. reżim stłumił próby powołania ruchu obywatelskiego, wzorującego się na czechosłowackiej <a href="/wiki/Karta_77" title="Karta 77">Karcie 77</a>. Na początku lat 80. pojawiły się problemy gospodarcze, wynikające z wzrostu cen energii, technologicznego zapóźnienia oraz zmniejszenia radzieckich dostaw ropy naftowej i kapitału inwestycyjnego<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008339_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008339-48">[47]</a></sup>. Zorganizowany opór przeciwko komunistom pojawił się w połowie lat 80., kiedy to rozpoczęto politykę przymusowej bułgaryzacji Turków<sup id="cite_ref-bulgaria_47-1" class="reference"><a href="#cite_note-bulgaria-47">[46]</a></sup>. </p><p>W 1988 roku powstały pierwsze organizacje opozycyjne. W styczniu zawiązano Niezależne Stowarzyszenie Ochrony Praw Człowieka, w marcu Niezależny Komitet Ochrony Ekologicznej Ruse, zaś w listopadzie <a href="/w/index.php?title=Klub_Poparcia_Jawno%C5%9Bci_i_Przebudowy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Klub Poparcia Jawności i Przebudowy (strona nie istnieje)">Klub Poparcia Jawności i Przebudowy</a> skupiający opozycję i liberalnych bułgarskich komunistów. W lutym 1989 roku powstała Niezależna Federacja Pracy „Podkrepa”, zaś intelektualiści bułgarscy wystosowali pierwszy od wielu lat list protestacyjny w ramach solidarności z więzionym w Czechosłowacji <a href="/wiki/V%C3%A1clav_Havel" title="Václav Havel">Václavem Havlem</a>. W 1989 roku powstały nowe ugrupowania opozycyjne (m.in. ekologiczna „Ekogłasnost”, prawosławny <a href="/w/index.php?title=Komitet_Obrony_Praw_Religijnych&action=edit&redlink=1" class="new" title="Komitet Obrony Praw Religijnych (strona nie istnieje)">Komitet Obrony Praw Religijnych</a>, <a href="/w/index.php?title=Komitet_273&action=edit&redlink=1" class="new" title="Komitet 273 (strona nie istnieje)">Komitet 273</a> dokumentujący naruszanie praw człowieka oraz bułgarska sekcja <a href="/wiki/Komitet_Helsi%C5%84ski" title="Komitet Helsiński">Komitetu Helsińskiego</a>)<sup id="cite_ref-bulgaria_47-2" class="reference"><a href="#cite_note-bulgaria-47">[46]</a></sup>. </p><p>Na początku 1989 roku Żiwkow nasilił politykę antyturecką, która przyczyniła się do emigracji ponad 300 tys. bułgarskich Turków i doprowadziła do rozruchów. We wrześniu ogłoszono rehabilitację ofiar okresu <a href="/wiki/Stalinizm" title="Stalinizm">stalinowskiego</a>. Na przełomie października i listopada w <a href="/wiki/Sofia" title="Sofia">Sofii</a> odbyła się międzynarodowa konferencja „Ekoforum”, która pozwoliła opozycjonistom zaktywizować swoją działalność i zwrócić się o wsparcie do Zachodu<sup id="cite_ref-bulgaria_47-3" class="reference"><a href="#cite_note-bulgaria-47">[46]</a></sup>. </p><p>10 listopada Żiwkowa usunięto z przywództwa BKP i oskarżono go o podżeganie do waśni etnicznych, niegospodarność i korupcję. Żiwkow stał się kozłem ofiarnym, odpowiedzialnym za wszystkie problemy Bułgarii<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008340-49">[48]</a></sup>. Nowym pierwszym sekretarzem został <a href="/wiki/Petyr_M%C5%82adenow" title="Petyr Mładenow">Petyr Mładenow</a>, który tydzień później objął obowiązki głowy państwa. 18 listopada w Sofii odbyła się pierwsza z serii demonstracji, która nawoływała do demokratyzacji Bułgarii i przeprowadzenia wolnych wyborów. Rozproszone ugrupowania opozycyjne połączyły się 7 grudnia w <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Si%C5%82_Demokratycznych" title="Związek Sił Demokratycznych">Związek Sił Demokratycznych</a> (SDS). Na skutek demonstracji władze ogłosiły 15 grudnia amnestię, a 29 grudnia zniosły przepisy prawne dyskryminujące mniejszość turecką<sup id="cite_ref-bulgaria_47-4" class="reference"><a href="#cite_note-bulgaria-47">[46]</a></sup>. </p><p>Rozmowy między BKP a SDS rozpoczęły się 3 stycznia 1990 roku. 15 stycznia zniesiono zapis w konstytucji, gwarantujący „przewodnią rolę” partii komunistycznej<sup id="cite_ref-bulgaria_47-5" class="reference"><a href="#cite_note-bulgaria-47">[46]</a></sup>. Pod koniec stycznia aresztowano Żiwkowa. Bułgarska Partia Komunistyczna w kwietniu 1990 roku zmieniła nazwę na <a href="/wiki/Bu%C5%82garska_Partia_Socjalistyczna" title="Bułgarska Partia Socjalistyczna">Bułgarską Partię Socjalistyczną</a> (BPS). 10 i 17 czerwca 1990 roku odbyły się wybory parlamentarne, które wygrała BPS (partia zdobyła 211 miejsc w 400-osobowym parlamencie<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008340-49">[48]</a></sup>) – Związek Sił Demokratycznych uzyskał 144 mandaty, a reprezentujący muzułmańską mniejszość <a href="/w/index.php?title=Ruch_na_rzecz_Praw_i_Swob%C3%B3d&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ruch na rzecz Praw i Swobód (strona nie istnieje)">Ruch na rzecz Praw i Swobód</a> (DPS) – 23<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008340-49">[48]</a></sup>. 1 sierpnia parlament wybrał na prezydenta lidera opozycji <a href="/wiki/%C5%BBelu_%C5%BBelew" title="Żelu Żelew">Żelu Żelewa</a>. W przeciwieństwie do Polski, Czechosłowacji i Węgier w Bułgarii pierwsze demokratyczne wybory wygrali komuniści (którzy nie zdobyli dwóch trzecich miejsc w parlamencie wymaganych do zmian w konstytucji). Aby zademonstrować dobrą wolę wobec <a href="/wiki/Mi%C4%99dzynarodowy_Fundusz_Walutowy" title="Międzynarodowy Fundusz Walutowy">Międzynarodowego Funduszu Walutowego</a> Bułgaria przeprowadziła reformy ekonomiczne, zanim otrzymała wskazówki od MFW<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008340-49">[48]</a></sup>. Transformacja gospodarcza doprowadziła do wzrostu cen i pogorszenia sytuacji gospodarczej, która przełożyła się na wzrost poparcia dla SDS. </p><p>W 1990 roku władze pozwoliły Turkom posługiwać się ich rodowymi, islamskimi nazwiskami. Pod koniec 1991 roku wprowadzono <a href="/wiki/J%C4%99zyk_turecki" title="Język turecki">język turecki</a> do szkół, które znajdowały się na terenach zamieszkanych przez mniejszość turecką<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008342_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008342-50">[49]</a></sup>. </p><p>Pod wpływem masowego czterodniowego strajku (zorganizowanego przez <a href="/w/index.php?title=Konfederacja_Zwi%C4%85zk%C3%B3w_Zawodowych_Podkrepa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Konfederacja Związków Zawodowych Podkrepa (strona nie istnieje)">Konfederacje Związków Zawodowych Podkrepa</a>) doprowadziło do dymisji rządu i powołania nowego, w którym zasiedli przedstawiciele <a href="/wiki/Bu%C5%82garska_Partia_Socjalistyczna" title="Bułgarska Partia Socjalistyczna">BSP</a>, <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Si%C5%82_Demokratycznych" title="Związek Sił Demokratycznych">SDS</a>, <a href="/wiki/Bu%C5%82garski_Ludowy_Zwi%C4%85zek_Ch%C5%82opski" title="Bułgarski Ludowy Związek Chłopski">Partii Agrarnej</a> (BAPU) i czterech ministrów niezależnych. Gabinet ten kontynuował reformy gospodarcze na założeniach MFW<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008341-51">[50]</a></sup>. W lutym 1991 roku zniesiono kontrolę cen<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008341-51">[50]</a></sup>. W lipcu 1991 roku uchwalono nową konstytucję. W tym samym roku odbyły się wybory parlamentarne, które wygrał SDS (34,4% głosów, 110 mandatów). BSP uzyskała 106 mandatów, a DPS 24<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008341-51">[50]</a></sup>. W 1994 roku spadło tempo prywatyzacji gospodarki – wybory parlamentarne wygrała BPS, zdobywając 124 na 240 mandatów (43,5% głosów)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008342_50-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008342-50">[49]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Niemiecka_Republika_Demokratyczna">Niemiecka Republika Demokratyczna</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Niemiecka Republika Demokratyczna" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Niemiecka Republika Demokratyczna"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1989-1104-437,_Berlin,_Demonstration_am_4._November.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1104-437%2C_Berlin%2C_Demonstration_am_4._November.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1104-437%2C_Berlin%2C_Demonstration_am_4._November.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1104-437%2C_Berlin%2C_Demonstration_am_4._November.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1104-437%2C_Berlin%2C_Demonstration_am_4._November.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1104-437%2C_Berlin%2C_Demonstration_am_4._November.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1104-437%2C_Berlin%2C_Demonstration_am_4._November.jpg 2x" data-file-width="798" data-file-height="512" /></a><figcaption>Manifestacja w Berlinie – 4 listopada 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1989-1110-018,_Berlin,_Checkpoint_Charlie,_Nacht_des_Mauerfalls.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1110-018%2C_Berlin%2C_Checkpoint_Charlie%2C_Nacht_des_Mauerfalls.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1110-018%2C_Berlin%2C_Checkpoint_Charlie%2C_Nacht_des_Mauerfalls.jpg" decoding="async" width="220" height="140" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1110-018%2C_Berlin%2C_Checkpoint_Charlie%2C_Nacht_des_Mauerfalls.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1110-018%2C_Berlin%2C_Checkpoint_Charlie%2C_Nacht_des_Mauerfalls.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1110-018%2C_Berlin%2C_Checkpoint_Charlie%2C_Nacht_des_Mauerfalls.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1110-018%2C_Berlin%2C_Checkpoint_Charlie%2C_Nacht_des_Mauerfalls.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="508" /></a><figcaption>Obywatele NRD przekraczający granicę przez <a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a>, 10 listopada 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:West_and_East_Germans_at_the_Brandenburg_Gate_in_1989.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/West_and_East_Germans_at_the_Brandenburg_Gate_in_1989.jpg/220px-West_and_East_Germans_at_the_Brandenburg_Gate_in_1989.jpg" decoding="async" width="220" height="166" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/West_and_East_Germans_at_the_Brandenburg_Gate_in_1989.jpg/330px-West_and_East_Germans_at_the_Brandenburg_Gate_in_1989.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/West_and_East_Germans_at_the_Brandenburg_Gate_in_1989.jpg/440px-West_and_East_Germans_at_the_Brandenburg_Gate_in_1989.jpg 2x" data-file-width="661" data-file-height="498" /></a><figcaption>Upadek Muru Berlińskiego</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008,_Berlin,_Brandenburger_Tor,_Vereinigungsfeier,_Feuerwerk.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008%2C_Berlin%2C_Brandenburger_Tor%2C_Vereinigungsfeier%2C_Feuerwerk.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008%2C_Berlin%2C_Brandenburger_Tor%2C_Vereinigungsfeier%2C_Feuerwerk.jpg" decoding="async" width="220" height="129" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008%2C_Berlin%2C_Brandenburger_Tor%2C_Vereinigungsfeier%2C_Feuerwerk.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008%2C_Berlin%2C_Brandenburger_Tor%2C_Vereinigungsfeier%2C_Feuerwerk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008%2C_Berlin%2C_Brandenburger_Tor%2C_Vereinigungsfeier%2C_Feuerwerk.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008%2C_Berlin%2C_Brandenburger_Tor%2C_Vereinigungsfeier%2C_Feuerwerk.jpg 2x" data-file-width="782" data-file-height="459" /></a><figcaption>Fajerwerki nad <a href="/wiki/Brama_Brandenburska" title="Brama Brandenburska">Bramą Brandenburską</a> z okazji zjednoczenia Niemiec, 3 października 1990 roku</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Rewolucja_trabant%C3%B3w" title="Rewolucja trabantów">Rewolucja trabantów</a>, <a href="/wiki/Konferencja_dwa_plus_cztery" title="Konferencja dwa plus cztery">Konferencja dwa plus cztery</a> i <a href="/wiki/Ponowne_zjednoczenie_Niemiec" title="Ponowne zjednoczenie Niemiec">Ponowne zjednoczenie Niemiec</a>.</i></div> <p>17 stycznia 1988 roku w Berlinie próbowano zorganizować manifestację przeciwko polityce <a href="/wiki/Socjalistyczna_Partia_Jedno%C5%9Bci_Niemiec" title="Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec">Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec</a> (SED); próba ta zakończyła się niepowodzeniem. W 1989 roku w NRD zaczęły organizować się ruchy opozycyjne. W styczniu i marcu w <a href="/wiki/Lipsk" title="Lipsk">Lipsku</a> wybuchły manifestacje przeciwko systemowi komunistycznemu. 7 maja 1989 roku odbyły się wybory komunalne – według oficjalnych wyników wybory wygrała SED, zdobywając 99% poparcia. Wyników nie uznała opozycja, która prowadziła niezależne szacunki frekwencji. Kolejne manifestacje (w Berlinie i Lipsku) wybuchły w czerwcu po <a href="/wiki/Protesty_na_placu_Niebia%C5%84skiego_Spokoju_w_1989" title="Protesty na placu Niebiańskiego Spokoju w 1989">masakrze studentów na Placu Niebiańskiego Spokoju</a><sup id="cite_ref-nrd_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-nrd-52">[51]</a></sup>. </p><p>Pod koniec czerwca Węgry otworzyły granicę z Austrią – w efekcie około 25 tys. mieszkańców NRD uciekło do Niemiec Zachodnich przez Węgry<sup id="cite_ref-oxford_43-1" class="reference"><a href="#cite_note-oxford-43">[42]</a></sup><sup id="cite_ref-cziomer_20-3" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Masowe wyjazdy skłoniły Honeckera do wydania zakazu wyjazdów na Węgry, co doprowadziło do wybuchu protestów i demonstracji (zwłaszcza w Lipsku)<sup id="cite_ref-cziomer_20-4" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. W wyniku porozumień pomiędzy NRD a RFN i Czechosłowacją, do Niemiec Zachodnich wyjechało kolejnych około 7600 obywateli Wschodnich Niemiec<sup id="cite_ref-cziomer_20-5" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Jesienią wielu obywateli NRD okupowało ambasady państw zachodnich w Budapeszcie, Pradze, Sofii i Warszawie, domagając się <a href="/wiki/Azyl_polityczny" title="Azyl polityczny">azylu politycznego</a><sup id="cite_ref-historykon_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-historykon-53">[52]</a></sup><sup id="cite_ref-historiaprl2_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl2-54">[53]</a></sup>. </p><p>Przemiany polityczne w Europie Środkowo-Wschodniej ożywiły opozycję. Pojawiły się nowe organizacje domagające się demokratyzacji państwa (m.in. <a href="/w/index.php?title=Demokratischer_Aufbruch&action=edit&redlink=1" class="new" title="Demokratischer Aufbruch (strona nie istnieje)">Demokratyczny Przełom</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q677182#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q677182">(inne języki)</a></span>, <a href="/wiki/Demokracja_Teraz" title="Demokracja Teraz">Demokracja Teraz</a>, <a href="/w/index.php?title=Neues_Forum&action=edit&redlink=1" class="new" title="Neues Forum (strona nie istnieje)">Neues Forum</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q646129#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q646129">(inne języki)</a></span>). Od września w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Miko%C5%82aja_w_Lipsku" title="Kościół św. Mikołaja w Lipsku">kościele św. Mikołaja w Lipsku</a> odprawiano nabożeństwa w intencji pokoju. Z każdym tygodniem coraz więcej osób uczestniczyło w modlitwach oraz w manifestacjach po ich zakończeniu. 2 października w Lipsku odbyła się manifestacja gromadząca 20 tys. ludzi. 7 października przypadła 40. rocznica powstania państwa; po tym dniu praktycznie codziennie organizowano manifestacje przeciwko SED<sup id="cite_ref-nrd_52-1" class="reference"><a href="#cite_note-nrd-52">[51]</a></sup>. </p><p>17 października protesty społeczne i exodus obywateli NRD skłoniły Biuro Polityczne KC SED do odwołania <a href="/wiki/Erich_Honecker" title="Erich Honecker">Ericha Honeckera</a> i jego najbliższych współpracowników<sup id="cite_ref-cziomer_20-6" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Decydujące znaczenie miała tutaj odmowa kierownictwa ZSRR i Michaiła Gorbaczowa do zdławienia oporu mieszkańców za pomocą siły<sup id="cite_ref-cziomer_20-7" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Nowym pierwszym sekretarzem został <a href="/wiki/Egon_Krenz" title="Egon Krenz">Egon Krenz</a>, który 27 października objął także funkcję przewodniczącego <a href="/wiki/Rada_Pa%C5%84stwa_NRD" title="Rada Państwa NRD">Rady Państwa</a>. Zmianom personalnym nie towarzyszyły zdecydowane reformy polityczne i gospodarcze. 4 listopada w Berlinie odbyła się manifestacja, która zgromadziła 700 tys. uczestników. Dzień później <a href="/wiki/Hans_Modrow" title="Hans Modrow">Hans Modrow</a> został premierem, zaś Neues Forum zostało zalegalizowane<sup id="cite_ref-nrd_52-2" class="reference"><a href="#cite_note-nrd-52">[51]</a></sup>. </p><p>9 listopada przyjęto projekt rozporządzenia wprowadzającego swobodę emigracji do RFN. Na skutek nieprecyzyjnych informacji przekazanych na konferencji prasowej przez <a href="/wiki/G%C3%BCnter_Schabowski" title="Günter Schabowski">Güntera Schabowskiego</a>, pod naporem tłumu, w nocy 9 listopada otworzono granice<sup id="cite_ref-independent_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-independent-55">[54]</a></sup>. W tym samym czasie tysiące berlińczyków zaczęło burzyć mur. W ciągu kilku dni granicę z Berlinem przekroczyło 4 mln mieszkańców Niemiec Wschodnich. Rozmowy Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec i opozycji rozpoczęły się 7 grudnia, a zakończyły 12 marca 1990 roku<sup id="cite_ref-nrd_52-3" class="reference"><a href="#cite_note-nrd-52">[51]</a></sup>. </p><p>Pod koniec 1989 roku kanclerz RFN, <a href="/wiki/Helmut_Kohl" title="Helmut Kohl">Helmut Kohl</a>, zaproponował dziesięciopunktowy plan przywrócenia jedności Niemiec<sup id="cite_ref-historykon_53-1" class="reference"><a href="#cite_note-historykon-53">[52]</a></sup>. Zjednoczenie Niemiec cieszyło się dużą popularnością w społeczeństwie, zaś SED oraz opozycja wypowiadały się o planie negatywnie. 18 marca 1990 roku przeprowadzono wybory parlamentarne. Głosowanie wygrała <a href="/wiki/Unia_Chrze%C5%9Bcija%C5%84sko-Demokratyczna_(NRD)" title="Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (NRD)">Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna</a> (CDU) z wynikiem 48% głosów<sup id="cite_ref-nrd_52-4" class="reference"><a href="#cite_note-nrd-52">[51]</a></sup>. Po wyborach rozpoczęto negocjacje na temat warunków połączenia obu państw. 5 maja w <a href="/wiki/Bonn" title="Bonn">Bonn</a> rozpoczęła się pierwsza tura rozmów dotyczących integracji Niemiec (tzw. <a href="/wiki/Konferencja_dwa_plus_cztery" title="Konferencja dwa plus cztery">konferencja dwa plus cztery</a>), w której uczestniczyli ministrowie NRD, RFN, USA, ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji<sup id="cite_ref-cziomer_20-8" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Kolejne negocjacje odbyły się w Berlinie (22 czerwca) i w <a href="/wiki/Pary%C5%BC" title="Paryż">Paryżu</a> (17 lipca)<sup id="cite_ref-cziomer_20-9" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Za przywróceniem jedności Niemiec opowiedzieli się: prezydent <a href="/wiki/George_H.W._Bush" title="George H.W. Bush">George H.W. Bush</a>, <a href="/wiki/Szef_personelu_Bia%C5%82ego_Domu" title="Szef personelu Białego Domu">szef personelu Białego Domu</a> <a href="/wiki/James_Baker" title="James Baker">James Baker</a> oraz przywódcy państw bloku wschodniego<sup id="cite_ref-cziomer_20-10" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Czechosłowacja, Polska i Węgry widziały możliwość przynależności zjednoczonych Niemiec w NATO. Przeciwne stanowisko miał Związek Radziecki, który sugerował przyjęcie przez Niemcy statusu <a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_neutralne" title="Państwo neutralne">państwa neutralnego</a><sup id="cite_ref-cziomer_20-11" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Według Wielkiej Brytanii i Francji proces integracji przebiegał zbyt szybko<sup id="cite_ref-cziomer_20-12" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. 21 czerwca Bundestag oraz Izba Ludowa NRD uznały ostateczny charakter zachodniej granicy Polski<sup id="cite_ref-cziomer_20-13" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Traktat o zjednoczeniu podpisano 31 sierpnia. 12 września w Moskwie podpisano układ, który usankcjonował ustalenia oraz zniósł prawa i obowiązki czterech mocarstw wobec Niemiec. 3 października 1990 roku oba państwa zjednoczyły się, a 2 grudnia 1990 roku odbyły się wybory do <a href="/wiki/Bundestag" title="Bundestag">Bundestagu</a>, które wygrała CDU<sup id="cite_ref-nrd_52-5" class="reference"><a href="#cite_note-nrd-52">[51]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Czechosłowacja"><span id="Czechos.C5.82owacja"></span>Czechosłowacja</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Czechosłowacja" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Czechosłowacja"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:V%C3%A1clav_Havel_foto_HPrykiel_DD_nr_38(105)_22-24_II_1991.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/V%C3%A1clav_Havel_foto_HPrykiel_DD_nr_38%28105%29_22-24_II_1991.jpg/170px-V%C3%A1clav_Havel_foto_HPrykiel_DD_nr_38%28105%29_22-24_II_1991.jpg" decoding="async" width="170" height="247" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/V%C3%A1clav_Havel_foto_HPrykiel_DD_nr_38%28105%29_22-24_II_1991.jpg/255px-V%C3%A1clav_Havel_foto_HPrykiel_DD_nr_38%28105%29_22-24_II_1991.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/V%C3%A1clav_Havel_foto_HPrykiel_DD_nr_38%28105%29_22-24_II_1991.jpg/340px-V%C3%A1clav_Havel_foto_HPrykiel_DD_nr_38%28105%29_22-24_II_1991.jpg 2x" data-file-width="1056" data-file-height="1536" /></a><figcaption>Václav Havel ze znaczkiem „Solidarności”</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Prague_November89_-_Wenceslas_Monument.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Prague_November89_-_Wenceslas_Monument.jpg/220px-Prague_November89_-_Wenceslas_Monument.jpg" decoding="async" width="220" height="121" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Prague_November89_-_Wenceslas_Monument.jpg/330px-Prague_November89_-_Wenceslas_Monument.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Prague_November89_-_Wenceslas_Monument.jpg/440px-Prague_November89_-_Wenceslas_Monument.jpg 2x" data-file-width="727" data-file-height="399" /></a><figcaption>Protesty na Placu Wacława – 17 listopada 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Prague_November89_-_Wenceslas_Square1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Prague_November89_-_Wenceslas_Square1.jpg/220px-Prague_November89_-_Wenceslas_Square1.jpg" decoding="async" width="220" height="122" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Prague_November89_-_Wenceslas_Square1.jpg/330px-Prague_November89_-_Wenceslas_Square1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Prague_November89_-_Wenceslas_Square1.jpg/440px-Prague_November89_-_Wenceslas_Square1.jpg 2x" data-file-width="722" data-file-height="399" /></a><figcaption>Składanie kwiatów i wieńców – 17 listopada 1989</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Aksamitna_rewolucja" title="Aksamitna rewolucja">Aksamitna rewolucja</a>.</i></div> <p>Po <a href="/wiki/Praska_Wiosna" title="Praska Wiosna">Praskiej Wiośnie</a> z 1968 roku sytuacja polityczna w Czechosłowacji uległa „normalizacji”. Komuniści (z <a href="/wiki/Gust%C3%A1v_Hus%C3%A1k" title="Gustáv Husák">Gustávem Husákiem</a> na czele) przywrócili kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia. Na początku lat 70. władze zaproponowały społeczeństwu swoistą umowę – za wyrzeczenie się marzeń o wolności władza miała zapewnić stosunkowo wysoki standard życia<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. Dodatkowo władze przymykały oko na istnienie rozbudowanej <a href="/wiki/Szara_strefa" title="Szara strefa">szarej strefy</a>, która była dla wielu obywateli alternatywnym źródłem dochodów oraz źródłem zaopatrzenia w artykuły konsumpcyjne<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008335-57">[56]</a></sup>. Zorganizowana opozycja zaczęła się uaktywniać w połowie lat 70. Rozwijała się alternatywna kultura, skupiona wokół sygnatariuszy <a href="/wiki/Karta_77" title="Karta 77">Karty 77</a> i <a href="/w/index.php?title=Komitet_Obrony_Nies%C5%82usznie_Prze%C5%9Bladowanych&action=edit&redlink=1" class="new" title="Komitet Obrony Niesłusznie Prześladowanych (strona nie istnieje)">Komitetu Obrony Niesłusznie Prześladowanych</a> (VONS)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008335-57">[56]</a></sup>. Najsłynniejszym sygnatariuszem Karty 77 był czeski pisarz i dramaturg <a href="/wiki/V%C3%A1clav_Havel" title="Václav Havel">Václav Havel</a>, który w więzieniu pisał teksty krytykujące reżim komunistyczny. Kartę 77 podpisało 242 osób, zaś do 1989 roku zebrano łącznie 1898 podpisów. Na emigracji działali <a href="/wiki/Milan_Kundera" title="Milan Kundera">Milan Kundera</a> oraz <a href="/wiki/Josef_%C5%A0kvoreck%C3%BD" title="Josef Škvorecký">Josef Škvorecký</a><sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008335-57">[56]</a></sup>. Nasilające się represje na przełomie lat 70. i 80. społeczeństwo odbierało obojętnie. Duże nadzieje na zmiany polityczne przyniosło narodzenie NSZZ „Solidarność” w Polsce. Pewien wpływ na to miały kontakty opozycjonistów z obu państw w 1978 roku. W 1981 roku powstała <a href="/wiki/Solidarno%C5%9B%C4%87_Polsko-Czesko-S%C5%82owacka" title="Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka">Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka</a>. Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce odebrano w Czechosłowacji również obojętnie<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-1" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>W połowie lat 70. w Czechosłowacji pojawiły się problemy gospodarcze, wynikające z wzrostu ceny i deficytu nośników energii. Błędna polityka przemysłowa pogorszyła sytuację (w 1981 roku nie ukończono budowy ok. 30 tys. przedsiębiorstw przemysłowych)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008335-57">[56]</a></sup>. Braki w zaopatrzeniu zmusiły władzę do redukcji nakładów inwestycyjnych, które zapobiegłyby wybuchowi niepokojów społecznych i wzrostu inflacji. W 1987 roku odsunięto od władzy Husáka – nowym sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Czechosłowacji został <a href="/wiki/Milo%C5%A1_Jake%C5%A1" title="Miloš Jakeš">Miloš Jakeš</a><sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008335-57">[56]</a></sup>. </p><p>Ożywienie działań opozycyjnych przyniósł 1988 rok. Powstały wówczas nowe grupy społeczne (m.in.: Czechosłowacki Komitet Helsiński, „Czeskie dzieci”, Inicjatywa Demokratyczna, Klucz na rzecz Socjalistycznej Przebudowy „Odnowa”, Niezależne Stowarzyszenie pokojowe – Inicjatywa na rzecz Demilitaryzacji Społeczeństwa, Pokojowy Klub im. Johna Lennona, Ruch na rzecz Wolności Obywatelskiej). Nowe organizacje skupiały różnorodne środowiska, które miały jeden cel: przełamanie marazmu i ożywienie społeczeństwa. Wielu czechosłowackich opozycjonistów przyjęło z optymizmem wydarzenia polityczne w Polsce i na Węgrzech. Większość inicjatyw politycznych powstała w czeskiej części państwa. Opozycja na Słowacji była znacznie słabsza. Tam dużą aktywność wykazywały podziemne struktury Kościoła katolickiego. Katolickim aktywistom udało się wezwać mieszkańców <a href="/wiki/Bratys%C5%82awa" title="Bratysława">Bratysławy</a> do udziału w milczącej manifestacji na rzecz swobód religijnych. 25 marca 1988 roku kilka tysięcy osób zebrało się w centrum miasta, modląc się i trzymając zapalone świece. Kolejne manifestacje odbyły się w Pradze – 21 sierpnia (podczas 20. rocznicy inwazji wojsk Układu Warszawskiego) oraz 28 października (w dniu przedwojennego święta narodowego Czechosłowacji). Obie manifestacje brutalnie rozproszono, a setki osób zatrzymano<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-2" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>W styczniu 1989 roku przypadła 20. rocznica śmierci <a href="/wiki/Jan_Palach" title="Jan Palach">Jana Palacha</a> – studenta ekonomii i historii, który dokonał <a href="/wiki/Samospalenie_(forma_samob%C3%B3jstwa)" title="Samospalenie (forma samobójstwa)">samospalenia</a> w proteście przeciwko zdławieniu <a href="/wiki/Praska_Wiosna" title="Praska Wiosna">Praskiej Wiosny</a>. Na wezwanie opozycji tysiące mieszkańców Pragi manifestowało przez kilka dni. Kilkudniowe protesty nazwano „<a href="/wiki/Tydzie%C5%84_Palacha" title="Tydzień Palacha">tygodniem Palacha</a>” (15–21 stycznia). Organizatorów demonstracji skazano na kary kilku miesięcy więzienia. Wkrótce kilkaset osób z czechosłowackiego świata kultury podpisało się pod otwartym protestem<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-3" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>Choć wzrosła aktywność opozycji, nie następował przełom w nastrojach społecznych. Na początku 1989 roku na Karcie 77 podpisało się 40 tysięcy osób. Manifestacje z 21 sierpnia i 28 października nie przybrały szerszego wymiaru niż manifestacje z 1988 roku. Wydawało się, że system komunistyczny w Czechosłowacji utrzyma się pomimo przemian politycznych w Polsce, na Węgrzech oraz rozpoczęcia pokojowej rewolucji w Niemieckiej Republice Demokratycznej<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-4" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>Na początku listopada we Wrocławiu odbył się Przegląd Czechosłowackiej Kultury Niezależnej, podczas których tysiące młodych Czechów spotkało się z zakazanymi w kraju emigracyjnymi artystami. Po latach Václav Havel stwierdził, że przegląd był „uwerturą do aksamitnej rewolucji”<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-5" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>17 listopada 1989 roku zorganizowano wówczas legalną uroczystość upamiętniającą studencki protest przeciwko niemieckim okupantom, który zakończył się zamknięciem uczelni i egzekucją przywódców buntu. W obchodach wzięło udział kilkadziesiąt tysięcy osób, zaś sama uroczystość przerodziła się w antykomunistyczną manifestację. Podczas starć ze służbami porządkowymi pobito kilkaset osób, zaś setki młodych trafiło do aresztu. Wśród uczestników manifestacji rozeszła się pogłoska o śmiertelnej ofierze<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-6" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>18 listopada studenci ogłosili tygodniowy strajk. Domagali się ukarania winnych brutalnej pacyfikacji, podjęcia przez władzę negocjacji ze społeczeństwem, ustąpienia dotychczasowych władz. Ponadto manifestanci wezwali społeczeństwo do <a href="/wiki/Strajk" title="Strajk">strajku generalnego</a>. Protest szybko wyszedł poza Pragę. Kolejna manifestacja miała miejsce 19 listopada. Tego dnia powstał studencki komitet koordynacyjny oraz <a href="/wiki/Forum_Obywatelskie" title="Forum Obywatelskie">Forum Obywatelskie</a> (OF). Liderem OF został Havel. 20 listopada w Bratysławie powstał słowacki odpowiednik OF – <a href="/wiki/Spo%C5%82ecze%C5%84stwo_przeciw_Przemocy" title="Społeczeństwo przeciw Przemocy">Społeczeństwo przeciw Przemocy</a> (VPN). Międzyczasie na <a href="/wiki/Plac_Wac%C5%82awa" title="Plac Wacława">placu Wacława</a> manifestowało 200 tysięcy osób, a w <a href="/wiki/Brno" title="Brno">Brnie</a> kolejne 40 tys. Mniejsze zgromadzenia odbyły się w Bratysławie oraz <a href="/wiki/Ostrawa" title="Ostrawa">Ostrawie</a><sup id="cite_ref-historiaprl2_54-1" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl2-54">[53]</a></sup><sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-7" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>21 listopada premier <a href="/wiki/Ladislav_Adamec" title="Ladislav Adamec">Ladislav Adamec</a> przyjął przedstawicieli OF, jednak wyraźnie zaznaczył, że przedmiotem negocjacji nie może być zmiana prezydenta (<a href="/wiki/Gust%C3%A1v_Hus%C3%A1k" title="Gustáv Husák">Gustáva Husáka</a>) ani zmiana ustroju politycznego. W tej sytuacji doszło do nowych manifestacji, zaś opozycja poparła apel studentów o wzięcie udziału w dwugodzinnym strajku generalnym, który odbył się 27 listopada. Wkrótce bunt przeciwko reżimowi komunistycznemu dotarł do telewizji<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-8" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>24 listopada zebrało się plenum Komitetu Centralnego <a href="/wiki/Komunistyczna_Partia_Czechos%C5%82owacji" title="Komunistyczna Partia Czechosłowacji">Komunistycznej Partii Czechosłowacji</a> (KSČ), podczas którego całe kierownictwo partii (w tym sekretarz generalny partii <a href="/wiki/Milo%C5%A1_Jake%C5%A1" title="Miloš Jakeš">Miloš Jakeš</a>) ustąpiło. Nowym sekretarzem generalnym KSČ został <a href="/w/index.php?title=Karel_Urb%C3%A1nek&action=edit&redlink=1" class="new" title="Karel Urbánek (strona nie istnieje)">Karel Urbánek</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q939404#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q939404">(inne języki)</a></span>. KSČ wyraziła gotowość do przeprowadzenia zmian politycznych, gospodarczych i społecznych. 25 listopada delegacje z całej Czechosłowacji przybyły do Pragi na manifestację Forum Obywatelskiego. Według szacunków do stolicy Czechosłowacji przybyło 800 tys. ludzi. Relację z protestów prowadziła na żywo telewizja. Do przybyłych przemawiali m.in. lider Praskiej Wiosny <a href="/wiki/Alexander_Dub%C4%8Dek" title="Alexander Dubček">Alexander Dubček</a> i Václav Havel. Oceniono, że zmiany KSČ nie są wystarczające, oraz wezwano do kolejnych protestów. Wieczorem w telewizji wystąpił Karel Urbánek, który wygłosił apel o budowę „socjalizmu bez błędów”. Tego samego dnia Adamec zapowiedział amnestię oraz podjęcie rozmów z FO. Późnym wieczorem telewizja nadała wypowiedź Havla<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-9" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>Rozmowy pomiędzy delegacją rządową a przedstawicielami OF odbyły się 26 listopada. Opozycjoniści powtórzyli swoje żądania. Obie strony postanowiły wznowić rozmowy po strajku generalnym. Podczas kolejnej manifestacji próbował przemówić premier Adamec. Podczas wspominania swoich obaw związanych ze strajkiem, pół miliona ludzi zaczęło skandować „dymisja, dymisja!”. Obok okrzyków uczestnicy protestów dzwonili kluczami, które stały się znakiem rozpoznawczym listopadowych protestów<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-10" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>27 listopada o godzinie 12 rozpoczął się strajk generalny, który przebiegał pod hasłami „dość rządów jednej partii” oraz „wolne wybory”. Miliony ludzi uczestniczyło w wiecach i manifestacjach. 28 listopada odbyły się nowe rozmowy pomiędzy rządem a opozycją – dysponujący poczuciem ogromnej siły Havel przedstawił nowe żądania, w tym dymisję rządu oraz poprawki w konstytucji. Władze odrzuciły część żądań (w tym dymisję prezydenta i premiera). W tej sytuacji studenci przedłużyli strajk do 3 grudnia<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-11" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>29 listopada Zgromadzenie Federalne usunęło z konstytucji zapisy o przewodniej roli partii oraz powołało komisję badającą przebieg wydarzeń z 17 listopada. 3 grudnia doszło do zmian politycznych w rządzie. Pod wpływem groźby kolejnego strajku generalnego 29 grudnia Gustáv Husák zrezygnował z urzędu prezydenta, przez co KSČ straciła kontrolę nad wydarzeniami. Tego samego dnia Zgromadzenie Federalne wybrało Havla na urząd prezydenta. Pokojowy proces przechodzenia od komunizmu do demokracji nazwano „aksamitną rewolucją”<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-12" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. </p><p>Wolne wybory odbyły się w dniach 8–9 czerwca. W Czechach zwyciężyło <a href="/wiki/Forum_Obywatelskie" title="Forum Obywatelskie">Forum Obywatelskie</a> (uzyskując 53% głosów<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337-58">[57]</a></sup>), zaś na Słowacji Społeczeństwo przeciw Przemocy (zdobywając 32,5% głosów<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337-58">[57]</a></sup>). Komuniści zdobyli 13,6 głosów w Czechach oraz 13,8% na Słowacji<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337-58">[57]</a></sup>. Wcześniej zmieniono nazwę państwa oraz godło, a także przeprowadzono reformy w różnych obszarach życia społeczeństwa. Federalizacja państwa w kwietniu 1990 roku nie zapobiegła jego rozpadowi<sup id="cite_ref-czechoslowacja_56-13" class="reference"><a href="#cite_note-czechoslowacja-56">[55]</a></sup>. W lutym 1991 roku Forum Obywatelskie rozpadło się na dwa ugrupowania: <a href="/wiki/Obywatelska_Partia_Demokratyczna" title="Obywatelska Partia Demokratyczna">Obywatelską Partię Demokratyczną</a> (ODS) i <a href="/w/index.php?title=Ruch_Obywatelski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ruch Obywatelski (strona nie istnieje)">Ruch Obywatelski</a> (OH). ODS opowiadało się za szybkim wprowadzeniem gospodarki rynkowej, podczas gdy OH zwracało uwagę na problemy społeczne powstałe w wyniku terapii szokowej<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337,_338_59-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337,_338-59">[58]</a></sup>. W marcu 1991 roku premier Słowacji <a href="/wiki/Vladim%C3%ADr_Me%C4%8Diar" title="Vladimír Mečiar">Vladimír Mečiar</a> utworzył <a href="/w/index.php?title=Ruch_na_rzecz_Demokratycznej_S%C5%82owacji&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (strona nie istnieje)">Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji</a> (HZDS), który następnie przekształcił się w partię polityczną<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337-58">[57]</a></sup>. Wyniki wyborów parlamentarnych w czerwcu 1992 roku przesądziły o rozpadzie Czechosłowacji – najsilniejszym ugrupowaniem na Słowacji został HZDS (34% głosów), a w Czechach wygrała ODS (w koalicji z <a href="/wiki/Partia_Chrze%C5%9Bcija%C5%84sko-Demokratyczna_(Czechy)" title="Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Czechy)">Partią Chrześcijańsko-Demokratyczną</a>; ok. 34%)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008338_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008338-60">[59]</a></sup>. 25 listopada 1992 roku Zgromadzenie Federalne przyjęło legislację, umożliwiającą konstytucyjne rozwiązanie federacji. Zgodnie z nowym prawem przy podziale majątku zastosowano przelicznik 2:1 na korzyść Czech (w których mieszkało dwa razy więcej osób niż na Słowacji)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008338_60-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008338-60">[59]</a></sup>. Według sondaży do 1993 roku większość Czechów oraz Słowaków przeciwstawiała się podziałowi pomimo rosnącego napięcia pomiędzy Czechami i Słowakami wynikającymi z przeprowadzonych reform gospodarczych, które mocniej dotknęły Słowację<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337-58">[57]</a></sup>. 1 stycznia 1993 roku <a href="/wiki/Rozpad_Czechos%C5%82owacji" title="Rozpad Czechosłowacji">kraj ostatecznie rozpadł się na dwa państwa</a>: <a href="/wiki/Czechy" title="Czechy">Czechy</a> oraz <a href="/wiki/S%C5%82owacja" title="Słowacja">Słowację</a>. Rozpad Czechosłowacji nazwano „aksamitnym rozwodem”. </p> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Rozpad_Czechos%C5%82owacji" title="Rozpad Czechosłowacji">Rozpad Czechosłowacji</a>.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Rumunia">Rumunia</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Rumunia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Rumunia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:1989_December_16._sug%C3%A1r%C3%BAt_%C3%A9s_a_Tudor_Vladimirescu_%C3%BAt_keresztez%C5%91d%C3%A9se._Fortepan_31892.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/1989_December_16._sug%C3%A1r%C3%BAt_%C3%A9s_a_Tudor_Vladimirescu_%C3%BAt_keresztez%C5%91d%C3%A9se._Fortepan_31892.jpg/220px-1989_December_16._sug%C3%A1r%C3%BAt_%C3%A9s_a_Tudor_Vladimirescu_%C3%BAt_keresztez%C5%91d%C3%A9se._Fortepan_31892.jpg" decoding="async" width="220" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/1989_December_16._sug%C3%A1r%C3%BAt_%C3%A9s_a_Tudor_Vladimirescu_%C3%BAt_keresztez%C5%91d%C3%A9se._Fortepan_31892.jpg/330px-1989_December_16._sug%C3%A1r%C3%BAt_%C3%A9s_a_Tudor_Vladimirescu_%C3%BAt_keresztez%C5%91d%C3%A9se._Fortepan_31892.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/1989_December_16._sug%C3%A1r%C3%BAt_%C3%A9s_a_Tudor_Vladimirescu_%C3%BAt_keresztez%C5%91d%C3%A9se._Fortepan_31892.jpg/440px-1989_December_16._sug%C3%A1r%C3%BAt_%C3%A9s_a_Tudor_Vladimirescu_%C3%BAt_keresztez%C5%91d%C3%A9se._Fortepan_31892.jpg 2x" data-file-width="5184" data-file-height="3360" /></a><figcaption>Protest w Timișoarze, 16 grudnia 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:PozeRevolutia1989clujByRazvanRotta13.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/PozeRevolutia1989clujByRazvanRotta13.jpg/220px-PozeRevolutia1989clujByRazvanRotta13.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/PozeRevolutia1989clujByRazvanRotta13.jpg/330px-PozeRevolutia1989clujByRazvanRotta13.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/PozeRevolutia1989clujByRazvanRotta13.jpg/440px-PozeRevolutia1989clujByRazvanRotta13.jpg 2x" data-file-width="2320" data-file-height="1540" /></a><figcaption>Ciała zabitych na ulicach <a href="/wiki/Klu%C5%BC-Napoka" title="Kluż-Napoka">Kluż-Napoki</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:1989_Iliescu_television.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/1989_Iliescu_television.jpg/220px-1989_Iliescu_television.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/1989_Iliescu_television.jpg/330px-1989_Iliescu_television.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/1989_Iliescu_television.jpg/440px-1989_Iliescu_television.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="480" /></a><figcaption><a href="/wiki/Ion_Iliescu" title="Ion Iliescu">Ion Iliescu</a> przemawiający podczas audycji telewizyjnej, grudzień 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mineriad_in_early_1990_Bucharest_Palatul_Victoriei_3.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Mineriad_in_early_1990_Bucharest_Palatul_Victoriei_3.jpg/220px-Mineriad_in_early_1990_Bucharest_Palatul_Victoriei_3.jpg" decoding="async" width="220" height="157" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Mineriad_in_early_1990_Bucharest_Palatul_Victoriei_3.jpg/330px-Mineriad_in_early_1990_Bucharest_Palatul_Victoriei_3.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Mineriad_in_early_1990_Bucharest_Palatul_Victoriei_3.jpg/440px-Mineriad_in_early_1990_Bucharest_Palatul_Victoriei_3.jpg 2x" data-file-width="1256" data-file-height="898" /></a><figcaption>Mineriada w lutym 1990</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Rewolucja_w_Rumunii" title="Rewolucja w Rumunii">Rewolucja w Rumunii</a> i <a href="/wiki/Mineriada" title="Mineriada">Mineriada</a>.</i></div> <p>W połowie lat 60. Rumunia uchodziła za najliberalniejszy kraj w bloku wschodnim. Od 1965 roku władzę w Rumunii sprawował <a href="/wiki/Nicolae_Ceau%C8%99escu" title="Nicolae Ceaușescu">Nicolae Ceaușescu</a>, który początkowo odstępował od masowych represji, poprawił poziom życia obywateli oraz sprzeciwił się stłumieniu Praskiej Wiosny. 21 sierpnia 1968 roku Ceaușescu zwołał gigantyczny wiec przed budynkiem Komitetu Centralnego <a href="/wiki/Rumu%C5%84ska_Partia_Komunistyczna" title="Rumuńska Partia Komunistyczna">Rumuńskiej Partii Komunistycznej</a> (RPK), w trakcie której wygłosił przemówienie, w którym wezwał obywateli do obrony kraju przed inwazją Związku Radzieckiego. W kolejnych latach Ceaușescu prowadził politykę opartą na ideologii komunistycznej i elementach <a href="/wiki/Nacjonalizm" title="Nacjonalizm">nacjonalizmu</a><sup id="cite_ref-rumunia_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. Błędne decyzje w polityce gospodarczej oraz terror doprowadziły Rumunię do katastrofy – w drugiej połowie lat 80. kraj pogrążył się w międzynarodowej izolacji, a <a href="/wiki/Gospodarka_Rumunii" title="Gospodarka Rumunii">gospodarka Rumunii</a> znalazła się w bardzo złym stanie – bieda była rażąca nawet w porównaniu do innych państw komunistycznych<sup id="cite_ref-histmag_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-histmag-62">[61]</a></sup>. Aby powstrzymać zapaść ekonomiczną Ceaușescu zdecydował się na radykalne reformy. Celem podniesienia niskiej wydajności rolnictwa podjął próbę zastąpienia małych gospodarstw rolnych i około 8 tys. małych wiosek ogromnymi centrami rolno-przemysłowymi (kombinaty miały także zatrzeć różnice etniczno-kulturowe)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008344-63">[62]</a></sup>.<br />Zakazano stosowania <a href="/wiki/Antykoncepcja" title="Antykoncepcja">antykoncepcji</a>. Kobiety, które po ukończeniu 25 lat nie zaszły jeszcze w ciążę, musiały płacić podatek w wysokości 10–15% swego wynagrodzenia<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008344-63">[62]</a></sup>. Ponadto w fabrykach rozlokowano personel medyczny, który kontrolował ciężarne kobiety i nakładał na nie kary, jeśli nie doszło do porodu<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008344-63">[62]</a></sup>. Przy skierowaniu mocy produkcyjnych na eksport i drastycznym obcięciu wydatków na potrzeby ludności Ceaușescu zdołał w 1988 roku zredukować zadłużenie zagraniczne do poziomu 50 dolarów na mieszkańca<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008344-63">[62]</a></sup>. </p><p>Terror w Rumunii sprawowała tajna policja <a href="/wiki/Securitate" title="Securitate">Securitate</a>. Jej działalność skutecznie zwalczała rzeczywistych i wyimaginowanych przeciwników politycznych. W 1989 roku wydawało się, że władza dyktatora nie jest zagrożona. Jedyną grupą, która mogła odsunąć Ceaușescu od władzy, mogli być wówczas byli działacze partyjni. Obawiając się konsekwencji wydarzeń w innych państwach bloku wschodniego RPK wystosowała list z apelem o niedopuszczenie do powołania w Polsce rządu, na czele którego stanąłby przedstawiciel „Solidarności”<sup id="cite_ref-rumunia_61-1" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. </p><p>Napływające z innych państw bloku wschodniego informacje zachęciły społeczeństwo do przeprowadzenia zmian<sup id="cite_ref-historiaprl2_54-2" class="reference"><a href="#cite_note-historiaprl2-54">[53]</a></sup>. 14 grudnia 1989 roku w <a href="/wiki/Jassy" title="Jassy">Jassach</a> doszło do nieudanej próby zorganizowania manifestacji. Początek rewolucji w Rumunii rozegrał się 15 grudnia w <a href="/wiki/Timi%C8%99oara" title="Timișoara">Timișoarze</a>, kiedy to narastające napięcie, związane z prześladowaniem mniejszości węgierskiej, wybuchło po zatrzymaniu lidera mniejszości narodowej – pastora <a href="/wiki/L%C3%A1szl%C3%B3_T%C5%91k%C3%A9s" title="László Tőkés">László Tőkésa</a>. Wierni Tőkésa zebrali się przed kościołem, by uniemożliwić deportację duchownego do prowincjonalnej parafii. 16 grudnia w Timișoarze wybuchły zamieszki, które trwały do następnego dnia. 17 grudnia przeciwko demonstrantom użyto broni – zginęło ponad 60 osób. Pomimo użycia siły walki trwały jeszcze jeden dzień<sup id="cite_ref-rumunia_61-2" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. 18 grudnia Ceaușescu wrócił z <a href="/wiki/Iran" title="Iran">Iranu</a> – po powrocie wygłosił w radiu i telewizji przemówienie, w którym nazwał uczestników protestów „chuliganami” i „faszystami”<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008334_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008334-64">[63]</a></sup>. 19 grudnia miejscowe fabryki ogłosiły strajk, zaś dzień później w Timișoarze powstał <a href="/w/index.php?title=Rumu%C5%84ski_Front_Demokratyczny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rumuński Front Demokratyczny (strona nie istnieje)">Rumuński Front Demokratyczny</a><sup id="cite_ref-rumunia_61-3" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. </p><p>20 grudnia Ceaușescu podczas wystąpienia w telewizji oświadczył, że inspiratorami niepokojów w Timișoarze byli „rewanżyści, rewizjoniści i obce służby specjalne”. Podczas kolejnych demonstracji w Timișoarze wojskowi odmawiali wysłania żołnierzy do tłumienia protestów<sup id="cite_ref-rumunia_61-4" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. 21 grudnia pod budynkiem KC RPK Ceaușescu zgromadził dziesiątki tysięcy ludzi, którzy mieli usłyszeć przemówienie przywódcy Rumunii. Po wnoszonych początkowo w reakcji na jego słowa prorządowych okrzykach podstawionych zwolenników Ceaușescu, studenci zaczęli skandować „Ceaușescu dyktator”, co natychmiast podchwyciła większość zgromadzonych<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008345-65">[64]</a></sup>. </p><p>22 grudnia w Bukareszcie dziesiątki tysięcy ludzi manifestowało. Nowo mianowany głównodowodzący armii wydał jej rozkaz powrotu do koszar. Po oblężeniu przez demonstrantów gmachu Komitetu Centralnego Nicolae Ceaușescu wraz z żoną <a href="/wiki/Elena_Ceau%C8%99escu" title="Elena Ceaușescu">Eleną</a> postanowili uciec helikopterem. W godzinach popołudniowych aresztowano małżeństwo<sup id="cite_ref-rumunia_61-5" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. Władzę przejął składający się z 235 osób <a href="/wiki/Front_Ocalenia_Narodowego" title="Front Ocalenia Narodowego">Front Ocalenia Narodowego</a>, składający się z byłych działaczy partyjnych i wojskowych. Tymczasowym prezydentem został <a href="/wiki/Ion_Iliescu" title="Ion Iliescu">Ion Iliescu</a>, który złagodził restrykcyjną politykę<sup id="cite_ref-cziomer_20-14" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Pomimo wycofania wojsk z udziału w walkach w wielu miastach uzbrojeni obrońcy reżimu (nazywani „terrorystami”) strzelali do demonstrantów. 23 grudnia Nicolae i Elena Ceaușescu stanęli przed zwołanym trybunałem wojskowym. Orzeczono wobec nich <a href="/wiki/Kara_%C5%9Bmierci" title="Kara śmierci">karę śmierci</a>. Wyrok wykonano 25 grudnia 1989 roku<sup id="cite_ref-rumunia_61-6" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. </p><p>Od 15 grudnia podczas walk zginęło łącznie 1104 Rumunów. Przebieg wydarzeń budzi wątpliwości. Nie wiadomo, jaką rolę w wydarzeniach odegrał Związek Radziecki, jak wyglądał przewrót w elitach władz. Nie wiadomo także, kto stał za „terrorystami”, których działalność pociągnęła za sobą najwięcej ofiar<sup id="cite_ref-rumunia_61-7" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. </p><p>Choć obalono Nicolae Ceaușescu, w Rumunii utrzymała się dyktatura. W przeprowadzonych w maju 1990 roku ogólnokrajowych wyborach Front Ocalenia Narodowego zdobył 80% głosów, a Ion Iliescu został wybrany na prezydenta (uzyskując 85% głosów)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008345-65">[64]</a></sup>. Manifestację opozycji demokratycznej kilkukrotnie tłumili uzbrojeni górnicy, którzy cieszyli się poparciem Frontu Ocalenia Narodowego. Walki górników z demonstrantami nazwano <a href="/wiki/Mineriada" title="Mineriada">mineriadami</a>. W czerwcu 1990 roku Iliescu wezwał do Bukaresztu górników, którzy brutalnie rozpędzili protest studentów. W listopadzie 1990 roku ok. 100 tys. ludzi przemaszerowało przez Bukareszt, protestując przeciwko zapaści ekonomicznej<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008345-65">[64]</a></sup>. Protest zorganizowało nowe ugrupowanie opozycyjne <a href="/w/index.php?title=Sojusz_Obywatelski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sojusz Obywatelski (strona nie istnieje)">Sojusz Obywatelski</a>. Podczas gwałtownych starć we wrześniu 1991 roku pomiędzy górnikami, a siłami bezpieczeństwa (podczas którego splądrowano parlament i oblegano siedzibę telewizji) Front Ocalenia Narodowego podał się do dymisji<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008345-65">[64]</a></sup>. </p><p>W październiku 1991 sformowano gabinet koalicyjny, a w listopadzie uchwalono nową konstytucję, która zalegalizowała system wielopartyjny, zagwarantowała przestrzeganie <a href="/wiki/Prawa_cz%C5%82owieka" title="Prawa człowieka">praw człowieka</a> i funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej. 27 września 1992 roku odbyły się wybory parlamentarne i prezydenckie, które wygrał <a href="/w/index.php?title=Demokratyczny_Front_Ocalenia_Narodowego&action=edit&redlink=1" class="new" title="Demokratyczny Front Ocalenia Narodowego (strona nie istnieje)">Demokratyczny Front Ocalenia Narodowego</a> (117 z 328 mandatów)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008346_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008346-66">[65]</a></sup>. 82 mandaty uzyskało ugrupowanie demokratyczne skupiające sześć partii <a href="/w/index.php?title=Sojusz_Demokratycznej_Konwencji_Rumunii&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sojusz Demokratycznej Konwencji Rumunii (strona nie istnieje)">Sojusz Demokratycznej Konwencji Rumunii</a> (SDKR). Wybory prezydenckie ponownie wygrał Ion Iliescu, zdobywając 61,43% głosów<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008346_66-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008346-66">[65]</a></sup>. </p><p>Ugrupowania opozycyjne odsunęły komunistów od władzy w 1996 roku<sup id="cite_ref-rumunia_61-8" class="reference"><a href="#cite_note-rumunia-61">[60]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Następstwa"><span id="Nast.C4.99pstwa"></span>Następstwa</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Następstwa" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Następstwa"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Po rozpadzie <a href="/wiki/Blok_wschodni" title="Blok wschodni">bloku wschodniego</a> kraje Europy Środkowo-Wschodniej stanęły przed zadaniem przekształcenia centralnie sterowanych gospodarek w stabilne gospodarki wolnorynkowe. Niektóre państwa oczekujące na wejście do <a href="/wiki/Unia_Europejska" title="Unia Europejska">Unii Europejskiej</a> (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry) szybko przeprowadziły <a href="/wiki/Prywatyzacja" title="Prywatyzacja">prywatyzację</a>, modernizację i <a href="/wiki/Makrorestrukturyzacja" title="Makrorestrukturyzacja">reorganizację</a> przemysłu, rolnictwa i sektora usług, zaś Rumunia i Bułgaria reformy gospodarcze odwlekały<sup id="cite_ref-CITEREFBarnitzke200458_67-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBarnitzke200458-67">[66]</a></sup>. Wysoki wzrost gospodarczy w Polsce wynikał z konsekwentnej realizacji planu Balcerowicza, zgody społeczeństwa na wyrzeczenia oraz wysokiego wzrostu indywidualnej przedsiębiorczości<sup id="cite_ref-CITEREFBarnitzke200447_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBarnitzke200447-68">[67]</a></sup>. W Polsce zastosowano <a href="/wiki/Terapia_szokowa_(gospodarka)" title="Terapia szokowa (gospodarka)">terapię szokową</a>, która doprowadziła do krótkotrwałej <a href="/wiki/Recesja_gospodarcza" title="Recesja gospodarcza">recesji</a>, pogłębienia <a href="/wiki/Nier%C3%B3wno%C5%9Bci_spo%C5%82eczne" title="Nierówności społeczne">rozwarstwienia społecznego</a> i niepokojów pracowniczych w przemyśle. Poprawa położenia materialnego większości Polaków nie przekładała się na poprawę nastrojów (według badań przeprowadzonych przez <a href="/wiki/Uniwersytet_Warszawski" title="Uniwersytet Warszawski">Uniwersytet Warszawski</a> i <a href="/wiki/Polska_Akademia_Nauk" title="Polska Akademia Nauk">Polską Akademię Nauk</a> 48% Polaków uważało, że transformacja gospodarcza przyniosła im „straty” lub ograniczyła możliwości życiowe; poprawę warunków życiowych deklarowało 10% Polaków)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008326_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008326-69">[68]</a></sup>. Podobne reformy przeprowadzono na Węgrzech w latach 1990–1991 i 1995–1996<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008330_45-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008330-45">[44]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFBarnitzke200457_70-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBarnitzke200457-70">[69]</a></sup>. </p><p>Największym problemem stało się <a href="/wiki/Bezrobocie" title="Bezrobocie">bezrobocie</a>, wynikające z likwidacji nierentownych przedsiębiorstw. Dużym problemem stało się także zamrożenie płac w <a href="/wiki/Pa%C5%84stwowa_sfera_bud%C5%BCetowa" title="Państwowa sfera budżetowa">sferze budżetowej</a> (zwłaszcza w szkolnictwie i służbie zdrowia)<sup id="cite_ref-oxford3_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-oxford3-8">[8]</a></sup>. Innym problemem był kryzys gospodarczy w Związku Radzieckim, który był największym partnerem handlowym wśród państw bloku wschodniego – w najgorszej sytuacji znalazła się Bułgaria, która 63% towarów eksportowała do ZSRR (dla porównania eksport Polski do ZSRR wyniósł 25%, Węgier 20%, a innych państw <a href="/wiki/Rada_Wzajemnej_Pomocy_Gospodarczej" title="Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej">RWPG</a> 19%)<sup id="cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWegsLadrech2008341-51">[50]</a></sup>. W innej sytuacji znalazła się Niemiecka Republika Demokratyczna. Po zjednoczeniu Niemiec zachodnie landy zaczęły wspierać finansowo landy wschodnie<sup id="cite_ref-CITEREFBarnitzke200437_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBarnitzke200437-71">[70]</a></sup>. </p><p>Po rozpadzie <a href="/wiki/Rada_Wzajemnej_Pomocy_Gospodarczej" title="Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej">RWPG</a> (28 czerwca 1991<sup id="cite_ref-dzieje_72-0" class="reference"><a href="#cite_note-dzieje-72">[71]</a></sup>) byłe państwa bloku wschodniego rozpoczęły przygotowania do wejścia do Unii Europejskiej. Poszerzenie Unii Europejskiej uchwalono w 1997 roku. W marcu 1998 roku Polska, Czechy, Węgry (ponadto <a href="/wiki/S%C5%82owenia" title="Słowenia">Słowenia</a>, <a href="/wiki/Estonia" title="Estonia">Estonia</a> i <a href="/wiki/Cypr" title="Cypr">Cypr</a>) rozpoczęły rokowania na temat przystąpienia do Unii<sup id="cite_ref-CITEREFBarnitzke200425_73-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBarnitzke200425-73">[72]</a></sup>. W 2000 roku rozmowy rozpoczęły Bułgaria, Rumunia i Słowacja (oraz także Malta, Litwa i Łotwa)<sup id="cite_ref-CITEREFBarnitzke200425_73-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBarnitzke200425-73">[72]</a></sup>. Polska, Czechy, Słowacja i Węgry znalazły się 1 maja 2004 roku w <a href="/wiki/Unia_Europejska" title="Unia Europejska">Unii Europejskiej</a> (obok nich przystąpiły także Estonia, Łotwa, Litwa, Słowenia, Malta i Cypr). 1 stycznia 2007 roku do UE wstąpiły Rumunia i Bułgaria. </p><p>Rozpad <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układu Warszawskiego</a> (1 lipca 1991<sup id="cite_ref-pwn3_74-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn3-74">[73]</a></sup>) pozwolił państwom Europy Środkowo-Wschodniej na dołączenie do <a href="/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a>. 12 marca 1999 roku do NATO przyjęto Polskę, Czechy i Węgry. Przed rozszerzeniem państwa te prowadziły ostrożną politykę wobec Rosji<sup id="cite_ref-oxford3_8-2" class="reference"><a href="#cite_note-oxford3-8">[8]</a></sup>. Kolejne rozszerzenie nastąpiło 2 kwietnia 2004 roku. Wówczas do organizacji przystąpiły: Bułgaria, Rumunia, Słowacja, a także <a href="/wiki/Estonia" title="Estonia">Estonia</a>, <a href="/wiki/Litwa" title="Litwa">Litwa</a>, <a href="/wiki/%C5%81otwa" title="Łotwa">Łotwa</a> i <a href="/wiki/S%C5%82owenia" title="Słowenia">Słowenia</a><sup id="cite_ref-msz_75-0" class="reference"><a href="#cite_note-msz-75">[74]</a></sup>. </p><p>Wielu komunistycznych polityków kontynuowało działalność polityczną. Na miejscu dawnych partii pojawiały się nowe, które odwoływały się do <a href="/wiki/Socjaldemokracja" title="Socjaldemokracja">socjaldemokracji</a>. Kłopoty gospodarcze, korupcja, słabe przygotowanie nowych elit oraz nieumiejętnie wprowadzane reformy pozwoliły byłym działaczom komunistycznym wygrać wybory parlamentarne lub prezydenckie<sup id="cite_ref-oxford3_8-3" class="reference"><a href="#cite_note-oxford3-8">[8]</a></sup>. Obok partii politycznych, w których znajdowali się byli politycy komunistyczni, czy też członkowie opozycji, pojawiły się nowe ugrupowania polityczne, mające charakter populistyczny i roszczeniowy<sup id="cite_ref-oxford3_8-4" class="reference"><a href="#cite_note-oxford3-8">[8]</a></sup>. </p><p>Wraz z ustaniem komunizmu w niektórych państwach odżyły konflikty narodowościowe i społeczne. W Rumunii mniejszość węgierska zaczęła domagać się praw. W podobnej sytuacji znalazła się Bułgaria, w której mieszkała duża mniejszość turecka<sup id="cite_ref-oxford3_8-5" class="reference"><a href="#cite_note-oxford3-8">[8]</a></sup>. </p><p>Przywrócenie jedności Niemiec w 1990 roku stworzyło w Europie nową sytuację geopolityczną. Niemcy po odzyskaniu suwerenności stały się głównym państwem <a href="/wiki/Wsp%C3%B3lnota_Europejska" title="Wspólnota Europejska">Wspólnoty Europejskiej</a> oraz NATO. W latach 90. Niemcy zaczęły przejmować coraz większą odpowiedzialność międzynarodową w sferze gospodarczej i politycznej<sup id="cite_ref-cziomer_20-15" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Duży wpływ na to miały: doświadczenia historyczne, położenie geopolityczne, silna gospodarka oraz cele gospodarczo-polityczne zjednoczonych Niemiec<sup id="cite_ref-cziomer_20-16" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Niemcy opowiadali się za przekształceniem Wspólnoty Europejskiej w Unię Europejską oraz poszerzeniem Unii o państwa Europy Środkowo-Wschodniej<sup id="cite_ref-cziomer_20-17" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. Bliskość geograficzna i tradycje wzajemnych powiązań pozwoliły Niemcom stać się pierwszoplanowym partnerem krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Rosji<sup id="cite_ref-cziomer_20-18" class="reference"><a href="#cite_note-cziomer-20">[19]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Arabska_wiosna" title="Arabska wiosna">Arabska wiosna</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Apiewaj%C4%85ca_rewolucja" title="Śpiewająca rewolucja">Śpiewająca rewolucja</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Uwagi">Uwagi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Uwagi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Uwagi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-uwagi ll-script ll-script-uwagi"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">Np. <a href="/wiki/Bronis%C5%82aw_Geremek" title="Bronisław Geremek">Bronisław Geremek</a> czy <a href="/wiki/Richard_von_Weizs%C3%A4cker" title="Richard von Weizsäcker">Richard von Weizsäcker</a>.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-Roszkowski-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Roszkowski_1-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Wojciech_Roszkowski" title="Wojciech Roszkowski">Wojciech Roszkowski</a>: <i>Najnowsza historia Polski 1980–2002</i>. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 125. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8373910867" title="Specjalna:Książki/8373910867">ISBN <span class="isbn">83-7391-086-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Najnowsza+historia+Polski+1980%E2%80%932002&rft.aulast=Roszkowski&rft.aufirst=Wojciech&rft.date=2003&rft.pub=%C5%9Awiat+Ksi%C4%85%C5%BCki&rft.place=Warszawa&rft.pages=125&rft.isbn=83-7391-086-7"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-pwn4-2"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-pwn4_2-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pwn4_2-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pwn4_2-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pwn4_2-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3917771"><i>jesień ludów</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2019-02-12]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=jesie%C5%84+lud%C3%B3w&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3917771" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190213005538/http://muzhp.pl/pl/c/64/jesie-ludw">Muzeum Historii Polski: Jesień Ludów</a>.</span> </li> <li id="cite_note-jl1-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-jl1_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Birgitta Nedelmann, Piotr Sztompka: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=cOqTuIDuuMMC&pg=PA1">Sociology in Europe: In Search of Identity</a></i>. Walter de Gruyter, 1 stycznia 1993, s. 1. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9783110138450" title="Specjalna:Książki/9783110138450">ISBN <span class="isbn">978-3-11-013845-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sociology+in+Europe%3A+In+Search+of+Identity&rft.aulast=Nedelmann&rft.aufirst=Birgitta&rft.date=1+stycznia+1993&rft.pub=Walter+de+Gruyter&rft.pages=1&rft.isbn=978-3-11-013845-0&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DcOqTuIDuuMMC%26pg%3DPA1"></span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-jl2-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-jl2_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Michael Bernhard, Henryk Szlajfer: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=YE29dvVxvdgC&pg=PA221">From the Polish Underground: Selections from Krytyka, 1978–1993</a></i>. Penn State Press, 1 października 2010, s. 221. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0271044276" title="Specjalna:Książki/0271044276">ISBN <span class="isbn">0-271-04427-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=From+the+Polish+Underground%3A+Selections+from+Krytyka%2C+1978%E2%80%931993&rft.aulast=Bernhard&rft.aufirst=Michael&rft.date=1+pa%C5%BAdziernika+2010&rft.pub=Penn+State+Press&rft.pages=221&rft.isbn=0-271-04427-6&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DYE29dvVxvdgC%26pg%3DPA221"></span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDziurokGałęzowskiKamińskiMusiał2010463-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDziurokGałęzowskiKamińskiMusiał2010463_6-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDziurokGałęzowskiKamińskiMusiał2010">Dziurok i in. 2010 ↓</a></span>, s. 463.</span> </li> <li id="cite_note-odniepodleglosci-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-odniepodleglosci_7-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Adam Dziurok, Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Filip Musiał: <i>Od niepodległości do niepodległości Historia Polski 1918-1989</i>. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2010, s. 459.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+niepodleg%C5%82o%C5%9Bci+do+niepodleg%C5%82o%C5%9Bci+Historia+Polski+1918-1989&rft.aulast=Dziurok&rft.aufirst=Adam&rft.date=2010&rft.pub=Instytut+Pami%C4%99ci+Narodowej&rft.place=Warszawa&rft.pages=459"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-oxford3-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-oxford3_8-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-oxford3_8-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-oxford3_8-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-oxford3_8-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-oxford3_8-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-oxford3_8-5">f</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Nadzieje lat dziewięćdziesiątych. W: <i>Oxford Wielka Historia Świata</i>. T. 30: XX wiek Świat i Polska od lat osiemdziesiątych do początku XXI w. – Filozofia, religia i sztuka II połowy XX w.. Poznań: Oxford Educational, s. 17–24. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788374258333" title="Specjalna:Książki/9788374258333">ISBN <span class="isbn">978-83-7425-833-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Oxford+Wielka+Historia+%C5%9Awiata&rft.atitle=Nadzieje+lat+dziewi%C4%99%C4%87dziesi%C4%85tych&rft.pub=Oxford+Educational&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=17%E2%80%9324&rft.isbn=978-83-7425-833-3"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-pwn5-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn5_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3866981"><i>aksamitna rewolucja</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2017-07-18]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=aksamitna+rewolucja&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3866981" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-wstep-10"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-wstep_10-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wstep_10-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wstep_10-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wstep_10-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wstep_10-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wstep_10-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wstep_10-6">g</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/wstep/117912,Wstep.html">Wstęp</a>. polskiemiesiace.ipn.gov.pl. [dostęp 2020-12-16].</cite></span> </li> <li id="cite_note-z1-11"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-z1_11-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-z1_11-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Sławomir</span><span class="cite-name-initials" title="Sławomir" style="display:none">S.</span> </span><span class="cite-lastname">Weremiuk</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Sławomir</span><span class="cite-name-initials" title="Sławomir">S.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.abw.gov.pl/download/1/1612/4.pdf"><i>Specyfika stosunków polsko–radzieckich w okresie 1944–1991</i></a>, t. <a href="/wiki/Przegl%C4%85d_Bezpiecze%C5%84stwa_Wewn%C4%99trznego" title="Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego">Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego</a> nr 11 (6) 2014, <a href="/wiki/Agencja_Bezpiecze%C5%84stwa_Wewn%C4%99trznego" title="Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego">Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego</a>, s. 43–57<span class="issn">, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/2080-1335">2080-1335</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=S%C5%82awomir&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Specyfika+stosunk%C3%B3w+polsko%E2%80%93radzieckich+w+okresie+1944%E2%80%931991&rft.issn=2080-1335&rft.pub=%5B%5BAgencja+Bezpiecze%C5%84stwa+Wewn%C4%99trznego%5D%5D&rft.aulast=Weremiuk&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.abw.gov.pl%2Fdownload%2F1%2F1612%2F4.pdf" style="display:none"> </span>.</cite> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230127074728/https://www.abw.gov.pl/pl/pbw/publikacje/przeglad-bezpieczenstwa-2/1166,Przeglad-Bezpieczenstwa-Wewnetrznego-nr-11-6-2014.html">Informacja o publikacji na stronie ABW</a>.</span> </li> <li id="cite_note-pin-12"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-pin_12-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pin_12-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pin_12-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Gunter Hofmann. <em>Cud roku 1989</em>. „Polityka – Pomocnik Historyczny”. Polacy i Niemcy – Tysiąc lat sąsiedztwa, s. 92–95, 2018. <span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/2391-7717">2391-7717</a></span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Cud+roku+1989&rft.jtitle=Polityka+%E2%80%93+Pomocnik+Historyczny&rft.date=2018&rft.volume=Polacy+i+Niemcy+%E2%80%93+Tysi%C4%85c+lat+s%C4%85siedztwa&rft.au=Gunter+Hofmann&rft.pages=92%E2%80%9395&rft.issn=2391-7717"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-pwn-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3923925"><i>kolektywizacja rolnictwa</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2017-07-12]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=kolektywizacja+rolnictwa&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3923925" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-poznan56-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-poznan56_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Norbert Kowalski: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.poznan56.pl/artykul/9415007,poznanski-czerwiec56-dlaczego-do-niego-doszlo-co-sie-stalo,id,t.html">Poznański Czerwiec'56. Dlaczego do niego doszło? Co się stało?</a>. poznan56.pl, 2016-03-08. [dostęp 2017-07-12].</cite></span> </li> <li id="cite_note-marzec1968-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-marzec1968_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Łukasz Kamiński: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170629190108/http://marzec1968.pl/m68/historia/6964,Protesty-studenckie.html">Protesty studenckie</a>. marzec1968.pl. [dostęp 2017-07-12]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marzec1968.pl/m68/historia/6964,Protesty-studenckie.html">tego adresu</a> (2017-06-29)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-histmag2-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-histmag2_16-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Batłomiej Michalczyk: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://histmag.org/75-lat-sowieckich-i-rosyjskich-interwencji-wojskowych-9935">75 lat sowieckich i rosyjskich interwencji wojskowych</a>. histmag.org, 2014-08-30. [dostęp 2017-07-12].</cite></span> </li> <li id="cite_note-pwn2-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn2_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3880656"><i>Breżniewa doktryna</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2017-07-12]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=Bre%C5%BCniewa+doktryna&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3880656" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-oxford2-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-oxford2_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Niepokoje lat osiemdziesiątych. W: <i>Oxford Wielka Historia Świata</i>. T. 30: XX wiek Świat i Polska od lat osiemdziesiątych do początku XXI w. – Filozofia, religia i sztuka II połowy XX w.. Poznań: Oxford Educational, s. 9–16. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788374258333" title="Specjalna:Książki/9788374258333">ISBN <span class="isbn">978-83-7425-833-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Oxford+Wielka+Historia+%C5%9Awiata&rft.atitle=Niepokoje+lat+osiemdziesi%C4%85tych&rft.pub=Oxford+Educational&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=9%E2%80%9316&rft.isbn=978-83-7425-833-3"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-cziomer-20"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-8">i</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-9">j</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-10">k</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-11">l</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-12">m</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-13">n</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-14">o</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-15">p</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-16">q</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-17">r</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cziomer_20-18">s</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Erhard Cziomer: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://repozytorium.ka.edu.pl/bitstream/handle/11315/277/Cziomer_Erhard_Przes%C5%82anki_konfliktu_Wsch%C3%B3d%E2%80%93Zach%C3%B3d_2008.pdf?sequence=1">Przesłanki konfliktu Wschód–Zachód na przełomie lat 80. i 90. oraz skutki jego przezwyciężenia</a>. repozytorium.ka.edu.pl. [dostęp 2017-07-18].</cite></span> </li> <li id="cite_note-pwn6-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn6_21-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3977446"><i>Solidarność</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2017-07-18]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=Solidarno%C5%9B%C4%87&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3977446" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-historiaprl-22"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-8">i</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-9">j</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-10">k</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-11">l</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-12">m</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-13">n</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-14">o</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-15">p</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-16">q</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-17">r</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl_22-18">s</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Okrągły stół. W: <i>Historia PRL</i>. T. 25: 1989. New Media Concept, 2009, s. 4–11. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788375585315" title="Specjalna:Książki/9788375585315">ISBN <span class="isbn">978-83-7558-531-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+PRL&rft.atitle=Okr%C4%85g%C5%82y+st%C3%B3%C5%82&rft.date=2009&rft.pub=New+Media+Concept&rft.pages=4%E2%80%9311&rft.isbn=978-83-7558-531-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200722-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200722_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 22.</span> </li> <li id="cite_note-sejm-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-sejm_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19880410324">Dz.U. z 1988 r. nr 41, poz. 324</a></span>.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200728-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200728_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 28.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200729-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200729_26-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 29.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200730-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200730_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 30.</span> </li> <li id="cite_note-es1989-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-es1989_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a href="/wiki/Antoni_Dudek" title="Antoni Dudek">Antoni Dudek</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200925200839/http://encysol.pl/wiki/Wybory_czerwcowe">Wybory czerwcowe</a>. encyklopedia-solidarnosci.pl. [dostęp 2014-01-04].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200731-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200731_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 31.</span> </li> <li id="cite_note-dzieje3-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-dzieje3_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Mariusz Jarosiński: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://dzieje.pl/aktualnosci/premier-tadeusz-mazowiecki">Premier Tadeusz Mazowiecki</a>. dzieje.pl, 2010-03-09. [dostęp 2017-07-18].</cite></span> </li> <li id="cite_note-studenci-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-studenci_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120208083910/http://www.studenci.pl/ekonomia/makro/semeko04.html">Próba oceny efektów Planu Balcerowicza</a>. studenci.pl. [dostęp 2017-07-18]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.studenci.pl/ekonomia/makro/semeko04.html">tego adresu</a> (2012-02-08)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200732-32"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200732_32-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200732_32-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 32.</span> </li> <li id="cite_note-dzieje2-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-dzieje2_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Mariusz Jarosiński: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://dzieje.pl/aktualnosci/rozwiazanie-pzpr">Rozwiązanie PZPR</a>. dzieje.pl, 2010-03-09. [dostęp 2017-07-18].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200735-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200735_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 35.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200736-35"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200736_35-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200736_35-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 36.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBorucki200737-36"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200737_36-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBorucki200737_36-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBorucki2007">Borucki 2007 ↓</a></span>, s. 37.</span> </li> <li id="cite_note-solidarność-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-solidarność_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180107060924/http://www.solidarnosc.gda.pl/s19-historia/kalendarium/27-padziernika-1991-pierwsze-wolne-wybory-w-iii-rp/">27 października 1991. Pierwsze wolne wybory w III RP</a>. solidarnosc.gda.pl. [dostęp 2020-12-16]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.solidarnosc.gda.pl/s19-historia/kalendarium/27-padziernika-1991-pierwsze-wolne-wybory-w-iii-rp/">tego adresu</a> (2018-01-08)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-premier-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-premier_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141017052120/http://www.poprzedniastrona.premier.gov.pl/s.php?id=2245">Rząd Jana Olszewskiego 23.12.1991-10.07.1992</a>. premier.gov.pl. [dostęp 2017-07-18]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.poprzedniastrona.premier.gov.pl/s.php?id=2245">tego adresu</a> (2014-10-17)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008325-39"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008325_39-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008325_39-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 325.</span> </li> <li id="cite_note-wegry-40"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wegry_40-8">i</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/wegry/histori/118158,Wegry-Wegierska-Republika-Ludowa.html">Węgry – Węgierska Republika Ludowa</a>. polskiemiesiace.ipn.gov.pl. [dostęp 2017-07-03].</cite></span> </li> <li id="cite_note-ipn-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ipn_41-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Jarosław Szarek: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ipn.gov.pl/ftp/wystawy/budapeszt56/html/wstep.html">Powstanie Węgierskie</a>. ipn.gov.pl. [dostęp 2017-08-28].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008327-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008327_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 327.</span> </li> <li id="cite_note-oxford-43"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-oxford_43-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-oxford_43-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><i>Oxford Wielka Encyklopedia Świata</i>. T. 10. Poznań: Oxford Educational, 2005. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8373257004" title="Specjalna:Książki/8373257004">ISBN <span class="isbn">83-7325-700-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Oxford+Wielka+Encyklopedia+%C5%9Awiata&rft.date=2005&rft.pub=Oxford+Educational&rft.place=Pozna%C5%84&rft.isbn=83-7325-700-4"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008329-44"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008329_44-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 329.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008330-45"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008330_45-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008330_45-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 330.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008331-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008331_46-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 331.</span> </li> <li id="cite_note-bulgaria-47"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-bulgaria_47-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bulgaria_47-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bulgaria_47-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bulgaria_47-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bulgaria_47-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bulgaria_47-5">f</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/bulgaria/historia/118165,Bulgaria-Ludowa-Republika-Bulgarii.html">Bułgaria – Ludowa Republika Bułgarii</a>. polskiemiesiace.ipn.gov.pl. [dostęp 2020-12-16].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008339-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008339_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 339.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008340-49"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008340_49-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 340.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008342-50"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008342_50-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008342_50-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 342.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008341-51"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008341_51-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 341.</span> </li> <li id="cite_note-nrd-52"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-nrd_52-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-nrd_52-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-nrd_52-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-nrd_52-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-nrd_52-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-nrd_52-5">f</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/niemiecka-republika-dem/histori/118161,NRD-Niemiecka-Republika-Demokratyczna.html">NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna</a>. polskiemiesiace.ipn.gov.pl. [dostęp 2020-12-16].</cite></span> </li> <li id="cite_note-historykon-53"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-historykon_53-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historykon_53-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Andrzej Włusek: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://historykon.pl/zjednoczenie-niemiec/">Zjednoczenie Niemiec</a>. historykon.pl, 2014-10-03. [dostęp 2017-07-03].</cite></span> </li> <li id="cite_note-historiaprl2-54"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-historiaprl2_54-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl2_54-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-historiaprl2_54-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ostatnie odsłony żelaznej kurtyny. W: <i>Historia PRL</i>. T. 25: 1989. New Media Concept, 2009, s. 26–29. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788375585315" title="Specjalna:Książki/9788375585315">ISBN <span class="isbn">978-83-7558-531-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+PRL&rft.atitle=Ostatnie+ods%C5%82ony+%C5%BCelaznej+kurtyny&rft.date=2009&rft.pub=New+Media+Concept&rft.pages=26%E2%80%9329&rft.isbn=978-83-7558-531-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-independent-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-independent_55-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Geir Moulson: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180317163951/http://www.independent.co.uk/news/obituaries/g-nter-schabowski-political-spokesman-whose-1989-press-conference-hastened-the-fall-of-the-berlin-a6718601.html">Günter Schabowski: Political spokesman whose 1989 press conference hastened the fall of the Berlin Wall</a>. independent.co.uk, 2015-11-02. [dostęp 2017-07-03]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.independent.co.uk/news/obituaries/g-nter-schabowski-political-spokesman-whose-1989-press-conference-hastened-the-fall-of-the-berlin-a6718601.html">tego adresu</a> (2018-03-17)]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-czechoslowacja-56"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-8">i</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-9">j</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-10">k</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-11">l</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-12">m</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-czechoslowacja_56-13">n</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/czechoslowacja/historia/118164,Czechoslowacja-Czechoslowacka-Republika-Socjalistyczna.html">Czechosłowacja – Czechosłowacka Republika Socjalistyczna</a>. polskiemiesiace.ipn.gov.pl. [dostęp 2020-12-16].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008335-57"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008335_57-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 335.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337-58"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337_58-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 337.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008337,_338-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008337,_338_59-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 337, 338.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008338-60"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008338_60-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008338_60-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 338.</span> </li> <li id="cite_note-rumunia-61"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-rumunia_61-8">i</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/rumunia/historia/118167,Rumunia-Socjalistyczna-Republika-Rumunii.html">Rumunia – Socjalistyczna Republika Rumunii</a>. polskiemiesiace.ipn.gov.pl. [dostęp 2020-12-16].</cite></span> </li> <li id="cite_note-histmag-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-histmag_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Tomasz Leszkowicz: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://histmag.org/25-lat-temu-zaczal-sie-upadek-rzadow-Ceauescu-10439">25 lat temu zaczął się upadek rządów Ceaușescu</a>. histmag.org, 2014-12-16. [dostęp 2017-07-14].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008344-63"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008344_63-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 344.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008334-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008334_64-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 334.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008345-65"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008345_65-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 345.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008346-66"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008346_66-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008346_66-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 346.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBarnitzke200458-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBarnitzke200458_67-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBarnitzke2004">Barnitzke 2004 ↓</a></span>, s. 58.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBarnitzke200447-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBarnitzke200447_68-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBarnitzke2004">Barnitzke 2004 ↓</a></span>, s. 47.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWegsLadrech2008326-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWegsLadrech2008326_69-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWegsLadrech2008">Wegs i Ladrech 2008 ↓</a></span>, s. 326.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBarnitzke200457-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBarnitzke200457_70-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBarnitzke2004">Barnitzke 2004 ↓</a></span>, s. 57.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBarnitzke200437-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBarnitzke200437_71-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBarnitzke2004">Barnitzke 2004 ↓</a></span>, s. 37.</span> </li> <li id="cite_note-dzieje-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-dzieje_72-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Mariusz Jarosiński: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://dzieje.pl/aktualnosci/powstanie-rwpg">Powstanie RWPG</a>. dzieje.pl, 2009-06-16. [dostęp 2017-07-18].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBarnitzke200425-73"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBarnitzke200425_73-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBarnitzke200425_73-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBarnitzke2004">Barnitzke 2004 ↓</a></span>, s. 25.</span> </li> <li id="cite_note-pwn3-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn3_74-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3990984"><i>Układ Warszawski</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2017-07-18]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=Uk%C5%82ad+Warszawski&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3990984" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-msz-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-msz_75-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/szczyt_nato_2016/nato/historia_nato/">Historia NATO</a>. msz.gov.pl. [dostęp 2017-07-12].</cite></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation book" id="CITEREFBorucki2007">Marek Borucki: <i>Multimedialna Historia Polski od Mieszka I do Jana Pawła II</i>. T. 30: Epoka Jana Pawła II 1980–2005. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2007. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788360751107" title="Specjalna:Książki/9788360751107">ISBN <span class="isbn">978-83-60751-10-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Multimedialna+Historia+Polski+od+Mieszka+I+do+Jana+Paw%C5%82a+II&rft.aulast=Borucki&rft.aufirst=Marek&rft.date=2007&rft.pub=Dom+Wydawniczy+Bellona&rft.place=Warszawa&rft.isbn=978-83-60751-10-7"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFBarnitzke2004">Heike Barnitzke: <i>Oxford Wielka Encyklopedia Geografii</i>. T. 1: Europa. Poznań: Oxford Educational, 2004, s. 58–59. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8374251352" title="Specjalna:Książki/8374251352">ISBN <span class="isbn">83-7425-135-2</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Oxford+Wielka+Encyklopedia+Geografii&rft.aulast=Barnitzke&rft.aufirst=Heike&rft.pub=Oxford+Educational&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=58%E2%80%9359&rft.isbn=83-7425-135-2"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFDziurokGałęzowskiKamińskiMusiał2010">Adam Dziurok, Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Filip Musiał: <i>Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918–1989</i>. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2010. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788376292045" title="Specjalna:Książki/9788376292045">ISBN <span class="isbn">978-83-7629-204-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+niepodleg%C5%82o%C5%9Bci+do+niepodleg%C5%82o%C5%9Bci.+Historia+Polski+1918%E2%80%931989&rft.aulast=Dziurok&rft.aufirst=Adam&rft.date=2010&rft.pub=Instytut+Pami%C4%99ci+Narodowej&rft.place=Warszawa&rft.isbn=978-83-7629-204-5"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFWegsLadrech2008">J. Robert Wegs, Robert Ladrech: <i>Europa po 1945 roku. Zarys historii</i>. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788305135405" title="Specjalna:Książki/9788305135405">ISBN <span class="isbn">978-83-05-13540-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europa+po+1945+roku.+Zarys+historii&rft.aulast=Wegs&rft.aufirst=J.+Robert&rft.date=2008&rft.pub=Ksi%C4%85%C5%BCka+i+Wiedza&rft.place=Warszawa&rft.isbn=978-83-05-13540-5"></span></cite></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Upadek_komunizmu_w_Europie" title="Szablon:Upadek komunizmu w Europie"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Upadek_komunizmu_w_Europie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Upadek komunizmu w Europie (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Upadek_komunizmu_w_Europie&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption">Upadek komunizmu w Europie</div><div class="mw-collapsible-content"><div class="hlist navbox-above above"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Jesień Ludów</a></li> <li><a href="/wiki/Kalendarium_polityczne" title="Kalendarium polityczne">Kalendarium polityczne</a>: <a href="/wiki/1989_w_polityce" title="1989 w polityce">1989</a></li> <li><a href="/wiki/1990_w_polityce" title="1990 w polityce">1990</a></li> <li><a href="/wiki/1991_w_polityce" title="1991 w polityce">1991</a></li></ul> </div><div class="flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Polska" title="Polska">Polska</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Strajki_w_Polsce_1988" title="Strajki w Polsce 1988">Strajki w 1988</a></li> <li><a href="/wiki/Rozmowy_w_Magdalence" title="Rozmowy w Magdalence">Rozmowy w Magdalence</a></li> <li><a href="/wiki/Debata_pomi%C4%99dzy_Alfredem_Miodowiczem_i_Lechem_Wa%C5%82%C4%99s%C4%85" title="Debata pomiędzy Alfredem Miodowiczem i Lechem Wałęsą">Debata Miodowicz – Wałęsa</a></li> <li><a href="/wiki/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_(Polska)" title="Okrągły Stół (Polska)">Okrągły Stół</a></li> <li><a href="/wiki/Nowela_kwietniowa" title="Nowela kwietniowa">Nowela kwietniowa</a></li> <li><a href="/wiki/Wybory_parlamentarne_w_Polsce_w_1989_roku" title="Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku">Wybory czerwcowe</a></li> <li><a href="/wiki/Nowela_grudniowa" title="Nowela grudniowa">Nowela grudniowa</a></li> <li><a href="/wiki/Plan_Balcerowicza" title="Plan Balcerowicza">Plan Balcerowicza</a></li> <li><a href="/wiki/Transformacja_systemowa_w_Polsce" title="Transformacja systemowa w Polsce">Transformacja w Polsce</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/W%C4%99gry" title="Węgry">Węgry</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Tr%C3%B3jk%C4%85tny_St%C3%B3%C5%82" title="Trójkątny Stół">Trójkątny Stół</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Czechos%C5%82owacja" title="Czechosłowacja">Czechosłowacja</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Aksamitna_rewolucja" title="Aksamitna rewolucja">Aksamitna rewolucja</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="Niemiecka Republika Demokratyczna">NRD</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Rewolucja_trabant%C3%B3w" title="Rewolucja trabantów">Rewolucja trabantów</a></li> <li><a href="/wiki/Mur_Berli%C5%84ski#Upadek_Muru_Berlińskiego" title="Mur Berliński">Upadek muru berlińskiego</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_dwa_plus_cztery" title="Konferencja dwa plus cztery">Konferencja dwa plus cztery</a></li> <li><a href="/wiki/Ponowne_zjednoczenie_Niemiec" title="Ponowne zjednoczenie Niemiec">Zjednoczenie Niemiec</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Rumunia" title="Rumunia">Rumunia</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Rewolucja_w_Rumunii" title="Rewolucja w Rumunii">Rewolucja w Rumunii</a></li> <li><a href="/wiki/Mineriada" title="Mineriada">Mineriada</a></li></ul> </td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Bu%C5%82garia" title="Bułgaria">Bułgaria</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Okr%C4%85g%C5%82y_St%C3%B3%C5%82_(Bu%C5%82garia)" title="Okrągły Stół (Bułgaria)">Okrągły Stół</a></li></ul> </td></tr><tr class="a7"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Jugos%C5%82awia" title="Jugosławia">Jugosławia</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Rozpad_Jugos%C5%82awii" title="Rozpad Jugosławii">Rozpad Jugosławii</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_dziesi%C4%99ciodniowa" title="Wojna dziesięciodniowa">Wojna dziesięciodniowa</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Chorwacji" title="Wojna w Chorwacji">Wojna w Chorwacji</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Bo%C5%9Bni_i_Hercegowinie" title="Wojna w Bośni i Hercegowinie">Wojna w Bośni i Hercegowinie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_chorwacko-bo%C5%9Bniacka" title="Wojna chorwacko-bośniacka">Wojna chorwacko-bośniacka</a></li></ul> </td></tr><tr class="a8"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Albania" title="Albania">Albania</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Upadek_komunizmu_w_Albanii" title="Upadek komunizmu w Albanii">Upadek komunizmu w Albanii</a></li></ul> </td></tr><tr class="a9"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">ZSRR</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a9_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Kraje_ba%C5%82tyckie" title="Kraje bałtyckie">Kraje bałtyckie</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ba%C5%82tycki_%C5%82a%C5%84cuch" title="Bałtycki łańcuch">Bałtycki łańcuch</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Apiewaj%C4%85ca_rewolucja" title="Śpiewająca rewolucja">Śpiewająca rewolucja</a></li> <li><a href="/wiki/Wydarzenia_styczniowe" title="Wydarzenia styczniowe">Wydarzenia styczniowe</a></li></ul> </td></tr><tr class="a9_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Pozostały obszar</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/G%C5%82asnost" title="Głasnost">Głasnost</a></li> <li><a href="/wiki/Pieriestrojka" title="Pieriestrojka">Pieriestrojka</a></li> <li><a href="/wiki/Uskorienije" title="Uskorienije">Uskorienije</a></li> <li><a href="/wiki/Pucz_moskiewski" title="Pucz moskiewski">Pucz moskiewski</a></li> <li><a href="/wiki/Porozumienie_bia%C5%82owieskie" title="Porozumienie białowieskie">Porozumienie białowieskie</a></li> <li><a href="/wiki/Rozpad_ZSRR" title="Rozpad ZSRR">Rozpad Związku Radzieckiego</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_konstytucyjny_w_Rosji_(1993)" title="Kryzys konstytucyjny w Rosji (1993)">Kryzys konstytucyjny w Rosji</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Blok_wschodni_pl.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Blok_wschodni_pl.png/90px-Blok_wschodni_pl.png" decoding="async" width="90" height="84" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Blok_wschodni_pl.png/135px-Blok_wschodni_pl.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Blok_wschodni_pl.png/180px-Blok_wschodni_pl.png 2x" data-file-width="909" data-file-height="851" /></a></span> </p> </div></div><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li><b><a href="/wiki/Kategoria:Zimna_wojna" title="Kategoria:Zimna wojna">Kategoria:Zimna wojna</a></b></li></ul> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Zimna_wojna" title="Szablon:Zimna wojna"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/wiki/Dyskusja_szablonu:Zimna_wojna" title="Dyskusja szablonu:Zimna wojna"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Zimna_wojna&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Zimna_wojna" title="Zimna wojna">Zimna wojna</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="hlist navbox-above above"> <ul><li><b>Uczestnicy:</b> <a href="/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a></li> <li><a href="/wiki/Ruch_Pa%C5%84stw_Niezaanga%C5%BCowanych" title="Ruch Państw Niezaangażowanych">Ruch Państw Niezaangażowanych</a></li> <li><a href="/wiki/Chi%C5%84ska_Republika_Ludowa" title="Chińska Republika Ludowa">Chińska Republika Ludowa</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układ Warszawski</a></li></ul> </div><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 40.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Konferencja_kairska" title="Konferencja kairska">Konferencja kairska</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_tehera%C5%84ska" title="Konferencja teherańska">Konferencja teherańska</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_gwatemalska" title="Rewolucja gwatemalska">Rewolucja gwatemalska</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_ja%C5%82ta%C5%84ska" title="Konferencja jałtańska">Konferencja jałtańska</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Unthinkable" title="Operacja Unthinkable">Operacja Unthinkable</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_poczdamska" title="Konferencja poczdamska">Konferencja poczdamska</a></li> <li><a href="/wiki/Indonezyjska_Rewolucja_Narodowa" title="Indonezyjska Rewolucja Narodowa">Indonezyjska Rewolucja Narodowa</a></li> <li><a href="/wiki/Igor_Guzenko" title="Igor Guzenko">Zdrada Guzenki</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Keelhaul" title="Operacja Keelhaul">Operacja Keelhaul</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_moskiewska_(grudzie%C5%84_1945)" title="Konferencja moskiewska (grudzień 1945)">Konferencja moskiewska</a></li> <li><a href="/wiki/Projekt_Venona" title="Projekt Venona">Projekt Venona</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Blacklist_Forty" title="Operacja Blacklist Forty">Operacja Blacklist Forty</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_ira%C5%84ski_(1946)" title="Kryzys irański (1946)">Kryzys irański</a></li> <li><a href="/wiki/Incydent_w_Cie%C5%9Bninie_Korfu" title="Incydent w Cieśninie Korfu">Incydent w cieśninie Korfu</a></li> <li><a href="/wiki/Chi%C5%84ska_wojna_domowa" title="Chińska wojna domowa">Chińska wojna domowa</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Grecji" title="Wojna domowa w Grecji">Wojna domowa w Grecji</a></li> <li><a href="/wiki/Dzia%C5%82ania_zbrojne_podziemia_antykomunistycznego_w_Polsce" title="Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce">Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce</a></li> <li><a href="/wiki/Partyzanckie_walki_polsko-ukrai%C5%84skie" title="Partyzanckie walki polsko-ukraińskie">Walki polsko-ukraińskie</a></li> <li><a href="/wiki/James_Francis_Byrnes" title="James Francis Byrnes"><i>Mowa nadziei</i></a></li> <li><a href="/wiki/United_Nations_Relief_and_Rehabilitation_Administration" title="United Nations Relief and Rehabilitation Administration">UNRRA</a></li> <li><a href="/wiki/Praski_zamach_stanu_1948" title="Praski zamach stanu 1948">Praski zamach stanu 1948</a></li> <li><a href="/wiki/I_wojna_izraelsko-arabska" title="I wojna izraelsko-arabska">I wojna izraelsko-arabska</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_jugos%C5%82owia%C5%84ski" title="Kryzys jugosłowiański">Zerwanie stosunków Tito-Stalin</a></li> <li><a href="/wiki/Blokada_Berlina" title="Blokada Berlina">Blokada Berlina</a></li> <li><a href="/wiki/Deklaracja_ja%C5%82ta%C5%84ska_w_sprawie_Polski" title="Deklaracja jałtańska w sprawie Polski">Zdrada jałtańska</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%BBelazna_kurtyna" title="Żelazna kurtyna">Żelazna kurtyna</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_malajskie" title="Powstanie malajskie">Powstanie malajskie</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 50.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Wojna_korea%C5%84ska" title="Wojna koreańska">Wojna koreańska</a></li> <li><a href="/wiki/I_wojna_indochi%C5%84ska" title="I wojna indochińska">I wojna indochińska</a></li> <li><a href="/wiki/Zamach_stanu_w_Iranie_(1953)" title="Zamach stanu w Iranie (1953)">Zamach stanu w Iranie</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_czerwcowe" title="Powstanie czerwcowe">Powstanie czerwcowe</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_laota%C5%84ski" title="Konflikt laotański">Wojna w Laosie</a></li> <li><a href="/wiki/Zamach_stanu_w_Gwatemali" title="Zamach stanu w Gwatemali">Zamach stanu w Gwatemali</a></li> <li><a href="/wiki/Pierwszy_kryzys_w_Cie%C5%9Bninie_Tajwa%C5%84skiej" title="Pierwszy kryzys w Cieśninie Tajwańskiej">Pierwszy kryzys w Cieśninie Tajwańskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_genewska_(1955)" title="Konferencja genewska (1955)">Konferencja genewska (1955)</a></li> <li><a href="/wiki/Protesty_w_Gruzji_(1956)" title="Protesty w Gruzji (1956)">Protesty w Gruzji</a></li> <li><a href="/wiki/Pozna%C5%84ski_Czerwiec" title="Poznański Czerwiec">Poznański Czerwiec '56</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_w%C4%99gierskie_1956" title="Powstanie węgierskie 1956">Powstanie węgierskie</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_sueski" title="Kryzys sueski">Kryzys sueski</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kryzys_satelitarny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kryzys satelitarny (strona nie istnieje)">Kryzys satelitarny</a></li> <li><a href="/wiki/Drugi_kryzys_w_Cie%C5%9Bninie_Tajwa%C5%84skiej" title="Drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej">Drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_liba%C5%84ski" title="Kryzys libański">Kryzys libański</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_kuba%C5%84ska" title="Rewolucja kubańska">Rewolucja kubańska</a></li> <li><a href="/wiki/Debata_kuchenna" title="Debata kuchenna">Debata kuchenna</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_w_Bandungu" title="Konferencja w Bandungu">Konferencja w Bandungu</a></li> <li><a href="/wiki/John_W._Bricker" title="John W. Bricker">Poprawka Brickera</a></li> <li><a href="/wiki/Makkartyzm" title="Makkartyzm">Makkartyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Gladio" title="Operacja Gladio">Operacja Gladio</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Operacja_Gladius&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operacja Gladius (strona nie istnieje)">Operacja Gladius</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Hallsteina" title="Doktryna Hallsteina">Doktryna Hallsteina</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 60.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Kryzys_kongijski_(1960%E2%80%931965)" title="Kryzys kongijski (1960–1965)">Kryzys kongijski</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Gwatemali" title="Wojna domowa w Gwatemali">Wojna domowa w Gwatemali</a></li> <li><a href="/wiki/Zestrzelenie_U-2" title="Zestrzelenie U-2">Zestrzelenie Lockheed U-2</a></li> <li><a href="/wiki/Roz%C5%82am_radziecko-alba%C5%84ski" title="Rozłam radziecko-albański">Rozłam radziecko-albański</a></li> <li><a href="/wiki/Roz%C5%82am_radziecko-chi%C5%84ski" title="Rozłam radziecko-chiński">Rozłam radziecko-chiński</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_berli%C5%84ski_1961" title="Kryzys berliński 1961">Kryzys berliński</a></li> <li><a href="/wiki/Mur_Berli%C5%84ski" title="Mur Berliński">Mur Berliński</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_w_Brunei" title="Powstanie w Brunei">Powstanie w Brunei</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_maroka%C5%84sko-algierski_(1963)" title="Konflikt marokańsko-algierski (1963)">Konflikt marokańsko-algierski</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_ade%C5%84ski" title="Konflikt adeński">Konflikt adeński</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_w_Sarawaku" title="Powstanie w Sarawaku">Powstanie w Sarawaku</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Erytrei" title="Wojna o niepodległość Erytrei">Wojna o niepodległość Erytrei</a></li> <li><a href="/wiki/Indie_Portugalskie" title="Indie Portugalskie">Inwazja na Indie Portugalskie</a></li> <li><a href="/wiki/Nowa_Gwinea_Holenderska" title="Nowa Gwinea Holenderska">Konflikt o Holenderską Nową Gwineę</a></li> <li><a href="/wiki/Konfrontacja_indonezyjsko-malezyjska" title="Konfrontacja indonezyjsko-malezyjska">Konfrontacja indonezyjsko-malezyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Angoli" title="Wojna o niepodległość Angoli">Wojna o niepodległość Angoli</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Zufarze" title="Wojna w Zufarze">Wojna w Zufarze</a></li> <li><a href="/wiki/Inwazja_w_Zatoce_%C5%9Awi%C5%84" title="Inwazja w Zatoce Świń">Inwazja w Zatoce Świń</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Northwoods" title="Operacja Northwoods">Operacja Northwoods</a></li> <li><a href="/wiki/Projekt_Kuba" title="Projekt Kuba">Projekt Kuba</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_kuba%C5%84ski" title="Kryzys kubański">Kryzys kubański</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_wietnamska" title="Wojna wietnamska">Wojna wietnamska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Gwinei_Bissau" title="Wojna o niepodległość Gwinei Bissau">Wojna o niepodległość Gwinei Bissau</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_rodezyjska" title="Wojna rodezyjska">Wojna rodezyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Zamach_stanu_w_Brazylii_(1964)" title="Zamach stanu w Brazylii (1964)">Zamach stanu w Brazylii</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Mozambiku" title="Wojna o niepodległość Mozambiku">Wojna o niepodległość Mozambiku</a></li> <li><a href="/wiki/Intifada_marcowa" title="Intifada marcowa">Intifada marcowa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Operacja_Power_Pack&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operacja Power Pack (strona nie istnieje)">Operacja Power Pack</a></li> <li><a href="/wiki/Po%C5%82udniowoafryka%C5%84ska_wojna_graniczna" title="Południowoafrykańska wojna graniczna">Południowoafrykańska wojna graniczna</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Indonezyjski_zamach_stanu_30_wrze%C5%9Bnia_1965&action=edit&redlink=1" class="new" title="Indonezyjski zamach stanu 30 września 1965 (strona nie istnieje)">Indonezyjski zamach stanu</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Namibii" title="Wojna o niepodległość Namibii">Wojna o niepodległość Namibii</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_w_Korea%C5%84skiej_Strefie_Zdemilitaryzowanej" title="Konflikt w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej">Konflikt w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej</a></li> <li><a href="/wiki/Stowarzyszenie_Narod%C3%B3w_Azji_Po%C5%82udniowo-Wschodniej" title="Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej">Deklaracja ASEAN</a></li> <li><a href="/wiki/Junta_czarnych_pu%C5%82kownik%C3%B3w" title="Junta czarnych pułkowników">Junta czarnych pułkowników</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_kulturalna" title="Rewolucja kulturalna">Rewolucja kulturalna</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_chi%C5%84sko-indyjska" title="Wojna chińsko-indyjska">Wojna chińsko-indyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Marzec_1968" title="Marzec 1968">Marzec 1968</a></li> <li><a href="/wiki/Maj_1968" title="Maj 1968">Maj 1968</a></li> <li><a href="/wiki/Praska_Wiosna" title="Praska Wiosna">Praska Wiosna</a></li> <li><a href="/wiki/Interwencja_Uk%C5%82adu_Warszawskiego_w_Czechos%C5%82owacji" title="Interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji">Inwazja na Czechosłowację</a></li> <li><a href="/wiki/Gulaszowy_komunizm" title="Gulaszowy komunizm">Gulaszowy komunizm</a></li> <li><a href="/wiki/Drugie_powstanie_malajskie" title="Drugie powstanie malajskie">Drugie powstanie malajskie</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_o_nierozprzestrzenianiu_broni_j%C4%85drowej" title="Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej">Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT)</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_nad_Ussuri" title="Konflikt nad Ussuri">Konflikt nad Ussuri</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 70.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Lata_o%C5%82owiu" title="Lata ołowiu">Lata ołowiu</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%A9tente" title="Détente">Détente</a></li> <li><a href="/wiki/Grudzie%C5%84_1970" title="Grudzień 1970">Grudzień 1970</a></li> <li><a href="/wiki/Czarny_Wrzesie%C5%84_(organizacja)" title="Czarny Wrzesień (organizacja)">Powstanie organizacji „Czarny Wrzesień”</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Kambod%C5%BCy" title="Wojna domowa w Kambodży">Wojna domowa w Kambodży</a></li> <li><a href="/wiki/Demokratyczna_Kampucza" title="Demokratyczna Kampucza">Demokratyczna Kampucza</a></li> <li><a href="/wiki/Dyplomacja_pingpongowa" title="Dyplomacja pingpongowa">Dyplomacja pingpongowa</a></li> <li><a href="/wiki/Berlin_Zachodni" title="Berlin Zachodni">Traktat czterech mocarstw o statusie Berlina Zachodniego</a></li> <li><a href="/wiki/Wizyta_Richarda_Nixona_w_Chinach" title="Wizyta Richarda Nixona w Chinach">Wizyta Nixona w Chinach</a></li> <li><a href="/wiki/Strategic_Arms_Limitation_Treaty_(I)" title="Strategic Arms Limitation Treaty (I)">SALT I</a></li> <li><a href="/wiki/Pucz_w_Chile_(1973)" title="Pucz w Chile (1973)">Pucz w Chile</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_Jom_Kipur" title="Wojna Jom Kipur">Wojna Jom Kipur</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_go%C5%BAdzik%C3%B3w" title="Rewolucja goździków">Rewolucja goździków</a></li> <li><a href="/wiki/Incydent_Mayaguez" title="Incydent Mayaguez">Incydent Mayaguez</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Angoli" title="Wojna domowa w Angoli">Wojna domowa w Angoli</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Ogadenie" title="Wojna w Ogadenie">Wojna w Ogadenie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_kambod%C5%BCa%C5%84sko-wietnamska" title="Wojna kambodżańsko-wietnamska">Wojna kambodżańsko-wietnamska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_chi%C5%84sko-wietnamska" title="Wojna chińsko-wietnamska">Wojna chińsko-wietnamska</a></li> <li><a href="/wiki/Ira%C5%84ska_rewolucja_islamska" title="Irańska rewolucja islamska">Irańska rewolucja islamska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Mozambiku" title="Wojna domowa w Mozambiku">Wojna domowa w Mozambiku</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Etiopii" title="Wojna domowa w Etiopii">Wojna domowa w Etiopii</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Saharze_Zachodniej" title="Wojna w Saharze Zachodniej">Wojna w Saharze Zachodniej</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Kondor" title="Operacja Kondor">Operacja Kondor</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Bangladeszu" title="Wojna o niepodległość Bangladeszu">Wojna o niepodległość Bangladeszu</a></li> <li><a href="/wiki/Katastrofa_lotu_Korean_Air_902" title="Katastrofa lotu Korean Air 902">Lot 902 „Korean Air”</a></li> <li><a href="/wiki/Strategic_Arms_Limitation_Treaty_(II)" title="Strategic Arms Limitation Treaty (II)">SALT II</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_nikaragua%C5%84ska" title="Rewolucja nikaraguańska">Rewolucja nikaraguańska</a></li> <li><a href="/wiki/Roz%C5%82am_chi%C5%84sko-alba%C5%84ski" title="Rozłam chińsko-albański">Rozłam chińsko-albański</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_kwietniowa" title="Rewolucja kwietniowa">Rewolucja kwietniowa</a></li> <li><a href="/wiki/Sztorm-333" title="Sztorm-333">Sztorm-333</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 80.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Radziecka_interwencja_w_Afganistanie" title="Radziecka interwencja w Afganistanie">Radziecka interwencja w Afganistanie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Salwadorze" title="Wojna domowa w Salwadorze">Wojna domowa w Salwadorze</a></li> <li><a href="/wiki/Letnie_Igrzyska_Olimpijskie_1980" title="Letnie Igrzyska Olimpijskie 1980">Bojkot olimpiady w Moskwie</a></li> <li><a href="/wiki/Niezale%C5%BCny_Samorz%C4%85dny_Zwi%C4%85zek_Zawodowy_%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D_w_latach_1980%E2%80%931989" title="Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” w latach 1980–1989">Powstanie NSZZ „Solidarność”</a></li> <li><a href="/wiki/Sierpie%C5%84_1980" title="Sierpień 1980">Sierpień 1980</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_iracko-ira%C5%84ska" title="Wojna iracko-irańska">Wojna iracko-irańska</a></li> <li><a href="/wiki/Stan_wojenny_w_Polsce_(1981%E2%80%931983)" title="Stan wojenny w Polsce (1981–1983)">Stan wojenny w Polsce</a></li> <li><a href="/wiki/Contras" title="Contras">Contras</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kryzys_w_Ameryce_%C5%9Arodkowej&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kryzys w Ameryce Środkowej (strona nie istnieje)">Kryzys w Ameryce Środkowej</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=RJAN&action=edit&redlink=1" class="new" title="RJAN (strona nie istnieje)">RJAN</a></li> <li><a href="/wiki/Katastrofa_lotu_Korean_Air_007" title="Katastrofa lotu Korean Air 007">Zestrzelenie KAL 007</a></li> <li><a href="/wiki/Able_Archer_83" title="Able Archer 83">Able Archer 83</a></li> <li><a href="/wiki/Strategic_Defense_Initiative" title="Strategic Defense Initiative">Strategic Defense Initiative</a></li> <li><a href="/wiki/Inwazja_na_Grenad%C4%99" title="Inwazja na Grenadę">Inwazja na Grenadę</a></li> <li><a href="/wiki/Incydent_na_Morzu_Czarnym_(1988)" title="Incydent na Morzu Czarnym (1988)">Incydent na Morzu Czarnym</a></li> <li><a href="/wiki/Protesty_na_placu_Niebia%C5%84skiego_Spokoju_w_1989" title="Protesty na placu Niebiańskiego Spokoju w 1989">Protesty na placu Niebiańskiego Spokoju w 1989</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Apiewaj%C4%85ca_rewolucja" title="Śpiewająca rewolucja">Śpiewająca rewolucja</a></li> <li><a href="/wiki/Inwazja_Stan%C3%B3w_Zjednoczonych_na_Panam%C4%99" title="Inwazja Stanów Zjednoczonych na Panamę">Inwazja Stanów Zjednoczonych na Panamę</a></li> <li><a href="/wiki/Mur_Berli%C5%84ski" title="Mur Berliński">Upadek Muru Berlińskiego</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Jesień Ludów</a></li> <li><a href="/wiki/III_Rzeczpospolita" title="III Rzeczpospolita">III Rzeczpospolita</a></li> <li><a href="/wiki/G%C5%82asnost" title="Głasnost">Głasnost</a></li> <li><a href="/wiki/Pieriestrojka" title="Pieriestrojka">Pieriestrojka</a></li> <li><a href="/wiki/Uskorienije" title="Uskorienije">Uskorienije</a></li></ul> </td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 90.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Rozpad_Jugos%C5%82awii" title="Rozpad Jugosławii">Rozpad Jugosławii</a></li> <li><a href="/wiki/Rozpad_ZSRR" title="Rozpad ZSRR">Rozpad ZSRR</a></li></ul> </td></tr><tr class="a7"><th class="navbox-group opis" scope="row">Epilog</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/I_wojna_w_Zatoce_Perskiej" title="I wojna w Zatoce Perskiej">I wojna w Zatoce Perskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_dziesi%C4%99ciodniowa" title="Wojna dziesięciodniowa">Wojna dziesięciodniowa</a></li> <li><a href="/wiki/Aksamitna_rewolucja" title="Aksamitna rewolucja">Aksamitna rewolucja</a></li> <li><a href="/wiki/Rozpad_Czechos%C5%82owacji" title="Rozpad Czechosłowacji">Aksamitny rozwód</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Chorwacji" title="Wojna w Chorwacji">Wojna w Chorwacji</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Bo%C5%9Bni_i_Hercegowinie" title="Wojna w Bośni i Hercegowinie">Wojna w Bośni i Hercegowinie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_chorwacko-bo%C5%9Bniacka" title="Wojna chorwacko-bośniacka">Wojna chorwacko-bośniacka</a></li> <li><a href="/wiki/Masakra_w_Srebrenicy" title="Masakra w Srebrenicy">Masakra w Srebrenicy</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Kosowie" title="Wojna w Kosowie">Wojna w Kosowie</a></li></ul> </td></tr><tr class="a8"><th class="navbox-group opis" scope="row">Organizacje</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Rada_Wzajemnej_Pomocy_Gospodarczej" title="Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej">Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej</a></li> <li><a href="/wiki/Wsp%C3%B3lnota_Europejska" title="Wspólnota Europejska">Wspólnota Europejska</a></li> <li><a href="/wiki/Centralna_Agencja_Wywiadowcza" title="Centralna Agencja Wywiadowcza">CIA</a></li> <li><a href="/wiki/Secret_Intelligence_Service" title="Secret Intelligence Service">MI6</a></li> <li><a href="/wiki/KGB" title="KGB">KGB</a></li> <li><a href="/wiki/Organy_bezpiecze%C5%84stwa_publicznego_(1944%E2%80%931956)" title="Organy bezpieczeństwa publicznego (1944–1956)">UB</a></li> <li><a href="/wiki/S%C5%82u%C5%BCba_Bezpiecze%C5%84stwa_(PRL)" title="Służba Bezpieczeństwa (PRL)">SB</a></li> <li><a href="/wiki/Ministerstwo_Bezpiecze%C5%84stwa_Pa%C5%84stwowego_NRD" title="Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD">Stasi</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%81llamv%C3%A9delmi_Hat%C3%B3s%C3%A1g" title="Államvédelmi Hatóság">AVH</a></li> <li><a href="/wiki/St%C3%A1tn%C3%AD_bezpe%C4%8Dnost" title="Státní bezpečnost">StB</a></li> <li><a href="/wiki/Securitate" title="Securitate">Securitate</a></li> <li><a href="/wiki/KDS" title="KDS">KDS</a></li> <li><a href="/wiki/Sigurimi" title="Sigurimi">Sigurimi</a></li></ul> </td></tr><tr class="a9"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Wy%C5%9Bcig_zbroje%C5%84" title="Wyścig zbrojeń">Wyścig zbrojeń</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ameryka%C5%84skie_i_radzieckie_morskie_systemy_balistyczne" title="Amerykańskie i radzieckie morskie systemy balistyczne">Amerykańskie i radzieckie morskie systemy balistyczne</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Wy%C5%9Bcig_nuklearny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wyścig nuklearny (strona nie istnieje)">Wyścig nuklearny</a></li> <li><a href="/wiki/Wy%C5%9Bcig_kosmiczny" title="Wyścig kosmiczny">Wyścig kosmiczny</a></li></ul> </td></tr><tr class="a10"><th class="navbox-group opis" scope="row">Ideologie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Kapitalizm" title="Kapitalizm">Kapitalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Liberalizm" title="Liberalizm">Liberalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Demokracja_ludowa" title="Demokracja ludowa">Demokracja socjalistyczna</a></li> <li><a href="/wiki/Komunizm" title="Komunizm">Komunizm</a></li> <li><a href="/wiki/Stalinizm" title="Stalinizm">Stalinizm</a></li> <li><a href="/wiki/Fidelizm" title="Fidelizm">Fidelizm</a></li> <li><a href="/wiki/Maoizm" title="Maoizm">Maoizm</a></li> <li><a href="/wiki/D%C5%BCucze" title="Dżucze">Dżucze</a></li> <li><a href="/wiki/Titoizm" title="Titoizm">Titoizm</a></li> <li><a href="/wiki/Hod%C5%BCyzm" title="Hodżyzm">Hodżyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Antykomunizm" title="Antykomunizm">Antykomunizm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a11"><th class="navbox-group opis" scope="row">Propaganda</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Prawda_(dziennik)" title="Prawda (dziennik)">Prawda (dziennik)</a></li> <li><a href="/wiki/Radio_Wolna_Europa" title="Radio Wolna Europa">Radio Wolna Europa</a></li> <li><a href="/wiki/G%C5%82os_Ameryki" title="Głos Ameryki">Głos Ameryki</a></li> <li><a href="/wiki/Radio_Mart%C3%AD" title="Radio Martí">Radio Martí</a></li> <li><a href="/wiki/Sputnik_(radio)" title="Sputnik (radio)">Radio Moskwa</a></li> <li><a href="/wiki/RIAS" title="RIAS">RIAS</a></li></ul> </td></tr><tr class="a12"><th class="navbox-group opis" scope="row">Polityka<br />międzynarodowa</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Doktryna_Trumana" title="Doktryna Trumana">Doktryna Trumana</a></li> <li><a href="/wiki/Plan_Marshalla" title="Plan Marshalla">Plan Marshalla</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_powstrzymywania" title="Doktryna powstrzymywania">Doktryna powstrzymywania</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Eisenhowera" title="Doktryna Eisenhowera">Doktryna Eisenhowera</a></li> <li><a href="/wiki/Efekt_domina" title="Efekt domina">Teoria domina</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Kennedy%E2%80%99ego" title="Doktryna Kennedy’ego">Doktryna Kennedy’ego</a></li> <li><a href="/wiki/Pokojowe_wsp%C3%B3%C5%82istnienie" title="Pokojowe współistnienie">Pokojowe współistnienie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Polityka_wschodnia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polityka wschodnia (strona nie istnieje)">Polityka wschodnia</a></li> <li><a href="/wiki/Lyndon_B._Johnson" title="Lyndon B. Johnson">Doktryna Johnsona</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Bre%C5%BCniewa" title="Doktryna Breżniewa">Doktryna Breżniewa</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Nixona" title="Doktryna Nixona">Doktryna Nixona</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Ulbrichta" title="Doktryna Ulbrichta">Doktryna Ulbrichta</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Cartera" title="Doktryna Cartera">Doktryna Cartera</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Reagana" title="Doktryna Reagana">Doktryna Reagana</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Polityka_%E2%80%9Eodwrotu%E2%80%9D&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polityka „odwrotu” (strona nie istnieje)">Polityka „odwrotu”</a></li> <li><a href="/wiki/Finlandyzacja" title="Finlandyzacja">Finlandyzacja</a></li> <li><a href="/wiki/Blok_wschodni" title="Blok wschodni">Blok wschodni</a></li></ul> </td></tr><tr class="a13"><th class="navbox-group opis" scope="row">Zobacz też</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Szpiegostwo" title="Szpiegostwo">Szpiegostwo</a></li> <li><a href="/wiki/Stosunki_mi%C4%99dzynarodowe" title="Stosunki międzynarodowe">Stosunki międzynarodowe</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_Pawe%C5%82_II" title="Jan Paweł II">Jan Paweł II</a></li> <li><a href="/wiki/Karta_77" title="Karta 77">Karta 77</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li><b><a href="/wiki/Kategoria:Zimna_wojna" title="Kategoria:Zimna wojna">Kategoria Zimna wojna</a></b></li></ul> </div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description">revolutionary wave</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph297047">ph297047</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_%C5%81otwy" title="Biblioteka Narodowa Łotwy">LNB</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://kopkatalogs.lv/F?func=direct&local_base=lnc10&doc_number=000349833&P_CON_LNG=ENG">000349833</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3917771.html">3917771</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jesień_Ludów&oldid=74945709">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jesień_Ludów&oldid=74945709</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Kategoria:Dobre Artykuły">Dobre Artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Komunizm" title="Kategoria:Komunizm">Komunizm</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Zimna_wojna" title="Kategoria:Zimna wojna">Zimna wojna</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:1989_w_Europie" title="Kategoria:1989 w Europie">1989 w Europie</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:1990_w_Europie" title="Kategoria:1990 w Europie">1990 w Europie</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Rewolucje_w_Europie" title="Kategoria:Rewolucje w Europie">Rewolucje w Europie</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Blok_wschodni" title="Kategoria:Blok wschodni">Blok wschodni</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Wyr%C3%B3%C5%BCnione_artyku%C5%82y" title="Kategoria:Wyróżnione artykuły">Wyróżnione artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_propozycjami_t%C5%82umacze%C5%84" title="Kategoria:Artykuły z propozycjami tłumaczeń">Artykuły z propozycjami tłumaczeń</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Kontrola_autorytatywna_potrzebuje_polskiej_etykiety" title="Kategoria:Kontrola autorytatywna potrzebuje polskiej etykiety">Kontrola autorytatywna potrzebuje polskiej etykiety</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 12 paź 2024, 06:01.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-7d9797f5d-bjz8s","wgBackendResponseTime":1794,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.366","walltime":"1.576","ppvisitednodes":{"value":33131,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":173134,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":42771,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":18,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":20,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":99483,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":2,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1323.946 1 -total"," 22.63% 299.668 66 Szablon:Odn"," 14.17% 187.589 13 Szablon:Cytuj_książkę"," 13.77% 182.374 22 Szablon:Cytuj_stronę"," 10.74% 142.138 3 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 10.29% 136.282 1 Szablon:Upadek_komunizmu_w_Europie"," 10.28% 136.161 66 Szablon:Odn/tekst"," 8.13% 107.627 123 Szablon:R"," 5.36% 70.908 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 3.86% 51.087 6 Szablon:Encyklopedia_PWN"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.452","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":4149438,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-7d9797f5d-bjz8s","timestamp":"20241120014756","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Jesie\u0144 Lud\u00f3w","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q382861","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q382861","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-03-27T20:50:52Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/1\/1a\/Jesie%C5%84.lud%C3%B3w_1.0.png","headline":"protesty przeciwko w\u0142adzom komunistycznym (Europa \u015arodkowo-Wschodnia, 1989)"}</script> </body> </html>