CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="vi" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Trung Cổ – Wikipedia tiếng Việt</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )viwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"vi normal","wgMonthNames":["","tháng 1","tháng 2","tháng 3","tháng 4","tháng 5","tháng 6","tháng 7","tháng 8","tháng 9","tháng 10","tháng 11","tháng 12"],"wgRequestId":"a1e210b5-88b0-47a7-9730-f21c23d2a82c","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Trung_Cổ","wgTitle":"Trung Cổ","wgCurRevisionId":71875824,"wgRevisionId":71875824,"wgArticleId":183334,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Bản mẫu webarchive dùng liên kết wayback","Bài cơ bản","Bài viết chọn lọc","Bài viết có văn bản tiếng Anh","Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả","Quản lý CS1: văn bản dư: danh sách tác giả","Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách biên tập viên","Bài cơ bản dài","Thời Trung Cổ","Lịch sử châu Âu","Lịch sử châu Âu theo thời kỳ","Châu Âu thế kỷ 10", "Châu Âu thế kỷ 11","Châu Âu thế kỷ 12","Châu Âu thế kỷ 13","Châu Âu thế kỷ 14","Châu Âu thế kỷ 15","Thế kỷ 5","Châu Âu thế kỷ 7","Châu Âu thế kỷ 8","Châu Âu thế kỷ 9","Kitô giáo hóa","Thời đại lịch sử","Trung đại"],"wgPageViewLanguage":"vi","wgPageContentLanguage":"vi","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Trung_Cổ","wgRelevantArticleId":183334,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgRedirectedFrom":"Trung_cổ","wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"vi","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"vi"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000, "wgInternalRedirectTargetUrl":"/wiki/Trung_C%E1%BB%95","wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q12554","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.charinsert-styles":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles": "ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.view.redirect","ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.did_you_mean","ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.AVIM","ext.gadget.AVIM_portlet","ext.gadget.charinsert","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.purgetab","ext.gadget.switcher","ext.gadget.AdvancedSiteNotices","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns", "ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=vi&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=ext.gadget.charinsert-styles&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/1200px-JuengeresMathildenkreuz.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1696"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/800px-JuengeresMathildenkreuz.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1131"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/640px-JuengeresMathildenkreuz.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="905"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Trung Cổ – Wikipedia tiếng Việt"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//vi.m.wikipedia.org/wiki/Trung_C%E1%BB%95"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Sửa đổi" href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (vi)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//vi.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_C%E1%BB%95"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.vi"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Nguồn cấp Atom của Wikipedia" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Trung_Cổ rootpage-Trung_Cổ skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Bước tới nội dung</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Trang Web"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Trình đơn chính" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Trình đơn chính </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Trình đơn chính</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ẩn</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Điều hướng </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Trang_Ch%C3%ADnh" title="Xem trang chính [z]" accesskey="z">Trang Chính</a></li><li id="n-wikipedia-featuredcontent" class="mw-list-item"><a href="/wiki/C%E1%BB%95ng_th%C3%B4ng_tin:N%E1%BB%99i_dung_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc">Nội dung chọn lọc</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ng%E1%BA%ABu_nhi%C3%AAn" title="Xem trang ngẫu nhiên [x]" accesskey="x">Bài viết ngẫu nhiên</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y" title="Danh sách thay đổi gần đây trong wiki [r]" accesskey="r">Thay đổi gần đây</a></li><li id="n-bug_in_article" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:B%C3%A1o_l%E1%BB%97i_b%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt">Báo lỗi nội dung</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikipedia-interaction" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikipedia-interaction" > <div class="vector-menu-heading"> Tương tác </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-wikipedia-helppage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:S%C3%A1ch_h%C6%B0%E1%BB%9Bng_d%E1%BA%ABn">Hướng dẫn</a></li><li id="n-aboutsite" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u">Giới thiệu Wikipedia</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng" title="Giới thiệu dự án, cách sử dụng và tìm kiếm thông tin ở đây">Cộng đồng</a></li><li id="n-wikipedia-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn">Thảo luận chung</a></li><li id="n-wikipedia-helpdesk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%C3%BAp_s%E1%BB%AD_d%E1%BB%A5ng_Wikipedia">Giúp sử dụng</a></li><li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="//vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Liên_lạc">Liên lạc</a></li><li id="n-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tr%C3%ACnh_t%E1%BA%A3i_l%C3%AAn_t%E1%BA%ADp_tin">Tải lên tập tin</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Trang_Ch%C3%ADnh" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Bách khoa toàn thư mở" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-vi.svg" width="120" height="10" style="width: 7.5em; height: 0.625em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:T%C3%ACm_ki%E1%BA%BFm" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Tìm kiếm Wikipedia [f]" accesskey="f"> Tìm kiếm </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Tìm kiếm trên Wikipedia" aria-label="Tìm kiếm trên Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Tìm kiếm Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Đặc_biệt:Tìm_kiếm"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Tìm kiếm</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Công cụ cá nhân"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Giao diện"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Giao diện" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Giao diện </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_vi.wikipedia.org&uselang=vi" class="">Quyên góp</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:M%E1%BB%9F_t%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n&returnto=Trung+C%E1%BB%95" title="Bạn được khuyến khích mở tài khoản và đăng nhập; tuy nhiên, không bắt buộc phải có tài khoản" class="">Tạo tài khoản</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C4%83ng_nh%E1%BA%ADp&returnto=Trung+C%E1%BB%95" title="Đăng nhập sẽ có lợi hơn, tuy nhiên không bắt buộc. [o]" accesskey="o" class="">Đăng nhập</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Thêm tùy chọn" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Công cụ cá nhân" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Công cụ cá nhân </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Bảng chọn thành viên" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_vi.wikipedia.org&uselang=vi">Quyên góp</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:M%E1%BB%9F_t%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n&returnto=Trung+C%E1%BB%95" title="Bạn được khuyến khích mở tài khoản và đăng nhập; tuy nhiên, không bắt buộc phải có tài khoản"> Tạo tài khoản</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C4%83ng_nh%E1%BA%ADp&returnto=Trung+C%E1%BB%95" title="Đăng nhập sẽ có lợi hơn, tuy nhiên không bắt buộc. [o]" accesskey="o"> Đăng nhập</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Trang dành cho người dùng chưa đăng nhập <a href="/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u" aria-label="Tìm hiểu thêm về sửa đổi">tìm hiểu thêm</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C3%B3ng_g%C3%B3p_c%E1%BB%A7a_t%C3%B4i" title="Danh sách các sửa đổi được thực hiện qua địa chỉ IP này [y]" accesskey="y">Đóng góp</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_t%C3%B4i" title="Thảo luận với địa chỉ IP này [n]" accesskey="n">Thảo luận cho địa chỉ IP này</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Trang Web"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Nội dung" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Nội dung</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ẩn</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Đầu</div> </a> </li> <li id="toc-Từ_nguyên_và_phân_kỳ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Từ_nguyên_và_phân_kỳ"> <div class="vector-toc-text"> 1 Từ nguyên và phân kỳ </div> </a> <ul id="toc-Từ_nguyên_và_phân_kỳ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ðế_quốc_Rôma_suy_tàn" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ðế_quốc_Rôma_suy_tàn"> <div class="vector-toc-text"> 2 Ðế quốc Rôma suy tàn </div> </a> <ul id="toc-Ðế_quốc_Rôma_suy_tàn-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sơ_kỳ_Trung_Cổ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Sơ_kỳ_Trung_Cổ"> <div class="vector-toc-text"> 3 Sơ kỳ Trung Cổ </div> </a> <button aria-controls="toc-Sơ_kỳ_Trung_Cổ-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Hiện/ẩn mục Sơ kỳ Trung Cổ </button> <ul id="toc-Sơ_kỳ_Trung_Cổ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Các_xã_hội_mới" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Các_xã_hội_mới"> <div class="vector-toc-text"> 3.1 Các xã hội mới </div> </a> <ul id="toc-Các_xã_hội_mới-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Byzantine_trường_tồn" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Byzantine_trường_tồn"> <div class="vector-toc-text"> 3.2 Byzantine trường tồn </div> </a> <ul id="toc-Byzantine_trường_tồn-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Xã_hội_phương_Tây" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Xã_hội_phương_Tây"> <div class="vector-toc-text"> 3.3 Xã hội phương Tây </div> </a> <ul id="toc-Xã_hội_phương_Tây-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sự_trỗi_dậy_của_Hồi_giáo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sự_trỗi_dậy_của_Hồi_giáo"> <div class="vector-toc-text"> 3.4 Sự trỗi dậy của Hồi giáo </div> </a> <ul id="toc-Sự_trỗi_dậy_của_Hồi_giáo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Giáo_hội_và_đời_sống_tu_viện" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Giáo_hội_và_đời_sống_tu_viện"> <div class="vector-toc-text"> 3.5 Giáo hội và đời sống tu viện </div> </a> <ul id="toc-Giáo_hội_và_đời_sống_tu_viện-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Châu_Âu_thời_Carolingien" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Châu_Âu_thời_Carolingien"> <div class="vector-toc-text"> 3.6 Châu Âu thời Carolingien </div> </a> <ul id="toc-Châu_Âu_thời_Carolingien-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Phục_Hưng_Carolingien" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Phục_Hưng_Carolingien"> <div class="vector-toc-text"> 3.6.1 Phục Hưng Carolingien </div> </a> <ul id="toc-Phục_Hưng_Carolingien-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Đế_quốc_tan_vỡ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Đế_quốc_tan_vỡ"> <div class="vector-toc-text"> 3.7 Đế quốc tan vỡ </div> </a> <ul id="toc-Đế_quốc_tan_vỡ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Các_vương_quốc_mới_và_Byzantine_hồi_sinh" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Các_vương_quốc_mới_và_Byzantine_hồi_sinh"> <div class="vector-toc-text"> 3.8 Các vương quốc mới và Byzantine hồi sinh </div> </a> <ul id="toc-Các_vương_quốc_mới_và_Byzantine_hồi_sinh-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nghệ_thuật_và_kiến_trúc" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nghệ_thuật_và_kiến_trúc"> <div class="vector-toc-text"> 3.9 Nghệ thuật và kiến trúc </div> </a> <ul id="toc-Nghệ_thuật_và_kiến_trúc-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Thành_tựu_quân_sự" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Thành_tựu_quân_sự"> <div class="vector-toc-text"> 3.10 Thành tựu quân sự </div> </a> <ul id="toc-Thành_tựu_quân_sự-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Trung_kỳ_Trung_Cổ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Trung_kỳ_Trung_Cổ"> <div class="vector-toc-text"> 4 Trung kỳ Trung Cổ </div> </a> <button aria-controls="toc-Trung_kỳ_Trung_Cổ-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Hiện/ẩn mục Trung kỳ Trung Cổ </button> <ul id="toc-Trung_kỳ_Trung_Cổ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Xã_hội_và_đời_sống_kinh_tế" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Xã_hội_và_đời_sống_kinh_tế"> <div class="vector-toc-text"> 4.1 Xã hội và đời sống kinh tế </div> </a> <ul id="toc-Xã_hội_và_đời_sống_kinh_tế-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Các_cường_quốc_nổi_lên" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Các_cường_quốc_nổi_lên"> <div class="vector-toc-text"> 4.2 Các cường quốc nổi lên </div> </a> <ul id="toc-Các_cường_quốc_nổi_lên-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Các_cuộc_Thập_tự_chinh" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Các_cuộc_Thập_tự_chinh"> <div class="vector-toc-text"> 4.3 Các cuộc Thập tự chinh </div> </a> <ul id="toc-Các_cuộc_Thập_tự_chinh-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Đời_sống_trí_thức" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Đời_sống_trí_thức"> <div class="vector-toc-text"> 4.4 Đời sống trí thức </div> </a> <ul id="toc-Đời_sống_trí_thức-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kỹ_thuật_và_quân_sự" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kỹ_thuật_và_quân_sự"> <div class="vector-toc-text"> 4.5 Kỹ thuật và quân sự </div> </a> <ul id="toc-Kỹ_thuật_và_quân_sự-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kiến_trúc,_nghệ_thuật_và_âm_nhạc" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kiến_trúc,_nghệ_thuật_và_âm_nhạc"> <div class="vector-toc-text"> 4.6 Kiến trúc, nghệ thuật và âm nhạc </div> </a> <ul id="toc-Kiến_trúc,_nghệ_thuật_và_âm_nhạc-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Đời_sống_giáo_hội" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Đời_sống_giáo_hội"> <div class="vector-toc-text"> 4.7 Đời sống giáo hội </div> </a> <ul id="toc-Đời_sống_giáo_hội-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Hậu_kỳ_Trung_Cổ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Hậu_kỳ_Trung_Cổ"> <div class="vector-toc-text"> 5 Hậu kỳ Trung Cổ </div> </a> <button aria-controls="toc-Hậu_kỳ_Trung_Cổ-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Hiện/ẩn mục Hậu kỳ Trung Cổ </button> <ul id="toc-Hậu_kỳ_Trung_Cổ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Chiến_tranh,_nạn_đói_và_dịch_bệnh" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Chiến_tranh,_nạn_đói_và_dịch_bệnh"> <div class="vector-toc-text"> 5.1 Chiến tranh, nạn đói và dịch bệnh </div> </a> <ul id="toc-Chiến_tranh,_nạn_đói_và_dịch_bệnh-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Xã_hội_và_kinh_tế" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Xã_hội_và_kinh_tế"> <div class="vector-toc-text"> 5.2 Xã hội và kinh tế </div> </a> <ul id="toc-Xã_hội_và_kinh_tế-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Các_quốc_gia_hồi_sinh" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Các_quốc_gia_hồi_sinh"> <div class="vector-toc-text"> 5.3 Các quốc gia hồi sinh </div> </a> <ul id="toc-Các_quốc_gia_hồi_sinh-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sự_sụp_đổ_của_Byzantine" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sự_sụp_đổ_của_Byzantine"> <div class="vector-toc-text"> 5.4 Sự sụp đổ của Byzantine </div> </a> <ul id="toc-Sự_sụp_đổ_của_Byzantine-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tranh_cãi_bên_trong_Giáo_hội" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tranh_cãi_bên_trong_Giáo_hội"> <div class="vector-toc-text"> 5.5 Tranh cãi bên trong Giáo hội </div> </a> <ul id="toc-Tranh_cãi_bên_trong_Giáo_hội-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Học_giả,_trí_thức_và_phát_kiến_địa_lý" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Học_giả,_trí_thức_và_phát_kiến_địa_lý"> <div class="vector-toc-text"> 5.6 Học giả, trí thức và phát kiến địa lý </div> </a> <ul id="toc-Học_giả,_trí_thức_và_phát_kiến_địa_lý-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tiến_bộ_kỹ_thuật_và_quân_sự" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tiến_bộ_kỹ_thuật_và_quân_sự"> <div class="vector-toc-text"> 5.7 Tiến bộ kỹ thuật và quân sự </div> </a> <ul id="toc-Tiến_bộ_kỹ_thuật_và_quân_sự-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nghệ_thuật_và_kiến_trúc_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nghệ_thuật_và_kiến_trúc_2"> <div class="vector-toc-text"> 5.8 Nghệ thuật và kiến trúc </div> </a> <ul id="toc-Nghệ_thuật_và_kiến_trúc_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Cách_nhìn_nhận_hiện_đại" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Cách_nhìn_nhận_hiện_đại"> <div class="vector-toc-text"> 6 Cách nhìn nhận hiện đại </div> </a> <ul id="toc-Cách_nhìn_nhận_hiện_đại-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ghi_chú" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ghi_chú"> <div class="vector-toc-text"> 7 Ghi chú </div> </a> <ul id="toc-Ghi_chú-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tham_khảo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Tham_khảo"> <div class="vector-toc-text"> 8 Tham khảo </div> </a> <button aria-controls="toc-Tham_khảo-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Hiện/ẩn mục Tham khảo </button> <ul id="toc-Tham_khảo-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Chú_thích" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Chú_thích"> <div class="vector-toc-text"> 8.1 Chú thích </div> </a> <ul id="toc-Chú_thích-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Danh_mục" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Danh_mục"> <div class="vector-toc-text"> 8.2 Danh mục </div> </a> <ul id="toc-Danh_mục-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Liên_kết_ngoài" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Liên_kết_ngoài"> <div class="vector-toc-text"> 9 Liên kết ngoài </div> </a> <ul id="toc-Liên_kết_ngoài-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Nội dung" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Đóng mở mục lục" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Đóng mở mục lục </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Trung Cổ</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Xem bài viết trong ngôn ngữ khác. Bài có sẵn trong 164 ngôn ngữ" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-164" aria-hidden="true" > 164 ngôn ngữ </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Middeleeue" title="Middeleeue – Tiếng Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Middeleeue" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Tiếng Afrikaans" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Mittelalter" title="Mittelalter – Tiếng Đức (Thụy Sĩ)" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Mittelalter" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Tiếng Đức (Thụy Sĩ)" class="interlanguage-link-target">Alemannisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%98%E1%8A%AB%E1%8A%A8%E1%88%88%E1%8A%9B_%E1%8B%98%E1%88%98%E1%8A%95" title="መካከለኛ ዘመን – Tiếng Amharic" lang="am" hreflang="am" data-title="መካከለኛ ዘመን" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="Tiếng Amharic" class="interlanguage-link-target">አማርኛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%B7%D9%89" title="العصور الوسطى – Tiếng Ả Rập" lang="ar" hreflang="ar" data-title="العصور الوسطى" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Tiếng Ả Rập" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Edat_Meya" title="Edat Meya – Tiếng Aragon" lang="an" hreflang="an" data-title="Edat Meya" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="Tiếng Aragon" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Միջնադար – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Միջնադար" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target">Արեւմտահայերէն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Moyen_%C3%82jo" title="Moyen Âjo – Tiếng Arpitan" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Moyen Âjo" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Tiếng Arpitan" class="interlanguage-link-target">Arpetan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Ed%C3%A1_Media" title="Edá Media – Tiếng Asturias" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Edá Media" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Tiếng Asturias" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/%C3%81ra_Mbytegua" title="Ára Mbytegua – Tiếng Guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Ára Mbytegua" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="Tiếng Guarani" class="interlanguage-link-target">Avañe'ẽ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Orta_%C9%99srl%C9%99r" title="Orta əsrlər – Tiếng Azerbaijan" lang="az" hreflang="az" data-title="Orta əsrlər" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Tiếng Azerbaijan" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7_%D8%B9%D8%B5%D8%B1%D9%84%D8%B1" title="اورتا عصرلر – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="اورتا عصرلر" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Abad_Pertengahan" title="Abad Pertengahan – Tiếng Indonesia" lang="id" hreflang="id" data-title="Abad Pertengahan" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Tiếng Indonesia" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Zaman_Pertengahan" title="Zaman Pertengahan – Tiếng Mã Lai" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Zaman Pertengahan" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Tiếng Mã Lai" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%97" title="মধ্যযুগ – Tiếng Bangla" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মধ্যযুগ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Tiếng Bangla" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Tiong-s%C3%A8-k%C3%AD" title="Tiong-sè-kí – Tiếng Mân Nam" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Tiong-sè-kí" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Tiếng Mân Nam" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Урта быуаттар – Tiếng Bashkir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Урта быуаттар" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Tiếng Bashkir" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D1%8F%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D0%B5" title="Сярэдневякоўе – Tiếng Belarus" lang="be" hreflang="be" data-title="Сярэдневякоўе" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Tiếng Belarus" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D0%B0" title="Сярэднявечча – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Сярэднявечча" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Middloita" title="Middloita – Tiếng Bavaria" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Middloita" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Tiếng Bavaria" class="interlanguage-link-target">Boarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Srednji_vijek" title="Srednji vijek – Tiếng Bosnia" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Srednji vijek" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Tiếng Bosnia" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Krennamzer" title="Krennamzer – Tiếng Breton" lang="br" hreflang="br" data-title="Krennamzer" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Tiếng Breton" class="interlanguage-link-target">Brezhoneg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5" title="Средновековие – Tiếng Bulgaria" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Средновековие" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Tiếng Bulgaria" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D0%B7%D1%83%D1%83%D0%BD" title="Дунда зуун – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Дунда зуун" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target">Буряад</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Edat_mitjana" title="Edat mitjana – Tiếng Catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Edat mitjana" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Tiếng Catalan" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Tungang_Panahon" title="Tungang Panahon – Tiếng Cebuano" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Tungang Panahon" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="Tiếng Cebuano" class="interlanguage-link-target">Cebuano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%92%C4%83%D1%82%D0%B0%D0%BC_%C4%95%D0%BC%C4%95%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BC" title="Вăтам ĕмĕрсем – Tiếng Chuvash" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Вăтам ĕмĕрсем" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="Tiếng Chuvash" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/St%C5%99edov%C4%9Bk" title="Středověk – Tiếng Séc" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Středověk" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tiếng Séc" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Medievu" title="Medievu – Tiếng Corsica" lang="co" hreflang="co" data-title="Medievu" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="Tiếng Corsica" class="interlanguage-link-target">Corsu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Yr_Oesoedd_Canol" title="Yr Oesoedd Canol – Tiếng Wales" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Yr Oesoedd Canol" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Tiếng Wales" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="bài chất lượng cao"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Middelalderen" title="Middelalderen – Tiếng Đan Mạch" lang="da" hreflang="da" data-title="Middelalderen" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Tiếng Đan Mạch" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%B7%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="لقرون لوسطانية – Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="لقرون لوسطانية" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target">الدارجة</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Mittelalter" title="Mittelalter – Tiếng Đức" lang="de" hreflang="de" data-title="Mittelalter" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Tiếng Đức" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Srjej%C5%BAow%C4%9Bk" title="Srjejźowěk – Tiếng Hạ Sorbia" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Srjejźowěk" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="Tiếng Hạ Sorbia" class="interlanguage-link-target">Dolnoserbski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Keskaeg" title="Keskaeg – Tiếng Estonia" lang="et" hreflang="et" data-title="Keskaeg" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Tiếng Estonia" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%B1%CE%AF%CF%89%CE%BD%CE%B1%CF%82" title="Μεσαίωνας – Tiếng Hy Lạp" lang="el" hreflang="el" data-title="Μεσαίωνας" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Tiếng Hy Lạp" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – Tiếng Anh" lang="en" hreflang="en" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Tiếng Anh" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BD%D1%88%D0%BA%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B5" title="Куншкапинге – Tiếng Erzya" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Куншкапинге" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="Tiếng Erzya" class="interlanguage-link-target">Эрзянь</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Edad_Media" title="Edad Media – Tiếng Tây Ban Nha" lang="es" hreflang="es" data-title="Edad Media" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Tiếng Tây Ban Nha" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bài viết tốt"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Mezepoko" title="Mezepoko – Tiếng Quốc Tế Ngữ" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Mezepoko" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Tiếng Quốc Tế Ngữ" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Ed%C3%A1_Meia" title="Edá Meia – Tiếng Extremadura" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Edá Meia" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Tiếng Extremadura" class="interlanguage-link-target">Estremeñu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Erdi_Aroa" title="Erdi Aroa – Tiếng Basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Erdi Aroa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Tiếng Basque" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%DB%8C" title="قرون وسطی – Tiếng Ba Tư" lang="fa" hreflang="fa" data-title="قرون وسطی" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Tiếng Ba Tư" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – Tiếng Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Tiếng Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target">Fiji Hindi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Mi%C3%B0%C3%B8ldin" title="Miðøldin – Tiếng Faroe" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Miðøldin" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Tiếng Faroe" class="interlanguage-link-target">Føroyskt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Moyen_%C3%82ge" title="Moyen Âge – Tiếng Pháp" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Moyen Âge" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Tiếng Pháp" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Midsiuwen" title="Midsiuwen – Tiếng Frisia" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Midsiuwen" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Tiếng Frisia" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A2t_di_mie%C3%A7" title="Etât di mieç – Tiếng Friulian" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Etât di mieç" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="Tiếng Friulian" class="interlanguage-link-target">Furlan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Mhe%C3%A1naois" title="An Mheánaois – Tiếng Ireland" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Mheánaois" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Tiếng Ireland" class="interlanguage-link-target">Gaeilge</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Meadhan-aoisean" title="Meadhan-aoisean – Tiếng Gael Scotland" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Meadhan-aoisean" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="Tiếng Gael Scotland" class="interlanguage-link-target">Gàidhlig</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Idade_Media" title="Idade Media – Tiếng Galician" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Idade Media" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Tiếng Galician" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%BA%D1%8A%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D0%B1%D3%80%D0%B0%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%88" title="Юкъера бӀаьшераш – Tiếng Ingush" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Юкъера бӀаьшераш" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="Tiếng Ingush" class="interlanguage-link-target">ГӀалгӀай</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96%E7%B4%80" title="中世紀 – Tiếng Cám" lang="gan" hreflang="gan" data-title="中世紀" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Tiếng Cám" class="interlanguage-link-target">贛語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%A4%91%EC%84%B8" title="중세 – Tiếng Hàn" lang="ko" hreflang="ko" data-title="중세" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Tiếng Hàn" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Միջնադար – Tiếng Armenia" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Միջնադար" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Tiếng Armenia" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="मध्ययुग – Tiếng Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मध्ययुग" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Tiếng Hindi" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Srjed%C5%BAow%C4%9Bk" title="Srjedźowěk – Tiếng Thượng Sorbia" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Srjedźowěk" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="Tiếng Thượng Sorbia" class="interlanguage-link-target">Hornjoserbsce</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Srednji_vijek" title="Srednji vijek – Tiếng Croatia" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Srednji vijek" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Tiếng Croatia" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Mezepoko" title="Mezepoko – Tiếng Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Mezepoko" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Tiếng Ido" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Tengnga_a_Panpanawen" title="Tengnga a Panpanawen – Tiếng Iloko" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Tengnga a Panpanawen" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="Tiếng Iloko" class="interlanguage-link-target">Ilokano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Medievo" title="Medievo – Tiếng Khoa Học Quốc Tế" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Medievo" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Tiếng Khoa Học Quốc Tế" class="interlanguage-link-target">Interlingua</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Medievie" title="Medievie – Tiếng Interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Medievie" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="Tiếng Interlingue" class="interlanguage-link-target">Interlingue</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%C3%A6%D1%83%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD" title="Астæузаман – Tiếng Ossetic" lang="os" hreflang="os" data-title="Астæузаман" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="Tiếng Ossetic" class="interlanguage-link-target">Ирон</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Mi%C3%B0aldir" title="Miðaldir – Tiếng Iceland" lang="is" hreflang="is" data-title="Miðaldir" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="Tiếng Iceland" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Medioevo" title="Medioevo – Tiếng Italy" lang="it" hreflang="it" data-title="Medioevo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Tiếng Italy" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%99%D7%9E%D7%99_%D7%94%D7%91%D7%99%D7%A0%D7%99%D7%99%D7%9D" title="ימי הביניים – Tiếng Do Thái" lang="he" hreflang="he" data-title="ימי הביניים" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Tiếng Do Thái" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Abad_Tengahan" title="Abad Tengahan – Tiếng Java" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Abad Tengahan" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Tiếng Java" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/H%C9%9Bk%CA%8A_n%C9%9B_H%C9%9Bk%CA%8A_Al%C9%A9waat%CA%8A" title="Hɛkʊ nɛ Hɛkʊ Alɩwaatʊ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Hɛkʊ nɛ Hɛkʊ Alɩwaatʊ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target">Kabɩyɛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A8%E1%83%A3%E1%83%90_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A3%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98" title="შუა საუკუნეები – Tiếng Georgia" lang="ka" hreflang="ka" data-title="შუა საუკუნეები" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Tiếng Georgia" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Strz%C3%A9dnowiek" title="Strzédnowiek – Tiếng Kashubia" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Strzédnowiek" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="Tiếng Kashubia" class="interlanguage-link-target">Kaszëbsczi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80" title="Ортағасыр – Tiếng Kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Ортағасыр" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Tiếng Kazakh" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Osow_Kres" title="Osow Kres – Tiếng Cornwall" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Osow Kres" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="Tiếng Cornwall" class="interlanguage-link-target">Kernowek</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%BE_%D0%BA%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Орто кылымдар – Tiếng Kyrgyz" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Орто кылымдар" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="Tiếng Kyrgyz" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Enzi_ya_kati" title="Enzi ya kati – Tiếng Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Enzi ya kati" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Tiếng Swahili" class="interlanguage-link-target">Kiswahili</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Mway%C3%A8naj" title="Mwayènaj – Tiếng Haiti" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Mwayènaj" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="Tiếng Haiti" class="interlanguage-link-target">Kreyòl ayisyen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Mwayen-Aj" title="Mwayen-Aj – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Mwayen-Aj" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Serdema_Nav%C3%AEn" title="Serdema Navîn – Tiếng Kurd" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Serdema Navîn" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Tiếng Kurd" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A9_medievala" title="Eté medievala – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Eté medievala" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target">Ladin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%AA%E0%BA%B0%E0%BB%84%E0%BB%9D%E0%BA%81%E0%BA%B2%E0%BA%87" title="ສະໄໝກາງ – Tiếng Lào" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ສະໄໝກາງ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="Tiếng Lào" class="interlanguage-link-target">ລາວ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Medium_aevum" title="Medium aevum – Tiếng La-tinh" lang="la" hreflang="la" data-title="Medium aevum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Tiếng La-tinh" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Viduslaiki" title="Viduslaiki – Tiếng Latvia" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Viduslaiki" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Tiếng Latvia" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/M%C3%ABttelalter" title="Mëttelalter – Tiếng Luxembourg" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Mëttelalter" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="Tiếng Luxembourg" class="interlanguage-link-target">Lëtzebuergesch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Viduram%C5%BEiai" title="Viduramžiai – Tiếng Litva" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Viduramžiai" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Tiếng Litva" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A6_de_M%C3%ABzo" title="Etæ de Mëzo – Ligurian" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Etæ de Mëzo" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurian" class="interlanguage-link-target">Ligure</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Middeliewe" title="Middeliewe – Tiếng Limburg" lang="li" hreflang="li" data-title="Middeliewe" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Tiếng Limburg" class="interlanguage-link-target">Limburgs</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Eda_medieval" title="Eda medieval – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Eda medieval" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Medio%C3%A9v" title="Medioév – Tiếng Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Medioév" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Tiếng Lombard" class="interlanguage-link-target">Lombard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6z%C3%A9pkor" title="Középkor – Tiếng Hungary" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Középkor" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Tiếng Hungary" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Среден век – Tiếng Macedonia" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Среден век" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Tiếng Macedonia" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Andro_Antenatenany" title="Andro Antenatenany – Tiếng Malagasy" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Andro Antenatenany" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Tiếng Malagasy" class="interlanguage-link-target">Malagasy</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%A6%E0%B5%8D%E0%B4%A7%E0%B5%8D%E0%B4%AF%E0%B4%95%E0%B4%BE%E0%B4%B2%E0%B4%82" title="മദ്ധ്യകാലം – Tiếng Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മദ്ധ്യകാലം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Tiếng Malayalam" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Medjuevu" title="Medjuevu – Tiếng Malta" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Medjuevu" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="Tiếng Malta" class="interlanguage-link-target">Malti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="मध्य युग – Tiếng Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मध्य युग" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Tiếng Marathi" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A8%E1%83%A5%E1%83%90_%E1%83%9D%E1%83%A8%E1%83%AC%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%98" title="შქა ოშწანურეფი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="შქა ოშწანურეფი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target">მარგალური</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B5%D9%88%D8%B1_%D9%88%D8%B3%D8%B7%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%87" title="عصور وسطانيه – Tiếng Ả Rập Ai Cập" lang="arz" hreflang="arz" data-title="عصور وسطانيه" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Tiếng Ả Rập Ai Cập" class="interlanguage-link-target">مصرى</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%D8%A7" title="قرون وسطا – Tiếng Mazanderani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="قرون وسطا" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="Tiếng Mazanderani" class="interlanguage-link-target">مازِرونی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Abaik_Patangahan" title="Abaik Patangahan – Tiếng Minangkabau" lang="min" hreflang="min" data-title="Abaik Patangahan" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="Tiếng Minangkabau" class="interlanguage-link-target">Minangkabau</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Eidade_M%C3%A9dia" title="Eidade Média – Tiếng Miranda" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Eidade Média" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="Tiếng Miranda" class="interlanguage-link-target">Mirandés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%B4_%D0%B7%D1%83%D1%83%D0%BD" title="Дундад зуун – Tiếng Mông Cổ" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Дундад зуун" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Tiếng Mông Cổ" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%A1%E1%80%9C%E1%80%9A%E1%80%BA%E1%80%81%E1%80%B1%E1%80%90%E1%80%BA" title="အလယ်ခေတ် – Tiếng Miến Điện" lang="my" hreflang="my" data-title="အလယ်ခေတ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="Tiếng Miến Điện" class="interlanguage-link-target">မြန်မာဘာသာ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Middeleeuwen" title="Middeleeuwen – Tiếng Hà Lan" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Middeleeuwen" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="Tiếng Hà Lan" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Middeleywen" title="Middeleywen – Tiếng Hạ Saxon" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Middeleywen" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Tiếng Hạ Saxon" class="interlanguage-link-target">Nedersaksies</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96" title="中世 – Tiếng Nhật" lang="ja" hreflang="ja" data-title="中世" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Tiếng Nhật" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Medioevo" title="Medioevo – Tiếng Napoli" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Medioevo" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="Tiếng Napoli" class="interlanguage-link-target">Napulitano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Madel%C3%A4%C3%A4ler" title="Madelääler – Tiếng Frisia Miền Bắc" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Madelääler" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="Tiếng Frisia Miền Bắc" class="interlanguage-link-target">Nordfriisk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Middelalderen" title="Middelalderen – Tiếng Na Uy (Bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Middelalderen" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Tiếng Na Uy (Bokmål)" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Mellomalderen" title="Mellomalderen – Tiếng Na Uy (Nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Mellomalderen" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Tiếng Na Uy (Nynorsk)" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Meyen_%C3%82ge" title="Meyen Âge – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Meyen Âge" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target">Nouormand</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Edat_Mejana" title="Edat Mejana – Tiếng Occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Edat Mejana" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Tiếng Occitan" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBrta_asr" title="Oʻrta asr – Tiếng Uzbek" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Oʻrta asr" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Tiếng Uzbek" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%B1%E0%A8%A7%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B2" title="ਮੱਧਕਾਲ – Tiếng Punjab" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮੱਧਕਾਲ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Tiếng Punjab" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DA%86%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%84%D8%A7_%D9%88%DB%8C%D9%84%D8%A7" title="وچکارلا ویلا – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="وچکارلا ویلا" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-blk mw-list-item"><a href="https://blk.wikipedia.org/wiki/%E1%80%81%E1%80%B1%E1%80%90%E1%80%BA%E1%80%91%E1%80%AC%E1%82%8F%E1%80%9D" title="ခေတ်ထာႏဝ – Pa'O" lang="blk" hreflang="blk" data-title="ခေတ်ထာႏဝ" data-language-autonym="ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ" data-language-local-name="Pa'O" class="interlanguage-link-target">ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Edad_Media" title="Edad Media – Tiếng Papiamento" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Edad Media" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="Tiếng Papiamento" class="interlanguage-link-target">Papiamentu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%86%DA%81%D9%86%DB%8D_%D9%BE%DB%90%DA%93%DB%8D" title="منځنۍ پېړۍ – Tiếng Pashto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="منځنۍ پېړۍ" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Tiếng Pashto" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Migl_Iejiz" title="Migl Iejiz – Tiếng Anh Jamaica Creole" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Migl Iejiz" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Tiếng Anh Jamaica Creole" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Mo%C3%A9yin_Ache" title="Moéyin Ache – Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Moéyin Ache" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picard" class="interlanguage-link-target">Picard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_%C3%ABd_mes" title="Età ëd mes – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Età ëd mes" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target">Piemontèis</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Middel%C3%B6ller" title="Middelöller – Tiếng Hạ Giéc-man" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Middelöller" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="Tiếng Hạ Giéc-man" class="interlanguage-link-target">Plattdüütsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bài viết tốt"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Aredniowiecze" title="Średniowiecze – Tiếng Ba Lan" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Średniowiecze" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Tiếng Ba Lan" class="interlanguage-link-target">Polski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Idade_M%C3%A9dia" title="Idade Média – Tiếng Bồ Đào Nha" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Idade Média" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Tiếng Bồ Đào Nha" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Evul_Mediu" title="Evul Mediu – Tiếng Romania" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Evul Mediu" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Tiếng Romania" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Temp_medieval" title="Temp medieval – Tiếng Romansh" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Temp medieval" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="Tiếng Romansh" class="interlanguage-link-target">Rumantsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%96%D0%BA" title="Середновік – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Середновік" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target">Русиньскый</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0" title="Средние века – Tiếng Nga" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Средние века" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Tiếng Nga" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%BE_%D2%AF%D0%B9%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%80" title="Орто үйэлэр – Tiếng Sakha" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Орто үйэлэр" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="Tiếng Sakha" class="interlanguage-link-target">Саха тыла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/cung-se-ci" title="cung-se-ci – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="cung-se-ci" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target">Sakizaya</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%D9%B0%DB%8C" title="قرون وسطٰی – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="قرون وسطٰی" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target">سرائیکی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Edade_m%C3%A8dia" title="Edade mèdia – Tiếng Sardinia" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Edade mèdia" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="Tiếng Sardinia" class="interlanguage-link-target">Sardu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – Tiếng Scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="Tiếng Scots" class="interlanguage-link-target">Scots</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Middeloaler" title="Middeloaler – Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Middeloaler" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target">Seeltersk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Mesjeta" title="Mesjeta – Tiếng Albania" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Mesjeta" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Tiếng Albania" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Mediuevu" title="Mediuevu – Tiếng Sicilia" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Mediuevu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Tiếng Sicilia" class="interlanguage-link-target">Sicilianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DA%86%D9%88%D9%86_%D8%AF%D9%88%D8%B1" title="وچون دور – Tiếng Sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="وچون دور" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="Tiếng Sindhi" class="interlanguage-link-target">سنڌي</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Stredovek" title="Stredovek – Tiếng Slovak" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Stredovek" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Tiếng Slovak" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Srednji_vek" title="Srednji vek – Tiếng Slovenia" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Srednji vek" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Tiếng Slovenia" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Strzed%C5%84e_Storocza" title="Strzedńe Storocza – Silesian" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Strzedńe Storocza" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silesian" class="interlanguage-link-target">Ślůnski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%95%D8%AF%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D9%86%D8%A7%D9%88%DB%8C%D9%86" title="سەدەکانی ناوین – Tiếng Kurd Miền Trung" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سەدەکانی ناوین" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Tiếng Kurd Miền Trung" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%9A%D0%B8_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Средњи век – Tiếng Serbia" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Средњи век" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Tiếng Serbia" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Srednji_vijek" title="Srednji vijek – Tiếng Serbo-Croatia" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Srednji vijek" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Tiếng Serbo-Croatia" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Keskiaika" title="Keskiaika – Tiếng Phần Lan" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Keskiaika" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Tiếng Phần Lan" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Medeltiden" title="Medeltiden – Tiếng Thụy Điển" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Medeltiden" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Tiếng Thụy Điển" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Gitnang_Kapanahunan" title="Gitnang Kapanahunan – Tiếng Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Gitnang Kapanahunan" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tiếng Tagalog" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%A8%E0%AE%9F%E0%AF%81%E0%AE%95%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AE%BE%E0%AE%B2%E0%AE%AE%E0%AF%8D_(%E0%AE%90%E0%AE%B0%E0%AF%8B%E0%AE%AA%E0%AF%8D%E0%AE%AA%E0%AE%BE)" title="நடுக்காலம் (ஐரோப்பா) – Tiếng Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="நடுக்காலம் (ஐரோப்பா)" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tiếng Tamil" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Tallit-Tanammast" title="Tallit-Tanammast – Tiếng Kabyle" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Tallit-Tanammast" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="Tiếng Kabyle" class="interlanguage-link-target">Taqbaylit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B3%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Урта гасырлар – Tiếng Tatar" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Урта гасырлар" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tiếng Tatar" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B8%B1%E0%B8%A2%E0%B8%81%E0%B8%A5%E0%B8%B2%E0%B8%87" title="สมัยกลาง – Tiếng Thái" lang="th" hreflang="th" data-title="สมัยกลาง" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Tiếng Thái" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Orta_%C3%87a%C4%9F" title="Orta Çağ – Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Orta Çağ" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Orta_asyrlar" title="Orta asyrlar – Tiếng Turkmen" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Orta asyrlar" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="Tiếng Turkmen" class="interlanguage-link-target">Türkmençe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D1%8C%D0%BE%D0%B2%D1%96%D1%87%D1%87%D1%8F" title="Середньовіччя – Tiếng Ukraina" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Середньовіччя" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Tiếng Ukraina" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%DB%8C" title="قرون وسطی – Tiếng Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="قرون وسطی" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Tiếng Urdu" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_de_mezo" title="Età de mezo – Venetian" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Età de mezo" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetian" class="interlanguage-link-target">Vèneto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Z%C3%A4nodatim%C3%A4d" title="Zänodatimäd – Tiếng Volapük" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Zänodatimäd" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="Tiếng Volapük" class="interlanguage-link-target">Volapük</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Keskaig" title="Keskaig – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Keskaig" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target">Võro</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Moyin%C3%A5dje" title="Moyinådje – Tiếng Walloon" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Moyinådje" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="Tiếng Walloon" class="interlanguage-link-target">Walon</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96" title="中世 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="中世" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target">文言</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Middel%C3%AAeuwn" title="Middelêeuwn – West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Middelêeuwn" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target">West-Vlams</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kabutngaay_nga_Panahon" title="Kabutngaay nga Panahon – Tiếng Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Kabutngaay nga Panahon" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Tiếng Waray" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96" title="中世 – Tiếng Ngô" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="中世" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Tiếng Ngô" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%99%D7%98%D7%9C_%D7%90%D7%9C%D7%98%D7%A2%D7%A8" title="מיטל אלטער – Tiếng Yiddish" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מיטל אלטער" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Tiếng Yiddish" class="interlanguage-link-target">ייִדיש</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96%E7%B4%80" title="中世紀 – Tiếng Quảng Đông" lang="yue" hreflang="yue" data-title="中世紀" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Tiếng Quảng Đông" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Middele%C3%AAuwen" title="Middeleêuwen – Zeelandic" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Middeleêuwen" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="Zeelandic" class="interlanguage-link-target">Zeêuws</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/V%C4%97dorom%C5%BE%C4%93" title="Vėdoromžē – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Vėdoromžē" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target">Žemaitėška</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bài viết tốt"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96%E7%BA%AA" title="中世纪 – Tiếng Trung" lang="zh" hreflang="zh" data-title="中世纪" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Tiếng Trung" class="interlanguage-link-target">中文</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q12554#sitelinks-wikipedia" title="Sửa liên kết giữa ngôn ngữ" class="wbc-editpage">Sửa liên kết</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Không gian tên"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Trung_C%E1%BB%95" title="Xem bài viết [c]" accesskey="c">Bài viết</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn:Trung_C%E1%BB%95" rel="discussion" title="Thảo luận về trang này [t]" accesskey="t">Thảo luận</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Thay đổi biến thể ngôn ngữ" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Tiếng Việt </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Giao diện"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Trung_C%E1%BB%95">Đọc</a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit" title="Sửa đổi trang này [v]" accesskey="v">Sửa đổi</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit" title="Sửa đổi mã nguồn của trang này [e]" accesskey="e">Sửa mã nguồn</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=history" title="Các phiên bản cũ của trang này [h]" accesskey="h">Xem lịch sử</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Công cụ trang"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Công cụ" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Công cụ </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Công cụ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ẩn</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Thêm tùy chọn" > <div class="vector-menu-heading"> Tác vụ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Trung_C%E1%BB%95">Đọc</a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit" title="Sửa đổi trang này [v]" accesskey="v">Sửa đổi</a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit" title="Sửa đổi mã nguồn của trang này [e]" accesskey="e">Sửa mã nguồn</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=history">Xem lịch sử</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Chung </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BA%BFn_%C4%91%C3%A2y/Trung_C%E1%BB%95" title="Các trang liên kết đến đây [j]" accesskey="j">Các liên kết đến đây</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_li%C3%AAn_quan/Trung_C%E1%BB%95" rel="nofollow" title="Thay đổi gần đây của các trang liên kết đến đây [k]" accesskey="k">Thay đổi liên quan</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Trang_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t" title="Một danh sách chứa tất cả trang đặc biệt [q]" accesskey="q">Trang đặc biệt</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&oldid=71875824" title="Liên kết thường trực đến phiên bản này của trang">Liên kết thường trực</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=info" title="Thêm chi tiết về trang này">Thông tin trang</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Tr%C3%ADch_d%E1%BA%ABn&page=Trung_C%E1%BB%95&id=71875824&wpFormIdentifier=titleform" title="Hướng dẫn cách trích dẫn trang này">Trích dẫn trang này</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fvi.wikipedia.org%2Fwiki%2FTrung_C%25E1%25BB%2595">Lấy URL ngắn gọn</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:QrCode&url=https%3A%2F%2Fvi.wikipedia.org%2Fwiki%2FTrung_C%25E1%25BB%2595">Tải mã QR</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> In và xuất </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:S%C3%A1ch&bookcmd=book_creator&referer=Trung+C%E1%BB%95">Tạo một quyển sách</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:DownloadAsPdf&page=Trung_C%E1%BB%95&action=show-download-screen">Tải dưới dạng PDF</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&printable=yes" title="Bản để in ra của trang [p]" accesskey="p">Bản để in ra</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Tại dự án khác </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Middle_Ages" hreflang="en">Wikimedia Commons</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q12554" title="Liên kết đến khoản mục kết nối trong kho dữ liệu [g]" accesskey="g">Khoản mục Wikidata</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Công cụ trang"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Giao diện"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Giao diện</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ẩn</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-1000BCB" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Wikipedia:Danh_s%C3%A1ch_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_n%C3%AAn_c%C3%B3" title="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/20px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png" decoding="async" width="20" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/30px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/40px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png 2x" data-file-width="103" data-file-height="94" /></a></div></div> <div id="mw-indicator-featured-star" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc" title="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Symbol_star_gold.svg/19px-Symbol_star_gold.svg.png" decoding="async" width="19" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Symbol_star_gold.svg/29px-Symbol_star_gold.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Symbol_star_gold.svg/39px-Symbol_star_gold.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></a></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle">(Đổi hướng từ <a href="/w/index.php?title=Trung_c%E1%BB%95&redirect=no" class="mw-redirect" title="Trung cổ">Trung cổ</a>)</div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="vi" dir="ltr"> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:JuengeresMathildenkreuz.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/280px-JuengeresMathildenkreuz.jpg" decoding="async" width="280" height="396" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/420px-JuengeresMathildenkreuz.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/560px-JuengeresMathildenkreuz.jpg 2x" data-file-width="1700" data-file-height="2403" /></a><figcaption>Thánh Giá Mathilde, cây thánh giá nạm ngọc của Mathilde, Tu viện trưởng Essen (973-1011), bộc lộ nhiều đặc trưng trong nghệ thuật tạo hình Trung Cổ.</figcaption></figure> Thời kỳ Trung Cổ (<a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: Middle Ages; hay còn gọi là Trung Đại) là giai đoạn trong <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Lịch sử châu Âu">lịch sử châu Âu</a> bắt đầu từ sự sụp đổ của <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Tây La Mã">Đế quốc Tây La Mã</a> vào <a href="/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_5" title="Thế kỷ 5">thế kỷ 5</a>, kéo dài tới cuối <a href="/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thế kỷ 15">thế kỷ 15</a> và chuyển sang thời kỳ <a href="/wiki/Ph%E1%BB%A5c_h%C6%B0ng" class="mw-redirect" title="Phục hưng">Phục hưng</a> và <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_Kh%C3%A1m_ph%C3%A1" title="Thời đại Khám phá">Thời đại Khám phá</a>. Trung Cổ là thời đại thứ hai trong ba thời đại lịch sử theo cách phân kỳ truyền thống của lịch sử phương Tây, cùng với <a href="/wiki/C%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i_Hy-La" title="Cổ đại Hy-La">Cổ đại cổ điển</a> và Hiện đại. Bản thân thời kỳ Trung Cổ được chia làm ba giai đoạn: <a href="/wiki/S%C6%A1_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Sơ kỳ Trung Cổ">Sơ kỳ Trung Cổ</a>, <a href="/wiki/Trung_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Trung kỳ Trung Cổ">Trung kỳ Trung Cổ</a> và <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Hậu kỳ Trung Cổ">Hậu kỳ Trung Cổ</a>. Suy giảm dân số, sự đảo ngược đô thị hóa, chế độ tập quyền tan rã, sự di cư hàng loạt và xâm lược của các bộ tộc, bắt đầu từ <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_k%E1%BB%B3_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Hậu kỳ cổ đại">hậu kỳ cổ đại</a>, tiếp tục diễn ra trong <a href="/wiki/S%C6%A1_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Sơ kỳ Trung Cổ">Sơ kỳ Trung Cổ</a>. Các làn sóng di cư với mức độ lớn của các man tộc trong <a href="/wiki/Giai_%C4%91o%E1%BA%A1n_Di_c%C6%B0" title="Giai đoạn Di cư">Giai đoạn Di cư</a>, bao gồm nhiều <a href="/wiki/C%C3%A1c_s%E1%BA%AFc_t%E1%BB%99c_German" title="Các sắc tộc German">sắc tộc German</a>, hình thành nên những vương quốc mới trên tàn tích của Đế quốc Tây La Mã. <a href="/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a>, <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Phi" title="Bắc Phi">Bắc Phi</a>, và <a href="/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Iberia" title="Bán đảo Iberia">bán đảo Iberia</a> bị xâm lăng và rơi vào tay Đế quốc Hồi giáo <a href="/wiki/Caliphate_Umayyad" title="Caliphate Umayyad">Umayyad</a>. Mặc dù có nhiều thay đổi quan trọng trong xã hội và cấu trúc chính trị nhưng sự đứt quãng với cổ đại cổ điển không diễn ra hoàn toàn. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">Đế quốc Đông La Mã</a> (Byzantine) vẫn duy trì vai trò một cường quốc ở Đông <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a>. Bộ luật của Đế quốc, <a href="/wiki/Ph%C3%A1p_%C4%91i%E1%BB%83n_D%C3%A2n_s%E1%BB%B1" title="Pháp điển Dân sự">Pháp điển Dân sự</a> dưới triều Hoàng đế <a href="/wiki/Justinianus_I" title="Justinianus I">Justinianus</a>, được tái phát hiện ở Bắc Ý vào khoảng năm 1070. Hầu hết các vương quốc tại Tây phương đều tích hợp một số định chế La Mã còn tồn tại. Các tu viện được thành lập rộng khắp để tiếp tục truyền bá <a href="/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a> cho châu Âu. <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Frank" title="Người Frank">Người Frank</a>, dưới triều đại <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Carolus" class="mw-redirect" title="Nhà Carolus">Nhà Carolus</a>, đã thiết lập nên <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_Carolus" title="Đế chế Carolus">Đế chế Carolus</a> ngắn ngủi trong thế kỉ 9. Nó bao phủ phần lớn Tây Âu trước khi thoái trào do nội chiến cùng ngoại xâm: <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Viking" title="Người Viking">người Viking</a> từ phương Bắc, người Magyar từ phía Đông, và người Saracen từ phía Nam. Bước sang <a href="/wiki/Trung_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Trung kỳ Trung Cổ">Trung kỳ Trung Cổ</a>, bắt đầu từ những năm 1000, dân số châu Âu tăng nhanh khi các cải tiến kỹ thuật và nông nghiệp cũng như <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%E1%BA%A5m_Trung_c%E1%BB%95" title="Thời kỳ ấm Trung cổ">khí hậu ấm Trung cổ</a> giúp sản lượng cây trồng tăng cao và theo đó là thương mại phát đạt. Chế độ trang viên, tổ chức làng mạc của các nông dân trả địa tô và lao dịch cho <a href="/wiki/Qu%C3%BD_t%E1%BB%99c" class="mw-redirect" title="Quý tộc">quý tộc</a>, <a href="/wiki/Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_phong_ki%E1%BA%BFn" class="mw-redirect" title="Chế độ phong kiến">chế độ phong kiến</a>, cấu trúc chính trị mà trong đó các <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9" title="Hiệp sĩ">Hiệp sĩ</a> và quý tộc bậc thấp trả quân dịch cho các lãnh chúa để đổi lấy quyền thuê đất và trang viên, là hai cách vận hành xã hội thời Trung kỳ Trung Cổ. <a href="/wiki/Th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh" title="Thập tự chinh">Thập tự chinh</a>, được kêu gọi lần đầu năm 1095, là các nỗ lực của người Công giáo Tây Âu nhằm tái kiểm soát <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A5t_Th%C3%A1nh" title="Đất Thánh">Đất Thánh</a> từ tay người Hồi giáo. Các nhà quân chủ củng cố nhà nước tập quyền, giảm bớt tội phạm và bạo lực, nhưng khiến cho ý tưởng một thế giới Kitô giáo hợp nhất trở nên xa vời. Đời sống trí thức nở rộ với <a href="/wiki/Tri%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Dc_kinh_vi%E1%BB%87n" title="Triết học kinh viện">Triết học kinh viện</a>, nhấn mạnh sự kết hợp <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_tin" title="Đức tin">Đức tin</a> và <a href="/wiki/L%C3%BD_tr%C3%AD" title="Lý trí">Lý trí</a>, cùng với sự thành lập các <a href="/wiki/Vi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc" title="Viện đại học">viện đại học</a>. Thần học của <a href="/wiki/T%C3%B4ma_Aquin%C3%B4" title="Tôma Aquinô">Tôma Aquinô</a>, những bức họa của <a href="/wiki/Giotto" title="Giotto">Giotto</a>, thơ ca của <a href="/wiki/Dante_Alighieri" title="Dante Alighieri">Dante</a> và <a href="/wiki/Geoffrey_Chaucer" title="Geoffrey Chaucer">Chaucer</a>, các cuộc lữ hành của <a href="/wiki/Marco_Polo" title="Marco Polo">Marco Polo</a>, và <a href="/wiki/Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_Gothic" title="Kiến trúc Gothic">kiến trúc Gothic</a> trỗi dậy trong các đại giáo đường như <a href="/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_B%C3%A0_Chartres" title="Nhà thờ chính tòa Đức Bà Chartres">Nhà thờ chính tòa Đức Bà Chartres</a> là những thành tựu của giai đoạn này, lan đến thời Hậu kỳ kế tiếp. <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Hậu kỳ Trung Cổ">Hậu kỳ Trung Cổ</a> gắn với những khó khăn và tai ương bao gồm nạn đói, bệnh dịch, và chiến tranh, gây suy giảm nghiêm trọng dân số <a href="/wiki/T%C3%A2y_%C3%82u" title="Tây Âu">Tây Âu</a>; từ 1347 tới 1350, <a href="/wiki/C%C3%A1i_Ch%E1%BA%BFt_%C4%90en" title="Cái Chết Đen">Cái Chết Đen</a> giết chết một phần ba dân số châu Âu. Tranh cãi, <a href="/wiki/D%E1%BB%8B_gi%C3%A1o" title="Dị giáo">dị giáo</a> và <a href="/wiki/Ly_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Ly giáo Tây phương">ly giáo</a> bên trong <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Giáo hội Công giáo">Giáo hội Công giáo</a> song hành với sự xung đột giữa các nhà nước, nội chiến, và khởi nghĩa nông dân. Những phát triển văn hóa và kỹ thuật biến đổi xã hội châu Âu, khép lại thời Trung Cổ và bắt đầu <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_c%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Thời kỳ cận đại">thời kỳ cận đại</a>. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Từ_nguyên_và_phân_kỳ">Từ nguyên và phân kỳ</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=1" title="Sửa đổi phần “Từ nguyên và phân kỳ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=1" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Từ nguyên và phân kỳ">sửa mã nguồn</a>]</div> Trung Cổ (hay Trung Đại) là một trong ba thời đại chính trong sơ đồ phân kỳ lâu đời về <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Lịch sử châu Âu">lịch sử châu Âu</a>: văn minh cổ điển hay <a href="/wiki/C%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i_Hy-La" title="Cổ đại Hy-La">Cổ Đại</a>, Trung Đại, và Hiện Đại.<a href="#cite_note-Power304-1">[1]</a> Các nhà văn thời trung đại chia lịch sử làm các thời kì khác nhau như "Sáu thời đại" hay "Bốn đế chế" và xem thời họ sống là giai đoạn cuối cùng trước buổi diệt vong của thế giới.<a href="#cite_note-mommsen236-2">[2]</a> Khi nhắc đến thời đại của chính mình, họ thường tự gọi là "hiện đại".<a href="#cite_note-Dailyx-3">[3]</a> Trong những năm 1330, nhà nhân văn, thi hào <a href="/wiki/Francesco_Petrarca" title="Francesco Petrarca">Petrarca</a> gọi thời kì tiền Ki-tô giáo là antiqua ("cổ đại:) và thời kì Ki-tô giáo là nova ("mới").<a href="#cite_note-idea-4">[4]</a> <a href="/wiki/Leonardo_Bruni" title="Leonardo Bruni">Leonardo Bruni</a> là nhà sử học đầu tiên đề xuất cách phân loại ba thời kỳ trong cuốn Lịch sử dân tộc Florentine (1442).<a href="#cite_note-Brunixvii-5">[5]</a> Bruni và các sử gia sau ông lập luận rằng Ý đã khôi phục kể từ thời Petrarca, và do đó thêm một thời kỳ thứ ba vào sau hai thời kỳ của Petrarca. Thuật ngữ "Trung Đại" xuất hiện lần đầu trong <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Latinh" title="Tiếng Latinh">Tiếng Latinh</a> là media tempetas (dịch nghĩa đen là "mùa trung gian").<a href="#cite_note-Miglio112-6">[6]</a> Ban đầu, có nhiều cách dùng khác nhau, bao gồm medium aevum, tức "thời đại trung gian" (trung đại) xuất hiện năm 1625.,<a href="#cite_note-Murray4-7">[7]</a> là nguồn gốc của từ medievale trong tiếng Ý hay medieval trong tiếng Anh ngày nay.<a href="#cite_note-Random1194-8">[8]</a> Cách phân kỳ ba giai đoạn trở thành tiêu chuẩn sau khi nhà sử học người Đức Christoph Cellarius (1638-1707) chia lịch sử làm ba giai đoạn: Cổ Đại, Trung Đại và Hiện đại.<a href="#cite_note-Murray4-7">[7]</a> Các tài liệu tiếng Việt cũng sử dụng cách phân kỳ trên, và sử dụng các thuật ngữ "Trung Cổ", "Trung Đại" hoặc "Trung thế kỷ" để chỉ giai đoạn thứ hai. Mốc lịch sử được cho là đánh dấu khởi đầu thời Trung Đại phổ biến nhất là năm 476,<a href="#cite_note-9">[9]</a> do Bruni sử dụng đầu tiên.<a href="#cite_note-Brunixvii-5">[5]</a><a href="#cite_note-11">[chú thích 1]</a> Xét cả châu Âu như một toàn thể, năm 1500 thường được xem là kết thúc thời Trung Đại,<a href="#cite_note-12">[11]</a> nhưng không có sự thống nhất rộng rãi nào về thời điểm kết thúc này. Tùy thuộc vào hoàn cảnh, các sự kiện như chuyến hành trình đầu tiên của <a href="/wiki/Cristoforo_Colombo" title="Cristoforo Colombo">Christopher Columbus</a> tới <a href="/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a> năm 1492, thành <a href="/wiki/Constantinopolis_th%E1%BA%A5t_th%E1%BB%A7" title="Constantinopolis thất thủ">Constantinopolis thất thủ</a> vào tay người Thổ năm 1453, hoặc <a href="/wiki/C%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_Kh%C3%A1ng_ngh%E1%BB%8B" class="mw-redirect" title="Cải cách Kháng nghị">Cải cách Kháng nghị</a> năm 1517 đôi khi cũng được sử dụng.<a href="#cite_note-Davies291-13">[12]</a> Các nhà sử học Anh thường dùng trận Bosworth trong <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Hoa_H%E1%BB%93ng" title="Chiến tranh Hoa Hồng">Chiến tranh Hoa Hồng</a> năm 1485.<a href="#cite_note-14">[13]</a> Đối với Tây Ban Nha, các thời điểm thường dùng là cái chết của <a href="/wiki/Fernando_II_c%E1%BB%A7a_Aragon" class="mw-redirect" title="Fernando II của Aragon">Ferrando II</a> năm 1516, cái chết của Nữ vương <a href="/wiki/Isabel_I_c%E1%BB%A7a_Castilla" title="Isabel I của Castilla">Isabel I của Castilla</a> năm 1504, hoặc Chiến tranh Granada kết thúc <a href="/wiki/Reconquista" title="Reconquista">Reconquista</a> năm 1492.<a href="#cite_note-15">[14]</a> Các nhà sử học từ các quốc gia nói <a href="/wiki/Nh%C3%B3m_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_R%C3%B4man" title="Nhóm ngôn ngữ Rôman">tiếng Rôman</a> có khuynh hướng chia Trung Đại làm hai phần: "Thượng phần" và "Hạ phần" (chẳng hạn tiếng Pháp: haut Moyen Âge và bas Moyen Âge). Các nước nói tiếng Anh hoặc nói tiếng Đức, thường chia Trung Đại làm ba giai đoạn: "Sơ kỳ", "Trung kỳ" và "Hậu kỳ" (tiếng Anh: Early, High và Late Middle Ages).<a href="#cite_note-Power304-1">[1]</a> Trong thế kỉ 19, toàn bộ thời Trung Đại thường được gọi bằng tên "<a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_T%C4%83m_t%E1%BB%91i_(s%E1%BB%AD_h%E1%BB%8Dc)" title="Thời kỳ Tăm tối (sử học)">Thời kỳ Tăm tối</a>" (tiếng Anh: Dark Ages),<a href="#cite_note-mommsen226-16">[15]</a><a href="#cite_note-17">[chú thích 2]</a> nhưng với sự tiếp nhận cách phân kỳ ba giai đoạn, việc dùng thuật ngữ Thời kỳ Tăm tối hạn chế lại chỉ để nhắc đến thời Sơ kỳ Trung Đại, ít nhất là trong số các sử gia.<a href="#cite_note-mommsen236-2">[2]</a><a href="#cite_note-18">[chú thích 3]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ðế_quốc_Rôma_suy_tàn">Ðế quốc Rôma suy tàn</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=2" title="Sửa đổi phần “Ðế quốc Rôma suy tàn”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=2" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Ðế quốc Rôma suy tàn">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg/220px-Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg/330px-Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg/440px-Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2048" /></a><figcaption>Một bức tượng cuối thời Rôma minh họa Tứ đầu chế, hiện đặt ở <a href="/wiki/Venezia" title="Venezia">Venezia</a><a href="#cite_note-Tansey242-19">[16]</a></figcaption></figure> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_R%C3%B4ma" class="mw-redirect" title="Đế quốc Rôma">Đế quốc Rôma</a> đạt đến cực điểm về quy mô lãnh thổ trong thế kỉ thứ 2; hai thế kỉ sau đó chứng kiến sự suy giảm từ từ năng lực kiểm soát của Rôma đối với các vùng thuộc địa xa xôi.<a href="#cite_note-Cunliffe391-20">[17]</a> Các vấn đề kinh tế, nhất là lạm phát, và các áp lực bên ngoài từ các miền biên giới kết hợp lại khiến cho thế kỉ thứ 3 đầy <a href="/wiki/Cu%E1%BB%99c_kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_c%E1%BB%A7a_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_th%E1%BB%A9_ba" class="mw-redirect" title="Cuộc khủng hoảng của thế kỷ thứ ba">bất ổn chính trị</a>, với các hoàng đế đoạt được ngai vàng chỉ để bị thay thế nhanh chóng bởi những kẻ thoán ngôi mới.<a href="#cite_note-Collins3-21">[18]</a> Phí tổn quân sự tăng không ngừng trong thế kỉ thứ 3, chủ yếu dành cho <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_La_M%C3%A3-Ba_T%C6%B0" class="mw-redirect" title="Chiến tranh La Mã-Ba Tư">cuộc chiến</a> với <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Sassanid" class="mw-redirect" title="Nhà Sassanid">đế quốc Sassanid</a> mới phục hưng ở Ba Tư.<a href="#cite_note-Heather111-22">[19]</a> Quân đội tăng gấp đôi quân số, và kỵ binh cùng các đơn vị nhỏ hơn thay thế <a href="/wiki/L%C3%AA_d%C6%B0%C6%A1ng_La_M%C3%A3" class="mw-redirect" title="Lê dương La Mã">Legion</a> làm các đơn vị chiến thuật chính.<a href="#cite_note-Brown24-23">[20]</a> Nhu cầu thu ngân sách dẫn đến việc tăng thuế và suy yếu tầng lớp địa chủ, những người kém bằng lòng đảm trách các cơ quan hành chính địa phương hơn.<a href="#cite_note-Heather111-22">[19]</a> Cần thêm nhiều viên chức ở chính quyền trung ương để giải quyết nhu cầu của quân đội, dẫn đến sự phàn nàn từ công dân rằng trong đế quốc có nhiều kẻ thu thuế hơn là người đóng thuế.<a href="#cite_note-Brown24-23">[20]</a> Hoàng đế <a href="/wiki/Diocletianus" title="Diocletianus">Diocletianus</a> (cai trị 284-305) quyết định chia đế chế thành hai thể chế hành chính <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">miền đông</a> và <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Tây La Mã">miền tây</a> năm 286; tuy nhiên Rôma không được xem là bị chia cắt bởi dân cư hay những nhà cai trị của nó, bởi những luật pháp và sắc lệnh ban hành ở một miền này cũng có hiệu lực ở miền kia.<a href="#cite_note-Collins9-24">[21]</a><a href="#cite_note-25">[chú thích 4]</a> Năm 330, sau một giai đoạn nội chiến, <a href="/wiki/Constantinus_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" title="Constantinus Đại đế">Constantinus Đại đế</a> (cai trị 306-337) tái lập thành phố <a href="/wiki/Byzantium" title="Byzantium">Byzantium</a> thành kinh đô phương đông, đổi tên thành <a href="/wiki/Constantinopolis" title="Constantinopolis">Constantinopolis</a> (hay Constantinople).<a href="#cite_note-Collins24-26">[22]</a> Những cuộc cải cách của Diolectian đã củng cố bộ máy quan liêu chính phủ, đổi mới chính sách thuế, và tăng cường quân đội, cho đế chế thêm thời gian cầm cự nhưng không tận gốc giải quyết những vấn đề nó đang đối mặt: thuế khóa quá mức, tỉ lệ sinh trong dân số giảm dần, sức ép từ các biên giới, và những vấn đề khác.<a href="#cite_note-Cunliffe405-27">[23]</a> Nội chiến giữa các hoàng đế đối địch trở nên phổ biến từ giữa thế kỉ 4, khiến cho quân lính xao lãng biên giới và cho phép các man tộc xâm lấn.<a href="#cite_note-Collins31-28">[24]</a> Trong phần lớn thế kỉ 3, xã hội Rôma ổn định trong một hình thức mới khác với thời kì cổ điển (Rôma trước thời quân chủ), với một khoảng cách giàu nghèo rộng thêm, và một sự suy yếu trong sức sống của các thị trấn tỉnh lẻ.<a href="#cite_note-Brown34-29">[25]</a> Một sự thay đổi khác là "Kitô hóa", hay sự cải đạo diễn ra trên toàn đế chế sang <a href="/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a>, một quá trình từ từ xảy ra từ thế kỉ 2 tới thế kỉ 5.<a href="#cite_note-Brown65-30">[26]</a><a href="#cite_note-Brown82-31">[27]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Europe_map_450.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Europe_map_450.PNG/350px-Europe_map_450.PNG" decoding="async" width="350" height="254" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Europe_map_450.PNG/525px-Europe_map_450.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Europe_map_450.PNG/700px-Europe_map_450.PNG 2x" data-file-width="800" data-file-height="580" /></a><figcaption>Bản đồ phác lược biên giới chính trị ở châu Âu khoảng năm 450</figcaption></figure> Năm 376, người <a href="/wiki/Ostrogoth" class="mw-redirect" title="Ostrogoth">Ostrogoth</a>, trốn chạy khỏi <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hung" title="Người Hung">người Hung</a>, được hoàng đế <a href="/wiki/Valens" title="Valens">Valens</a> (cai trị 364-378) cho phép định cư tại tỉnh <a href="/wiki/Thracia_(T%E1%BB%89nh_La_M%C3%A3)" title="Thracia (Tỉnh La Mã)">Thracia</a> ở <a href="/wiki/Balkan" title="Balkan">Balkan</a>. Sự định cư này không diễn ra không êm ả, và khi những viên chức không giải quyết tốt tình huống, người Ostrogoth bắt đầu cướp bóc và tàn phá<a href="#cite_note-33">[chú thích 5]</a> Valens, người tìm cách dẹp tắt sự hỗn loạn, đã bị giết trong khi đánh nhau với người Ostrogoth tại <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Hadrianopolis" title="Trận Hadrianopolis">trận Hadrianopolis</a> ngày 9 tháng 8 năm 378.<a href="#cite_note-Bauer47-34">[29]</a> Không kém gì những liên minh bộ tộc như vậy từ phương bắc, các chia rẽ nội bộ trong lòng đế chế, đặc biệt là bên trong giáo hội Kitô, cũng gây nên nhiều vấn đề.<a href="#cite_note-Bauer56-35">[30]</a> Năm 400, người <a href="/wiki/Visigoth" class="mw-redirect" title="Visigoth">Visigoth</a> xâm lược đế quốc Tây Rôma, và tuy bị đẩy lùi khỏi Ý trong một thời gian ngắn, năm 410 dưới sự lãnh đạo của <a href="/wiki/Alaric_I" title="Alaric I">Alaric I</a> họ đã cướp thành Rôma.<a href="#cite_note-37">[chú thích 6]</a> Năm 406 người Halani, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vandal" title="Người Vandal">người Vandal</a> và người Suevi băng qua xứ <a href="/wiki/Gallia" title="Gallia">Gallia</a>; trong ba năm sau đó họ đã lan khắp xứ này và từ 409 tràn qua <a href="/wiki/Pyr%C3%A9n%C3%A9es" title="Pyrénées">Pyrénées</a> vào miền Iberia.<a href="#cite_note-Collins59-38">[32]</a> Cái gọi là "<a href="/wiki/Giai_%C4%91o%E1%BA%A1n_Di_c%C6%B0" title="Giai đoạn Di cư">Thời đại Di cư</a>" bắt đầu, khi nhiều dân tộc khác nhau, ban đầu chủ yếu là <a href="/wiki/C%C3%A1c_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c_German" class="mw-redirect" title="Các dân tộc German">các dân tộc German</a> di chuyển khắp châu Âu. <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Frank" title="Người Frank">Người Frank</a>, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Alemanni" title="Người Alemanni">người Alemanni</a>, người Burgundy đều dừng chân ở bắc Gallia trong khi <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Angles" class="mw-redirect" title="Người Angles">người Angles</a>, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Sachsen" class="mw-redirect" title="Người Sachsen">người Sachsen</a>, <a href="/wiki/Juti" title="Juti">người Juti</a> định cư tại <a href="/wiki/Qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o_Anh" title="Quần đảo Anh">quần đảo Anh</a>.<a href="#cite_note-Cunliffe417-39">[33]</a> Vào những năm 430 người Hung bắt đầu xâm lược đế chế; vua của họ là <a href="/wiki/Attila" title="Attila">Attila</a> (cai trị 434-453) lãnh đạo các cuộc xâm lược Balkan năm 442 và 447, Gallia năm 451, và Ý năm 452.<a href="#cite_note-James67-40">[34]</a> Chỉ đến khi Attila chết vào năm 453, liên minh Hung tan rã thì người Hung mới thôi là mối đe dọa cho đế chế.<a href="#cite_note-Bauer117-41">[35]</a> Những cuộc xâm lược từ các bộ lạc này đã thay đổi hoàn toàn bản chất chính trị và dân cư của thứ từng là Đế quốc Tây Rôma.<a href="#cite_note-Cunliffe417-39">[33]</a> Đến nửa cuối thế kỷ thứ 5 miền tây của đế chế bị chia ra thành các đơn vị chính trị khác nhau, cai trị bởi các bộ lạc đã xâm lược chúng trong nửa đầu thế kỷ.<a href="#cite_note-Wickham79-42">[36]</a> Việc hoàng đế cuối cùng của phương tây, <a href="/wiki/Romulus_Augustus" title="Romulus Augustus">Romulus Augustus</a>, bị phế truất năm 476 thường được xem là đánh dấu sự chấm dứt của đế quốc Tây Rôma.<a href="#cite_note-Wickham86-10">[10]</a><a href="#cite_note-43">[chú thích 7]</a> Đế quốc Đông Rôma, kể từ sau đó thường được gọi là Đế quốc Byzantine, không có mấy khả năng để khẳng định quyền cai trị trên những phần lãnh thổ phía tây bị mất. Các hoàng đế Byzantine vẫn giữ tuyên bố chúng thuộc về chủ quyền của mình, tuy nhiên dù không một vị vua nào ở phương Tây dám tuyên bố nâng mình lên làm hoàng đế ở phương Tây, Byzantine cũng không có cách nào xác lập lại sự thống trị; cuộc tái chinh phục <a href="/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C3%9D" title="Bán đảo Ý">bán đảo Ý</a> và miền phụ cận Địa Trung Hải của <a href="/wiki/Justinianus_I" title="Justinianus I">Justinianus I</a> (cai trị 527-565) là một ngoại lệ ngắn ngủi duy nhất.<a href="#cite_note-Collins116-44">[37]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Sơ_kỳ_Trung_Cổ">Sơ kỳ Trung Cổ</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=3" title="Sửa đổi phần “Sơ kỳ Trung Cổ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=3" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Sơ kỳ Trung Cổ">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/S%C6%A1_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Sơ kỳ Trung Cổ">Sơ kỳ Trung Cổ</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Các_xã_hội_mới">Các xã hội mới</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=4" title="Sửa đổi phần “Các xã hội mới”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=4" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Các xã hội mới">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Giai_%C4%91o%E1%BA%A1n_Di_c%C6%B0" title="Giai đoạn Di cư">Giai đoạn Di cư</a></div> Cấu trúc chính trị của Tây Âu thay đổi với sự kết thúc đế quốc Rôma thống nhất một thời. Mặc dù sự di cư các dân tộc thường được mô tả là những cuộc "xâm lược", chúng không chỉ là những cuộc viễn chinh quân sự thuần túy mà còn là những đợt di cư toàn bộ các bộ tộc vào đế quốc. Những đợt di dân như vậy xảy ra thuận lợi nhờ giới thượng lưu Tây Rôma không chịu hỗ trợ quân đội hoặc đóng các loại thuế để quân đội có thể kìm giữ man dân di cư.<a href="#cite_note-Brown122-45">[38]</a> Những hoàng đế ở thế kỉ 5 thường chịu sự điều khiển của những vị tướng quyền lực nắm quân đội như <a href="/wiki/Stilicho" title="Stilicho">Stilicho</a> (mất năm 408), <a href="/wiki/Aspar" title="Aspar">Aspar</a> (chết năm 471), <a href="/wiki/Ricimer" title="Ricimer">Ricimer</a> (chết năm 472) hay <a href="/wiki/Gundobad" title="Gundobad">Gundobad</a> (chết năm 516), những người chỉ một phần hoặc hoàn toàn không có gốc gác Rôma. Khi dòng tộc hoàng đế đứt đoạn, nhiều vị vua thay thế họ cũng mang dòng dõi ngoại dân. Hôn nhân giữa những vị vua này với giới thượng lưu Rôma xảy ra phổ biến đương thời.<a href="#cite_note-Wickham95-46">[39]</a> Điều này dẫn tới một sự dung hợp văn hóa Rôma với các tập quán của những bộ tộc xâm lược, bao gồm những nghị hội cho phép những đàn ông tự do của bộ tộc nhiều tiếng nói trong các vấn đề chính trị hơn trong nhà nước Rôma.<a href="#cite_note-Wickham100-47">[40]</a> Những vật tạo tác còn lưu lại đến nay của người Rôma và man dân thường tương tự nhau, và thường là man dân bắt chước Rôma.<a href="#cite_note-Collins100-48">[41]</a> Phần nhiều văn hóa văn tự và học thuật của những vương quốc mới cũng dựa trên các truyền thống trí thức Rôma.<a href="#cite_note-Collins96-49">[42]</a> Một khác biệt quan trọng là sự giảm hụt trong ngân sách thuế do những chính thể mới. Nhiều thực thể chính trị mới không còn chu cấp cho quân đội thông qua thuế, mà dựa vào việc ban cho tướng lĩnh đất đai hoặc cho thuê. Điều này giảm bớt nhu cầu ngân sách thuế lớn và hệ thống đánh thuế Rôma tan rã.<a href="#cite_note-Wickham102-50">[43]</a> Chiến tranh thường xuyên xảy ra giữa các vương quốc và cả trong nội bộ vương quốc. Chế độ nô lệ suy giảm khi nguồn cung suy yếu, các đô thị suy sút và nhìn chung xã hội trở nên nông thôn hóa.<a href="#cite_note-Backman86-51">[44]</a><a href="#cite_note-53">[chú thích 8]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg/220px-Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg" decoding="async" width="220" height="110" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg/330px-Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/54/Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg 2x" data-file-width="404" data-file-height="202" /></a><figcaption>Đồng tiền đúc hình <a href="/wiki/Theodoric_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" class="mw-redirect" title="Theodoric Đại đế">Theodoric Đại đế</a></figcaption></figure> Giữa thế kỉ 5 và thế kỉ 6, những dân tộc mới và những cá nhân hùng mạnh lấp vào chỗ trống chính trị để lại bởi chính phủ trung ương tập quyền Rôma.<a href="#cite_note-Collins96-49">[42]</a> Người Ostrogoth định cư ở Italia vào cuối thế kỉ 5 dưới thời <a href="/wiki/Theodoric_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" class="mw-redirect" title="Theodoric Đại đế">Theodoric Đại đế</a> (mất năm 526) và thành lập một <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ostrogoth" title="Vương quốc Ostrogoth">vương quốc</a> đánh dấu sự hợp tác giữa người Ý và người Ostrogoth, ít nhất là cho đến những cuối triều đại của Theodoric.<a href="#cite_note-James82-54">[46]</a> Người Burgundy định cư tại Gallia, và sau khi một triều đại trước đó bị người Hung hủy diệt, họ thành lập một vương quốc vào những năm 440. Giữa miền <a href="/wiki/Gen%C3%A8ve" title="Genève">Genève</a> và <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> ngày nay, nó trở thành một <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Burgundia" title="Vương quốc Burgundia">triều đại hùng mạnh</a> của Burgundy trong cuối thế kỉ 5 và đầu thế kỉ 6.<a href="#cite_note-James77-55">[47]</a> Ở miền bắc Gallia, người Frank và người Briton xây dựng những thể chế nhỏ. <a href="/wiki/Francia" title="Francia">Vương quốc của người Frank</a> có trung tâm năm ở miền đông nam Gallia, và vị vua mà ta có được nhiều thông tin là Childeric (mất năm 481).<a href="#cite_note-57">[chú thích 9]</a> Dưới triều đại con trai của Childeric là <a href="/wiki/Clovis_I" title="Clovis I">Clovis</a> (cai trị 509-511), vương quốc Frank mở rộng và cải sang Ki-tô giáo. Người Briton, gắn bó với dân bản địa của <a href="/wiki/Britannia" class="mw-redirect" title="Britannia">Britannia</a>-tức <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Anh" class="mw-redirect" title="Đảo Anh">Đại Anh</a> (Great Britain) ngày nay-định cư ở nơi nay gọi là <a href="/wiki/Bretagne" class="mw-redirect mw-disambig" title="Bretagne">Bretagne</a>.<a href="#cite_note-James78-58">[49]</a> Những nền quân chủ khác được thiết lập bởi <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Visigoth" title="Vương quốc Visigoth">người Visigoth ở Tây Ban Nha</a>, người Suevi ở tây bắc Tây Ban Nha, và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Vandal" title="Vương quốc Vandal">người Vandal ở Bắc Phi</a>.<a href="#cite_note-James77-55">[47]</a> Trong thế kỉ 6, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Lombard" title="Người Lombard">Người Lombard</a> định cư ở bắc Italia, thay thế vương quốc Ostrogoth bằng một nhóm những công quốc thỉnh thoảng mới bầu ra một vị vua cai quản chung. Đến cuối thế kỉ 6 sự sắp đặt này mới chuyển thành một nền quân chủ truyền ngôi.<a href="#cite_note-Collins196-59">[50]</a> Những cuộc xâm lăng mang những nhóm sắc tộc mới tới châu Âu, mặc dù không đồng đều vì một số khu vực nhận những dòng di cư nhiều hơn vùng khác. Chẳng hạn ở Gallia, những người xâm lược định cư chủ yếu ở miền đông bắc so với tây nam. <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Slav" title="Người Slav">Người Slav</a> định cư ở Trung và Đông Âu và bán đảo Balkan. Sự định cư của các dân tộc kéo theo sự thay đổi trong ngôn ngữ. <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Latin" class="mw-redirect" title="Tiếng Latin">Tiếng Latin</a> của Đế quốc Tây Rôma dần dần bị thay thế bởi những ngôn ngữ dựa trên Latin, nhưng có những đặc trưng riêng, được gọi là <a href="/wiki/Nh%C3%B3m_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_R%C3%B4man" title="Nhóm ngôn ngữ Rôman">các ngôn ngữ Roman</a>. Những thay đổi từ Latin sang ngôn ngữ mới mất nhiều thế kỉ. <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Tiếng Hy Lạp">Tiếng Hy Lạp</a> vẫn duy trì là ngôn ngữ của Đế quốc Byzantine, nhưng sự di cư của người Slav dẫn đến sự lan truyền <a href="/wiki/Ng%E1%BB%AF_t%E1%BB%99c_Slav" title="Ngữ tộc Slav">các ngôn ngữ Slav</a> ở Đông Âu.<a href="#cite_note-Davies235-60">[51]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Byzantine_trường_tồn">Byzantine trường tồn</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=5" title="Sửa đổi phần “Byzantine trường tồn”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=5" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Byzantine trường tồn">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg/220px-Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg" decoding="async" width="220" height="162" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg/330px-Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg/440px-Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg 2x" data-file-width="2024" data-file-height="1489" /></a><figcaption><a href="/wiki/Tranh_kh%E1%BA%A3m" title="Tranh khảm">Tranh khảm</a> minh họa <a href="/wiki/Justinianus_I" title="Justinianus I">Justinianus I</a> và giám mục của <a href="/wiki/Ravenna" title="Ravenna">Ravenna</a>, cận vệ, và quần thần<a href="#cite_note-Adams158-61">[52]</a></figcaption></figure> Trong khi Tây Âu chứng kiến sự hình thành những vương quốc mới, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_R%C3%B4ma" class="mw-redirect" title="Đế quốc Đông Rôma">Đế quốc Đông Rôma</a> vẫn còn nguyên vẹn và trải qua một sự phục hồi kinh tế cho tới đầu thế kỉ 7. Ít có cuộc xâm lược động đến miền đông đế chế; hầu hết xảy ra ở vùng Balkan. Hòa bình với <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Sassanid" class="mw-redirect" title="Nhà Sassanid">Ba Tư</a>, kẻ thù truyền kiếp của Rôma, kéo dài trong phần lớn thế kỉ 5. Đế quốc phương đông đặc trưng bởi những mối quan hệ gần gũi hơn giữa nhà nước chính trị và Giáo hội Ki-tô, và những vấn đề giáo lý có một vai trò quan trọng hơn trong chính trị phương đông so với Tây Âu. Sự phát triển của nền pháp lý bao gồm sự hoàn chỉnh <a href="/wiki/Lu%E1%BA%ADt_La_M%C3%A3" title="Luật La Mã">Luật Rôma</a>; nỗ lực đầu tiên-Bộ luật Theodosianus-hoàn tất năm 438.<a href="#cite_note-Wickham81-62">[53]</a> Dưới triều đại hoàng đế Justinian (cai trị 527-565), một đợt biên soạn mới diễn ra <a href="/wiki/B%E1%BB%99_lu%E1%BA%ADt_Justinianus" class="mw-redirect" title="Bộ luật Justinianus">Bộ luật Justinianus</a> hay Corpus Juris Civilis (Bộ Luật Dân sự).<a href="#cite_note-Bauer200-63">[54]</a> Justinian cũng giám sát việc xây dựng Đại giáo đường <a href="/wiki/Hagia_Sophia" title="Hagia Sophia">Hagia Sophia</a> ở Contantinopolis và sự tái chinh phục Bắc Phi từ tay người Vandal và Ý từ người Ostrogoth<a href="#cite_note-Bauer206-64">[55]</a> của đội quân Rôma do viên tướng tài <a href="/wiki/Belisarius" title="Belisarius">Belisarius</a> (chết năm 565) thống lĩnh.<a href="#cite_note-Collins126-65">[56]</a> Cuộc chinh phục Ý không hoàn thành, bởi một sự bùng phát dịch hạch năm 542 đầy chết chóc, buộc Justinian dành phần cuối cuộc đời tập trung vào các biện pháp phòng thủ thay vì mở rộng tái chiếm.<a href="#cite_note-Bauer206-64">[55]</a> Khi vị hoàng đế băng hà, Byzantine đã lấy lại quyền kiểm soát phần lớn Ý, Bắc Phi, và có một chỗ đứng chân ở nam Tây Ban Nha. Nhiều nhà sử học chỉ trích tham vọng khôi phục Đế quốc Rôma thống nhất của Justinianus là tốn kém, tạo ra một đế quốc quá lớn vượt tầm kiểm soát và tạo điều kiện cho <a href="/wiki/Nh%E1%BB%AFng_cu%E1%BB%99c_x%C3%A2m_l%C6%B0%E1%BB%A3c_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%E1%BB%93i_Gi%C3%A1o" class="mw-redirect" title="Những cuộc xâm lược của người Hồi Giáo">người Hồi giáo xâm lược</a>; tuy nhiên những vấn đề mà những người kế tục Justinian đối diện không chỉ bởi việc tăng thuế quá mức để bù đắp chiến phí mà còn là bản chất dân sự của đế chế, khiến cho việc tăng quân số hết sức khó khăn.<a href="#cite_note-Brown8-66">[57]</a> Bên trong đế quốc sự xâm nhập từ từ vào vùng Balkan của người Slav tạo thêm một khó khăn nữa cho những người kế thừa Justinianus. Nó bắt đầu một cách chậm chạp, nhưng tới cuối những năm 540 các bộ lạc Slav đã tràn khắp Thrace và Illyrium, và đánh bại một đạo quân đế chế gần <a href="/wiki/Edirne" title="Edirne">Hadrianopolis</a> năm 551. Trong những năm 560 <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Avar" title="Người Avar">người Avar</a> bắt đầu mở rộng căn cứ của họ ở bờ bắc sông Danube, tới cuối thế kỉ 6 họ đã trở thành thế lực thống trị ở Trung Âu và thường xuyên có thể buộc các hoàng đế phương Đông nộp cống phẩm; thế lực của họ còn tồn tại tới năm 796.<a href="#cite_note-James95-67">[58]</a> Một vấn đề khác nảy sinh từ can dự của Hoàng đế <a href="/wiki/Mauricius" title="Mauricius">Mauricius</a> (cai trị 582-602) vào chính trị Ba Tư khi ông can thiệp để đưa <a href="/wiki/Khosrau_II" title="Khosrau II">Khosrau II</a> lên ngôi ở <a href="/wiki/Ctesiphon" title="Ctesiphon">Ctesiphon</a>. Điều này giúp tạo nên một thời kỳ hòa bình giữa hai cường quốc, nhưng khi Mauricius bị lật đổ, người Ba Tư đã lấy cớ xâm lược Byzantine, chiếm đóng phần lớn đế chế, bao gồm <a href="/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a>, <a href="/wiki/Syria" title="Syria">Syria</a> và <a href="/wiki/Ti%E1%BB%83u_%C3%81" title="Tiểu Á">Tiểu Á</a>, trước khi Hoàng đế <a href="/wiki/Heraclius" title="Heraclius">Heraclius</a> phản công thắng lợi, khôi phục toàn bộ lãnh thổ bị mất và ký hòa ước năm 628.<a href="#cite_note-Collins140-68">[59]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Xã_hội_phương_Tây">Xã hội phương Tây</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=6" title="Sửa đổi phần “Xã hội phương Tây”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=6" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Xã hội phương Tây">sửa mã nguồn</a>]</div> Ở Tây Âu, một số gia tộc thượng lưu Rôma diệt vong trong khi số còn lại tham gia vào Giáo hội nhiều hơn các sự vụ thế tục. Các giá trị gắn với nền học thức và giáo dục Rôma hầu như biến mất, và trong khi năng lực biết đọc biết viết vẫn là quan trọng, nó lui xuống thành một kĩ năng thực dụng hơn là một dấu hiệu về vị thế tinh hoa. Trong thế kỉ 4, <a href="/wiki/Gi%C3%AAr%C3%B4nim%C3%B4" title="Giêrônimô">Thánh Hieronymus</a> (mất năm 420) thuật lại giấc mơ thấy Thượng đế khiển trách ông vì đã dành nhiều thời gian đọc <a href="/wiki/Cicero" title="Cicero">Cicero</a> hơn là <a href="/wiki/Kinh_Th%C3%A1nh" title="Kinh Thánh">Kinh Thánh</a>. Đến thế kỉ 6, Thánh Gregorius của Tours (mất năm 594) cũng có một giấc mơ tương tự, nhưng ở đây là bị trừng trị vì học <a href="/wiki/T%E1%BB%91c_k%C3%BD" title="Tốc ký">tốc ký</a>.<a href="#cite_note-Brown174-69">[60]</a> Vào cuối thế kỉ 6, những phương tiện chính cho giảng truyền của Giáo hội đã chuyển sang âm nhạc và mỹ thuật thay vì sách.<a href="#cite_note-Brown181-70">[61]</a> Hầu hết các nỗ lực trí thức hướng vào việc bắt chước nền học vấn cổ điển, nhưng một vài tác phẩm độc đáo cũng được sáng tác, bên cạnh những bài hát truyền khẩu mà nay đã thất truyền. Các tác phẩm của Sidonius Apollinaris (mất 489), Cassiodorus (mất khoảng 585), và <a href="/wiki/Boethius" title="Boethius">Boethius</a> (mất khoảng 525) là tiêu biểu cho thời kỳ này.<a href="#cite_note-Brown45-71">[62]</a> Những thay đổi cũng diễn ra trong dân thường, khi mà văn hóa quý tộc tập trung vào những bữa yến tiệc lớn tổ chức ở các sảnh đường thay vì những mối quan tâm tới nghệ thuật. Trang phục giới thượng lưu thường đính rất nhiều trang sức vàng. Các vị vua và lãnh chúa xây dựng một giới thân cận quanh mình gồm những chiến binh tạo nên xương sống của quân đội.<a href="#cite_note-Geary56-72">[63]</a> Trong giới tinh hoa các mối ràng buộc thân tộc đóng vai trò quan trọng, bên cạnh các phẩm hạnh như trung thành, dũng cảm, và danh dự. Những mối ràng buộc này dẫn đến sự thịnh hành của các mối hận thù truyền kiếp (bởi nghĩa vụ trả thù cho người thân) trong xã hội quý tộc, chẳng hạn như ở xứ Gallia thời Merovingien theo lời thuật của Gregorius xứ Tours. Hầu hết các mối hận thù này kết thúc với những khoản bồi thường mạng người (tiếng Đức là wergeld).<a href="#cite_note-Wickham189-73">[64]</a> Phụ nữ tham gia vào xã hội quý tộc chủ yếu trong vai trò là vợ và mẹ, nhất là vị trí mẹ của một nhà cầm quyền đặc biệt nổi bật ở Gallia, Trong xã hội <a href="/wiki/Anglo-Saxon" class="mw-redirect" title="Anglo-Saxon">Anglo-Saxon</a> ít khi có những ấu vương khiến cho vai trò thái hậu yếu ớt hơn, nhưng bù lại ở đây các nữ tu viện trưởng nắm quyền rộng rãi ở các tu viện. Chỉ ở Ý dường như phụ nữ luôn được xem là ở dưới sự bảo vệ và kiểm soát của đàn ông.<a href="#cite_note-Wickham195-74">[65]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg/220px-Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg" decoding="async" width="220" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg/330px-Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg/440px-Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg 2x" data-file-width="2751" data-file-height="1668" /></a><figcaption>Tái dựng một ngôi làng Trung Cổ ở miền nông thôn Bavaria</figcaption></figure> Xã hội nông thôn ít được ghi chép lại hơn nhiều so với giới quý tộc. Hầu hết thông tin có được đến từ <a href="/wiki/Kh%E1%BA%A3o_c%E1%BB%95_h%E1%BB%8Dc" title="Khảo cổ học">Khảo cổ học</a>; chỉ một vài ghi chép chi tiết về đời sống nông dân trước thế kỉ 9 còn sót lại. Hầu hết những mô tả này gián tiếp xuất hiện trong các đạo luật hoặc từ con mắt của những tác giả thuộc giới thượng lưu.<a href="#cite_note-Wickham204-75">[66]</a> Những hình mẫu chiếm hữu đất ở phương Tây không đồng nhất; một vài khu vực có đất đai rất phân tán, nhưng ở những nơi khác những điền trang lớn lại phổ biến. Những sự khác biệt này cho phép một sự đa dạng những nếp sống khác nhau, một số do những quý tộc địa chủ thống trị trong khi một số cộng đồng có rất nhiều quyền tự trị.<a href="#cite_note-Wickham205-76">[67]</a> Quy mô định cư cũng rất khác nhau: một số nông dân sống trong những làng lớn có tới 700 cư dân; số khác sống trong những trang trại cách biệt nhau; và cả những vùng hai hình thức trên trộn lẫn với nhau.<a href="#cite_note-Wickham211-77">[68]</a> Không giống như thời Mạt kỳ Rôma, không có sự chia cách sắc nét nào giữa vị trí pháp lý của nông dân tự do và quý tộc, và một gia đình nông dân tự do có thể nâng mình lên qua vài thế hệ nhờ phục vụ trong quân đội để trở thành một lãnh chúa quyền lực.<a href="#cite_note-Wickham215-78">[69]</a> Đời sống và văn hóa thành thị thay đổi mạnh mẽ trong Sơ kỳ Trung Đại. Mặc dù các thành phố Ý vẫn có người cư trú, chúng co lại đáng kể về quy mô. Chẳng hạn Rôma, giảm từ dân số hàng trăm nghìn người xuống còn khoảng 30 nghìn vào cuối thế kỉ 6. Các đền thờ Rôma cải thành nhà thờ Công giáo và các tường thành vẫn được duy trì.<a href="#cite_note-Brown24-23">[20]</a> Ở Bắc Âu, các thành phố cũng thu hẹp, trong khi các công trình dân sự và các tòa nhà công cộng bị hủy hoại làm vật liệu xây dựng. Sự thành lập của những vương quốc mới cũng tạo ra sự phát triển ở những thị trấn được chọn làm thủ đô.<a href="#cite_note-City3-79">[70]</a> Mặc dù từng có những cộng đồng <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Do_Th%C3%A1i" title="Người Do Thái">Người Do Thái</a> trong nhiều thành phố Rôma, họ chịu đựng những thời kì ngược đãi sau khi đế quốc cải sang đạo Ki-tô. Chính thức mà nói họ được khoan dung, nhưng luôn chịu những áp lực cải đạo và có những thời kì bị xua đuổi tới những vùng khác.<a href="#cite_note-Jews191-80">[71]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sự_trỗi_dậy_của_Hồi_giáo">Sự trỗi dậy của Hồi giáo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=7" title="Sửa đổi phần “Sự trỗi dậy của Hồi giáo”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=7" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Sự trỗi dậy của Hồi giáo">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Nh%E1%BB%AFng_cu%E1%BB%99c_x%C3%A2m_l%C6%B0%E1%BB%A3c_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%E1%BB%93i_Gi%C3%A1o" class="mw-redirect" title="Những cuộc xâm lược của người Hồi Giáo">Những cuộc xâm lược của người Hồi Giáo</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Map_of_expansion_of_Caliphate.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Map_of_expansion_of_Caliphate.svg/290px-Map_of_expansion_of_Caliphate.svg.png" decoding="async" width="290" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Map_of_expansion_of_Caliphate.svg/435px-Map_of_expansion_of_Caliphate.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Map_of_expansion_of_Caliphate.svg/580px-Map_of_expansion_of_Caliphate.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="413" /></a><figcaption> <a href="/wiki/Cu%E1%BB%99c_x%C3%A2m_l%C6%B0%E1%BB%A3c_H%E1%BB%93i_Gi%C3%A1o" class="mw-redirect" title="Cuộc xâm lược Hồi Giáo">Đế chế Hồi giáo</a> và sự bành trướng của nó. Màu tối nhất là cương vực mở rộng từ 622 tới 632, màu đậm vừa là vùng mở rộng từ 632 tới 661, và vùng sáng nhất là lãnh thổ chiếm được từ 661 tới 750.</figcaption></figure> Những tín ngưỡng tôn giáo trong đế quốc Byzantine và Ba Tư chuyển đổi mạnh mẽ cuối thế kỷ 6 và đầu thế kỷ 7. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_Do_Th%C3%A1i" class="mw-redirect" title="Đạo Do Thái">Đạo Do Thái</a> là một đức tin cải đạo tích cực, và ít nhất một lãnh tụ chính trị <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Người Ả Rập">Người Ả Rập</a> cải sang đạo này.☃☃ Kitô giáo cũng cử những đoàn truyền giáo tích cực cạnh tranh với <a href="/wiki/H%E1%BB%8Fa_gi%C3%A1o" title="Hỏa giáo">đạo Zoroastre (Hỏa giáo)</a>, đặc biệt nhắm vào người dân ở <a href="/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Bán đảo Ả Rập">Bán đảo Ả Rập</a>. Những mối quan hệ phức tạp này hội tụ với sự trỗi dậy của đạo <a href="/wiki/Islam" class="mw-redirect" title="Islam">Islam</a> (Hồi giáo) ở Arabia dưới thời <a href="/wiki/Mohammed" class="mw-redirect" title="Mohammed">Mohammed</a> (mất năm 632).<a href="#cite_note-Collins143-81">[72]</a> Sau cái chết của ông, các đội quân Islam đã chinh phục phần lớn Byzantine và Ba Tư, bắt đầu với Syria năm 634-635, vươn tới Ai Cập năm 640-641, Ba Tư những năm 637-642, Bắc Phi cuối thế kỉ 7. Năm 711, người Hồi giáo vươn tới bán đảo Iberia và tới 714 chiếm phần lớn nơi này, một vùng mà họ gọi là <a href="/wiki/Al-Andalus" title="Al-Andalus">Al-Andalus</a>.<a href="#cite_note-Collins149-82">[73]</a> Các cuộc chinh phục của Hồi giáo đạt đến đỉnh điểm vào giữa thế kỉ 8. Sự thất bại của quân Hồi giáo trong <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Tours" title="Trận Tours">Trận Tours</a> năm 732 dẫn đến sự tái chiếm miền nam Pháp bởi người Frank, nhưng thực ra lý do chính của việc Hồi giáo ngừng tấn công châu Âu là cuộc đảo chính lật đổ <a href="/wiki/Khalifah" title="Khalifah">Khalifah</a> <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Omeyyad" title="Nhà Omeyyad">Omeyyad</a>. Triều đại kế tục là <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Abbas" title="Nhà Abbas">Nhà Abbas</a> dời đô tới <a href="/wiki/Bagdad" title="Bagdad">Bagdad</a> và từ đó bận tâm đến Trung Đông nhiều hơn châu Âu, để mất kiểm soát nhiều vùng đất Hồi giáo. Những con cháu dòng dõi Omeyyad chiếm đóng bán đảo Iberia, Nhà Aghlab kiểm soát Bắc Phi và <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Tulun" title="Nhà Tulun">Nhà Tulun</a> cai trị ở Ai Cập.<a href="#cite_note-Brown15-83">[74]</a> Đến giữa thế kỉ 8, các tuyến đường giao thương mới nổi lên ở Địa Trung Hải; thương mại giữa người Frank và người Ả Rập thay thế cho các tuyến đường hàng hải của Rôma trước kia. Người Frank cung cấp gỗ, lông thú, gươm và cả nô lệ để đổi lại lụa và các loại sợi khác, gia vị...và các kim loại quý từ Ả Rập.<a href="#cite_note-Cunliffe427-84">[75]</a> Thương mại và tiền tệ Các cuộc di cư và xâm lược ở thế kỉ 4 và 5 đã làm đứt đoạn mạng lưới giao thương giữa các miền Địa Trung Hải. Các sản phẩm châu Phi ngừng xuất khẩu sang châu Âu, đầu tiên không còn thấy trong nội địa và tới thế kỉ 7 chỉ còn thấy ở vài thành phố như Rôma hay <a href="/wiki/Naples" class="mw-redirect" title="Naples">Naples</a> và tới cuối thế kỉ 7 hoàn toàn không hiện diện dưới ảnh hưởng của cuộc chinh phục của Hồi giáo. Sự thay thế hàng hóa từ viễn dương bằng các sản phẩm địa phương là một xu hướng xảy ra ở các miền Rôma cũ trong suốt thời Sơ kỳ Trung Đại. Điều này đặc biệt rõ ràng ở những miền không nằm trên bờ Địa Trung Hải như bắc Gallia hay đảo Anh. Các hàng hóa hiếm hoi không phải từ địa phương mà khảo cổ học ghi nhận thường là những mặt hàng xa xỉ. Ở miền bắc châu Âu, mạng lưới buôn bán không chỉ có tính địa phương, mà các hàng hóa cũng thường đơn sơ, chỉ có một rất ít đồ gốm và các sản phẩm tinh xảo khác. Xung quanh bờ Địa Trung Hải, đồ gốm vẫn còn phổ biến và được vận chuyển từ nơi tương đối xa chứ không chỉ gồm hàng địa phương.<a href="#cite_note-Wickham218-85">[76]</a> Các nhà nước German khác nhau ở phương tây đều đúc những đồng tiền bắt chước những dạng Rôma và Byzantine sẵn có. <a href="/wiki/V%C3%A0ng" title="Vàng">Vàng</a> tiếp tục được khai thác để đúc tiền cho đến cuối thế kỉ 7, cho đến khi nó được thay thế bởi <a href="/wiki/B%E1%BA%A1c" title="Bạc">Bạc</a>. Đồng tiền bạc Frank nhỏ nhất là Denarius hay Denier, trong khi ở miền Anglo-Saxon là <a href="/wiki/Penny" title="Penny">Penny</a>. Từ những miền này, đồng denier và penny lan ra khắp châu Âu trong thời kì 700-1000. Tiền đồng hoặc đồng thau không được đúc, vàng cũng vậy, trừ miền Nam Âu. Các đồng tiền này chỉ có đơn vị nhỏ nhất mà không có đơn vị bội.<a href="#cite_note-Coin-86">[77]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Giáo_hội_và_đời_sống_tu_viện">Giáo hội và đời sống tu viện</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=8" title="Sửa đổi phần “Giáo hội và đời sống tu viện”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=8" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Giáo hội và đời sống tu viện">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg/170px-Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg" decoding="async" width="170" height="206" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg/255px-Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg/340px-Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg 2x" data-file-width="5272" data-file-height="6376" /></a><figcaption>Một bức tranh thế kỉ 11 minh họa thánh <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gr%C3%AAg%C3%B4ri%C3%B4_I" title="Giáo hoàng Grêgôriô I">Gregorius Cả</a> đang đọc cho một thư ký viết.</figcaption></figure> Ki-tô giáo từng là một nhân tố thống nhất chính yếu giữa miền Đông và Tây châu Âu, nhưng cuộc chinh phục Bắc Phi của người Ả Rập đã cắt lìa mối liên lạc đường biển giữa hai khu vực này. Giáo hội Byzantine ngày càng khác biệt trong ngôn ngữ, nghi lễ, luật lệ với Giáo hội phương Tây. Giáo hội phương Đông dùng tiếng Hy Lạp thay vì tiếng Latin ở phương Tây. Sự khác biệt về thần học và chính trị xuất hiện, và tới đầu và giữa thế kỉ 8 những vấn đề như sự Bài trừ thánh tượng, hôn nhân tăng lữ, và chế độ nhà nước kiểm soát nhà thờ đã tới mức độ mà sự khác biệt về văn hóa và tôn giáo giữa hai miền lớn hơn là những tương đồng.<a href="#cite_note-Collins218-87">[78]</a> Sự đổ vỡ chính thức xảy ra vào năm 1054, khi <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng" title="Giáo hoàng">Giáo hoàng</a> ở Rôma và <a href="/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_ph%E1%BB%A5_%C4%90%E1%BA%A1i_k%E1%BA%BFt_th%C3%A0nh_Constantinopolis" title="Thượng phụ Đại kết thành Constantinopolis">Thượng phụ Đại kết</a> ở Constantinopolis xung đột với nhau về quyền tối cao trong giáo hội và <a href="/wiki/V%E1%BA%A1_tuy%E1%BB%87t_th%C3%B4ng" title="Vạ tuyệt thông">rút phép thông công</a> lẫn nhau, dẫn tới sự phân chia Ki-tô giáo thành hai Giáo hội-nhánh phương Tây trở thành <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Giáo hội Công giáo">Công giáo Rôma</a> và nhánh phương Đông thành <a href="/wiki/Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%91ng_gi%C3%A1o_%C4%90%C3%B4ng_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Chính thống giáo Đông phương">Chính thống giáo Hy Lạp</a>.<a href="#cite_note-Davies328-88">[79]</a> Cấu trúc giáo hội thời Đế quốc Rôma tồn tại qua những đợt di dân và xâm lược hầu như nguyên vẹn ở phương Tây, nhưng ngôi vị giáo hoàng ít được coi trọng, và chỉ một vài <a href="/wiki/Gi%C3%A1m_m%E1%BB%A5c" title="Giám mục">giám mục</a> ở phương Tây xem giám mục của Rôma (tức Giáo hoàng) như là lãnh tụ về tôn giáo hay chính trị. Với việc Byzantine tái chinh phục Italia từ người Goth, trước năm 750 các Giáo hoàng muốn đăng quang cần sự chuẩn thuận từ Hoàng đế Đông Rôma và do đó nhiều Giáo hoàng quan tâm nhiều hơn tới các sự vụ ở Byzantine và các tranh cãi thần học ở phương Đông. Các bản lưu trữ thư từ của <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gr%C3%AAg%C3%B4ri%C3%B4_I" title="Giáo hoàng Grêgôriô I">Gregorius Cả</a> (Giáo hoàng những năm 590-604) cho thấy trong số hơn 850 bức thư, hầu hết là liên quan tới sự vụ ở Ý hay ở Constantinopolis. Phần duy nhất ở Tây Âu mà Giáo hoàng có ảnh hưởng là đảo Anh, nơi Gregorius gửi đoàn truyền giáo năm 597 để cải người Anglo-Saxon sang Ki-tô gáo.<a href="#cite_note-WIckham170-89">[80]</a> Những linh mục Ireland là những nhà truyền giáo tích cực nhất ở Tây Âu giữa thế kỉ 5 và 7, đầu tiên tới xứ Anh và Scotland sau đó tiến vào lục địa. Dẫn dắt bởi những tu sĩ như <a href="/wiki/C%C3%B4lumba" title="Côlumba">Columba</a> (mất năm 597) và <a href="/wiki/C%C3%B4lumban%C3%B4" title="Côlumbanô">Columbanus</a> (mất năm 615), họ đã lập nên những tu viện, dạy tiếng Latin và Hy Lạp, và soạn nhiều công trình tôn giáo lẫn thế tục.<a href="#cite_note-Colish62-90">[81]</a> Sơ kỳ Trung Đại cũng chứng kiến sự thịnh hành chế độ tu viện ở phương Tây. Hình hài đời sống tu viện được xác định bởi những truyền thống và tư tưởng vốn bắt nguồn từ những Giáo phụ sa mạc ở Ai Cập và Syria. Hầu hết các tu viện châu Âu thuộc vào loại tập trung vào trải nghiệm cộng đồng về đời sống tinh thần, khởi đầu vào thế kỉ 4 bởi thánh <a href="/wiki/Pachomius" class="mw-disambig" title="Pachomius">Pachomius</a> (mất năm 348). Những lý tưởng về đời sống tu viện lan truyền từ Ai Cập tới Tây Âu trong các thế kỉ 5 và 6 thông qua các sách kể truyện thánh như "Cuộc đời thánh <a href="/wiki/Ant%C3%B4n_C%E1%BA%A3" title="Antôn Cả">Antôn Cả</a>".<a href="#cite_note-Lawrence10-91">[82]</a> Thánh <a href="/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90%E1%BB%A9c_th%C3%A0nh_Norcia" title="Biển Đức thành Norcia">Benedictus của Nurcia</a> (mất năm 547) viết Luật Benedict cho tu viện vào thế kỉ 6, mô tả chi tiết những trách nhiệm điều hành và tôn giáo của một cộng đồng các tu sĩ lãnh đạo bởi một Tu viện trưởng.<a href="#cite_note-Lawrence18-92">[83]</a> Tu sĩ và các tu viện có một tác động sâu sắc lên đời sống tôn giáo và chính trị thời Sơ kỳ Trung Đại, trong nhiều trường hợp đã đóng vai trò như những nơi ủy thác đất đai cho những gia đình quyền quý, trung tâm tuyên truyền và ủng hộ cho hoàng gia ở những vùng mới chiếm đóng, và căn cứ cho các đoàn truyền giáo và nhập đạo.<a href="#cite_note-Wickham185-93">[84]</a> Chúng là những trụ sở dạy chữ và kiến thức chính và đôi khi là duy nhất trong một vùng. Nhiều trong số những bản thảo của văn học Latin cổ điển được chép lại trong các tu viện vào thời Sơ kỳ Trung Đại.<a href="#cite_note-Hamilton43-94">[85]</a> Các tu sĩ cũng là tác giả của những tác phẩm mới, bao gồm lịch sử, thần học, và các đề tài khác, với những đại diện như <a href="/wiki/B%C3%AA%C4%91a" title="Bêđa">Bêđa</a> (mất năm 735) ở miền bắc xứ Anh.<a href="#cite_note-Colish64-95">[86]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Châu_Âu_thời_Carolingien">Châu Âu thời Carolingien</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=9" title="Sửa đổi phần “Châu Âu thời Carolingien”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=9" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Châu Âu thời Carolingien">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Francia" title="Francia">Francia</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Frankish_Empire_481_to_814-en.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Frankish_Empire_481_to_814-en.svg/330px-Frankish_Empire_481_to_814-en.svg.png" decoding="async" width="330" height="250" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Frankish_Empire_481_to_814-en.svg/495px-Frankish_Empire_481_to_814-en.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Frankish_Empire_481_to_814-en.svg/660px-Frankish_Empire_481_to_814-en.svg.png 2x" data-file-width="1591" data-file-height="1205" /></a><figcaption>Bản đồ minh họa sự bành trướng của cường quốc Frank từ 481 tới 814</figcaption></figure> Miền đất của người Frank ở bắc Gallia chia ra thành ba vương quốc là <a href="/wiki/Austrasia" title="Austrasia">Austrasia</a>, <a href="/wiki/Neustria" title="Neustria">Neustria</a>, và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Burgundia" title="Vương quốc Burgundia">Burgundy</a> trong thế kỉ 6 và 7, có quan hệ lỏng lẻo với nhau vì vương vị ở ba vương quốc đều thuộc vương tộc Merovingian có Tổ tiên chung là <a href="/wiki/Clovis_I" title="Clovis I">Clovis</a>. Thế kỉ 7 chứng kiến một thời kì chiến tranh hỗn loạn giữa Austrasia và Neustria.<a href="#cite_note-Bauer246-96">[87]</a> Sự hỗn loạn này bị Pépin Già, <a href="/wiki/Qu%E1%BA%A3n_th%E1%BB%ABa" title="Quản thừa">Trưởng quản hoàng gia</a> Austrasia (mất năm 640) đứng đằng sau ngai vàng, khai thác. Con cháu Pépin thừa hưởng ngôi vị này, đóng vai trò cố vấn và nhiếp chính. Một trong những người chắt của ông, <a href="/wiki/Charles_Martel" title="Charles Martel">Charles Martel</a> (mất năm 741), thắng trận Poitiers năm 732, ngăn chặn sự xâm lặng của quân đội Hồi giáo qua dãy Pyrénées.<a href="#cite_note-Bauer347-97">[88]</a><a href="#cite_note-99">[chú thích 10]</a> Con trai của Charles Martel, <a href="/wiki/P%C3%A9pin_L%C3%B9n" title="Pépin Lùn">Pépin Lùn</a> (mất năm 768) tiến hành cuộc đảo chính năm 753 và thống nhất hai vương quốc Austrasia và Neustria, lập nên triều đại <a href="/wiki/Carolingiens" class="mw-redirect" title="Carolingiens">Carolingien</a>. Một cuốn biên niên sử đương thời cho rằng Pépin đã được Giáo hoàng <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_St%C3%AAphan%C3%B4_II" title="Giáo hoàng Stêphanô II">Stephanus II</a> (giữ ngôi 752-757) ủng hộ đảo chính. Pépin sử dụng bộ máy tuyên truyền để hợp thức hóa triều đại của mình, bằng cách mô tả nhà Merovingien là bất tài hoặc tàn bạo, tán tụng công lao của Charles Martel, và lan truyền những giai thoại về lòng mộ đạo cao cả của dòng họ ông. Đến lúc sắp qua đời năm 768, theo tục lệ người Frank Pépin chia vương quốc cho hai con trai, Charles và <a href="/wiki/Carloman_I" title="Carloman I">Carloman</a>. Khi Carloman chết bệnh, Charles không cho con nhỏ của em trai nối ngôi và tự đưa mình nên thành nhà vua duy nhất của Austrasia và Neustria. Charles, ngày nay thường được gọi dưới tên Charles Đại Đế hay <a href="/wiki/Charlemagne" title="Charlemagne">Charlemagne</a>, tiến hành một chương trình xâm lược quy mô kể từ năm 774, dần dần thống nhất một phần lớn châu Âu, lập lên một đế chế bao phủ phần lớn nước Pháp hiện nay, bắc Ý và miền Sachsen. Trong các cuộc chiến tranh kéo dài tới khoảng năm 800, ông tặng thưởng chiến lợi phẩm và đất đai chiếm được cho các đồng minh.<a href="#cite_note-Bauer371-100">[90]</a> Với việc chinh phục vương quốc Lombard (774), ông giải phóng Giáo hội Rôma khỏi nỗi sợ một cuộc xâm lược từ phía Bắc, xác lập <a href="/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng" class="mw-redirect" title="Lãnh thổ Giáo hoàng">Lãnh thổ Giáo hoàng</a>.<a href="#cite_note-Brown20-101">[91]</a><a href="#cite_note-103">[chú thích 11]</a> Vào ngày Giáng sinh năm 800, tại <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_cung_th%C3%A1nh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_Th%C3%A1nh_Ph%C3%AAr%C3%B4" title="Vương cung thánh đường Thánh Phêrô">Vương cung thánh đường Thánh Phêrô</a>, Giáo hoàng <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_L%C3%AA%C3%B4_III" title="Giáo hoàng Lêô III">Leo III</a> tuyên phong Charlemagne làm Hoàng đế của người Rôma.<a href="#cite_note-104">[93]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg/220px-Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg/330px-Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg/440px-Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg 2x" data-file-width="5912" data-file-height="3916" /></a><figcaption>Vương cung thánh đường của Charlemagne tại <a href="/wiki/Aachen" title="Aachen">Aachen</a>, hoàn thành vào năm 805<a href="#cite_note-Stalley73-105">[94]</a></figcaption></figure> Lễ đăng quang của Charlemagne được xem như một điểm bước ngoặt trong lịch sử trung đại, đánh dấu sự trở lại Đế quốc Tây Rôma trong hình hài mới, bởi tân hoàng đế cai trị trên phần lớn lãnh thổ trước kia thuộc các hoàng đế phương Tây.<a href="#cite_note-Backman109-106">[95]</a> Nó cũng đặt Charlemagne lên tư thế ngang hàng với Đế quốc Byzantine.<a href="#cite_note-Backman117-107">[96]</a> Tuy nhiên, có những khác biệt giữa đế quốc Carolingien mới thành lập và cả đế quốc Tây Rôma trước kia và đế quốc Byzantine đương thời. Lãnh thổ Frank chủ yếu là nông thôn, chỉ có một vài thành thị nhỏ. Hầu hết dân cư là nông dân sinh sống ở những trang trại nhỏ. Thương mại rất yếu ớt và hầu hết diễn ra với người Anh và <a href="/wiki/Scandinavia" title="Scandinavia">Scandinavia</a>, tương phản với Đế quốc Rôma xưa kia với mạng lưới giao thương tập trung ở miền Địa Trung Hải.<a href="#cite_note-Backman109-106">[95]</a> Đế chế Frank được cai trị bằng một triều đình lưu động, chu du cùng nhà vua từ miền này sang miền khác mà không có kinh đô thực sự, cùng với khoảng 300 quan lại được gọi là những bá tước (tiếng Pháp cổ:comte) cai quản những quận (tiếng Pháp cổ: conté, nguồn gốc của từ 'county' trong tiếng Anh hay tương tự). Tăng lữ và giám mục giáo phận cũng đóng vai trò quan lại, cung như các sứ thần của hoàng đế (tiếng Latin: missus dominicus) đóng vai trò thanh tra biệt phái và người giảng hòa.<a href="#cite_note-Davies302-108">[97]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Phục_Hưng_Carolingien">Phục Hưng Carolingien</h4>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=10" title="Sửa đổi phần “Phục Hưng Carolingien”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=10" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Phục Hưng Carolingien">sửa mã nguồn</a>]</div> Triều đình Charlemagne ở <a href="/wiki/Aachen" title="Aachen">Aachen</a> từng là trung tâm của một sự nảy nở văn hóa đôi khi được gọi là "Phục Hưng Carolingien". Thời kì này chứng kiến một sự gia tăng tỉ lệ biết chữ, sự phát triển của mỹ thuật, kiến trúc và luật học. Tu sĩ người Anh <a href="/wiki/Alcuin" title="Alcuin">Alcuin</a> (mất năm 804) được mời tới Aachen và truyền bá giáo dục tại các tu viện ở miền Northumbria. Cơ quan văn thư của Charlemagne tạo nên một kiểu chữ viết mới, ngày nay gọi là chữ Carolingien, <a href="#cite_note-110">[chú thích 12]</a> cho phép kiểu ghi chép thông thường giúp phát triển sự liên lạc trên khắp châu Âu. Charlemagne bảo trợ những thay đổi trong nghi lễ nhà thờ, áp đặt các dạng nghi lễ Rôma lên các vùng ông cai quản, cũng như những các <a href="/wiki/B%C3%ACnh_ca_Gregoriano" title="Bình ca Gregoriano">Bình ca Gregoriano</a> vào thánh ca nhà thờ. Một hoạt động quan trọng của các học giả thời kì này là sao chép, hiệu đính và truyền bá các tác phẩm đại cương về các chủ đề tôn giáo và thế tục, với mục đích khuyến khích việc học tập. Các công trình mới về các chủ đề tâm linh và sách giáo khoa cũng được lưu hành.<a href="#cite_note-Colish66-111">[99]</a> Các nhà ngữ pháp học của thời kì này đã chỉnh sửa ngôn ngữ Latin, biến nó từ dạng Tiếng Latin Cổ điển của Đế quốc Rôma thành một dạng linh hoạt hơn để phù hợp nhu cầu của giáo hội và chính quyền. Dưới thời Charlemagne, ngôn ngữ này đã phân kỳ quá nhiều khỏi ngôn ngữ cổ điển đến mức về sau nó được gọi là tiếng Latin Trung Cổ.<a href="#cite_note-Lang-112">[100]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Đế_quốc_tan_vỡ">Đế quốc tan vỡ</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=11" title="Sửa đổi phần “Đế quốc tan vỡ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=11" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Đế quốc tan vỡ">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Đế quốc La Mã Thần thánh">Đế quốc La Mã Thần thánh</a> và <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_Viking" title="Thời đại Viking">Thời đại Viking</a></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r63857330/mw-parser-output/.tmulti">.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{display:flex;flex-direction:column}.mw-parser-output .tmulti .trow{display:flex;flex-direction:row;clear:left;flex-wrap:wrap;width:100%;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{margin:1px;float:left}.mw-parser-output .tmulti .theader{clear:both;font-weight:bold;text-align:center;align-self:center;background-color:transparent;width:100%}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption{background-color:transparent}.mw-parser-output .tmulti .text-align-left{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .text-align-right{text-align:right}.mw-parser-output .tmulti .text-align-center{text-align:center}@media all and (max-width:720px){.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{width:100%!important;box-sizing:border-box;max-width:none!important;align-items:center}.mw-parser-output .tmulti .trow{justify-content:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{float:none!important;max-width:100%!important;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .trow>.thumbcaption{text-align:center}}</style><div class="thumb tmulti tright"><div class="thumbinner" style="width:417px;max-width:417px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:137px;max-width:137px"><div class="thumbimage"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Carolingian_territorial_divisions,_843.png" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png/135px-Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png" decoding="async" width="135" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png/203px-Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png/270px-Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png 2x" data-file-width="497" data-file-height="594" /></a></div></div><div class="tsingle" style="width:137px;max-width:137px"><div class="thumbimage"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Carolingian_territorial_divisions,_855.png" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png/135px-Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png" decoding="async" width="135" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png/203px-Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png/270px-Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png 2x" data-file-width="497" data-file-height="594" /></a></div></div><div class="tsingle" style="width:137px;max-width:137px"><div class="thumbimage"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Carolingian_territorial_divisions,_870.png" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png/135px-Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png" decoding="async" width="135" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png/203px-Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png/270px-Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png 2x" data-file-width="497" data-file-height="594" /></a></div></div></div><div class="trow" style="display:flex"><div class="thumbcaption">Phân chia lãnh thổ <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Carolingien" class="mw-redirect" title="Đế quốc Carolingien">Đế quốc Carolingien</a> năm 843, 855, và 870</div></div></div></div> Charlemagne dự định tiếp tục truyền thống Frank là chia lãnh thổ đế quốc cho những người con của mình, nhưng bất thành vì đến năm 813 chỉ còn một người con của ông còn sống là <a href="/wiki/Louis_M%E1%BB%99_%C4%90%E1%BA%A1o" class="mw-redirect" title="Louis Mộ Đạo">Louis Mộ Đạo</a> (cai trị 814-840). Ngay trước khi qua đời, Charlemagne đưa Louis lên làm thái tử. Triều đại của Louis đánh dầu bởi một loạt những sự chia cắt đế chế giữa các con trai của ông và từ năm 829 là các cuộc nội chiến giữa nhiều liên minh của phụ vương và các hoàng tử giành quyền kiểm soát các miền đế quốc. Cuối cùng, Louis chấp nhận cho con cả là <a href="/wiki/Lothaire_I" title="Lothaire I">Lothaire I</a> (mất năm 855) là hoàng đế và thừa hưởng Italia. Phần còn lại của đế chế chủ yếu được chia giữa Lothaire và <a href="/wiki/Charles_H%C3%B3i" title="Charles Hói">Charles Hói</a> (mất năm 877), con út của ông. Lothaire giữ <a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Frank" title="Đông Frank">Đông Frank</a>, bao gồm hai bờ sông Rhine về phía đông, để lại cho Charles <a href="/wiki/T%C3%A2y_Frank" class="mw-redirect" title="Tây Frank">Tây Frank</a> tới các miền tây của Rhineland và Alps. Louis German (mất 876), người con thứ ba từng nổi dậy chống em trai, được phép cai trị miền <a href="/wiki/Bavaria" class="mw-redirect" title="Bavaria">Bavaria</a> dưới quyền anh cả Lothaire. Tuy nhiên việc phân chia này vẫn chưa làm hài lòng các thành viên hoàng tộc: cháu nội hoàng đế là Pépin II của Aquitaine (con trai của hoàng tử Pépin I của Aquitaine đã chết) nổi loạn đòi làm chủ <a href="/wiki/Aquitaine" title="Aquitaine">Aquitaine</a>, trong khi Louis German tìm cách sáp nhập toàn bộ miền Đông Frank. Louis Mộ Đạo mất năm 840 trong lúc đế quốc vẫn trong cảnh rối ren.<a href="#cite_note-Bauer427-113">[101]</a> Một cuộc nội chiến dài ba năm theo sau hoàng đế băng hà chấm dứt bởi <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Verdun" title="Hiệp ước Verdun">Hiệp ước Verdun</a> (843), một vương quốc được thành lập giữa sông <a href="/wiki/Rhine" class="mw-redirect" title="Rhine">Rhine</a> và sông <a href="/wiki/Rh%C3%B4ne" title="Rhône">Rhône</a> dưới quyền cai trị của Lothaire cùng với các lãnh thổ ở Ý; Đồng thời đế vị của ông được xác nhận. Louis German kiểm soát Bavaria và miền đất phía đông ở Đức ngày nay. Charles Hói nhận miền phía tây Frank, bao gồm phần lớn nước Pháp hiện nay.<a href="#cite_note-Bauer427-113">[101]</a> Những người cháu và chắt của Charlemagne lại chia cắt vương quốc của họ cho các con cháu, cuối cùng khiến cho sự thống nhất nội bộ một thời hoàn toàn biến mất.<a href="#cite_note-Backman139-114">[102]</a><a href="#cite_note-116">[chú thích 13]</a> Năm 987 Carolingiens bị thay thế ở lãnh thổ phía tây, với sự đăng quang của <a href="/wiki/Hugh_Capet" class="mw-redirect" title="Hugh Capet">Hugh Capet</a> (cai trị 987-996) mở đầu vương triều Capetien ở Pháp.<a href="#cite_note-119">[chú thích 14]</a> Dòng dõi này ở miền Đông còn diệt vong sớm hơn, vào năm 911, với cái chết của Louis Thiếu Đế,<a href="#cite_note-Collins360-118">[105]</a> và việc Konrad I (cai trị 911-918), một người ngoài hoàng tộc, được bầu làm vua.<a href="#cite_note-Collins397-120">[106]</a> Sự đổ vỡ của Đế quốc Carolingien song hành với những cuộc xâm lược, di cư và cướp bóc bởi các kẻ thù bên ngoài. Các miền bờ biển <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đại Tây Dương">Đại Tây Dương</a> và phía bắc bị quấy nhiễu bởi người <a href="/wiki/Viking" class="mw-redirect" title="Viking">Viking</a>, những người cũng tấn công quần đảo Anh và định cư ở đó cũng như ở <a href="/wiki/Iceland" title="Iceland">Iceland</a>. Năm 911, thủ lĩnh Viking <a href="/wiki/Rollo" title="Rollo">Rollo</a> (mất khoảng 931) nhận được sự cho phép từ <a href="/wiki/Charles_III_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Charles III của Pháp">Charles Giản Dị</a> (cai trị 898-922) định cư cộng đồng Viking ở nơi về sau trở thành <a href="/wiki/Normandie" title="Normandie">Normandie</a>.<a href="#cite_note-Backman141-121">[107]</a><a href="#cite_note-123">[chú thích 15]</a> Miền đông của đế quốc Frank cũ, đặc biệt là ở Đức và Ý, chịu đựng những đợt công kích liên tục của <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hungary" title="Người Hungary">người Magyar</a> cho đến khi đội quân xâm lược thất bại tại <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Lechfeld" title="Trận Lechfeld">Trận Lechfeld</a> năm 955.<a href="#cite_note-Backman144-124">[109]</a> Trong khi đó, sự sụp đổ của triều đại Abbas dẫn tới thế giới Hồi giáo bị phân mảnh thành các tiểu quốc nhỏ hơn, một vài trong số đó bắt đầu bành trướng tới Italia và Sicilia, cũng như vượt Pyréneés vào miền Nam của một số vương quốc Frank.<a href="#cite_note-Bauer147-125">[110]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Các_vương_quốc_mới_và_Byzantine_hồi_sinh">Các vương quốc mới và Byzantine hồi sinh</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=12" title="Sửa đổi phần “Các vương quốc mới và Byzantine hồi sinh”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=12" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Các vương quốc mới và Byzantine hồi sinh">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Bulgaria_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" class="mw-redirect" title="Đế quốc Bulgaria thứ nhất">Đế quốc Bulgaria thứ nhất</a> và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Vương quốc Đức">Vương quốc Đức</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg/170px-Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg" decoding="async" width="170" height="196" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg/255px-Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg/340px-Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg 2x" data-file-width="2438" data-file-height="2812" /></a><figcaption>Một bảng ngà ở thế kỉ thứ 10 minh họa Chúa đón nhận một nhà thờ từ <a href="/wiki/Otto_I" class="mw-redirect" title="Otto I">Otto I</a></figcaption></figure> Các nỗ lực của các vị vua ở địa phương nhằm chống lại những kẻ xâm lược dẫn đến sự hình thành những thực thể chính trị mới. Ở nước Anh Anglo-Saxon, Vua <a href="/wiki/Alfred_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" class="mw-redirect" title="Alfred Đại đế">Alfred Đại đế</a> (cai trị 871-899) đạt được một thỏa thuận với thủ lĩnh Viking cuối thế kỉ 9, dẫn đến việc những di dân Đan Mạch định cư ở Northumbria, Mercia và, nhiều phần thuộc Đông Anglia.<a href="#cite_note-Collins378-126">[111]</a> Tới giữa thế kỉ 10, con cháu của Alfred đã hoàn thành chinh phục Northumbria, và khôi phục quyền cai quản của người Anh trên phần lớn đảo Anh.<a href="#cite_note-Collins387-127">[112]</a> Ở <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Anh" title="Bắc Anh">miền bắc Anh</a>, Kenneth MacAlpin (mất khoảng 860) thống nhất người Pict và <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Scotland" title="Người Scotland">Người Scotland</a>, lập nên Vương quốc Alba.<a href="#cite_note-Collins387-127">[112]</a> Trong khi đó, đầu thế kỉ 10, <a href="/wiki/Liudolfinger" class="mw-redirect" title="Liudolfinger">Nhà Ottonen</a> thiết lập vị trí thống trị ở Đức sau khi lãnh đạo đẩy lùi người Hungary. Những nỗ lực của gia tộc này đạt đến đỉnh cao với sự đăng quang ngôi Hoàng đế Rôma Thần thánh của <a href="/wiki/Otto_I" class="mw-redirect" title="Otto I">Otto I</a> năm 962 (cai trị 936-973).<a href="#cite_note-Collins394-128">[113]</a> Ông tìm kiếm sự công nhận của Đế quốc Byzantine với đế hiệu của mình, bằng cách cho con trai Otto II (cai trị 967-983) kết hôn với Theophanu (mất 991), con gái của hoàng đế Byzantine quá cố <a href="/wiki/Romanos_II" title="Romanos II">Romanos II</a> (cai trị 959-963) năm 972.<a href="#cite_note-Davies317-129">[114]</a> Đến cuối thế kỉ 10 vương quốc Italia đã rơi vào vùng ảnh hưởng của nhà Ottonen sau một thời gian ổn định;<a href="#cite_note-Wickham435-130">[115]</a> Otto III (cai trị 996-1002) dành phần lớn triều đại của ông cai trị ở vương quốc này<a href="#cite_note-Whitton152-131">[116]</a> Vương quốc Tây Frank bị chia nhỏ hơn nữa, và dù các vị vua vẫn đứng đầu trên danh nghĩa, phần lớn quyền lực chính trị đã rơi vào tay các lãnh chúa địa phương.<a href="#cite_note-Wickham439-132">[117]</a> Các nỗ lực truyền đạo Ki-tô tới Scandinavia trong thế kỉ 9 và 10 đã giúp tăng cường sự phát triển của các nền quân chủ ở <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Lịch sử Thụy Điển">Thụy Điển</a>, <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%C4%90an_M%E1%BA%A1ch" title="Lịch sử Đan Mạch">Đan Mạch</a> và <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Na_Uy" title="Lịch sử Na Uy">Na Uy</a>, thu nhận nhiều quyền lực và lãnh thổ. Một vài vị vua cải sang Ki-tô giáo, nhưng tới năm 1000 không phải tất cả. Người Scandinavi cũng bành trướng và lập thuộc địa khắp châu Âu. Bên cạnh định cư ở Ireland, xứ Anh, và Normandie, các đợt di dân còn diễn ra ở nơi là nước Nga này nay và <a href="/wiki/Iceland" title="Iceland">Iceland</a>. Các thương nhân và cướp biển người Thụy Điển tràn xuống những con sông ở thảo nguyên Nga, thậm chí còn thử tấn công bất thành Constantinople vào những năm 860 và 907.<a href="#cite_note-Collins385-133">[118]</a> Nước Tây Ban Nha Ki-tô giáo, ban đầu bị đẩy lùi vào một vùng nhỏ phía bắc bán đảo, đã mở rộng chậm chạp về phía nam suốt các thế kỉ 9 và 10, lập nên các Vương quốc Asturias và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Le%C3%B3n" title="Vương quốc León">Vương quốc León</a>.<a href="#cite_note-Wickham500-134">[119]</a> Ở Đông Âu, Byzantine hồi phục lại sự thịnh vượng của mình dưới thời các Hoàng đế <a href="/wiki/Basil_I" class="mw-redirect" title="Basil I">Basil I</a> (cai trị 867-886), Leo VI (886-912) và Constantinus VII (913-959) thuộc Nhà Macedonian. Thương mại hồi sinh và các vị hoàng đế trông nom việc mở rộng một nền hành chính thống nhất cho các tỉnh. Quân đội được tổ chức lại, cho phép các Hoàng đế John I (cai trị 969-976) và <a href="/wiki/Basil_II" class="mw-redirect" title="Basil II">Basil II</a> (cai trị 976-1025) mở rộng cương vực đế chế ở mọi hướng. Triều đình đế quốc ở Constantinople là trung tâm của một sự hồi sinh trong nghiên cứu cổ điển, một thời kì mà giờ đôi khi gọi là "Phục Hưng Macedonia". Các tác giả như John Geometres (sống khoảng thế kỉ 10) sáng tác những khúc ca, bài thơ, và các tác phẩm mới.<a href="#cite_note-Davies318-135">[120]</a> Các nỗ lực truyền giáo của cả giới tăng lữ Tây và Đông dẫn tới sự cải đạo của người <a href="/wiki/Moravia" class="mw-redirect" title="Moravia">Moravia</a>, người Bulgary, người Bohemia, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ba_Lan" title="Người Ba Lan">người Ba Lan</a>, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hungary" title="Người Hungary">người Hungary</a>, và các cư dân Slav ở <a href="/wiki/Rus_Kiev" class="mw-redirect" title="Rus Kiev">Rus Kiev</a>.<a href="#cite_note-Davies321-136">[121]</a> Bulgaria, thành lập khoảng năm 680, đạt đến đỉnh cao sau đó, vươn từ <a href="/wiki/Budapest" title="Budapest">Budapest</a> tới <a href="/wiki/H%E1%BA%AFc_H%E1%BA%A3i" class="mw-redirect" title="Hắc Hải">Hắc Hải</a> và từ sông Dnieper ở <a href="/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a> ngày nay tới <a href="/wiki/Bi%E1%BB%83n_Adriatic" title="Biển Adriatic">Biển Adriatic</a>.<a href="#cite_note-Crampton12-137">[122]</a> Suy yếu dần bởi các cuộc chiến tranh với các thế lực khác, tới năm 1018, những quý tộc người Bulgary cuối cùng đã đầu hàng đế quốc Byzantine.<a href="#cite_note-Curta246-138">[123]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nghệ_thuật_và_kiến_trúc">Nghệ thuật và kiến trúc</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=13" title="Sửa đổi phần “Nghệ thuật và kiến trúc”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=13" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Nghệ thuật và kiến trúc">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_th%E1%BB%9Di_trung_c%E1%BB%95" class="mw-redirect" title="Kiến trúc thời trung cổ">Kiến trúc thời trung cổ</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KellsFol032vChristEnthroned.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/KellsFol032vChristEnthroned.jpg/170px-KellsFol032vChristEnthroned.jpg" decoding="async" width="170" height="222" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/KellsFol032vChristEnthroned.jpg/255px-KellsFol032vChristEnthroned.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/KellsFol032vChristEnthroned.jpg/340px-KellsFol032vChristEnthroned.jpg 2x" data-file-width="1484" data-file-height="1934" /></a><figcaption>Một trang từ cuốn <a href="/wiki/Ph%C3%BAc_%C3%82m_Kells" title="Phúc Âm Kells">Phúc Âm Kells</a>, một thánh kinh minh họa được chế tác tại quần đảo Anh cuối thế kỉ 8 hoặc đầu thế kỉ 9<a href="#cite_note-Nees145-139">[124]</a></figcaption></figure> Rất ít công trình đồ sộ bằng đá nào được xây dựng trong thời kì giữa các giáo đường kiểu Constantine thế kỉ 4 tới thế kỉ 8, mặc dù ở thế kỉ 6-7 khá nhiều giáo đường cỡ nhỏ xuất hiện. Tới đầu thế kỉ 8, Đế quốc Carolingien hồi sinh dạng kiến trúc nhà thờ lớn.<a href="#cite_note-Stalley29-140">[125]</a> Một đặc điểm của nhà thờ thời kì này là sử dụng cánh ngang,<a href="#cite_note-Stalley43-141">[126]</a> tức những "cánh tay" của một công trình có hình chữ thập vuông góc với trục chính hay gian giữa của nó.<a href="#cite_note-Cosman247-142">[127]</a> Các đặc điểm khác của kiến trúc nhà thờ bao gồm tháp trung tâm, và mặt tiền đồ sộ thường nằm ở phía tây của tòa nhà.<a href="#cite_note-Stalley49-143">[128]</a> Nghệ thuật Carolingien chỉ nhằm phục vụ cho một nhóm nhỏ những nhân vật ở triều đình, các tu viện và giáo đường. Nó bị thống ngự bởi nỗ lực lấy lại chân giá trị và chủ nghĩa cổ điển trong nghệ thuật cung đình Rôma và Byzantine. Trong khi ở quần đảo Anh hình thành nghệ thuật đảo quốc, hay sự kết hợp của truyền thống Celt với nghệ thuật Anglo-Saxon trong trang trí với các hình thức Địa Trung Hải, các tác phẩm chính còn lưu lại ngày nay là các thánh kinh minh họa và các phù điêu chạm ngà (mẫu của những tác phẩm trên kim loại đã bị nung chảy).<a href="#cite_note-Kitzinger36-144">[129]</a><a href="#cite_note-Henderson18-145">[130]</a> Các vật tạo tác từ kim loại quý là dạng nghệ thuật đỉnh cao của thời đại này, nhưng hầu hết đã thất truyền chỉ trừ một vài cây thập tự như Thánh giá Lothaire, một vài hòm thánh tích, và các vật khai quật được hầm mộ Sutton Hoo (Anglo-Saxon), các kho báu ở Gourdon (Merovingien), Guarrazar (Vigigoth) và Nagyszentmiklós (Byzantine). Trâm cài đầu là một phần quan trọng của trang sức cá nhân giới thượng lưu, một số chiếc tinh xảo còn lưu lại tới nay như Trâm Tara (Ireland).<a href="#cite_note-Henderson36-146">[131]</a> Các sách Phúc Âm được trang trí dầy đặc cũng còn được bảo tồn với số lượng lớn, trong đó có những tác phẩm nổi bật về hàm lượng nghệ thuật như <a href="/wiki/Ph%C3%BAc_%C3%82m_Kells" title="Phúc Âm Kells">Phúc Âm Kells</a>, Phúc Âm Lindisfarne, và cuốn sách kinh của Charles Hói, Codex Aureus của St. Emmeram nổi tiếng và làm từ vàng và khảm đá quý.<a href="#cite_note-Benton41-147">[132]</a> Triều đình Charlemagne dường như đã đóng vai trò tiếp nhận điêu khắc tượng hình quy mô lớn vào Nghệ thuật Ki-tô giáo,<a href="#cite_note-Lasko16-148">[133]</a> và tới cuối thời kì này các tượng có kích thước giống người thật như Thánh giá Gero trở thành phổ biến trong các nhà thờ lớn.<a href="#cite_note-Henderson233-149">[134]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Thành_tựu_quân_sự">Thành tựu quân sự</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=14" title="Sửa đổi phần “Thành tựu quân sự”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=14" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Thành tựu quân sự">sửa mã nguồn</a>]</div> Trong thời mạt kì Đế quốc Rôma, những phát triển chính về quân sự là nỗ lực tạo ra một lực lượng kỵ binh hiệu quả cũng như tiếp tục phát triển hai loại quân có tính đặc chủng cao. Sự thành lập của kỵ binh trang bị nặng <a href="/wiki/Cataphract" title="Cataphract">Cataphract</a> (quân thiết kỵ) là một đặc điểm quan trọng của quân đội La mã thế kỉ 5. Các đội quân man dân có trọng tâm khác nhau trong đội hình-người Anglo-Saxon chủ yếu bao gồm bộ binh trong khi quân Vandal và Visigoth có một tỉ lệ kỵ binh đáng kể.<a href="#cite_note-NicolleWestern28-150">[135]</a> Thời kỳ đầu xâm lược, yên cương còn chưa được biết đến, gây hạn chế cho tính hữu dụng của kỵ binh trong vai trò quân xung kích.<a href="#cite_note-NicolleWestern30-151">[136]</a> Sự thay đổi lớn nhất trong thời kì này là sự tiếp nhận loại cung của người Hung thay cho cung Scythia yếu hơn trước đó.<a href="#cite_note-NicolleWestern31-152">[137]</a> Một sự phát triển khác là việc sử dụng ngày càng nhiều trường kiếm và <a href="#cite_note-NicolleWestern34-153">[138]</a> và sự thay thế dần Áo giáp vảy bằng Áo giáp lưới và Áo giáo tấm.<a href="#cite_note-NicolleWestern39-154">[139]</a> Tầm quan trọng của bộ binh và khinh kỵ bắt đầu suy giảm vào đầu thời Carolingien, trong khi thiết kị tinh nhuệ trở thành nòng cốt. Việc đánh thuế dân quân lên dân tự do suy giảm trong thời kì này.<a href="#cite_note-NicolleWestern58-155">[140]</a> Mặc dù phần lớn quân đội Carolingien cưỡi ngựa, một tỉ lệ lớn trong đó là bộ binh cưỡi ngựa (chỉ để tăng tính cơ động, còn dàn trận tấn công kiểu bộ binh), thay vì kỵ binh thực sự.<a href="#cite_note-NicolleWestern76-156">[141]</a> Một ngoại lệ là nước Anh Anglo-Saxon nơi quân đội vẫn hợp thành từ các đội quân tuyển mộ ở địa phương, gọi là fyrd (dân quân) do quý tộc địa phương đó chỉ huy.<a href="#cite_note-NicolleWestern67-157">[142]</a> Về mặt kĩ thuật, một trong những thay đổi chính là sự trở lại của <a href="/wiki/N%E1%BB%8F" title="Nỏ">Nỏ</a> vốn từng xuất hiện và mai một trong thời Rôma.<a href="#cite_note-NicolleWestern80-158">[143]</a> Một thay đổi khác là sự xuất hiện của yên cương cho phép tăng hiệu quả đột kích của kỵ binh. Móng ngựa cũng xuất hiện và tỏ ra hữu ích ngoài cả ý nghĩa quân sự, nó cho phép ngựa có thể sử dụng ở những địa hình nhiều đá.<a href="#cite_note-NicolleWestern88-159">[144]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Trung_kỳ_Trung_Cổ">Trung kỳ Trung Cổ</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=15" title="Sửa đổi phần “Trung kỳ Trung Cổ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=15" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Trung kỳ Trung Cổ">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Trung_k%E1%BB%B3_Trung_c%E1%BB%95" class="mw-redirect" title="Trung kỳ Trung cổ">Trung kỳ Trung cổ</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Xã_hội_và_đời_sống_kinh_tế">Xã hội và đời sống kinh tế</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=16" title="Sửa đổi phần “Xã hội và đời sống kinh tế”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=16" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Xã hội và đời sống kinh tế">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Phong_ki%E1%BA%BFn" class="mw-disambig" title="Phong kiến">Phong kiến</a></div><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Cleric-Knight-Workman.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Cleric-Knight-Workman.jpg/220px-Cleric-Knight-Workman.jpg" decoding="async" width="220" height="217" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Cleric-Knight-Workman.jpg/330px-Cleric-Knight-Workman.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Cleric-Knight-Workman.jpg/440px-Cleric-Knight-Workman.jpg 2x" data-file-width="1278" data-file-height="1262" /></a><figcaption>Một bức tranh minh họa Pháp thời Trung Cổ về ba giai cấp trong xã hội: <a href="/wiki/T%C4%83ng_l%E1%BB%AF" class="mw-redirect" title="Tăng lữ">tăng lữ</a>, <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9" title="Hiệp sĩ">hiệp sĩ</a> và <a href="/wiki/N%C3%B4ng_d%C3%A2n" title="Nông dân">nông dân</a>.<a href="#cite_note-Whitton134-160">[145]</a> Mối quan hệ giữa các giai cấp này nằm trong khuôn khổ của <a href="/wiki/Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_phong_ki%E1%BA%BFn" class="mw-redirect" title="Chế độ phong kiến">Chế độ phong kiến</a> và Chế độ trang viên.<a href="#cite_note-Gainty352-161">[146]</a></figcaption></figure> Trung kỳ Trung Đại chứng kiến một sự gia tăng dân số. Dân cư châu Âu tăng từ khoảng 35 triệu năm 1000 lên khoảng 80 triệu năm 1347, mặc dù nguyên nhân chính xác vẫn còn chưa rõ ràng: có thể là những kĩ thuật canh tác cải tiến, sự suy giảm của chiếm hữu nô lệ, một <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%E1%BA%A5m_Trung_c%E1%BB%95" title="Thời kỳ ấm Trung cổ">khí hậu ấm hơn</a> hoặc nhờ không chịu những cuộc xâm lược.<a href="#cite_note-Jordan5-162">[147]</a><a href="#cite_note-Backman156-163">[148]</a> Tới khoảng 90 phần trăm dân số châu Âu là nông dân sống ở nông thôn. Nhiều người không còn sống trong những nông trang biệt lập mà gia nhập vào những cộng đồng nhỏ, tức các Trang viên hoặc làng.<a href="#cite_note-Backman156-163">[148]</a> Những nông dân này thường chịu lệ thuộc vào một lãnh chúa quý tộc về đất canh tác và các dịch vụ khác, trong một hệ thống gọi là Chế độ trang viên. Tuy thế vẫn có một lượng nhỏ nông dân tự do trong suốt thời kỳ này và cả sau đó,<a href="#cite_note-Backman164-164">[149]</a> phân bố ở Nam Âu nhiều hơn là miền bắc. Việc phá rừng lấy đất canh tác, hoặc khuyến khích nông dân khẩn hoang cũng đóng góp vào sự gia tăng dân số.<a href="#cite_note-Epstein52-165">[150]</a> Các giai tầng khác của xã hội bao gồm quý tộc, tăng lữ và thị dân. Quý tộc, bao gồm giới quyền quý có tước hiệu và các <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9" title="Hiệp sĩ">Hiệp sĩ</a> đơn thuần, khai thác lợi ích từ các trang viên và nông dân, mặc dù thẳng thừng thì họ không sở hữu đất đai mà là được ban quyền thu lợi tức của đất đai từ trang viên hay các miền đất khác từ một chúa tể đứng trên họ, trong một hệ thống gọi là <a href="/wiki/Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_phong_ki%E1%BA%BFn" class="mw-redirect" title="Chế độ phong kiến">Chế độ phong kiến</a>. Trong thế kỉ 11 và 12, những miền đất này, tức những <a href="/wiki/Th%C3%A1i_%E1%BA%A5p" title="Thái ấp">Đất phong</a> (hay thái ấp), trở thành có tính thừa kế, và ở nhiều vùng không còn có thể bị phân chia giữa những người thừa kế khác nhau của một gia trưởng như thời kì đầu Trung Cổ. Thay đó, hầu hết thái ấp và đất đai khác được truyền cho con trai cả của gia trưởng.<a href="#cite_note-Barber37-166">[151]</a> Sự thống trị của quý tộc được xây dựng trên quyền kiểm soát đất đai, tham gia vào quân đội như kỵ binh nặng, kiểm soát các <a href="/wiki/L%C3%A2u_%C4%91%C3%A0i" title="Lâu đài">Lâu đài</a>, và được miễn sưu thuế lao dịch. Các lâu đài, ban đầu bằng gỗ và về sau bằng đá, bắt đầu được xây dựng từ thế kỉ 9 và 10 để phòng bị với những rối loạn xã hội đương thời, cung cấp sự bảo vệ khỏi quân xâm lược cướp bóc cũng như cho phép các lãnh chúa phòng ngự địch thủ. Quyền kiểm soát lâu đài ít nhiều cho phép quý tộc thách thức vua hoặc các vị chúa tể khác.<a href="#cite_note-Davies311-167">[152]</a> Giới quý tộc có tính phân tầng; vua và các quý tộc bậc cao nhất kiểm soát lượng lớn bình dân và đất đai, cũng như các quý tộc phụ thuộc. Bên dưới đó, các quý tộc thấp hơn có ít đất đai và nông dân hơn. Thấp nhất là những hiệp sĩ; họ thu lợi tức nhưng không sở hữu đất đai và phải phục vụ quý tộc (phong quân) của họ.<a href="#cite_note-Daily3-168">[153]</a><a href="#cite_note-170">[chú thích 16]</a> Giới giáo sĩ (tăng lữ) chia thành hai loại: - Giáo sĩ triều: tức những người sống ở thế giới bên ngoài - Giáo sĩ dòng: tức những người sống theo luật lệ tu trì và thường là tu sĩ.<a href="#cite_note-Hamilton33-171">[155]</a> Trong suốt thời kì này giáo sĩ vẫn chiếm một tỉ lệ rất nhỏ trong dân chúng, thường dưới một phần trăm.<a href="#cite_note-Daily143-172">[156]</a> Hầu hết giáo sĩ dòng tu là từ thành viên giới quý tộc chọn đời sống tôn giáo, đây cũng là nguồn gốc xuất thân của giáo sĩ triều bậc trên; trong khi các thầy tu ở xứ đạo địa phương thường xuất thân từ nông dân.<a href="#cite_note-Barber33-173">[157]</a> Thị dân có một vị trí ít nhiều khác biệt, vì họ không phù hợp vào sự phân chia ba giai cấp xã hội truyền thống gồm quý tộc, tăng lữ và nông dân. Trong thế kỉ 12 và 13, vai trò của thị dân tăng cường nhanh chóng nhờ các thị trấn đã có lớn lên cùng những trung tâm dân cư được thành lập.<a href="#cite_note-Barber48-174">[158]</a> Tuy vậy trong suốt thời Trung Cổ dân cư thành thị chắc chắn không bao giờ vượt quá được 10 phần trăm tổng dân số.<a href="#cite_note-Daily171-175">[159]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Petrus_alphonsi_dialogues.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Petrus_alphonsi_dialogues.jpg/170px-Petrus_alphonsi_dialogues.jpg" decoding="async" width="170" height="215" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Petrus_alphonsi_dialogues.jpg/255px-Petrus_alphonsi_dialogues.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Petrus_alphonsi_dialogues.jpg/340px-Petrus_alphonsi_dialogues.jpg 2x" data-file-width="1510" data-file-height="1910" /></a><figcaption>Một minh họa thế kỉ 13 về một người Do Thái (đội mũ đặc trưng của họ) tranh cãi với một người Ki-tô</figcaption></figure> Người Do Thái cũng di cư khắp châu Âu trong thời kỳ này. Các cộng đồng được thành lập ở Đức và Anh trong các thế kỉ 11 và 12, nhưng người Do Thái Tây Ban Nha, định cư từ lâu dưới chính quyền Hồi giáo, nay chịu sự thống trị của người Ki-tô và chịu áp lực cải đạo.<a href="#cite_note-Jews191-80">[71]</a> Hầu hết người Do Thái bị giam cầm trong những thị trấn, bởi vì họ không được phép sở hữu đất đai hay được làm nông dân.<a href="#cite_note-Epstein54-176">[160]</a><a href="#cite_note-177">[chú thích 17]</a> Bên cạnh người Do Thái, cũng có những người không theo Ki-tô giáo khác ở nhiều nơi của châu Âu-người Slav đa thần ở Đông Âu và người Hồi giáo ở Nam Âu.<a href="#cite_note-Daily13-178">[161]</a> Phụ nữ ở thời Trung Đại chính thức thì phụ thuộc vào một người đàn ông, có thể là cha, chồng hoặc một người họ hàng nam giới nào đó. Các góa phụ, những người thường có nhiều quyền hạn trên đời sống của chính mình hơn, vẫn bị giới hạn bởi luật lệ. Công việc của phụ nữ thường chỉ bao gồm cai quản gia đình và những nhiệm vụ liên quan tới việc trong nhà. Phụ nữ nông dân chịu trách nhiệm chăm sóc gia đình, nuôi dưỡng trẻ nhỏ, cũng như làm vườn và trông nom gia súc gần nhà. Họ có thể bổ sung cho thu nhập gia đình bằng việc quay sợi hoặc ủ rượu tại gia. Vào mùa thu hoạch, họ cũng tham gia phụ giúp đồng áng.<a href="#cite_note-Daily14-179">[162]</a> Phụ nữ trong giới thị dân bên cạnh việc gia đình cũng tham gia và buôn bán, nhưng loại buôn bán nào cho phép phụ nữ tham gia thì thay đổi theo từng quốc gia và từng thời kì.<a href="#cite_note-Daily177-180">[163]</a> Phụ nữ quý tộc đôi khi có thể đảm nhiệm việc cai quản cơ ngơi thái ấp trong khi nam giới vắng mặt, nhưng họ thường bị cấm tham gia vào sự vụ quân đội hoặc chính quyền. Vai trò duy nhất dành cho phụ nữ trong Giáo hội là <a href="/wiki/S%C6%A1" class="mw-redirect" title="Sơ">sơ</a>, vì họ không thể trở thành linh mục.<a href="#cite_note-Daily14-179">[162]</a> Ở <a href="/wiki/Trung_%C3%9D" title="Trung Ý">Trung Ý</a>, <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_%C3%9D" title="Bắc Ý">Bắc Ý</a>, và ở miền <a href="/wiki/Vlaanderen" title="Vlaanderen">Vlaanderen</a>, sự trỗi dậy của những thành thị đã tới một mức độ mà sự tự quản kích thích phát triển kinh tế và tạo nên một môi trường cho các loại hiệp hội thương mại mới. Các thành phố thương mại trên bờ <a href="/wiki/Bi%E1%BB%83n_Baltic" title="Biển Baltic">biển Baltic</a> đạt tới những thỏa thuận được biết tới như <a href="/wiki/Hanse" class="mw-redirect" title="Hanse">Liên minh Hanse</a>, trong khi những cộng hòa hàng hải như <a href="/wiki/Venezia" title="Venezia">Venezia</a>, <a href="/wiki/Genova" title="Genova">Genova</a> và <a href="/wiki/Pisa" title="Pisa">Pisa</a> mở rộng việc buôn bán của họ trong khắp Địa Trung Hải.<a href="#cite_note-182">[chú thích 18]</a> Những <a href="/wiki/H%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A3" title="Hội chợ">hội chợ</a> thương mại lớn thành lập và nở rộ ở miền bắc Pháp trong thời kì này, cho phép các thương nhân người Ý và Đức tới trao đổi với nhau và với thương nhân địa phương.<a href="#cite_note-Epstein82-183">[165]</a> Trong cuối thế kỉ 13 các tuyến đường thủy và bộ tới Viễn Đông đã được khai phá, nhất là được mô tả trong cuốn Marco Polo phiêu lưu ký của nhà buôn <a href="/wiki/Marco_Polo" title="Marco Polo">Marco Polo</a> (mất năm 1324).<a href="#cite_note-Barber60-184">[166]</a> Bên cạnh các cơ hội thương mại, các tiến bộ nông nghiệp và kĩ thuật khiến cho sản lượng thu hoạch gia tăng, đến lượt mình nó cho phép mạng lưới giao thương mở rộng.<a href="#cite_note-Backman160-185">[167]</a> Thương mại gia tăng đem lại những phương thức giao dịch tiền tệ mới, và tiền vàng một lần nữa được khai thác ở châu Âu, đầu tiên ở Ý và sau đó ở Pháp và các quốc gia khác. Các dạng hợp đồng thương mại mới xuất hiện, cho phép chia sẻ rủi ro giữa giới thương gia. Các phương pháp kế toán được cải tiến, một phần qua việc sử dụng vào sổ hai lần; các loại ngân phiếu cũng xuất hiện, cho phép tiền được chuyển phát dễ dàng hơn.<a href="#cite_note-Barber74-186">[168]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Các_cường_quốc_nổi_lên">Các cường quốc nổi lên</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=17" title="Sửa đổi phần “Các cường quốc nổi lên”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=17" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Các cường quốc nổi lên">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Europe_mediterranean_1190.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Europe_mediterranean_1190.jpg/290px-Europe_mediterranean_1190.jpg" decoding="async" width="290" height="229" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Europe_mediterranean_1190.jpg/435px-Europe_mediterranean_1190.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Europe_mediterranean_1190.jpg/580px-Europe_mediterranean_1190.jpg 2x" data-file-width="2293" data-file-height="1810" /></a><figcaption>Bản đồ chính trị châu Âu và Địa Trung Hải năm 1190</figcaption></figure> Thời Trung Kỳ Trung Đại là chính là giai đoạn hình thành nhiều nhà nước phương Tây hiện đại. Các vị quân vương ở Pháp, Anh, và Tây Ban Nha củng cố quyền lực của họ, và lập nên những thể chế cai trị vững bền.<a href="#cite_note-Backman283-187">[169]</a> Các quốc gia mới như <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Hungary" title="Vương quốc Hungary">Hungary</a> và <a href="/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a>, sau khi cải sang đạo Ki-tô, trở thành những cường quốc ở Trung Âu.<a href="#cite_note-Barber365-188">[170]</a> Chế độ giáo hoàng, gắn bó lâu dài với ý thức hệ về nền độc lập khỏi các vị vua thế tục, lần đầu tiên khẳng định tuyên bố thẩm quyền trần thế trên toàn bộ thế giới Ki-tô; nền Quân chủ Giáo hoàng đạt tới đỉnh điểm của nó vào đầu thế kỉ 13 dưới triều đại Giáo hoàng <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Inn%C3%B4cent%C3%AA_III" title="Giáo hoàng Innôcentê III">Innocent III</a> (tại vị 1198-1216).<a href="#cite_note-Backman262-189">[171]</a> Các cuộc <a href="/wiki/Th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh_ph%C6%B0%C6%A1ng_B%E1%BA%AFc" title="Thập tự chinh phương Bắc">Thập tự chinh phương Bắc</a> và sự xâm nhập của các vương quốc và quân đội Ki-tô vào các vùng trước đây theo đa thần ở miền Baltic và đông bắc <a href="/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a> đã dẫn tới sự cưỡng bức đồng hóa nhiều sắc dân bản địa vào văn hóa châu Âu.<a href="#cite_note-Barber371-190">[172]</a> Trong thời kì đầu Trung Kỳ Trung Đại, triều đại Ottonen cai trị Đức nỗ lực tìm cách kiểm soát các vị công tước hùng mạnh nắm quyền ở các công quốc có nguồn gốc từ thời kỳ Di cư. Năm 1024, họ bị thay thế bởi triều đại Salien, nổi tiếng về xung đột với giáo hoàng dưới thời Hoàng đế <a href="/wiki/Heinrich_IV_c%E1%BB%A7a_Th%C3%A1nh_ch%E1%BA%BF_La_M%C3%A3" title="Heinrich IV của Thánh chế La Mã">Heinrich</a> (cai trị 1084-1105) trên quyền bổ nhiệm giáo chức, trong một cuộc tranh chấp kéo dài thường gọi là Tranh cãi Tấn phong.<a href="#cite_note-Backman181-191">[173]</a> Những hậu duệ của Heinrich IV tiếp tục xung đột với giáo hoàng cũng như giới quý tộc trong nước. Một giai đoạn bất ổn diễn ra sau cái chết của Hoàng đế Heinrich V người không để lại người thừa kế nào, cho đến khi <a href="/wiki/Friedrich_I_c%E1%BB%A7a_%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" class="mw-redirect" title="Friedrich I của Đế quốc La Mã Thần thánh">Friedrich Barbarossa</a> (cai trị 1155-1190) nắm được ngai vàng.<a href="#cite_note-Jordan143-192">[174]</a> Mặc dù ông cai trị đất nước một cách hiệu quả, các vấn đề cơ bản vẫn còn đó, và những vị vua sau ông vật lộn để giữ quyền lực cho tới thế kỉ 13.<a href="#cite_note-Jordan250-193">[175]</a> Cháu nội của Barbarossa là <a href="/wiki/Friedrich_II_c%E1%BB%A7a_%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" class="mw-redirect" title="Friedrich II của Đế quốc La Mã Thần thánh">Friedrich II</a> (cai trị 1220-1250), người cũng được thừa kế ngai vàng Sicilia thông qua mẹ mình, liên tục đụng độ với giáo hoàng. Triều đình của ông nổi tiếng nhờ những học giả mà ông vời tới và bản thân ông thường bị cáo buộc là <a href="/wiki/D%E1%BB%8B_gi%C3%A1o" title="Dị giáo">dị giáo</a>.<a href="#cite_note-Denley235-194">[176]</a> Cùng lúc ông và những người kế vị chịu rất nhiều khó khăn, bao gồm sự xâm lược của người Mông Cổ vào châu Âu từ giữa thế kỉ 13. Người Mông Cổ đầu tiên tiêu diệt các công quốc Kievan Rus' và sau đó xâm lược Đông Âu vào những năm 1241, 1259, 1287.<a href="#cite_note-Davies364-195">[177]</a> Dưới triều đại cai trị của Nhà Capétien nước Pháp chậm chạp mở rộng quyền lực trung ương tới giới quý tộc, vươn ra khỏi <a href="/wiki/%C3%8Ele-de-France" title="Île-de-France">Île-de-France</a> để kiểm soát ngày càng nhiều phần vương quốc vào thế kỉ 11 và 12.<a href="#cite_note-Backman187-196">[178]</a> Họ đối mặt với một đối thủ hùng mạnh từ ngôi <a href="/wiki/C%C3%B4ng_qu%E1%BB%91c_Normandie" title="Công quốc Normandie">Công tước Normandie</a>, mà dưới thời <a href="/wiki/William_I_c%E1%BB%A7a_Anh" title="William I của Anh">William Người chinh phục</a> đã lên cầm quyền ở Anh năm 1066 và tạo ra một đế chế hai bên eo biển tồn tại dưới nhiều dạng khác nhau, trong suốt phần còn lại của thời Trung Cổ.<a href="#cite_note-Jordan59-197">[179]</a><a href="#cite_note-Backman189-198">[180]</a> Những người Norman cũng định cư ở Sicilia và bắc Ý, khi Robert Guiscard (mất năm 1085) đổ bộ vào năm 1059 và lập nên một công quốc mà về sau trở thành <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Sicilia" title="Vương quốc Sicilia">Vương quốc Sicilia</a>.<a href="#cite_note-Davies294-199">[181]</a> Dưới triều Angevin của <a href="/wiki/Henry_II_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Henry II của Anh">Henry II</a> (cai trị 1154-1189) và con trai ông là <a href="/wiki/Richard_I_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Richard I của Anh">Richard Tim sư tử</a> (cai trị 1189-1199), vương triều Anh cai trị phần lớn xứ Anh và nhiều vùng rộng lớn thuộc Pháp,<a href="#cite_note-Backman263-200">[182]</a><a href="#cite_note-202">[chú thích 19]</a> mà gia tộc thu được thông qua đám cưới của Henry II với Eleanor của Aquitaine, người thừa kế phần lớn miền nam Pháp.<a href="#cite_note-Eleanor-203">[184]</a><a href="#cite_note-204">[chú thích 20]</a> Em trai của Richard là <a href="/wiki/John_c%E1%BB%A7a_Anh" title="John của Anh">John Mất đất</a> (cai trị 1199-1216) để mất Normandie và phần còn lại của tài sản gia tộc ở bắc Pháp năm 1204 vào tay vua Pháp <a href="/wiki/Philippe_II_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Philippe II của Pháp">Philippe II Augustus</a> (cai trị 1180-1223). Điều này dẫn tới sự bất mãn của quý tộc, cộng thêm việc tăng thuế quá mức nhằm bù đắp cho những nỗ lực bất thành để tái chiếm Normandie cuối cùng khiến nhà vua phải chấp thuận <a href="/wiki/Magna_Carta" class="mw-redirect" title="Magna Carta">Magna Carta</a> (Đại Hiến chương), một thỏa ước xác nhận quyền và đặc quyền của nam công dân tự do trong toàn xứ Anh. Dưới triều <a href="/wiki/Henry_III_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Henry III của Anh">Henry III</a> (cai trị 1216-1272), con trai John, có thêm những sự nhượng bộ cho giới quý tộc, và quyền lực hoàng gia ngày càng suy giảm, trong khi một hình thức nghị viện của giới quý tộc manh nha hình thành.<a href="#cite_note-Backman286-205">[185]</a> Trái lại, các vị quân vương Pháp tiếp tục thu được lợi ích trong cuộc đấu tranh với quý tộc cát cứ trong cuối thế kỉ 12 và thế kỉ 13, thâu tóm nhiều miền lãnh thổ vào tầm kiểm soát của vương quyền và củng cố bộ máy hành chính trung ương.<a href="#cite_note-Backman289-206">[186]</a> Dưới thời Louis IX (cai trị 1226-1270), thanh thế hoàng gia Pháp đạt đỉnh cao mới khi Louis đóng vai trò như một người dàn xếp các sự vụ chính trị cho phần lớn châu Âu.<a href="#cite_note-Davies355-207">[187]</a><a href="#cite_note-209">[chú thích 21]</a> Ở miền Iberia, các nhà nước Ki-tô, trước đó bị giam hãm ở miền tây bắc bán đảo, bắt đầu đẩy lùi các nhà nước Hồi giáo ở phía nam, trong một thời kỳ được gọi là <a href="/wiki/Reconquista" title="Reconquista">Reconquista</a>.<a href="#cite_note-Davies345-210">[189]</a> Cho đến khoảng năm 1150, miền Bắc theo Ki-tô đã hợp lại thành 5 vương quốc chính là <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Le%C3%B3n" title="Vương quốc León">León</a>, <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Castilla" title="Vương quốc Castilla">Castilla</a>, <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Aragon" class="mw-redirect" title="Vương quốc Aragon">Aragón</a>, <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Navarra" title="Vương quốc Navarra">Navarra</a>, và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Vương quốc Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a> Miền nam Iberia vẫn nằm dưới quyền các tiểu vương Hồi giáo, ban đầu thuộc <a href="/wiki/Khalifah_C%C3%B3rdoba" class="mw-redirect" title="Khalifah Córdoba">Khalifah Córdoba</a> (<a href="/wiki/Khalifah" title="Khalifah">khalifah</a> là một đế quốc Hồi giáo), về sau tan rã (năm 1301) thành một loạt các tiểu quốc gọi là các taifa,<a href="#cite_note-Davies345-210">[189]</a> những người chiến đấu với người Ki-tô cho tới khi <a href="/w/index.php?title=Khalifah_Almohad&action=edit&redlink=1" class="new" title="Khalifah Almohad (trang không tồn tại)">Khalifah Almohad</a> tái lập nhà nước tập quyền trên toàn miền Nam Iberia và một phần Bắc Phi những năm 1170.<a href="#cite_note-Barber350-211">[190]</a> Các lực lượng Ki-tô lại thắng thế một lần nữa vào đầu những năm 1200, đạt đến đỉnh cao trong lần đánh chiếm thành <a href="/wiki/Sevilla" title="Sevilla">Sevilla</a> năm 1248.<a href="#cite_note-Barber353-212">[191]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Các_cuộc_Thập_tự_chinh">Các cuộc Thập tự chinh</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=18" title="Sửa đổi phần “Các cuộc Thập tự chinh”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=18" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Các cuộc Thập tự chinh">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh" title="Thập tự chinh">Thập tự chinh</a> và <a href="/wiki/Reconquista" title="Reconquista">Reconquista</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Crac_des_chevaliers_syria.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Crac_des_chevaliers_syria.jpeg/220px-Crac_des_chevaliers_syria.jpeg" decoding="async" width="220" height="86" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Crac_des_chevaliers_syria.jpeg/330px-Crac_des_chevaliers_syria.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Crac_des_chevaliers_syria.jpeg/440px-Crac_des_chevaliers_syria.jpeg 2x" data-file-width="4015" data-file-height="1566" /></a><figcaption><a href="/wiki/Krak_des_Chevaliers" title="Krak des Chevaliers">Krak des Chevaliers</a> được xây dựng trong các cuộc Thập tự chinh của các <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9_C%E1%BB%A9u_t%E1%BA%BF" title="Hiệp sĩ Cứu tế">Hiệp sĩ Cứu tế</a>.<a href="#cite_note-Fortress268-213">[192]</a></figcaption></figure> Trong thế kỉ 11, người Thổ Seljuk thâu tóm phần lớn Địa Trung Hải, chiếm Ba Tư những năm 1040, Armenia những năm 1060, và Jerusalem vào năm 1070. Năm 1071, quân Thổ đánh bại quân Byzantine tại <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Manzikert" title="Trận Manzikert">Trận Manzikert</a> và cầm tù Hoàng đế Byzantine <a href="/wiki/Romanos_IV_Diogenes" title="Romanos IV Diogenes">Romanos IV Diogenes</a> (cai trị 1068-1071). Người Thổ sau đó tự do xâm lược Tiểu Á, tung một đòn nguy hiểm vào Đế quốc Byzantine với việc chiếm phần lớn dân số và trung tâm kinh tế của nó. Mặc dù người Byzantine đoàn kết lại và khôi phục ít nhiều, họ không còn có thể tái chiếm Tiểu Á và thường xuyên trong thế phòng thủ. Người Thổ cũng có những khó khăn của mình, đánh mất Jerusalem vào tay <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Fatima" class="mw-redirect" title="Nhà Fatima">nhà Fatima</a> ở Ai Cập và trải qua một loạt các cuộc nội chiến.<a href="#cite_note-Davies332-214">[193]</a> Trong khi đó Byzantine lại phải đối đầu với một Bulgary đang hồi sinh và lan rộng khắp miền Balkan cuối thế kỉ 12 và thế kỉ 13.<a href="#cite_note-Davies386-215">[194]</a> Các cuộc Thập tự chinh ban đầu nhằm để chiếm lại thánh địa <a href="/wiki/Jerusalem" title="Jerusalem">Jerusalem</a> từ tay Hồi giáo. <a href="/wiki/Cu%E1%BB%99c_th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" class="mw-redirect" title="Cuộc thập tự chinh thứ nhất">Cuộc thập tự chinh thứ nhất</a> do <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Urban%C3%B4_II" title="Giáo hoàng Urbanô II">Giáo hoàng Urbanus II</a> (tại vị 1088-1099) tuyên cáo khởi xướng tại Công đồng Clermont năm 1095 để đáp lại lời thỉnh cầu từ Hoàng đế Byzantine <a href="/wiki/Alexios_I_Komnenos" title="Alexios I Komnenos">Alexios I Komnenos</a> (cai trị 1081-1118) xin cứu viện chống lại quân Hồi giáo xâm lược. Urbanus hứa hẹn Xá tội cho bất kỳ ai tham gia. Hàng chục ngàn người thuộc mọi tầng lớp xã hội được huy động trên khắp châu Âu và đã đánh chiếm Jerusalem thành công năm 1099.<a href="#cite_note-MACrusades-216">[195]</a> Một đặc điểm của các cuộc thập tự chinh là các cuộc tàn sát nhằm vào người Do Thái địa phương thường diễn ra khi những người lính thập tự rời bỏ đất nước họ hành trình về phương Đông. Các cuộc tàn sát này đặc biệt đẫm máu trong cuộc thập tự chinh thứ nhất,<a href="#cite_note-Jews191-80">[71]</a> khi các cộng đồng Do Thái ở <a href="/wiki/Cologne" class="mw-redirect" title="Cologne">Cologne</a>, <a href="/wiki/Mainz" title="Mainz">Mainz</a> và <a href="/wiki/Worms" class="mw-disambig" title="Worms">Worms</a> bị hủy diệt, và những cộng đồng khác ở những thành phố dọc sông Seine và sông Rhine cũng gần như diệt vong.<a href="#cite_note-Comp397-217">[196]</a> Một sản phẩm tự nhiên khác của thập tự chinh là việc thành lập những dòng tu mới mang tính cách vũ trang, như <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9_d%C3%B2ng_%C4%90%E1%BB%81n" class="mw-redirect" title="Hiệp sĩ dòng Đền">Hiệp sĩ dòng Đền</a> hay <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9_C%E1%BB%A9u_t%E1%BA%BF" title="Hiệp sĩ Cứu tế">Hiệp sĩ Cứu tế</a><a href="#cite_note-219">[chú thích 22]</a>, trộn lẫn đời sống tu đạo với nghĩa vụ quân ngũ.<a href="#cite_note-Barber145-220">[198]</a> Quân thập tự củng cố những miền đất chiếm được bằng cách lập nên các nhà nước mới. Trong thế kỉ 12 và 13, một loạt các cuộc tranh chấp xảy ra giữa những nhà nước này và các nước Hồi giáo xung quanh. Sự thỉnh cầu từ các quốc gia tới giáo hoàng dẫn tới những cuộc thập tự chinh về sau,<a href="#cite_note-MACrusades-216">[195]</a> chẳng hạn như <a href="/wiki/Cu%E1%BB%99c_th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh_th%E1%BB%A9_ba" class="mw-redirect" title="Cuộc thập tự chinh thứ ba">Cuộc thập tự chinh thứ ba</a>, được triệu tập để nỗ lực giành lại Jerusalem vốn bị <a href="/wiki/Saladin" title="Saladin">Saladin</a> (mất năm 1193) chiếm năm 1187.<a href="#cite_note-Payne204-221">[199]</a> Năm 1203, dưới tác động của <a href="/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Venezia" title="Cộng hòa Venezia">Cộng hòa Venezia</a>, cuộc <a href="/wiki/Th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh_th%E1%BB%A9_t%C6%B0" title="Thập tự chinh thứ tư">Thập tự chinh thứ tư</a> bị phân tán khỏi mục tiêu ban đầu là Đất Thánh sang Constantinople (từ lâu là đối thủ thương mại của Venezia), chiếm đóng thành phố này năm 1204, lập nên <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Latin" class="mw-redirect" title="Đế quốc Latin">Đế quốc Latin</a><a href="#cite_note-Lock156-222">[200]</a> và làm suy sụp Byzantine. Người Byzantine khôi phục được thành đô năm 1261, nhưng không bao giờ khôi phục lại được sức mạnh trước kia.<a href="#cite_note-Backman299-223">[201]</a> Tới năm 1291 tất cả các nhà nước của quân thập tự đều bị chiếm đóng hoặc bị đẩy lùi khỏi nội địa, mặc dù một vương quốc trên danh nghĩa là <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Jerusalem" title="Vương quốc Jerusalem">Vương quốc Jerusalem</a> vẫn tồn tại trên đảo <a href="/wiki/S%C3%ADp" class="mw-redirect" title="Síp">Síp</a> thêm được ít năm sau đó.<a href="#cite_note-Lock122-224">[202]</a> Các đời giáo hoàng cũng kêu gọi thập tự chinh hướng tới các miền dị giáo khác: ở Tây Ban Nha, ở bắc Pháp, và dọc theo bờ Baltic.<a href="#cite_note-MACrusades-216">[195]</a> Thập tự chinh ở Tây Ban Nha hòa trộn với cuộc Reconquista diễn ra từ trước đó. Mặc dù những hiệp sĩ dòng Đền và dòng Cứu tế cũng tham gia vào thập tự chinh ở đây, người Tây Ban Nha cũng lập ra những Dòng tu quân sự tương tự, mà phần lớn về sau nhập vào Dòng tu Calatrava và Dòng tu Santiago đầu thế kỉ 12.<a href="#cite_note-Lock205-225">[203]</a> Bắc Âu cũng từng nằm ngoài ảnh hưởng của Ki-tô giáo cho tới thế kỉ 11, và trở thành điểm đến thập tự chinh trong giai đoạn thế kỉ 12-thế kỉ 14, dẫn tới sự thành lập Hội Huynh đệ của thanh kiếm Livonia. Một dòng khác, <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9_Teuton" title="Hiệp sĩ Teuton">Hiệp sĩ Teuton</a>, ban đầu thành lập ở các nhà nước thập tự quân, từ 1225 tập trung phần lớn hoạt động của nó về Baltic và năm 1309 chuyển tổng hành dinh tới Marienburg ở <a href="/wiki/Ph%E1%BB%95_(qu%E1%BB%91c_gia)" title="Phổ (quốc gia)">Phổ</a>.<a href="#cite_note-Lock213-226">[204]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Đời_sống_trí_thức">Đời sống trí thức</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=19" title="Sửa đổi phần “Đời sống trí thức”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=19" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Đời sống trí thức">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Richard_of_Wallingford.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Richard_of_Wallingford.jpg/170px-Richard_of_Wallingford.jpg" decoding="async" width="170" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Richard_of_Wallingford.jpg/255px-Richard_of_Wallingford.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Richard_of_Wallingford.jpg/340px-Richard_of_Wallingford.jpg 2x" data-file-width="708" data-file-height="750" /></a><figcaption>Một học giả trung đại đang tiến hành những phép đo chính xác trong một cuốn sách minh họa ở thế kỉ 14</figcaption></figure> Trong thế kỉ 11, những sự phát triển trong triết học và thần học dẫn tới những hoạt động trí thức gia tăng. Nổi bật khi đó là cuộc tranh luận giữa những người <a href="/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_duy_th%E1%BB%B1c" title="Chủ nghĩa duy thực">duy thực</a> và những người <a href="/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_duy_danh" title="Chủ nghĩa duy danh">duy danh</a> về quan niệm "Phổ quát". Các luận văn triết học được kích thích nhờ sự tái khám phá tư tưởng <a href="/wiki/Aristoteles" title="Aristoteles">Aristoteles</a> với sự nhấn mạnh của triết gia cổ điển này về <a href="/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_kinh_nghi%E1%BB%87m" title="Chủ nghĩa kinh nghiệm">Chủ nghĩa kinh nghiệm</a> và <a href="/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_duy_l%C3%BD" title="Chủ nghĩa duy lý">Chủ nghĩa duy lý</a>. Các học giả như <a href="/wiki/Pierre_Ab%C3%A9lard" title="Pierre Abélard">Pierre Abélard</a> (mất năm 1142) và Pierre Lombard (mất năm 1164) giới thiệu Logic Aristoteles vào thần học. Cuối thế kỉ 11 và đầu thế kỉ 12 cũng chứng kiến nhiều trường học ở nhà thờ lớn mọc lên trên khắp châu Âu, báo hiệu sự dịch chuyển trung tâm giáo dục từ những trường dòng tu viện sang các nhà thờ lớn và thị trấn.<a href="#cite_note-Backman232-227">[205]</a> Các trường học này đến lượt nó dần thay thế bởi các trường <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc" class="mw-redirect" title="Đại học">Đại học</a> thành lập tại các thành phố chính ở châu Âu.<a href="#cite_note-Backman247-228">[206]</a> Triết học và thần học trộn lẫn nhau trong <a href="/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_kinh_vi%E1%BB%87n" class="mw-redirect" title="Chủ nghĩa kinh viện">chủ nghĩa kinh viện</a>, một nỗ lực của các học giả thế kỉ 12-13 nhằm hòa giải các văn bản có thẩm quyền, nhất là giữa Aristoteles và Kinh Thánh. Phong trào này thử áp dụng một cách tiếp cận hệ thống với chân lý và lý trí<a href="#cite_note-MASchol-229">[207]</a> và kết tinh trong tư tưởng của <a href="/wiki/Thomas_Aquinas" class="mw-redirect" title="Thomas Aquinas">Thomas Aquinas</a> (mất năm 1274), người viết cuốn Summa Theologica (Tổng luận Thần học).<a href="#cite_note-Colish295-230">[208]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Leighton-God_Speed!.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Leighton-God_Speed%21.jpg/170px-Leighton-God_Speed%21.jpg" decoding="async" width="170" height="234" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Leighton-God_Speed%21.jpg/255px-Leighton-God_Speed%21.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Leighton-God_Speed%21.jpg/340px-Leighton-God_Speed%21.jpg 2x" data-file-width="2904" data-file-height="4000" /></a><figcaption>Tranh của Leighton mô tả một quý cô chúc phúc cho một hiệp sĩ chuẩn bị lâm trận</figcaption></figure> Đời sống cung đình ở hoàng gia và giới quý tộc chứng kiến sự phát triển của <a href="/wiki/Tinh_th%E1%BA%A7n_hi%E1%BB%87p_s%C4%A9" class="mw-redirect" title="Tinh thần hiệp sĩ">Tinh thần hiệp sĩ</a> và phong thái Tình yêu cung đình. Văn hóa này được biểu hiện trong các ngôn ngữ thế tục hơn là Latin, và bao gồm những bài thơ, truyện kể, huyền thoại, và những bài hát dân dã được lan truyền bởi những nghệ sĩ hát rong (troubadour). Thông thường những câu truyện được viết thành những anh hùng ca (tiếng Pháp:chansons de geste) như <a href="/wiki/B%C3%A0i_ca_Roland" class="mw-redirect" title="Bài ca Roland">Bài ca Roland</a> hay Bài ca Hildebrand.<a href="#cite_note-Backman252-231">[209]</a> Lịch sử thế tục và tôn giáo cũng được biên soạn.<a href="#cite_note-Davies349-232">[210]</a> Geoffrey của Monmouth (mất khoảng 1155) biên soạn cuốn "Lịch sử các vị vua nước Anh", một tập hợp các truyện kể và huyền thoại về <a href="/wiki/Vua_Arthur" title="Vua Arthur">Vua Arthur</a>.<a href="#cite_note-SaulGeoffrey-233">[211]</a> Các công trình khác có tính lịch sử hơn, như "Những đại chiến công của Hoàng đế Friedrich" của Otto của Freising (mất năm 1158) chép về Friedrich Barbarossa, hay sách của William của Malmesbury (mất khoảng 1143) về các vị vua Anh.<a href="#cite_note-Davies349-232">[210]</a> Nghiên cứu luật học tiến bộ trong thế kỉ 12. Cả luật thế tục và luật giáo hội được nghiên cứu trong thời Trung Kỳ Trung Đại. Luật thế tục, tức luật Rôma, có những tiến bộ lớn lao nhờ sự khám phá ra Bộ Luật Dân sự của Byzantine ở thế kỉ 11, và tới năm 1100 luật Rôma đã được giảng ở <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Bologna" title="Đại học Bologna">Đại học Bologna</a>. Điều này dẫn tới việc ghi chép và tiêu chuẩn hóa các bộ luật trên khắp châu Âu. Luật giáo hội cũng được nghiên cứu, và khoảng năm 1140 một linh mục tên là Gratian dạy ở Bologna viết nên tác phẩm mà về sau trở thành kinh điển của luật giáo hội Decretum Gratiani.<a href="#cite_note-Backman237-234">[212]</a> Trong số những kết quả của ảnh hưởng Hy Lạp và Hồi giáo trong thời kỳ này của lịch sử châu Âu là sự thay thế <a href="/wiki/S%E1%BB%91_La_M%C3%A3" title="Số La Mã">số La Mã</a> bằng hệ đếm có cơ số <a href="/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BA%ADp_ph%C3%A2n" title="Hệ thập phân">thập phân</a> và sự phát minh ra <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_s%E1%BB%91" title="Đại số">đại số</a>, cho phép toán học phát triển hơn. Hiểu biết về thiên văn học cũng được cải thiện với việc dịch <a href="/wiki/Almagest" title="Almagest">Almagest</a> của <a href="/wiki/Claudius_Ptolemaeus" title="Claudius Ptolemaeus">Ptolemaeus</a> từ tiếng Hy Lạp sang tiếng Latin vào cuối thế kỉ 12. Y học cũng được nghiên cứu, đặc biệt là ở Nam Ý, nơi y học Hồi giáo ảnh hưởng tới trường y ở Salerno.<a href="#cite_note-Backman241-235">[213]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kỹ_thuật_và_quân_sự">Kỹ thuật và quân sự</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=20" title="Sửa đổi phần “Kỹ thuật và quân sự”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=20" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Kỹ thuật và quân sự">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tommaso_da_modena,_ritratti_di_domenicani_(Ugo_di_Provenza)_1352_150cm,_treviso,_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2,_sala_del_capitolo.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg/220px-Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg/330px-Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg/440px-Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="1920" /></a><figcaption>Chân dung Hồng y Hugh của Saint-Cher bởi Tommaso da Modena, 1352, minh họa đầu tiên về kính mắt<a href="#cite_note-236">[214]</a></figcaption></figure> Trong các thế kỉ 12 và 13, châu Âu chứng kiến sự phát triển kinh tế và cải tiến trong phương thức sản xuất. Các tiến bộ công nghệ quan trọng bao gồm sự phát minh ra <a href="/wiki/C%E1%BB%91i_xay_gi%C3%B3" title="Cối xay gió">cối xay gió</a>, những chiếc Đồng hồ cơ học đầu tiên, chưng cất rượu bia, và phổ biến việc sử dụng <a href="/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%9Bc_tr%E1%BA%AFc_tinh" title="Thước trắc tinh">thước trắc tinh</a>.<a href="#cite_note-Backman246-237">[215]</a> Kính mắt cầu lõm được phát minh khoảng năm 1286 bởi một thợ thủ công người Ý khuyết danh, có lẽ làm việc tại hoặc gần Pisa.<a href="#cite_note-238">[216]</a> Sự phát triển của chế độ quay vòng ba vụ trong trồng trọt<a href="#cite_note-Backman156-163">[148]</a><a href="#cite_note-240">[chú thích 23]</a> gia tăng tận dụng đất đai từ nửa năm trong chế độ hai vụ trước kia lên hai phần ba thời gian trong năm, kéo theo đó là năng suất tăng lên.<a href="#cite_note-Epstein45-239">[217]</a> Sự phát triển của cày kích thước lớn cho phép cày xới các loại đất đặc nặng hiệu quả hơn, bên cạnh sự phổ biến của vòng cổ ngựa, dẫn tới việc sử dụng ngựa kéo thay thế cho bò. Ngựa nhanh hơn bò và cần ít cỏ hơn, những yếu tố này tạo điều kiện thuận lợi cho chế độ ba vụ hình thành.<a href="#cite_note-Backman156-163">[148]</a> Việc xây dựng những đại giáo đường và lâu đài giúp kỹ thuật xây dựng tiến bộ, dẫn tới sự phát triển của kiến trúc đá cỡ lớn. Các cấu trúc phụ thuộc bao gồm những tòa thị sảnh, căn hộ, cầu cống, kho thuế mới.<a href="#cite_note-Barber68-241">[218]</a> Nghề đóng tàu cũng được cải tiến với việc sử dụng sườn và ván thay vì hệ thống đục mộng từ thời Rôma cổ. Các cải tiến khác bao gồm việc sử dụng buồm <a href="/wiki/Tam_gi%C3%A1c" title="Tam giác">tam giác</a> và bánh lái đuôi, cả hai giúp tăng tốc độ tối đa của tàu.<a href="#cite_note-Barber73-242">[219]</a> Quân sự chứng kiến một sự gia tăng bộ binh với những vai trò chuyên biệt. Cùng với kỵ binh nặng vẫn có vai trò chủ chốt, các đội quân thường có lính bắn nỏ bộ binh hoặc cưỡi ngựa, cũng như công binh và kỹ sư.<a href="#cite_note-NicolleWestern125-243">[220]</a> Nỏ đã xuất hiện từ hậu kỳ Cổ đại, ngày càng được ưa chuộng vì chiến tranh công thành trở thành trận thế phổ biến từ thế kỉ 10-11.<a href="#cite_note-NicolleWestern80-158">[143]</a><a href="#cite_note-245">[chú thích 24]</a> Việc sử dụng Nỏ ngày càng nhiều trong thế kỉ 12 và 13 dẫn tới việc sử dụng mũ giáp che mặt, áo giáp nặng, cũng như giáp sắt che cho ngựa chiến.<a href="#cite_note-NicolleWestern130-246">[222]</a> Thuốc súng đã xuất hiện ở châu Âu giữa thế kỉ 13, và ghi nhận lần đầu tiên được sử dụng trong chiến tranh là bởi người Anh trong cuộc chiến chống người Scotland năm 1304, mặc dù thuần túy là thuốc nổ chứ không phải vũ khí. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_b%C3%A1c" class="mw-redirect" title="Đại bác">Đại bác</a> được sử dụng để công thành từ những năm 1320, và súng cầm tay được sử dụng ít nhất từ những năm 1360.<a href="#cite_note-Nicolle296-247">[223]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kiến_trúc,_nghệ_thuật_và_âm_nhạc">Kiến trúc, nghệ thuật và âm nhạc</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=21" title="Sửa đổi phần “Kiến trúc, nghệ thuật và âm nhạc”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=21" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Kiến trúc, nghệ thuật và âm nhạc">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_Gothic" title="Nghệ thuật Gothic">Nghệ thuật Gothic</a>, <a href="/wiki/Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_th%E1%BB%9Di_Trung_C%E1%BB%95" title="Kiến trúc thời Trung Cổ">Kiến trúc thời Trung Cổ</a>, và <a href="/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Trung_c%E1%BB%95" title="Âm nhạc thời kỳ Trung cổ">Âm nhạc thời kỳ Trung cổ</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Maria_Lach_02.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Maria_Lach_02.jpg/220px-Maria_Lach_02.jpg" decoding="async" width="220" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Maria_Lach_02.jpg/330px-Maria_Lach_02.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Maria_Lach_02.jpg/440px-Maria_Lach_02.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1235" /></a><figcaption>Nhà thờ Maria Lach kiểu <a href="/wiki/Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_Roman" class="mw-redirect" title="Kiến trúc Roman">kiến trúc Roman</a> ở Đức</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:RoccaPiaTivoli.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/RoccaPiaTivoli.jpg/220px-RoccaPiaTivoli.jpg" decoding="async" width="220" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/RoccaPiaTivoli.jpg/330px-RoccaPiaTivoli.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/RoccaPiaTivoli.jpg/440px-RoccaPiaTivoli.jpg 2x" data-file-width="3686" data-file-height="3533" /></a><figcaption>Một <a href="/wiki/L%C3%A2u_%C4%91%C3%A0i" title="Lâu đài">lâu đài</a> châu Âu theo <a href="/wiki/Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_th%E1%BB%9Di_Trung_C%E1%BB%95" title="Kiến trúc thời Trung Cổ">kiến trúc thời Trung Cổ</a></figcaption></figure> Vào thế kỉ 10 sự thành lập các nhà thờ, tu viện dẫn tới sự phát triển của kiến trúc đá trau chuốt các dạng thức Rôma thế tục, được biết tới tên kiến trúc Roman (tiếng Pháp: Romanesque). Ở nhiều nơi, các công trình thời Rôma bị tháo dỡ đi lấy gạch, đá làm vật liệu xây dựng. Từ sự khởi đầu dè dặt thường được gọi là kiến trúc "Roman thứ nhất" ở miền Iberia, phong cách mô phỏng Rôma này nở rộ và lan tràn khắp châu Âu trong một dạng đồng nhất đáng ngạc nhiên. Ngay trước năm 1000 có một làn sóng ồ ạt xây dựng những nhà thờ đá trên khắp châu Âu.<a href="#cite_note-Benton55-248">[224]</a> Các công trình Roman đặc trưng bởi tường đá đồ sộ, các lối vào đỡ lấy các cung bán nguyệt, cửa sổ nhỏ, và, đặc biệt là ở Pháp, các mái vòm đá.<a href="#cite_note-Adams181-249">[225]</a> Cửa chính lớn với phù điêu tô màu là đặc điểm trung tâm của mặt tiền, đặc biệt là ở Pháp, và cá đầu cột thường chạm những cảnh minh họa động vật hoặc quái thú.<a href="#cite_note-Benton58to75-250">[226]</a> Theo sử gia nghệ thuật C. R. Dodwell, "hầu như mọi nhà thờ ở phương Tây đều được trang trí bằng tranh tường", nhưng chỉ còn một ít lưu lại tới nay.<a href="#cite_note-Dodwell37-251">[227]</a> Đồng thời với sự phát triển kiến trúc nhà thờ, các dạng lâu đài đặc trưng châu Âu cũng phát triển, và đóng vai trò quan trọng trong chiến trận và chính trị.<a href="#cite_note-Benton295-252">[228]</a> Trong thời kỳ việc chế bản các sách kinh trang trí dần dần chuyển từ các tu viện sang tay các xưởng của dân chúng, vì thế theo Janetta "tới khoảng 1300 hầu hết các linh mục mua sách của họ ở cửa hàng",<a href="#cite_note-Benton250-253">[229]</a> và các cuốn kinh nhật tụng phát triển như một dạng sách cầu nguyện dành cho thường dân. Các đồ kim khí tiếp tục là dạng nghệ thuật được trân trọng nhất, với đồ đồng tráng men <a href="/wiki/Limoges" title="Limoges">Limoges</a> là một lựa chọn phổ biến và giá tương đối phải chăng cho các đồ vật như hòm thánh tích hay thánh giá.<a href="#cite_note-Benton245-254">[230]</a> Ở Ý các cách tân của Cimabue và Duccio, tiếp đó là bậc thầy thời kỳ <a href="/wiki/Trecento" title="Trecento">Trecento</a> là <a href="/wiki/Giotto" title="Giotto">Giotto</a> (mất năm 1337), phát triển vượt bậc độ tinh xảo và vị thế của tranh vẽ trên ván và <a href="/wiki/Tranh_t%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Tranh tường">tranh tường</a>.<a href="#cite_note-Benton264-255">[231]</a> Sự thịnh vượng kinh tế trong thế kỉ 12 dẫn đến nhiều sản phẩm nghệ thuật thế tục hơn, nhiều đồ chạm <a href="/wiki/Ng%C3%A0" title="Ngà">Ngà</a> như con súc sắc, lược và một số tranh tôn giáo cỡ nhỏ còn tồn tại tới ngày nay.<a href="#cite_note-Benton248-256">[232]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Đời_sống_giáo_hội">Đời sống giáo hội</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=22" title="Sửa đổi phần “Đời sống giáo hội”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=22" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Đời sống giáo hội">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg/170px-Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg" decoding="async" width="170" height="224" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg/255px-Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg/340px-Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg 2x" data-file-width="969" data-file-height="1275" /></a><figcaption><a href="/wiki/Phanxic%C3%B4_th%C3%A0nh_Assisi" title="Phanxicô thành Assisi">Francis của Assisi</a>, minh họa trong tranh của Bonaventura Berlinghieri năm 1235, đã lập nên <a href="/wiki/Phan_Sinh" class="mw-redirect" title="Phan Sinh">Dòng Francis</a>.<a href="#cite_note-Hamilton47-257">[233]</a></figcaption></figure> Cải cách tu viện trở thành một vấn đề quan trọng trong thế kỉ 11, khi giới thượng lưu bắt đầu lo ngại rằng giới tu sĩ không trung thành với luật lệ gắn họ vào một đời sống tôn giáo nghiêm khắc. Tu viện Cluny, thành lập ở vùng <a href="/wiki/M%C3%A2con" title="Mâcon">Mâcon</a> thuộc Pháp năm 909, đã khởi đầu Cải cách Cluny, một phong trào cải cách rộng lớn để đáp lại nỗi sợ trên.<a href="#cite_note-Rhino-258">[234]</a> Cluny nhanh chóng thiết lập danh tiếng về sự khổ hạnh và tính khắt khe. Nó tìm cách duy trì chất lượng đời sống tu hành bằng cách đặt chính mình dưới sự bảo trợ của giáo hoàng và bằng cách tự bầu tu viện trưởng mà không có can thiệp từ thường dân, do đó duy trì sự độc lập về kinh tế và chính trị đối với các lãnh chúa địa phương.<a href="#cite_note-Barber143-259">[235]</a> Cải cách tu viện gợi hứng cho những thay đổi trong giáo hội triều. Các lý tưởng mà nó dựa trên được đưa tới chế độ giáo hoàng bởi Giáo hoàng <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_L%C3%AA%C3%B4_IX" title="Giáo hoàng Lêô IX">Leo IX</a> (tại vị 1049-1054), và cung cấp hệ tư tưởng về sự độc lập của giới tăng lữ dẫn tới Tranh cãi Tấn phong trong cuối thế kỉ 11. Tranh cãi này liên quan tới Giáo hoàng <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gr%C3%AAg%C3%B4ri%C3%B4_VII" title="Giáo hoàng Grêgôriô VII">Gregorius VII</a> (tại vị 1073-1085) và Hoàng đế Heinrich IV, bắt đầu tranh chấp về việc bổ nhiệm giám mục, sau chuyển thành một cuộc chiến về quan niệm tấn phong, hôn nhân tăng lữ, và mại thánh. Hoàng đế xem việc bảo trợ nhà thờ như một trong các chức trách của mình cũng như muốn duy trì quyền bổ nhiệm người ông ta muốn vào các vị trí giám mục trong lãnh địa của mình, còn giáo hoàng nhấn mạnh sự độc lập của nhà thờ khỏi các vị lãnh chúa thế tục. Những vấn đề này còn tiếp tục tồn tại ngay cả sau khi có sự nhượng bộ giữa hai bên năm 1122 với Giáo ước Worms. Tranh cãi này đại điện cho một giai đoạn đáng chú ý trong sự hình thành nền quân chủ giáo hoàng tách biệt và ngang hàng với chính quyền thế tục. Nó cũng có những hậu quả lâu dài tới việc ban quyền cho các hoàng thân Đức làm tổn thương uy thế của Hoàng đế Rôma Thần thánh.<a href="#cite_note-Rhino-258">[234]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg/220px-Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg/330px-Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg/440px-Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="533" /></a><figcaption>Tu viện Sénanque, <a href="/wiki/Gordes" title="Gordes">Gordes</a>, Pháp.</figcaption></figure> Trung Kỳ Trung Cổ là một thời đại của những phong trào tôn giáo vĩ đại. Bên cạnh những cuộc thập tự chinh và cải cách tu viện, con người tìm cách tham gia vào những dạng thức mới của đời sống tôn giáo. Nhiều dòng tu được thành lập, trong đó có các dòng Citeaux và Chartreux. Dòng Citeaux mở rộng đặc biệt nhanh chóng từ miền Bourgogne trong những năm đầu tiên dưới sự dẫn dắt của thánh <a href="/wiki/Bernard_c%E1%BB%A7a_Clairvaux" title="Bernard của Clairvaux">Bernard</a> (mất năm 1153). Những dòng tu mới này được thành lập để đáp lại tình cảm của dân chúng rằng tu viện dòng Benedict không còn đáp ứng được nhu cầu của giáo dân, những người cùng với những ước mong bước vào đời sống tôn giáo đều muốn một sự trở lại của đời sống <a href="/wiki/%E1%BA%A8n_s%C4%A9" title="Ẩn sĩ">ẩn tu</a> đơn giản hơn của thời Ki-tô sơ khai, hoặc sống một cuộc đời sứ đồ.<a href="#cite_note-Barber145-220">[198]</a> Các cuộc hành hương tôn giáo cũng được khuyến khích. Những vị trí hành hương cũ như Rôma, Jerusalem, và <a href="/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_Santiago_de_Compostela" title="Nhà thờ chính tòa Santiago de Compostela">Compostela</a> thu hút một lượng khách lớn, và các địa điểm mới như <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_th%C3%A1nh_San_Michele" class="mw-redirect" title="Đền thánh San Michele">Monte Gargano</a> và Bari cũng trở nên nổi bật.<a href="#cite_note-Morris199-260">[236]</a> Trong thế kỉ 13 các dòng tu hành khất-dòng <a href="/wiki/Phan_Sinh" class="mw-redirect" title="Phan Sinh">Francis</a> và dòng <a href="/wiki/D%C3%B2ng_%C4%90a_Minh" class="mw-redirect" title="Dòng Đa Minh">Dominic</a>- những người tuyên khấn sống đời nghèo khó và kiếm sống bằng cách hành khất, được giáo hoàng chuẩn thuận.<a href="#cite_note-Barber155-261">[237]</a> Các nhóm tôn giáo như phái Vaudès (Waldo) hay Humiliati cũng cố gắng trở lại đời sống Ki-tô sơ khai trong thế kỉ 12 và đầu thế kỉ 13, nhưng họ bị giáo hoàng kết tội <a href="/wiki/D%E1%BB%8B_gi%C3%A1o" title="Dị giáo">dị giáo</a>. Những người khác gia nhập giáo phái Cathar, một phong trào tôn giáo khác bị quy kết là "Giáo hội của Satan". Năm 1209, một cuộc thập tự chinh được kêu gọi chống những người theo phái này, tức Thập tự chinh Cathar, kết hợp với tòa án dị giáo để dập tắt phong trào.<a href="#cite_note-Barber185-262">[238]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Hậu_kỳ_Trung_Cổ">Hậu kỳ Trung Cổ</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=23" title="Sửa đổi phần “Hậu kỳ Trung Cổ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=23" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Hậu kỳ Trung Cổ">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Hậu kỳ Trung Cổ">Hậu kỳ Trung Cổ</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Chiến_tranh,_nạn_đói_và_dịch_bệnh">Chiến tranh, nạn đói và dịch bệnh</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=24" title="Sửa đổi phần “Chiến tranh, nạn đói và dịch bệnh”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=24" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Chiến tranh, nạn đói và dịch bệnh">sửa mã nguồn</a>]</div> Những đầu tiên của thế kỉ 14 được đánh dấu bởi nạn đói, đỉnh điểm là <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_n%E1%BA%A1n_%C4%91%C3%B3i_n%C4%83m_1315-1317&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đại nạn đói năm 1315-1317 (trang không tồn tại)">Đại nạn đói năm 1315-1317</a>.<a href="#cite_note-MAFamine-263">[239]</a> Nguyên nhân của nạn đói này bao gồm sự chuyển dịch từ <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%E1%BA%A5m_Trung_c%E1%BB%95" title="Thời kỳ ấm Trung cổ">thời kỳ ấm Trung cổ</a> sang <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_b%C4%83ng_h%C3%A0_nh%E1%BB%8F" title="Thời kỳ băng hà nhỏ">thời Tiểu Băng hà</a>, khiến cho dân chúng lao đao khi thời tiết xấu gây mất mùa.<a href="#cite_note-Backman373-264">[240]</a> Những năm 1313-1314 và 1317-1321 trên toàn châu Âu đặc biệt nhiều mưa, khiến cho khắp nơi thất thu gặt hái.<a href="#cite_note-Epstein41-265">[241]</a> Thay đổi khí hậu-dẫn đến sụt giảm nhiệt độ trung bình hàng năm trong thế kỉ 14 đi kèm với một đợt suy thoái kinh tế.<a href="#cite_note-Backman370-266">[242]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jacquerie_Navarre.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jacquerie_Navarre.jpg/170px-Jacquerie_Navarre.jpg" decoding="async" width="170" height="185" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jacquerie_Navarre.jpg/255px-Jacquerie_Navarre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jacquerie_Navarre.jpg/340px-Jacquerie_Navarre.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="1390" /></a><figcaption>Xử tử một số thủ lĩnh Jacquerie, trong một bản thảo của Chroniques de France ou de St Denis thế kỉ 14.</figcaption></figure> Những khó khăn này được tiếp nối năm 1347 bởi <a href="/wiki/C%C3%A1i_ch%E1%BA%BFt_%C4%90en" class="mw-redirect" title="Cái chết Đen">Cái chết Đen</a>, một bệnh dịch lan tràn khắp châu lục trong ba năm sau đó.<a href="#cite_note-MAPlague-267">[243]</a><a href="#cite_note-269">[chú thích 25]</a> Con số tử vong vào cỡ 35 triệu người trên toàn châu Âu, tức một phần ba dân số. Các thị trấn đặc biệt bị tàn phá bởi các điều kiện sinh hoạt chật chội ở đó.<a href="#cite_note-271">[chú thích 26]</a> Nhiều vùng rộng lớn trở nên hoàn toàn hoang vắng, và ở một số vùng các cánh đồng không có người canh tác. Tiền công tăng lên vì địa chủ tìm cách thu hút lượng nhân công khan hiếm tới cánh đồng của mình. Các thảm họa càng kéo dài tiền thuê đất càng giảm và nhu cầu lương thực cũng giảm theo, cả hai điều làm giảm thu nhập từ nông nghiệp của địa chủ. Những thợ thủ công ở thành thị cũng bắt đầu cảm thấy rằng họ có quyền được trả lương khá hơn, và mâu thuẫn xã hội bùng lên thành những cuộc nổi dậy quy mô lớn ở nhiều nơi.<a href="#cite_note-Backman374-272">[246]</a> Trong số đó có phong trào Jacquerie ở Pháp, khởi nghĩa nông dân ở Anh, và các cuộc nổi loạn ở Firenze (Ý) và Gent, Brugge (Vlaanderen). Sự tàn phá khủng khiếp của bệnh dịch dẫn đến một sự mộ đạo sám hối trên khắp châu Âu, thể hiện thành những quỹ từ thiện mới được thành lập, phong trào tự hành xác tập thể của "những người tự đánh đòn" (flagellant), và quy người Do Thái gây nên bệnh dịch và tăng cường ngược đãi họ.<a href="#cite_note-Davies412-273">[247]</a> Tình hình ngày càng trở nên mất ổn định khi bệnh dịch còn tái phát nhiều lần trong suốt phần còn lại của thế kỉ 14; nó thậm chí còn tiếp tục tấn công châu Âu một cách định kì trong phần còn lại của thời Trung Cổ.<a href="#cite_note-MAPlague-267">[243]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Xã_hội_và_kinh_tế">Xã hội và kinh tế</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=25" title="Sửa đổi phần “Xã hội và kinh tế”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=25" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Xã hội và kinh tế">sửa mã nguồn</a>]</div> Xã hội toàn châu Âu bị xáo trộn bởi Cái chết Đen. Các mảnh đất từng cho năng suất thấp bị bỏ hoang, vì những người sống sót nay dễ kiếm được những mảnh đất màu mỡ hơn.<a href="#cite_note-Epstein184-274">[248]</a> Mặc dù <a href="/wiki/N%C3%B4ng_n%C3%B4" title="Nông nô">chế độ nông nô</a> suy giảm ở Tây Âu nó lại trở nên phổ biến hơn ở Đông Âu, vì địa chủ áp đặt nó lên những tá điền trước đó còn tự do.<a href="#cite_note-Epstein246-275">[249]</a> Hầu hết nông dân ở Tây Âu tìm cách thay đổi chuyển công lao động nợ địa chủ trước kia thành tiền thuê đất.<a href="#cite_note-Keen234-276">[250]</a> Phần trăm nông nô trong giới nông dân giảm từ đỉnh cao 90% tới khoảng 50% cuối thời kì này.<a href="#cite_note-Singman8-169">[154]</a> Địa chủ cũng trở nên nhận thức nhiều hơn về lợi ích chung với các địa chủ khác, hợp lực với nhau để đòi hỏi đặc lợi từ chính quyền. Một phần dưới áp lực của địa chủ, các chính quyền tìm cách luật hóa một sự quay về các điều kiện kinh tế thời trước Cái chết Đen, nhưng ít thành công.<a href="#cite_note-Keen234-276">[250]</a> Tỉ lệ biết đọc biết viết trong dân chúng ngày càng tăng, và dân cư thành thị bắt đầu bắt chước phong cách hiệp sĩ của giới quý tộc.<a href="#cite_note-Vale346-277">[251]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Các_quốc_gia_hồi_sinh">Các quốc gia hồi sinh</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=26" title="Sửa đổi phần “Các quốc gia hồi sinh”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=26" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Các quốc gia hồi sinh">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Europe_1360.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Europe_1360.jpg/330px-Europe_1360.jpg" decoding="async" width="330" height="203" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Europe_1360.jpg/495px-Europe_1360.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Europe_1360.jpg/660px-Europe_1360.jpg 2x" data-file-width="1817" data-file-height="1120" /></a><figcaption>Bản đồ châu Âu năm 1360</figcaption></figure> Thời Hậu kỳ Trung Cổ chứng kiến sự trỗi dậy của các <a href="/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c" title="Quốc gia dân tộc">Quốc gia dân tộc</a> quân chủ hùng mạnh đặc biệt là ở <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Vương quốc Anh">Anh</a>, <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ph%C3%A1p" title="Vương quốc Pháp">Pháp</a> và các vương quốc Ki-tô giáo ở bán đảo Iberia: <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Aragon" class="mw-redirect" title="Vương quốc Aragon">Aragon</a> và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Castilla" title="Vương quốc Castilla">Castilla</a>, và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Vương quốc Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a>. Những tranh chấp kéo dài cuối thời Trung Cổ tăng cường quyền kiểm soát của các hoàng gia lên vương quốc của họ, nhưng giới nông dân gánh chịu hậu quả. Các vị vua hưởng lợi từ chiến tranh tăng cường quyền lực hoàng gia và mở rộng miền đất trung ương kiểm soát trực tiếp.<a href="#cite_note-Watts201-278">[252]</a> Việc chi trả cho chiến tranh đòi hỏi những biện pháp đánh thuế hiệu quả và hữu hiệu hơn, và mức thuế thường tăng ở khắp nơi.<a href="#cite_note-Watts224-279">[253]</a> Mặt khác tầm quan trọng của thuế khóa kéo theo đó sự cần thiết đạt được đồng thuận của những người chịu đóng thuế dẫn tới các thể chế đại diện như <a href="/wiki/Ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n_Anh" class="mw-redirect" title="Nghị viện Anh">Nghị viện Anh</a> hay Hội nghị Đẳng cấp Pháp tích lũy quyền lực.<a href="#cite_note-Watts233-280">[254]</a> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg/180px-Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg" decoding="async" width="180" height="268" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg/270px-Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg/360px-Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg 2x" data-file-width="1812" data-file-height="2700" /></a><figcaption><a href="/wiki/Jeanne_d%27Arc" title="Jeanne d'Arc">Jeanne d'Arc</a> trong một minh họa thế kỉ 15</figcaption></figure> Trong suốt thế kỉ 14, các vị vua Pháp tìm cách mở rộng ảnh hưởng họ trên các lãnh địa của quý tộc.<a href="#cite_note-Watts166-281">[255]</a> Họ gặp thách thức lớn khi tìm cách tịch thu các tài sản của vua Anh ở miền nam Pháp, dẫn đến <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tr%C4%83m_N%C4%83m" title="Chiến tranh Trăm Năm">Chiến tranh Trăm Năm</a><a href="#cite_note-Watts169-282">[256]</a> kéo dài đến tận năm 1453.<a href="#cite_note-MA100-283">[257]</a> Buổi đầu cuộc chiến người Anh dưới thời <a href="/wiki/Edward_III_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Edward III của Anh">Edward III</a> (cai trị 1327-1377) và con trai ông là Edward, Hoàng tử Đen (mất năm 1376)<a href="#cite_note-285">[chú thích 27]</a> đã thắng các trận quan trọng ở <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Cr%C3%A9cy" title="Trận Crécy">Crécy</a> và <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Poitiers_(1356)" title="Trận Poitiers (1356)">Poitiers</a>, chiếm đóng thành phố trọng yếu <a href="/wiki/Calais" title="Calais">Calais</a> và kiểm soát phần lớn nước Pháp.<a href="#cite_note-287">[chú thích 28]</a> Những áp lực kéo theo đó gần như đã khiến vương quốc Pháp tan rã trong những năm đầu cuộc chiến, tuy nhiên những khó khăn tài chính và nội bộ ở Anh khiến hai bên ký kết hòa ước.<a href="#cite_note-Watts180-288">[260]</a> Vào đầu thế kỉ 15, nước Pháp một lần nữa tiến gần đến chỗ giải thể, khi <a href="/wiki/Charles_VI_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Charles VI của Pháp">Charles VI của Pháp</a> phát bệnh điên và các lãnh chúa lao vào nội chiến, quân Anh dưới quyền <a href="/wiki/Henry_V_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Henry V của Anh">Henry V</a> đã đại thắng tại <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Agincourt" title="Trận Agincourt">trận Agincourt</a> (1415). Tuy nhiên, vào cuối những năm 1420 các thắng lợi quân sự của <a href="/wiki/Jeanne_d%27Arc" title="Jeanne d'Arc">Jeanne d'Arc</a> (mất năm 1431) dẫn tới chiến thắng chung cuộc của người Pháp và Anh đánh mất những lãnh địa cuối cùng ở miền nam Pháp vào năm 1453.<a href="#cite_note-Watts317-289">[261]</a> Cái giả phải trả là rất đắt, với dân số Pháp chỉ còn khoảng một nửa so với trước cuộc chiến. Ngược lại, chiến tranh có tác động tích cực lên sự hình thành bản sắc dân tộc Anh, hòa trộn những tính cách địa phương vào một lý tưởng dân tộc Anh. Tranh chấp cũng giúp tạo nên một văn hóa dân tộc ở Anh tách biệt khỏi văn hóa Pháp mà trước đó từng có ảnh hưởng thống trị lên văn hóa Anh trước chiến tranh.<a href="#cite_note-Davies423-290">[262]</a> Thời kì đầu của cuộc chiến cũng đánh dấu sự thống trị của cung dài (longbow),<a href="#cite_note-Nicholle186-291">[263]</a> và sự xuất hiện của đại bác trên chiến trường tại Crécy năm 1346.<a href="#cite_note-Nicolle296-247">[223]</a> Đế quốc Rôma Thần thánh tiếp tục tồn tại, nhưng do ngôi hoàng đế là do bầu cử, không có một triều đại nào kéo dài đủ lâu để xây dựng lên một nhà nước mạnh.<a href="#cite_note-Watts170-292">[264]</a> Xa hơn về phía đông, các vương quốc Ba Lan, vương quốc Hungary và <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Bohemia" title="Vương quốc Bohemia">vương quốc Bohemia</a> trở nên hùng mạnh.<a href="#cite_note-Watts173-293">[265]</a> Các vương quốc ở bán đảo Iberia tiếp tục mở rộng lãnh thổ bằng cách đẩy lùi người Hồi giáo ra khỏi bán đảo;<a href="#cite_note-Watts173-293">[265]</a> Bồ Đào Nha tập trung vào việc bành trướng hải ngoại trong thế kỉ 14, trong khi các vương quốc khác bị chia cắt bởi những khó khăn do việc kế tục vương vị và các vấn đề khác.<a href="#cite_note-Watts327-294">[266]</a><a href="#cite_note-Watts340-295">[267]</a> Nước Anh, sau khi thất bại trong Chiến tranh Trăm Năm, tiếp tục rơi vào một cuộc nội chiến kéo dài biết đến dưới tên <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Hoa_H%E1%BB%93ng" title="Chiến tranh Hoa Hồng">Chiến tranh Hoa Hồng</a>, kéo dài tới tận năm 1490,<a href="#cite_note-Watts340-295">[267]</a> và chỉ kết thúc khi <a href="/wiki/Henry_VII_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Henry VII của Anh">Henry Tudor</a> (cai trị năm 1485-1509) lên ngôi vua (tức Henry VII) và củng cố quyền kiểm soát đất nước sau chiến thắng trước <a href="/wiki/Richard_III_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Richard III của Anh">Richard III</a> (cai trị 1483-1485) tại <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Bosworth" title="Trận Bosworth">trận Bosworth</a> năm 1485.<a href="#cite_note-Davies426-296">[268]</a> Miền Scandinavia trải qua một thời kì thống nhất dưới <a href="/wiki/Li%C3%AAn_minh_Kalmar" title="Liên minh Kalmar">Liên minh Kalmar</a> trong thế kỉ 14 và đầu thế kỉ 15, nhưng giải thể một lần nữa sau cái chết của Margrete I của Đan Mạch (mất năm 1412) người từng thống nhất Đan Mạch, Na Uy và Thụy Điển. Một thế lực quan trọng quanh biển Baltic là Liên hiệp Hanseatic, một liên minh thương mại của các thành bang có hoạt động buôn bán từ Tây Âu tới Nga.<a href="#cite_note-Davies431-297">[269]</a> Scotland thoát ra khỏi sự thống trị của Anh dưới thời <a href="/wiki/Robert_I_c%E1%BB%A7a_Scotland" class="mw-redirect" title="Robert I của Scotland">Robert Bruce</a> (cai trị 1306-1329), người được giáo hoàng công nhận vương vị vào năm 1328.<a href="#cite_note-Davies408-298">[270]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sự_sụp_đổ_của_Byzantine">Sự sụp đổ của Byzantine</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=27" title="Sửa đổi phần “Sự sụp đổ của Byzantine”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=27" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Sự sụp đổ của Byzantine">sửa mã nguồn</a>]</div> Mặc dù các đời hoàng đế dòng Palaiologos tái chiếm <a href="/wiki/Constantinopolis" title="Constantinopolis">Constantinopolis</a> từ tay người Tây Âu năm 1261, họ không thể tái chiếm phần lớn các miền đất đế quốc trước kia. Lãnh thổ họ kiểm soát được thường chỉ bao gồm bản thân thành phố cộng thêm một phần nhỏ bán đảo Balkan gần Constantinople vài vùng ven <a href="/wiki/Bi%E1%BB%83n_Aegea" title="Biển Aegea">biển Aegea</a> và <a href="/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90en" title="Biển Đen">Biển Đen</a>. Các miền đất thuộc Byzantine trước kia ở Balkan nay thuộc về Vương quốc Serbia, Đế chế Bulgaria thứ hai và <a href="/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Venezia" title="Cộng hòa Venezia">Cộng hòa Venezia</a>. Quyền lực của các hoàng đế Byzantine bị đe dọa bởi một bộ tộc người Thổ mới là Ottoman, những người xây dựng lực lượng ở miền Anatolia đầu thế kỉ 13 và đều đặn bành trướng trong khắp thế kỉ 14. Người Ottoman bành trướng vào châu Âu, biến Bulgaria thành một nước chư hầu năm 1366 và chiếm Serbia sau khi đánh bại vương quốc này tại <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Kosovo" title="Trận Kosovo">trận Kosovo</a> năm 1389. Người Tây Âu tập hợp lại trước cảnh ngộ người Ki-tô giáo ở Balkan và tuyên bố một cuộc thập tự chinh mới vào năm 1396, một đội quân lớn được gửi tới đây nhưng bị đánh bại tại trận <a href="/wiki/Nicopolis" title="Nicopolis">Nicopolis</a>.<a href="#cite_note-Davies385-299">[271]</a> Bị bao vây tứ phía và kiệt quệ sức lực, thành Constantinople-thành đô lớn nhất châu Âu trong 1000 năm-thất thủ sau gần hai tháng cầm cự vào năm 1453.<a href="#cite_note-Davies446-300">[272]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tranh_cãi_bên_trong_Giáo_hội">Tranh cãi bên trong Giáo hội</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=28" title="Sửa đổi phần “Tranh cãi bên trong Giáo hội”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=28" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tranh cãi bên trong Giáo hội">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:07_Gr%C3%A9goire_XI_(couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg/200px-07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg" decoding="async" width="200" height="257" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg/300px-07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg/400px-07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg 2x" data-file-width="1181" data-file-height="1518" /></a><figcaption>Guy của Boulogne trao vương miện cho Giáo hoàng Gregorius XI trong một bức tiểu họa từ cuốn Biên niên sử của Jean Froissart</figcaption></figure> Thế kỉ 14 đầy khó khăn chứng kiến thời kỳ vua Pháp buộc các đời Giáo hoàng dời tới Avignon những năm 1305-1378,<a href="#cite_note-Thomson170-301">[273]</a> cũng gọi là cuộc lưu đày Babylon của Giáo hoàng (liên hệ tới cuộc lưu đày Babylon của người Do Thái),<a href="#cite_note-MAAvignon-302">[274]</a> và sau đó là <a href="/wiki/Ly_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Ly giáo Tây phương">Ly giáo Tây phương</a> từ năm 1378 tới 1418, khi có hai, sau đó là ba, vị giáo hoàng đối địch, mỗi vị được một số quốc gia kình địch nhau ủng hộ.<a href="#cite_note-MAGreat-303">[275]</a> Những năm đầu thế ki 15, sau một thời kì biến động, các chức sắc giáo hội họp tại <a href="/wiki/C%C3%B4ng_%C4%91%E1%BB%93ng_Constance" title="Công đồng Constance">Công đồng Constance</a> (1414) và quyết định lần lượt bãi miễn các vị giáo hoàng và đến tháng 11 năm 1417 bầu lên <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_M%C3%A1ctin%C3%B4_V" title="Giáo hoàng Máctinô V">Giáo hoàng Martinus V</a>.<a href="#cite_note-Thomson184-304">[276]</a> Bên cạnh ly giáo, giáo hội phương tây cũng chia rẽ trong các tranh cãi thần học, và một số bị quy thành dị giáo. <a href="/wiki/John_Wycliffe" title="John Wycliffe">John Wycliffe</a> (mất năm 1384), một nhà thần học Anh bị buộc tội dị giáo năm 1415 do truyền giảng rằng giáo dân cần phải được tiếp cận Kinh Thánh (vốn trước giờ chỉ dành cho giáo sĩ) cũng như giữ quan điểm về Tiệc thánh khác với giáo lý giáo hội.<a href="#cite_note-Thomson197-305">[277]</a> Những bài giảng của Wycliffe ảnh hưởng tới hai trong số những phong trào dị giáo lớn thời hậu kỳ Trung Cổ: Lollardy ở Anh và <a href="/wiki/Hussite" title="Hussite">Hussite</a> ở Bohemia.<a href="#cite_note-Thomson218-306">[278]</a> Người Bohemia cũng chịu ảnh hưởng từ những bài giảng của <a href="/wiki/Jan_Hus" title="Jan Hus">Jan Hus</a>, người bị lừa triệu tập tới Công đồng Constance rồi đem hỏa thiêu năm 1415. Giáo hội Hussite đã chiến thắng một cuộc thập tự chinh và tồn tại qua thời Trung Cổ, báo trước <a href="/wiki/C%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_Tin_L%C3%A0nh" class="mw-redirect" title="Cải cách Tin Lành">Cải cách Tin Lành</a> sau này.<a href="#cite_note-Thomson213-307">[279]</a> Các tranh chấp khác cũng xảy ra, như việc buộc tội chống lại hiệp sĩ dòng Đền dẫn tới lệnh cấm dòng tu này hoạt động năm 1312, và sự chia rẽ giữa vua Pháp <a href="/wiki/Philippe_IV_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Philippe IV của Pháp">Philippe IV</a> (cai trị 1285-1314) và dòng Hiệp sĩ Cứu tế.<a href="#cite_note-Templars-308">[280]</a> Trong thời Hậu kỳ Trung Đại, Giáo hoàng thay đổi thực hành trong thánh lễ, quy định rằng chỉ có linh mục mới được hưởng phần rượu thánh trong Tiệc thánh. Điều này tăng khoảng cách giữa giáo dân và giáo sĩ. Giáo dân tiếp tục tiến hành những cuộc hành hương, tôn kính thánh tích, và tin có quyền lực của quỷ dữ. Những nhà thần bí như Meister Eckhart (mất năm 1327) hay Thomas à Kempis (mất năm 1471) viết những tác phẩm dạy giáo dân tập trung vào đời sống tinh thần bên trong, đặt nền tảng cho Kháng Cách. Bên cạnh <a href="/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BA%A7n_b%C3%AD" title="Chủ nghĩa thần bí">chủ nghĩa thần bí</a>, niềm tin vào phù thủy phổ biến rộng khắp, vào cuối thế kỉ 15 Giáo hội bắt đầu cung cấp thêm căn cứ cho nỗi sợ phù thủy trong dân chúng bằng sự lên án phù thủy vào năm 1484 và công bố cuốn Malleus Maleficarum (Lưỡi búa phù thủy), được xem như sổ tay trong những cuộc săn phù thủy ở thời cận đại.<a href="#cite_note-Davies436-309">[281]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Học_giả,_trí_thức_và_phát_kiến_địa_lý">Học giả, trí thức và phát kiến địa lý</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=29" title="Sửa đổi phần “Học giả, trí thức và phát kiến địa lý”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=29" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Học giả, trí thức và phát kiến địa lý">sửa mã nguồn</a>]</div> Cuối thời Trung Đại chứng kiến một sự phản ứng lại chủ nghĩa kinh viện, dẫn đầu bởi <a href="/wiki/John_Duns_Scotus" title="John Duns Scotus">John Duns Scotus</a> (mất năm 1308)<a href="#cite_note-311">[chú thích 29]</a> và <a href="/wiki/William_x%E1%BB%A9_Ockham" title="William xứ Ockham">William xứ Ockham</a> (mất khoảng năm 1348),<a href="#cite_note-MASchol-229">[207]</a> cả hai đều chống lại sự áp dụng lý trí vào đức tin. Nỗ lực của họ, cùng với những người khác, dẫn tới một sự xói mòn ý tưởng kiểu Platon về "cái phổ quát" thịnh hành đương thời. Sự nhấn mạnh củ Ockham rằng lý trí vận hành độc lập với đức tin cho phép khoa học tách khỏi thần học và triết học.<a href="#cite_note-Davies433-310">[282]</a> Các nghiên cứu luật học cũng ghi nhận sự thắng thế từ từ của luật Rôma vào các lĩnh vực tư pháp trước đây cai quản bởi luật phong tục. Một ngoại lệ của khuynh hướng này là ở Anh, nơi luật tục vẫn còn phổ biến. Các quốc gia cũng san định các điều luật riêng lẻ thành các bộ luật, không chỉ ở trung tâm châu Âu mà cả những miền xa xôi như Castilla hay Lithuania.<a href="#cite_note-Davies438-312">[283]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Studying_astronomy_and_geometry.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Studying_astronomy_and_geometry.jpg/220px-Studying_astronomy_and_geometry.jpg" decoding="async" width="220" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Studying_astronomy_and_geometry.jpg/330px-Studying_astronomy_and_geometry.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Studying_astronomy_and_geometry.jpg/440px-Studying_astronomy_and_geometry.jpg 2x" data-file-width="1248" data-file-height="752" /></a><figcaption>Các tu sĩ đang nghiên cứu thiên văn học và hình học, tranh ở Pháp đầu thế kỉ 15</figcaption></figure> Giáo dục vẫn chủ yếu tập trung vào việc đào tạo tầng lớp giáo sĩ kế cận. Việc học chữ viết và số cơ bản diễn ra trong phạm vi gia đình và từ các linh mục của làng, nhưng các môn trung học–ngữ pháp, tu từ, luận lý–được gọi là <a href="/w/index.php?title=Trivium&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trivium (trang không tồn tại)">trivium</a>, thì được dạy ở các trường thuộc nhà thờ chính tòa hoặc trường thành phố. Các trường tư xuất hiện, nhất là ở các thành thị Ý. Các trường đại học cũng lan rộng khắp châu Âu trong các thế kỉ 14 và 15. Sự nổi lên của văn học thế tục tăng cường, với <a href="/wiki/Dante" class="mw-redirect" title="Dante">Dante</a> (mất năm 1321) và <a href="/wiki/Francesco_Petrarca" title="Francesco Petrarca">Petrarca</a> (mất năm 1374) và <a href="/wiki/Giovanni_Boccaccio" title="Giovanni Boccaccio">Giovanni Boccaccio</a> (mất năm 1375) ở Ý thế kỉ 14, <a href="/wiki/Geoffrey_Chaucer" title="Geoffrey Chaucer">Geoffrey Chaucer</a> (mất năm 1400) và William Langland (mất năm 1386) ở Anh, và <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Villon" title="François Villon">François Villon</a> (mất năm 1464) và <a href="/wiki/Christine_de_Pizan" title="Christine de Pizan">Christine de Pizan</a> (mất khoảng năm 1430) ở Pháp. Phần lớn văn học mang tính cách tôn giáo, và mặc dù một phần lớn của nó được viết bằng tiếng Latin, một nhu cầu mới phát triển về đời sống các vị thánh và các tiểu luận tôn giáo khác trong ngôn ngữ thế tục.<a href="#cite_note-Davies438-312">[283]</a> Điều này được nuôi dưỡng của sự lớn mạnh của phong trào Devotio Moderna và cả trong các tác phẩm của những nhà thần bí Đức như Meister Eckhart và Johannes Tauler (mất năm 1361).<a href="#cite_note-Keen282-313">[284]</a> Sân khấu cũng phát triển dưới cái vỏ của kịch phép màu biểu diễn bởi nhà thờ.<a href="#cite_note-Davies438-312">[283]</a> Vào cuối thời kì này, sự phát triển của công nghệ in vào khoảng năm 1450 dẫn tới sự thành lập của các nhà xuất bản khắp châu Âu vào khoảng năm 1500.<a href="#cite_note-Davies445-314">[285]</a> Tỉ lệ biết chữ trong giới bình dân tăng lên, nhưng vẫn còn thấp: một ước tính cho rằng tỉ lệ này cỡ 10 phần trăm ở đàn ông và một phần trăm ở phụ nữ vào năm 1500.<a href="#cite_note-Singman224-315">[286]</a> Từ thế kỉ 15, các quốc gia trên bán đảo Iberia bắt đầu tài trợ <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_Kh%C3%A1m_ph%C3%A1" title="Thời đại Khám phá">các cuộc khám phá ngoài lãnh thổ châu Âu</a>. Hoàng tử Henry Nhà hàng hải của Bồ Đào Nha (mất năm 1460) đã gửi các đoàn thám hiểm khám phá ra <a href="/wiki/Qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o_Canaria" title="Quần đảo Canaria">quần đảo Canaria</a>, <a href="/wiki/A%C3%A7ores" title="Açores">Açores</a> và <a href="/wiki/Cabo_Verde" title="Cabo Verde">Cabo Verde</a>. Sau khi ông mất, các cuộc thám hiểm tiếp tục; <a href="/wiki/Bartolomeu_Dias" title="Bartolomeu Dias">Bartolomeu Dias</a> (mất năm 1500) đi vòng quanh <a href="/wiki/M%C5%A9i_H%E1%BA%A3o_V%E1%BB%8Dng" title="Mũi Hảo Vọng">Mũi Hảo Vọng</a> năm 1486 và <a href="/wiki/Vasco_da_Gama" title="Vasco da Gama">Vasco da Gama</a> (mất năm 1524) dong thuyền vòng qua châu Phi để tới Ấn Độ năm 1498.<a href="#cite_note-Davies451-316">[287]</a> Các nhà quân chủ Tây Ban Nha ở Castilla và Aragon cùng nhau tài trợ chuyến thám hiểm của <a href="/wiki/Cristoforo_Colombo" title="Cristoforo Colombo">Cristoforo Colombo</a> (mất năm 1506) năm 1492 dẫn tới việc tìm thấy <a href="/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a>.<a href="#cite_note-Davies454-317">[288]</a> Nước Anh dưới thời Henry VII tài trợ chuyến đi của <a href="/wiki/John_Cabot" class="mw-redirect" title="John Cabot">John Cabot</a> (mất năm 1498) năm 1497 đặt chân tới <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Cape_Breton" title="Đảo Cape Breton">đảo Cape Breton</a> (gần Canada lục địa).<a href="#cite_note-Davies511-318">[289]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tiến_bộ_kỹ_thuật_và_quân_sự">Tiến bộ kỹ thuật và quân sự</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=30" title="Sửa đổi phần “Tiến bộ kỹ thuật và quân sự”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=30" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tiến bộ kỹ thuật và quân sự">sửa mã nguồn</a>]</div> Một trong những phát triển quan trọng trong lĩnh vực quân sự thời Hậu kỳ Trung Cổ là việc sử dụng ngày càng nhiều bộ binh và khinh kỵ.<a href="#cite_note-NicolleWestern180-319">[290]</a> Người Anh còn sử dụng lính cung dài như một lực lượng then chốt, nhưng các quốc gia khác bắt chước thành lập các lực lượng tương tự không thành công.<a href="#cite_note-NicolleWestern183-320">[291]</a> Áo giáp tiếp tục phát triển, và Áo giáp tấm ra đời dưới áp lực của sức mạnh ngày càng tăng của Nỏ cũng như súng cầm tay mới xuất hiện.<a href="#cite_note-NicolleWestern188-321">[292]</a> Các vũ khí cán dài như thương, giáo trở nên nổi bật với sự phát triển của bộ binh Bỉ và Thụy Sĩ trang bị bằng các loại giáo dài.<a href="#cite_note-Nicolle185-322">[293]</a> Trong nông nghiệp, một tiến bộ đáng kể là việc sử dụng ngày càng nhiều cừu cho len sợi dài cho phép cộn những ống sợi chắc hơn. Quan trọng không kém là việc thay thế con quay truyền thống bằng bánh xe sợi, làm tăng gấp ba năng suất xe sợi bằng tay.<a href="#cite_note-Epstein193-323">[294]</a><a href="#cite_note-325">[chú thích 30]</a> Một cải tiến ít có tính công nghệ hơn nhưng có tác động đáng kể tới đời sống thường nhật là việc sử dụng cúc để đóng quần áo, giúp cho quần áo vừa người hơn mà không phải nịt chặt vào người mặc.<a href="#cite_note-Daily38-326">[296]</a> Các cối xay gió được tinh chỉnh với sự xuất hiện của các cối xay dạng tháp, cho phép phần trên của cối xay quay xung quanh để hướng vào bất kì hướng gió nào đang thổi.<a href="#cite_note-Epstein200-327">[297]</a> Các bễ lò xuất hiện khoảng năm 1350 ở Thụy Điển, tăng cường số lượng sắt chế tạo và cải tiến chất lượng.<a href="#cite_note-Epstein203-328">[298]</a> Luật cấp bằng sáng chế đầu tiên năm 1447 ở Venezia bảo vệ quyền của nhà phát minh đối với tài sản trí tuệ của họ.<a href="#cite_note-Epstein213-329">[299]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nghệ_thuật_và_kiến_trúc_2">Nghệ thuật và kiến trúc</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=31" title="Sửa đổi phần “Nghệ thuật và kiến trúc”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=31" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Nghệ thuật và kiến trúc">sửa mã nguồn</a>]</div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg/220px-Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg" decoding="async" width="220" height="366" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg/330px-Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg/440px-Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg 2x" data-file-width="1141" data-file-height="1899" /></a><figcaption>Khung cảnh Pháp tháng Hai từ cuốn Sách các giờ kinh minh họa thế kỷ 15 Très Riches Heures du Duc de Berry</figcaption></figure> Hậu kỳ Trung Đại ở châu Âu xét toàn thể tương ứng với các thời kì văn hóa Trecento và Sơ kỳ <a href="/wiki/Ph%E1%BB%A5c_H%C6%B0ng" title="Phục Hưng">Phục Hưng</a> ở Ý, mặc dù Bắc Âu và Tây Ban Nha tiếp tục theo phong cách Gothic, ngày càng tinh xảo trong thế kỉ 15, cho đến gần hết thời Trung Đại. Gothic quốc tế là một phong cách cung đình phổ biến khắp châu Âu những thế kỉ gần 1400, tạo nên những kiệt tác như Très Riches Heures du Duc de Berry.<a href="#cite_note-Benton253-330">[300]</a> Nghệ thuật thế tục tiếp tục gia tăng về số lượng và chất lượng và trong thế kỉ 15 tầng lớp buôn bán ở Ý và Vlaanderen trở thành những nhà bảo trợ quan trọng, đặt hàng những bức chân dung sơn dầu cũng như một lượng lớn những đồ trang sức, tráp ngà, rương cassone và đồ gốm maiolica. Mặc dù các vương tộc thường sở hữu những bộ sưu tập đồ lưu niệm khổng lồ, chỉ còn một ít lưu lại tới nay như Cúp Thánh Anê.<a href="#cite_note-331">[301]</a> Ngành sản xuất lụa của Ý phát triển đến mức các nhà thờ và giới thượng lưu phương Tây không còn cần phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu từ Byzantine hay thế giới Hồi giáo. Ở Pháp và Vlaanderen nghề dệt thảm trở thành một ngành công nghiệp xa xỉ quan trọng.<a href="#cite_note-Benton257-332">[302]</a> Các kiểu thức điêu khắc bên ngoài khổ lớn ở các nhà thờ giai đoạn đầu Gothic nhường chỗ cho những điêu khắc bên trong tòa nhà, và các hầm mộ trở nên tinh xảo trong khi nhiều chi tiết khác như bục giảng kinh đôi khi được chạm khắc lộng lẫy như ở nhà thờ Sant'Andrea (Ý). Các bàn thờ bằng gỗ được chạm hoặc sơ trở nên phổ biến, đặc biệt vì các nhà thờ tạo nên các giáo đường nhỏ. Hội họa Hà Lan sơ kỳ bởi những nghệ sĩ như <a href="/wiki/Jan_van_Eyck" title="Jan van Eyck">Jan van Eyck</a> (mất năm 1441) và <a href="/wiki/Rogier_van_der_Weyden" title="Rogier van der Weyden">Rogier van der Weyden</a> (mất năm 1464) cạnh tranh với hội họa Ý, cũng như các Thủ bản minh họa phương bắc, mà trong thế kỉ 15 được sưu tầm ở quy mô lớn bởi giới thượng lưu, những người cũng đặt hàng các cuốn sách thế tục, đặc biệt là lịch sử. Từ khoảng năm 1450 sách in nhanh chóng trở nên phổ biến, mặc dù vẫn còn rất đắt. Có khoảng 30 nghìn đầu sách hoặc tác phẩm khác nhau được in trước năm 1500,<a href="#cite_note-BL-333">[303]</a> ở thời mà các thủ bản minh họa chỉ do hoàng gia và một vài người khác đặt hàng. Các tranh khắc gỗ nhỏ, phần lớn có tính cách tôn giáo, thường giá phải chăng hơn ngay cả với nông dân ở một số miền thuộc phía bắc châu Âu từ giữa thế kỉ 15. Các tranh khắc kim loại đắt tiền hơn và dành cho một thị trường những người giàu có hơn.<a href="#cite_note-Griffiths17-334">[304]</a> <div style="clear:both;"></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Cách_nhìn_nhận_hiện_đại">Cách nhìn nhận hiện đại</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=32" title="Sửa đổi phần “Cách nhìn nhận hiện đại”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=32" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Cách nhìn nhận hiện đại">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_T%C4%83m_t%E1%BB%91i_(s%E1%BB%AD_h%E1%BB%8Dc)" title="Thời kỳ Tăm tối (sử học)">Thời kỳ Tăm tối (sử học)</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg/170px-Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg" decoding="async" width="170" height="248" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg/255px-Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg/340px-Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg 2x" data-file-width="3626" data-file-height="5296" /></a><figcaption>Minh họa thời Trung Cổ về Trái Đất hình cầu trong một bản chép thế kỷ 14 của <a href="/w/index.php?title=Gautier_de_Metz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gautier de Metz (trang không tồn tại)">L'Image du monde</a></figcaption></figure> Thời Trung Cổ thường bị bóp méo thành một "thời kì của sự ngu dốt và mê tín" đặt "lời nói của những thế lực tôn giáo lên trên kinh nghiệm cá nhân và hoạt động lý tính."<a href="#cite_note-335">[305]</a> Đây là điều để lại từ cả thời <a href="/wiki/Ph%E1%BB%A5c_H%C6%B0ng" title="Phục Hưng">Phục Hưng</a> và thời <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Khai_s%C3%A1ng" class="mw-redirect" title="Thời kỳ Khai sáng">Khai sáng</a>, khi các học giả tìm cách đối lập văn hóa tinh thần của họ với văn hóa Trung Cổ, lẽ dĩ nhiên thiên vị thời đại của họ. Các học giả Phục Hưng xem thời Trung Cổ như một thời kỳ suy thoái từ văn hóa tinh hoa và văn minh của thế giới Cổ điển; các học giả Khai sáng xem lý trí là ưu việt hơn đức tin, và do đó xem thời Trung Đại như một thời kỳ của mông muội.<a href="#cite_note-Davies291-13">[12]</a> Những người khác lập luận rằng lý trí nhìn chung được xem trọng trong thời Trung Cổ. Sử gia khoa học Edward Grant viết, "Nếu các tư tưởng lý tính cách mạng được biểu hiện [trong thế kỷ 18], chúng chỉ được khả thi bởi vì truyền thống lâu dài từ Trung Cổ đã thiết lập việc sử dụng lý trí như một trong những hoạt động quan trọng nhất của con người".<a href="#cite_note-Grant9-336">[306]</a> Đồng thời, trái với niềm tin thông thường, David Lindberg viết, "các học giả hậu kỳ Trung Cổ hiếm khi nếm trải sức mạnh cưỡng bức của giáo hội và sẽ tự xem mình là tự do (đặc biệt trong các ngành khoa học tự nhiên) đi theo lý trí và quan sát bất cứ nơi nào chúng dẫn tới".<a href="#cite_note-QPeters-337">[307]</a> Sự khắc họa sai lệch về thời kỳ này cũng được phản ánh trong một số ý niệm cụ thể hơn. Một <a href="/wiki/Danh_s%C3%A1ch_quan_ni%E1%BB%87m_sai_l%E1%BA%A7m_ph%E1%BB%95_bi%E1%BA%BFn" title="Danh sách quan niệm sai lầm phổ biến">quan niệm sai lầm</a>, bắt đầu lan truyền trong thế kỉ 19<a href="#cite_note-flat-338">[308]</a> và vẫn còn rất phổ biến, đó là tất cả mọi người trong thời Trung Cổ tin rằng Trái Đất phẳng.<a href="#cite_note-flat-338">[308]</a> Điều này không chính xác, vì các giảng viên trong các đại học Trung Cổ thông thường lập luận rằng bằng chứng cho thấy Trái Đất là một quả cầu.<a href="#cite_note-339">[309]</a> Lindberg và Ronald Numbers, một học giả khác về thời kỳ này, khẳng định rằng "hiếm có một học giả Ki-tô giáo nào thời Trung Cổ lại không nhận thức được tính chất cầu của Trái Đất và họ thậm chí biết chu vi xấp xỉ của nó".<a href="#cite_note-340">[310]</a> Một số lầm tưởng khác như "Giáo hội cấm đoán phẫu thuật và giải phẫu tử thi trong thời Trung Cổ", "sự trỗi dậy của Ki-tô giáo giết chết khoa học cổ đại", hay "Giáo hội Ki-tô Trung Cổ dập tắt sự phát triển của triết học tự nhiên", tất cả được Numbers trích dẫn là những ví dụ về những huyền thoại phổ biến vẫn lan truyền như những sự thật lịch sử, trong khi chúng không được các nghiên cứu lịch sử hiện nay ủng hộ.<a href="#cite_note-Numberslect-341">[311]</a> <div style="clear:both;"></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ghi_chú">Ghi chú</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=33" title="Sửa đổi phần “Ghi chú”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=33" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Ghi chú">sửa mã nguồn</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71728118">.mw-parser-output .reflist{margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}@media screen{.mw-parser-output .reflist{font-size:90%}}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist columns references-column-width" style="-moz-column-width: 30em; -webkit-column-width: 30em; column-width: 30em; list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-11"><a href="#cite_ref-11">^</a> Đây là năm mà Hoàng đế Tây Rôma cuối cùng bị đuổi ra khỏi Ý.<a href="#cite_note-Wickham86-10">[10]</a> </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">^</a> Một công trình tham khảo xuất bản năm 1883 xem Thời kỳ Tăm tối tương đồng với Trung Đại, nhưng kể từ <a href="/w/index.php?title=William_Paton_Ker&action=edit&redlink=1" class="new" title="William Paton Ker (trang không tồn tại)">William Paton Ker</a> năm 1904, thuật ngữ "Thời kỳ Tăm tối" (tiếng Anh: Dark Ages) thông thường chỉ giới hạn cho phần đầu của thời Trung Cổ. Chẳng hạn, ấn bản <a href="/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannica" title="Encyclopædia Britannica">Encyclopædia Britannica</a> năm 1911 định nghĩa từ Dark Ages theo cách này. </li> <li id="cite_note-18"><a href="#cite_ref-18">^</a> Tiếng Việt đôi khi dịch sai thành "Đêm trường Trung Cổ", dẫn đến một hiểu nhầm rằng cả thời kỳ Trung Cổ là một giai đoạn tăm tối kéo dài và khiến cho tên gọi "Trung Cổ" mang tính tiêu cực. Nhân tiện, "Trung Cổ" là cách các dịch giả Việt Nam mượn từ tiếng Hán "Trung cổ thời đại"(中古時代) </li> <li id="cite_note-25"><a href="#cite_ref-25">^</a> Hệ thống này, cuối cùng hoàn thiện thành chế độ hai đồng hoàng đế cao cấp và hai đồng hoàng đế cấp thấp, được gọi là <a href="/wiki/T%E1%BB%A9_%C4%91%E1%BA%A7u_ch%E1%BA%BF" title="Tứ đầu chế">Tứ đầu chế</a>.<a href="#cite_note-Collins9-24">[21]</a> </li> <li id="cite_note-33"><a href="#cite_ref-33">^</a> Những chỉ huy quân đội Rôma trong khu vực dường như đã chiếm đoạt lương thực và các nhu yếu phẩm khác vốn được ban cho người Goth và bán lại cho họ. Cuộc nổi loạn bùng lên khi một trong các chỉ huy quân Rôma tìm cách bắt các thủ lĩnh người Goth làm con tin nhưng thất bại trong việc giam giữ tất cả.<a href="#cite_note-Collins51-32">[28]</a> </li> <li id="cite_note-37"><a href="#cite_ref-37">^</a> Alaric, người trước sau chỉ muốn một vị trí trong quân đội Rôma và có một chỗ định cư cho dân tộc ông, đã nấn ná bao vây và chỉ cướp thành Rôma sau khi nhiều lần đàm phán bất thành và bị lật lọng. So với các lần tấn công về sau của người Hung, cuộc cướp bóc tương đối hạn chế về quy mô, nhất là các công trình Kitô giáo không bị xâm phạm.<a href="#cite_note-36">[31]</a> </li> <li id="cite_note-43"><a href="#cite_ref-43">^</a> Một mốc thay thế khác là năm 480, năm mà hoàng đế tại vị trước Romulus Augustus là <a href="/wiki/Julius_Nepos" title="Julius Nepos">Julius Nepos</a> chết; Nepos trước đó tiếp tục tuyên bố rằng mình là hoàng đế phương Tây sau khi bị lật đổ và chạy tới <a href="/wiki/Dalmatia" title="Dalmatia">Dalmatia</a>.<a href="#cite_note-Wickham86-10">[10]</a> </li> <li id="cite_note-53"><a href="#cite_ref-53">^</a> Nguồn cung chủ yếu cho nô lệ Rôma giai đoạn sau đến từ tù binh miền Balkan và Tiểu Á. Vì thế mà trong một số ngôn ngữ, nô lệ (chẳng hạn tiếng Anh: slave) phát sinh từ tiếng Latin slavicus vốn để chỉ <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Slav" title="Người Slav">người Slav</a>.<a href="#cite_note-Dict261-52">[45]</a> </li> <li id="cite_note-57"><a href="#cite_ref-57">^</a> Mộ của ông được khai quật năm 1653 và đáng chú ý vì những vật đem táng cùng được bảo toàn nguyên vẹn, trong đó có nhiều vũ khí và một lượng vàng lớn.<a href="#cite_note-James79-56">[48]</a> </li> <li id="cite_note-99"><a href="#cite_ref-99">^</a> Trước đó quân đội Hồi giáo đã chinh phục Tây Ban Nha, tiêu diệt vương quốc Visigoth với vị vua cuối cùng là <a href="/w/index.php?title=Ruderic&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ruderic (trang không tồn tại)">Ruderic</a> trong <a href="/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Guadalete&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trận Guadalete (trang không tồn tại)">Trận Guadalete</a> năm 711.<a href="#cite_note-Bauer344-98">[89]</a> </li> <li id="cite_note-103"><a href="#cite_ref-103">^</a> Lãnh thổ Giáo hoàng tồn tại tới năm 1870, khi <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Italia" class="mw-redirect" title="Vương quốc Italia">Vương quốc Italia</a> chiếm đòng hầu hết miền này, chỉ chừa lại Vatican cho Giáo hội.<a href="#cite_note-Davies824-102">[92]</a> </li> <li id="cite_note-110"><a href="#cite_ref-110">^</a> Chữ Carolingien được phát triển từ một kiểu chữ ở hậu kỳ Cổ đại, có nét tròn, nhỏ hơn dạng cổ điển.<a href="#cite_note-Davies241-109">[98]</a> </li> <li id="cite_note-116"><a href="#cite_ref-116">^</a> Có một thời gian tái thống nhất ngắn ngủi bởi <a href="/wiki/Charles_B%C3%A9o" title="Charles Béo">Charles Béo</a> năm 884, mặc dù các lãnh thổ hợp phần không hoàn toàn sáp nhập mà vẫn duy trì quyền quản lý riêng. Charles Béo tức Charles III bị phế truất năm 887 và mất tháng 1 năm 888.<a href="#cite_note-Collins356-115">[103]</a> </li> <li id="cite_note-119"><a href="#cite_ref-119">^</a> Carolingiens đầu tiên bị <a href="/w/index.php?title=Odo_c%E1%BB%A7a_France&action=edit&redlink=1" class="new" title="Odo của France (trang không tồn tại)">Odo</a> (cai trị 888–898) thoán ngôi 888.<a href="#cite_note-Collins358-117">[104]</a> Có một thời kì hai dòng họ này thay nhau tranh giành ngai vàng. Hugh Capet là cháu nội <a href="/w/index.php?title=Robert_I_c%E1%BB%A7a_France&action=edit&redlink=1" class="new" title="Robert I của France (trang không tồn tại)">Robert I</a>, người từng làm vua Pháp năm 922-923.<a href="#cite_note-Collins360-118">[105]</a> </li> <li id="cite_note-123"><a href="#cite_ref-123">^</a> Sự định cư này về sau mở rộng ra và dẫn tới các cuộc chinh phạt tới Anh, Sicilia, và Nam Ý.<a href="#cite_note-Davies336-122">[108]</a> </li> <li id="cite_note-170"><a href="#cite_ref-170">^</a> Ở Pháp, Đức và Hà Lan còn có một loại "quý tộc" khác, tiếng Latin gọi là <a href="/w/index.php?title=Ministerialis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ministerialis (trang không tồn tại)">ministerialis</a> mà bản chất là những hiệp sĩ phụ thuộc. Họ xuất thân từ nông nô, nhờ vào phục vụ như lính hoặc viên chức chính quyền mà được cải thiện vị phí, được phép có nông nô phụ thuộc và con cháu trở thành hiệp sĩ trong khi vẫn lệ thuộc chặt chẽ vào ông chủ của mình.<a href="#cite_note-Singman8-169">[154]</a> </li> <li id="cite_note-177"><a href="#cite_ref-177">^</a> Vẫn có một số nông dân Do Thái được canh tác trong những miền đất thuộc chính quyền Byzantine ở phương Đông cũng như ở đảo Crete thuộc Venetia nhưng đó chỉ là những ngoại lệ.<a href="#cite_note-Epstein54-176">[160]</a> </li> <li id="cite_note-182"><a href="#cite_ref-182">^</a> Hai nhóm này-người Đức và người Ý- có những cách tiếp cận khác nhau đối với thỏa thuận thương mại. Hầu hết các thành phố Đức hợp tác với nhau, trái lại các thành quốc Ý lao vào các cuộc xung đột huynh đệ tương tàn.<a href="#cite_note-Epstein81-181">[164]</a> </li> <li id="cite_note-202"><a href="#cite_ref-202">^</a> Những miền lãnh thể này thường được gọi chung là <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Angevin" title="Đế quốc Angevin">Đế quốc Angevin</a>.<a href="#cite_note-Feudal285-201">[183]</a> </li> <li id="cite_note-204"><a href="#cite_ref-204">^</a> Eleanor trước đó đã kết hôn với <a href="/wiki/Louis_VII_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Louis VII của Pháp">Louis VII của Pháp</a> (cai trị 1137–80), nhưng hôn nhân của họ bị hủy bỏ năm 1152.<a href="#cite_note-Eleanor-203">[184]</a> </li> <li id="cite_note-209"><a href="#cite_ref-209">^</a> Louis được Giáo hoàng <a href="/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_B%C3%B4nifaci%C3%B4_VIII" title="Giáo hoàng Bônifaciô VIII">Bonifacius VIII</a> phong thánh năm 1297.<a href="#cite_note-Hallam401-208">[188]</a> </li> <li id="cite_note-219"><a href="#cite_ref-219">^</a> Từ order (tiếng Anh) hay ordre (tiếng Pháp) bắt nguồn từ tiếng Latin ordo ban đầu dùng để chỉ một dòng tu. Các dòng tu mà tu sĩ kiêm là hiệp sĩ thời Thập tự chinh là nguồn gốc của những order có tính danh dự được thành lập sau này, để tuyên dương những chiến sĩ dũng cảm, và là nguồn gốc của huân huy chương hiện đại và các hội ái hữu, tương tế.<a href="#cite_note-218">[197]</a> Trong văn hóa Việt Nam không phân biệt order-một tập thể người- với chiếc huân chương (medal, medaille) là phù hiệu của thành viên order đó. </li> <li id="cite_note-240"><a href="#cite_ref-240">^</a> Kỹ thuật này truyền tới Bắc Âu từ khoảng năm 1000, và tới Ba Lan khoảng thế kỉ 12.<a href="#cite_note-Epstein45-239">[217]</a> </li> <li id="cite_note-245"><a href="#cite_ref-245">^</a> Nỏ có uy lực hơn cung, nhưng nạp lại tên chậm nên hạn chế trên chiến trường. Trong những trận vây thành tốc độ bớt đi tầm quan trọng, và người bắn nó có thể nấp vào công sự trong lúc nạp lại tên.<a href="#cite_note-Daily124-244">[221]</a> </li> <li id="cite_note-269"><a href="#cite_ref-269">^</a> Khoảng 100 năm nay, người ta tin rằng Cái Chết Đen là một dạng của <a href="/wiki/D%E1%BB%8Bch_h%E1%BA%A1ch" title="Dịch hạch">dịch hạch</a>, nhưng gần đây một số sử gia bắt đầu thách thức quan điểm này.<a href="#cite_note-Epstein171-268">[244]</a> </li> <li id="cite_note-271"><a href="#cite_ref-271">^</a> Chẳng hạn, một thị trấn ở Đức là <a href="/wiki/L%C3%BCbeck" title="Lübeck">Lübeck</a> mất đến 90 phần trăm dân số trong đợt dịch này.<a href="#cite_note-Daily189-270">[245]</a> </li> <li id="cite_note-285"><a href="#cite_ref-285">^</a> Sinh thời Edward được gọi là Edward của Woodstock, biệt danh Hoàng tử Đen bắt nguồn từ áo giáp đen của ông, do nhà khảo cổ <a href="/w/index.php?title=John_Leland&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Leland (trang không tồn tại)">John Leland</a> dùng đầu tiên ở thế kỉ 16 và phổ biến tới ngày nay.<a href="#cite_note-BP242-284">[258]</a> </li> <li id="cite_note-287"><a href="#cite_ref-287">^</a> Người Anh duy trì được Calais tới năm 1558.<a href="#cite_note-Davies545-286">[259]</a> </li> <li id="cite_note-311"><a href="#cite_ref-311">^</a> Từ "dunce" trong tiếng Anh nghĩa là "kẻ đần độn" bắt nguồn từ tên của Duns Scotus, do cách các học giả đối địch chế nhạo ông.<a href="#cite_note-Davies433-310">[282]</a> </li> <li id="cite_note-325"><a href="#cite_ref-325">^</a> Bánh xe này vẫn còn thô sơ, vì nó chưa tích hợp một bánh xe-bàn đạp để xoắn và kéo sợi, thứ chỉ xuất hiện vào thế kỉ 15.<a href="#cite_note-Daily36-324">[295]</a> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tham_khảo">Tham khảo</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=34" title="Sửa đổi phần “Tham khảo”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=34" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tham khảo">sửa mã nguồn</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Chú_thích">Chú thích</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=35" title="Sửa đổi phần “Chú thích”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=35" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Chú thích">sửa mã nguồn</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71728118"><div class="reflist columns references-column-width" style="-moz-column-width: 30em; -webkit-column-width: 30em; column-width: 30em; list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-Power304-1">^ <a href="#cite_ref-Power304_1-0">a</a> <a href="#cite_ref-Power304_1-1">b</a> Power Central Middle Ages tr. 304 </li> <li id="cite_note-mommsen236-2">^ <a href="#cite_ref-mommsen236_2-0">a</a> <a href="#cite_ref-mommsen236_2-1">b</a> Mommsen "Petrarch's Conception of the 'Dark Ages'" Speculum tr. 236–237 </li> <li id="cite_note-Dailyx-3"><a href="#cite_ref-Dailyx_3-0">^</a> Singman Daily Life tr. x </li> <li id="cite_note-idea-4"><a href="#cite_ref-idea_4-0">^</a> Knox "<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.boisestate.edu/courses/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">Lịch sử Ý tưởng về Phục Hưng</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120203005134/http://www.boisestate.edu/courses/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">Lưu trữ</a> 2012-02-03 tại <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>" </li> <li id="cite_note-Brunixvii-5">^ <a href="#cite_ref-Brunixvii_5-0">a</a> <a href="#cite_ref-Brunixvii_5-1">b</a> Bruni History of the Florentine people tr. xvii </li> <li id="cite_note-Miglio112-6"><a href="#cite_ref-Miglio112_6-0">^</a> Miglio "Curial Humanism" Interpretations of Renaissance Humanism tr. 112 </li> <li id="cite_note-Murray4-7">^ <a href="#cite_ref-Murray4_7-0">a</a> <a href="#cite_ref-Murray4_7-1">b</a> Murray "Should the Middle Ages Be Abolished?" Essays in Medieval Studies tr. 4 </li> <li id="cite_note-Random1194-8"><a href="#cite_ref-Random1194_8-0">^</a> Flexner (biên tập) Random House Dictionary tr. 1194 </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">^</a> "<a rel="nofollow" class="external text" href="http://dictionary.reference.com/browse/Middle%20Ages">Middle Ages</a>" Dictionary.com </li> <li id="cite_note-Wickham86-10">^ <a href="#cite_ref-Wickham86_10-0">a</a> <a href="#cite_ref-Wickham86_10-1">b</a> <a href="#cite_ref-Wickham86_10-2">c</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 86 </li> <li id="cite_note-12"><a href="#cite_ref-12">^</a> Xem các bài của Watts Making of Polities Europe 1300–1500 hoặc của Epstein Economic History of Later Medieval Europe 1000–1500 hoặc mốc thời gian của Holmes (ed.) Oxford History of Medieval Europe </li> <li id="cite_note-Davies291-13">^ <a href="#cite_ref-Davies291_13-0">a</a> <a href="#cite_ref-Davies291_13-1">b</a> Davies Europe tr. 291–293 </li> <li id="cite_note-14"><a href="#cite_ref-14">^</a> Xem bài của Saul Companion to Medieval England 1066–1485 </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">^</a> Kamen Spain 1469–1714 tr. 29 </li> <li id="cite_note-mommsen226-16"><a href="#cite_ref-mommsen226_16-0">^</a> Mommsen "Petrarch's Conception of the 'Dark Ages'" Speculum tr. 226 </li> <li id="cite_note-Tansey242-19"><a href="#cite_ref-Tansey242_19-0">^</a> Tansey, et al. Gardner's Art Through the Ages tr. 242 </li> <li id="cite_note-Cunliffe391-20"><a href="#cite_ref-Cunliffe391_20-0">^</a> Cunliffe Europe Between the Oceans tr. 391–393 </li> <li id="cite_note-Collins3-21"><a href="#cite_ref-Collins3_21-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 3–5 </li> <li id="cite_note-Heather111-22">^ <a href="#cite_ref-Heather111_22-0">a</a> <a href="#cite_ref-Heather111_22-1">b</a> Heather Fall of the Roman Empire tr. 111 </li> <li id="cite_note-Brown24-23">^ <a href="#cite_ref-Brown24_23-0">a</a> <a href="#cite_ref-Brown24_23-1">b</a> <a href="#cite_ref-Brown24_23-2">c</a> Brown World of Late Antiquity tr. 24–25 </li> <li id="cite_note-Collins9-24">^ <a href="#cite_ref-Collins9_24-0">a</a> <a href="#cite_ref-Collins9_24-1">b</a> Collins Early Medieval Europe tr. 9 </li> <li id="cite_note-Collins24-26"><a href="#cite_ref-Collins24_26-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 24 </li> <li id="cite_note-Cunliffe405-27"><a href="#cite_ref-Cunliffe405_27-0">^</a> Cunliffe Europe Between the Oceans tr. 405–406 </li> <li id="cite_note-Collins31-28"><a href="#cite_ref-Collins31_28-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 31–33 </li> <li id="cite_note-Brown34-29"><a href="#cite_ref-Brown34_29-0">^</a> Brown World of Late Antiquity tr. 34 </li> <li id="cite_note-Brown65-30"><a href="#cite_ref-Brown65_30-0">^</a> Brown World of Late Antiquity tr. 65–68 </li> <li id="cite_note-Brown82-31"><a href="#cite_ref-Brown82_31-0">^</a> Brown World of Late Antiquity tr. 82–94 </li> <li id="cite_note-Collins51-32"><a href="#cite_ref-Collins51_32-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 51 </li> <li id="cite_note-Bauer47-34"><a href="#cite_ref-Bauer47_34-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 47–49 </li> <li id="cite_note-Bauer56-35"><a href="#cite_ref-Bauer56_35-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 56–59 </li> <li id="cite_note-36"><a href="#cite_ref-36">^</a> Peter Heather, The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians, (Oxford University Press, 2006), tr.227-228. </li> <li id="cite_note-Collins59-38"><a href="#cite_ref-Collins59_38-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 59–60 </li> <li id="cite_note-Cunliffe417-39">^ <a href="#cite_ref-Cunliffe417_39-0">a</a> <a href="#cite_ref-Cunliffe417_39-1">b</a> Cunliffe Europe Between the Oceans tr. 417 </li> <li id="cite_note-James67-40"><a href="#cite_ref-James67_40-0">^</a> James Europe's Barbarians tr. 67–68 </li> <li id="cite_note-Bauer117-41"><a href="#cite_ref-Bauer117_41-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 117–118 </li> <li id="cite_note-Wickham79-42"><a href="#cite_ref-Wickham79_42-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 79 </li> <li id="cite_note-Collins116-44"><a href="#cite_ref-Collins116_44-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 116–134 </li> <li id="cite_note-Brown122-45"><a href="#cite_ref-Brown122_45-0">^</a> Brown World of Late Antiquity tr. 122–124 </li> <li id="cite_note-Wickham95-46"><a href="#cite_ref-Wickham95_46-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 95–98 </li> <li id="cite_note-Wickham100-47"><a href="#cite_ref-Wickham100_47-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 100–101 </li> <li id="cite_note-Collins100-48"><a href="#cite_ref-Collins100_48-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 100 </li> <li id="cite_note-Collins96-49">^ <a href="#cite_ref-Collins96_49-0">a</a> <a href="#cite_ref-Collins96_49-1">b</a> Collins Early Medieval Europe tr. 96–97 </li> <li id="cite_note-Wickham102-50"><a href="#cite_ref-Wickham102_50-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 102–103 </li> <li id="cite_note-Backman86-51"><a href="#cite_ref-Backman86_51-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 86–91 </li> <li id="cite_note-Dict261-52"><a href="#cite_ref-Dict261_52-0">^</a> Coredon Dictionary of Medieval Terms tr. 261 </li> <li id="cite_note-James82-54"><a href="#cite_ref-James82_54-0">^</a> James Europe's Barbarians tr. 82–85 </li> <li id="cite_note-James77-55">^ <a href="#cite_ref-James77_55-0">a</a> <a href="#cite_ref-James77_55-1">b</a> James Europe's Barbarians tr. 77–78 </li> <li id="cite_note-James79-56"><a href="#cite_ref-James79_56-0">^</a> James Europe's Barbarians tr. 79–80 </li> <li id="cite_note-James78-58"><a href="#cite_ref-James78_58-0">^</a> James Europe's Barbarians tr. 78–81 </li> <li id="cite_note-Collins196-59"><a href="#cite_ref-Collins196_59-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 196–208 </li> <li id="cite_note-Davies235-60"><a href="#cite_ref-Davies235_60-0">^</a> Davies Europe tr. 235–238 </li> <li id="cite_note-Adams158-61"><a href="#cite_ref-Adams158_61-0">^</a> Adams History of Western Art tr. 158–159 </li> <li id="cite_note-Wickham81-62"><a href="#cite_ref-Wickham81_62-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 81–83 </li> <li id="cite_note-Bauer200-63"><a href="#cite_ref-Bauer200_63-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 200–202 </li> <li id="cite_note-Bauer206-64">^ <a href="#cite_ref-Bauer206_64-0">a</a> <a href="#cite_ref-Bauer206_64-1">b</a> Bauer History of the Medieval World tr. 206–213 </li> <li id="cite_note-Collins126-65"><a href="#cite_ref-Collins126_65-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 126, 130 </li> <li id="cite_note-Brown8-66"><a href="#cite_ref-Brown8_66-0">^</a> Brown "Transformation of the Roman Mediterranean" Oxford Illustrated History of Medieval Europe tr. 8–9 </li> <li id="cite_note-James95-67"><a href="#cite_ref-James95_67-0">^</a> James Europe's Barbarians tr. 95–99 </li> <li id="cite_note-Collins140-68"><a href="#cite_ref-Collins140_68-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 140–143 </li> <li id="cite_note-Brown174-69"><a href="#cite_ref-Brown174_69-0">^</a> Brown World of Late Antiquity tr. 174–175 </li> <li id="cite_note-Brown181-70"><a href="#cite_ref-Brown181_70-0">^</a> Brown World of Late Antiquity tr. 181 </li> <li id="cite_note-Brown45-71"><a href="#cite_ref-Brown45_71-0">^</a> Brown "Transformation of the Roman Mediterranean" Oxford Illustrated History of Medieval Europe tr. 45–49 </li> <li id="cite_note-Geary56-72"><a href="#cite_ref-Geary56_72-0">^</a> Geary Before France and Germany tr. 56–57 </li> <li id="cite_note-Wickham189-73"><a href="#cite_ref-Wickham189_73-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 189–193 </li> <li id="cite_note-Wickham195-74"><a href="#cite_ref-Wickham195_74-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 195–199 </li> <li id="cite_note-Wickham204-75"><a href="#cite_ref-Wickham204_75-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 204 </li> <li id="cite_note-Wickham205-76"><a href="#cite_ref-Wickham205_76-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 205–210 </li> <li id="cite_note-Wickham211-77"><a href="#cite_ref-Wickham211_77-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 211–212 </li> <li id="cite_note-Wickham215-78"><a href="#cite_ref-Wickham215_78-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 215 </li> <li id="cite_note-City3-79"><a href="#cite_ref-City3_79-0">^</a> Gies and Gies Life in a Medieval City tr. 3–4 </li> <li id="cite_note-Jews191-80">^ <a href="#cite_ref-Jews191_80-0">a</a> <a href="#cite_ref-Jews191_80-1">b</a> <a href="#cite_ref-Jews191_80-2">c</a> Loyn "Jews" Middle Ages tr. 191 </li> <li id="cite_note-Collins143-81"><a href="#cite_ref-Collins143_81-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 143–145 </li> <li id="cite_note-Collins149-82"><a href="#cite_ref-Collins149_82-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 149–151 </li> <li id="cite_note-Brown15-83"><a href="#cite_ref-Brown15_83-0">^</a> Brown "Transformation of the Roman Mediterranean" Oxford Illustrated History of Medieval Europe tr. 15 </li> <li id="cite_note-Cunliffe427-84"><a href="#cite_ref-Cunliffe427_84-0">^</a> Cunliffe Europe Between the Oceans tr. 427–428 </li> <li id="cite_note-Wickham218-85"><a href="#cite_ref-Wickham218_85-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 218–219 </li> <li id="cite_note-Coin-86"><a href="#cite_ref-Coin_86-0">^</a> Grierson "Coinage and currency" Middle Ages </li> <li id="cite_note-Collins218-87"><a href="#cite_ref-Collins218_87-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 218–233 </li> <li id="cite_note-Davies328-88"><a href="#cite_ref-Davies328_88-0">^</a> Davies Europe tr. 328–332 </li> <li id="cite_note-WIckham170-89"><a href="#cite_ref-WIckham170_89-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome pp. 170–172 </li> <li id="cite_note-Colish62-90"><a href="#cite_ref-Colish62_90-0">^</a> Colish Medieval Foundations tr. 62–63 </li> <li id="cite_note-Lawrence10-91"><a href="#cite_ref-Lawrence10_91-0">^</a> Lawrence Medieval Monasticism tr. 10–13 </li> <li id="cite_note-Lawrence18-92"><a href="#cite_ref-Lawrence18_92-0">^</a> Lawrence Medieval Monasticism tr. 18–24 </li> <li id="cite_note-Wickham185-93"><a href="#cite_ref-Wickham185_93-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 185–187 </li> <li id="cite_note-Hamilton43-94"><a href="#cite_ref-Hamilton43_94-0">^</a> Hamilton Religion in the Medieval West tr. 43–44 </li> <li id="cite_note-Colish64-95"><a href="#cite_ref-Colish64_95-0">^</a> Colish Medieval Foundations tr. 64–65 </li> <li id="cite_note-Bauer246-96"><a href="#cite_ref-Bauer246_96-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 246–253 </li> <li id="cite_note-Bauer347-97"><a href="#cite_ref-Bauer347_97-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 347–349 </li> <li id="cite_note-Bauer344-98"><a href="#cite_ref-Bauer344_98-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 344 </li> <li id="cite_note-Bauer371-100"><a href="#cite_ref-Bauer371_100-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 371–378 </li> <li id="cite_note-Brown20-101"><a href="#cite_ref-Brown20_101-0">^</a> Brown "Transformation of the Roman Mediterranean" Oxford Illustrated History of Medieval Europe ptr 20 </li> <li id="cite_note-Davies824-102"><a href="#cite_ref-Davies824_102-0">^</a> Davies Europe tr. 824 </li> <li id="cite_note-104"><a href="#cite_ref-104">^</a> James Bryce, The Holy Roman Empire, 1864, tr.62-64 </li> <li id="cite_note-Stalley73-105"><a href="#cite_ref-Stalley73_105-0">^</a> Stalley Early Medieval Architecture tr. 73 </li> <li id="cite_note-Backman109-106">^ <a href="#cite_ref-Backman109_106-0">a</a> <a href="#cite_ref-Backman109_106-1">b</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 109 </li> <li id="cite_note-Backman117-107"><a href="#cite_ref-Backman117_107-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 117–120 </li> <li id="cite_note-Davies302-108"><a href="#cite_ref-Davies302_108-0">^</a> Davies Europe tr. 302 </li> <li id="cite_note-Davies241-109"><a href="#cite_ref-Davies241_109-0">^</a> Davies Europe tr. 241 </li> <li id="cite_note-Colish66-111"><a href="#cite_ref-Colish66_111-0">^</a> Colish Medieval Foundations tr. 66–70 </li> <li id="cite_note-Lang-112"><a href="#cite_ref-Lang_112-0">^</a> Loyn "Language and dialect" Middle Ages tr. 204 </li> <li id="cite_note-Bauer427-113">^ <a href="#cite_ref-Bauer427_113-0">a</a> <a href="#cite_ref-Bauer427_113-1">b</a> Bauer History of the Medieval World tr. 427–431 </li> <li id="cite_note-Backman139-114"><a href="#cite_ref-Backman139_114-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 139 </li> <li id="cite_note-Collins356-115"><a href="#cite_ref-Collins356_115-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 356–358 </li> <li id="cite_note-Collins358-117"><a href="#cite_ref-Collins358_117-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 358–359 </li> <li id="cite_note-Collins360-118">^ <a href="#cite_ref-Collins360_118-0">a</a> <a href="#cite_ref-Collins360_118-1">b</a> Collins Early Medieval Europe tr. 360–361 </li> <li id="cite_note-Collins397-120"><a href="#cite_ref-Collins397_120-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 397 </li> <li id="cite_note-Backman141-121"><a href="#cite_ref-Backman141_121-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 141–144 </li> <li id="cite_note-Davies336-122"><a href="#cite_ref-Davies336_122-0">^</a> Davies Europe tr. 336–339 </li> <li id="cite_note-Backman144-124"><a href="#cite_ref-Backman144_124-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 144–145 </li> <li id="cite_note-Bauer147-125"><a href="#cite_ref-Bauer147_125-0">^</a> Bauer History of the Medieval World tr. 147–149 </li> <li id="cite_note-Collins378-126"><a href="#cite_ref-Collins378_126-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 378–385 </li> <li id="cite_note-Collins387-127">^ <a href="#cite_ref-Collins387_127-0">a</a> <a href="#cite_ref-Collins387_127-1">b</a> Collins Early Medieval Europe tr. 387 </li> <li id="cite_note-Collins394-128"><a href="#cite_ref-Collins394_128-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 394–404 </li> <li id="cite_note-Davies317-129"><a href="#cite_ref-Davies317_129-0">^</a> Davies Europe tr. 317 </li> <li id="cite_note-Wickham435-130"><a href="#cite_ref-Wickham435_130-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 435–439 </li> <li id="cite_note-Whitton152-131"><a href="#cite_ref-Whitton152_131-0">^</a> Whitton "Society of Northern Europe" Oxford Illustrated History of Medieval Europe tr. 152 </li> <li id="cite_note-Wickham439-132"><a href="#cite_ref-Wickham439_132-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 439–444 </li> <li id="cite_note-Collins385-133"><a href="#cite_ref-Collins385_133-0">^</a> Collins Early Medieval Europe tr. 385–389 </li> <li id="cite_note-Wickham500-134"><a href="#cite_ref-Wickham500_134-0">^</a> Wickham Inheritance of Rome tr. 500–505 </li> <li id="cite_note-Davies318-135"><a href="#cite_ref-Davies318_135-0">^</a> Davies Europe tr. 318–320 </li> <li id="cite_note-Davies321-136"><a href="#cite_ref-Davies321_136-0">^</a> Davies Europe tr. 321–326 </li> <li id="cite_note-Crampton12-137"><a href="#cite_ref-Crampton12_137-0">^</a> Crampton Concise History of Bulgaria tr. 12 </li> <li id="cite_note-Curta246-138"><a href="#cite_ref-Curta246_138-0">^</a> Curta Southeastern Europe tr. 246–247 </li> <li id="cite_note-Nees145-139"><a href="#cite_ref-Nees145_139-0">^</a> Nees Early Medieval Art tr. 145 </li> <li id="cite_note-Stalley29-140"><a href="#cite_ref-Stalley29_140-0">^</a> Stalley Early Medieval Architecture tr. 29–35 </li> <li id="cite_note-Stalley43-141"><a href="#cite_ref-Stalley43_141-0">^</a> Stalley Early Medieval Architecture tr. 43–44 </li> <li id="cite_note-Cosman247-142"><a href="#cite_ref-Cosman247_142-0">^</a> Cosman Medieval Wordbook tr. 247 </li> <li id="cite_note-Stalley49-143"><a href="#cite_ref-Stalley49_143-0">^</a> Stalley Early Medieval Architecture tr. 45, 49 </li> <li id="cite_note-Kitzinger36-144"><a href="#cite_ref-Kitzinger36_144-0">^</a> Kitzinger Early Medieval Art tr. 36–53, 61–64 </li> <li id="cite_note-Henderson18-145"><a href="#cite_ref-Henderson18_145-0">^</a> Henderson Early Medieval tr. 18–21, 63–71 </li> <li id="cite_note-Henderson36-146"><a href="#cite_ref-Henderson36_146-0">^</a> Henderson Early Medieval tr. 36–42, 49–55, 103, 143, 204–208 </li> <li id="cite_note-Benton41-147"><a href="#cite_ref-Benton41_147-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 41–49 </li> <li id="cite_note-Lasko16-148"><a href="#cite_ref-Lasko16_148-0">^</a> Lasko Ars Sacra tr. 16–18 </li> <li id="cite_note-Henderson233-149"><a href="#cite_ref-Henderson233_149-0">^</a> Henderson Early Medieval tr. 233–238 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern28-150"><a href="#cite_ref-NicolleWestern28_150-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 28–29 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern30-151"><a href="#cite_ref-NicolleWestern30_151-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 30 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern31-152"><a href="#cite_ref-NicolleWestern31_152-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 30–31 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern34-153"><a href="#cite_ref-NicolleWestern34_153-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 34 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern39-154"><a href="#cite_ref-NicolleWestern39_154-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 39 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern58-155"><a href="#cite_ref-NicolleWestern58_155-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 58–59 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern76-156"><a href="#cite_ref-NicolleWestern76_156-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 76 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern67-157"><a href="#cite_ref-NicolleWestern67_157-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 67 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern80-158">^ <a href="#cite_ref-NicolleWestern80_158-0">a</a> <a href="#cite_ref-NicolleWestern80_158-1">b</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 80 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern88-159"><a href="#cite_ref-NicolleWestern88_159-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 88–91 </li> <li id="cite_note-Whitton134-160"><a href="#cite_ref-Whitton134_160-0">^</a> Whitton "Society of Northern Europe" Oxford Illustrated History of Medieval Europe p. 134 </li> <li id="cite_note-Gainty352-161"><a href="#cite_ref-Gainty352_161-0">^</a> Gainty and Ward Sources of World Societies tr. 352 </li> <li id="cite_note-Jordan5-162"><a href="#cite_ref-Jordan5_162-0">^</a> Jordan Europe in the High Middle Ages pp. 5–12 </li> <li id="cite_note-Backman156-163">^ <a href="#cite_ref-Backman156_163-0">a</a> <a href="#cite_ref-Backman156_163-1">b</a> <a href="#cite_ref-Backman156_163-2">c</a> <a href="#cite_ref-Backman156_163-3">d</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 156 </li> <li id="cite_note-Backman164-164"><a href="#cite_ref-Backman164_164-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 164–165 </li> <li id="cite_note-Epstein52-165"><a href="#cite_ref-Epstein52_165-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 52–53 </li> <li id="cite_note-Barber37-166"><a href="#cite_ref-Barber37_166-0">^</a> Barber Two Cities tr. 37–41 </li> <li id="cite_note-Davies311-167"><a href="#cite_ref-Davies311_167-0">^</a> Davies Europe tr. 311–315 </li> <li id="cite_note-Daily3-168"><a href="#cite_ref-Daily3_168-0">^</a> Singman Daily Life tr. 3 </li> <li id="cite_note-Singman8-169">^ <a href="#cite_ref-Singman8_169-0">a</a> <a href="#cite_ref-Singman8_169-1">b</a> Singman Daily Life tr. 8 </li> <li id="cite_note-Hamilton33-171"><a href="#cite_ref-Hamilton33_171-0">^</a> Hamilton Religion on the Medieval West tr. 33 </li> <li id="cite_note-Daily143-172"><a href="#cite_ref-Daily143_172-0">^</a> Singman Daily Life tr. 143 </li> <li id="cite_note-Barber33-173"><a href="#cite_ref-Barber33_173-0">^</a> Barber Two Cities tr. 33–34 </li> <li id="cite_note-Barber48-174"><a href="#cite_ref-Barber48_174-0">^</a> Barber Two Cities tr. 48–49 </li> <li id="cite_note-Daily171-175"><a href="#cite_ref-Daily171_175-0">^</a> Singman Daily Life tr. 171 </li> <li id="cite_note-Epstein54-176">^ <a href="#cite_ref-Epstein54_176-0">a</a> <a href="#cite_ref-Epstein54_176-1">b</a> Epstein Economic and Social History tr. 54 </li> <li id="cite_note-Daily13-178"><a href="#cite_ref-Daily13_178-0">^</a> Singman Daily Life tr. 13 </li> <li id="cite_note-Daily14-179">^ <a href="#cite_ref-Daily14_179-0">a</a> <a href="#cite_ref-Daily14_179-1">b</a> Singman Daily Life tr. 14–15 </li> <li id="cite_note-Daily177-180"><a href="#cite_ref-Daily177_180-0">^</a> Singman Daily Life tr. 177–178 </li> <li id="cite_note-Epstein81-181"><a href="#cite_ref-Epstein81_181-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 81 </li> <li id="cite_note-Epstein82-183"><a href="#cite_ref-Epstein82_183-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 82–83 </li> <li id="cite_note-Barber60-184"><a href="#cite_ref-Barber60_184-0">^</a> Barber Two Cities tr. 60–67 </li> <li id="cite_note-Backman160-185"><a href="#cite_ref-Backman160_185-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 160 </li> <li id="cite_note-Barber74-186"><a href="#cite_ref-Barber74_186-0">^</a> Barber Two Cities tr. 74–76 </li> <li id="cite_note-Backman283-187"><a href="#cite_ref-Backman283_187-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 283–284 </li> <li id="cite_note-Barber365-188"><a href="#cite_ref-Barber365_188-0">^</a> Barber Two Cities tr. 365–380 </li> <li id="cite_note-Backman262-189"><a href="#cite_ref-Backman262_189-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 262–279 </li> <li id="cite_note-Barber371-190"><a href="#cite_ref-Barber371_190-0">^</a> Barber Two Cities tr. 371–372 </li> <li id="cite_note-Backman181-191"><a href="#cite_ref-Backman181_191-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 181–186 </li> <li id="cite_note-Jordan143-192"><a href="#cite_ref-Jordan143_192-0">^</a> Jordan Europe in the High Middle Ages tr. 143–147 </li> <li id="cite_note-Jordan250-193"><a href="#cite_ref-Jordan250_193-0">^</a> Jordan Europe in the High Middle Ages tr. 250–252 </li> <li id="cite_note-Denley235-194"><a href="#cite_ref-Denley235_194-0">^</a> Denley "Mediterranean" Oxford Illustrated History of Medieval Europe tr. 235–238 </li> <li id="cite_note-Davies364-195"><a href="#cite_ref-Davies364_195-0">^</a> Davies Europe tr. 364 </li> <li id="cite_note-Backman187-196"><a href="#cite_ref-Backman187_196-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 187–189 </li> <li id="cite_note-Jordan59-197"><a href="#cite_ref-Jordan59_197-0">^</a> Jordan Europe in the High Middle Ages tr. 59–61 </li> <li id="cite_note-Backman189-198"><a href="#cite_ref-Backman189_198-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 189–196 </li> <li id="cite_note-Davies294-199"><a href="#cite_ref-Davies294_199-0">^</a> Davies Europe tr. 294 </li> <li id="cite_note-Backman263-200"><a href="#cite_ref-Backman263_200-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 263 </li> <li id="cite_note-Feudal285-201"><a href="#cite_ref-Feudal285_201-0">^</a> Barlow Feudal Kingdom pp. 285–286 </li> <li id="cite_note-Eleanor-203">^ <a href="#cite_ref-Eleanor_203-0">a</a> <a href="#cite_ref-Eleanor_203-1">b</a> Loyn "Eleanor of Aquitaine" Middle Ages tr. 122 </li> <li id="cite_note-Backman286-205"><a href="#cite_ref-Backman286_205-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 286–289 </li> <li id="cite_note-Backman289-206"><a href="#cite_ref-Backman289_206-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 289–293 </li> <li id="cite_note-Davies355-207"><a href="#cite_ref-Davies355_207-0">^</a> Davies Europe tr. 355–357 </li> <li id="cite_note-Hallam401-208"><a href="#cite_ref-Hallam401_208-0">^</a> Hallam and Everard Capetian France tr. 401 </li> <li id="cite_note-Davies345-210">^ <a href="#cite_ref-Davies345_210-0">a</a> <a href="#cite_ref-Davies345_210-1">b</a> Davies Europe tr. 345 </li> <li id="cite_note-Barber350-211"><a href="#cite_ref-Barber350_211-0">^</a> Barber Two Cities tr. 350–351 </li> <li id="cite_note-Barber353-212"><a href="#cite_ref-Barber353_212-0">^</a> Barber Two Cities tr. 353–355 </li> <li id="cite_note-Fortress268-213"><a href="#cite_ref-Fortress268_213-0">^</a> Kaufmann and Kaufmann Medieval Fortress tr. 268–269 </li> <li id="cite_note-Davies332-214"><a href="#cite_ref-Davies332_214-0">^</a> Davies Europe tr. 332–333 </li> <li id="cite_note-Davies386-215"><a href="#cite_ref-Davies386_215-0">^</a> Davies Europe tr. 386–387 </li> <li id="cite_note-MACrusades-216">^ <a href="#cite_ref-MACrusades_216-0">a</a> <a href="#cite_ref-MACrusades_216-1">b</a> <a href="#cite_ref-MACrusades_216-2">c</a> Riley-Smith "Crusades" Middle Ages tr. 106–107 </li> <li id="cite_note-Comp397-217"><a href="#cite_ref-Comp397_217-0">^</a> Lock Routledge Companion to the Crusades tr. 397–399 </li> <li id="cite_note-218"><a href="#cite_ref-218">^</a> Meriam-Webster English Dictionary, article order2 </li> <li id="cite_note-Barber145-220">^ <a href="#cite_ref-Barber145_220-0">a</a> <a href="#cite_ref-Barber145_220-1">b</a> Barber Two Cities tr. 145–149 </li> <li id="cite_note-Payne204-221"><a href="#cite_ref-Payne204_221-0">^</a> Payne Dream and the Tomb tr. 204–205 </li> <li id="cite_note-Lock156-222"><a href="#cite_ref-Lock156_222-0">^</a> Lock Routledge Companion to the Crusades tr. 156–161 </li> <li id="cite_note-Backman299-223"><a href="#cite_ref-Backman299_223-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 299–300 </li> <li id="cite_note-Lock122-224"><a href="#cite_ref-Lock122_224-0">^</a> Lock Routledge Companion to the Crusades tr. 122 </li> <li id="cite_note-Lock205-225"><a href="#cite_ref-Lock205_225-0">^</a> Lock Routledge Companion to the Crusades tr. 205–213 </li> <li id="cite_note-Lock213-226"><a href="#cite_ref-Lock213_226-0">^</a> Lock Routledge Companion to the Crusades tr. 213–224 </li> <li id="cite_note-Backman232-227"><a href="#cite_ref-Backman232_227-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 232–237 </li> <li id="cite_note-Backman247-228"><a href="#cite_ref-Backman247_228-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 247–252 </li> <li id="cite_note-MASchol-229">^ <a href="#cite_ref-MASchol_229-0">a</a> <a href="#cite_ref-MASchol_229-1">b</a> Loyn "Scholasticism" Middle Ages tr. 293–294 </li> <li id="cite_note-Colish295-230"><a href="#cite_ref-Colish295_230-0">^</a> Colish Medieval Foundations tr. 295–301 </li> <li id="cite_note-Backman252-231"><a href="#cite_ref-Backman252_231-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 252–260 </li> <li id="cite_note-Davies349-232">^ <a href="#cite_ref-Davies349_232-0">a</a> <a href="#cite_ref-Davies349_232-1">b</a> Davies Europe tr. 349 </li> <li id="cite_note-SaulGeoffrey-233"><a href="#cite_ref-SaulGeoffrey_233-0">^</a> Saul Companion to Medieval England tr. 113–114 </li> <li id="cite_note-Backman237-234"><a href="#cite_ref-Backman237_234-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 237–241 </li> <li id="cite_note-Backman241-235"><a href="#cite_ref-Backman241_235-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 241–246 </li> <li id="cite_note-236"><a href="#cite_ref-236">^</a> Ilardi, Renaissance Vision, tr. 18–19 </li> <li id="cite_note-Backman246-237"><a href="#cite_ref-Backman246_237-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 246 </li> <li id="cite_note-238"><a href="#cite_ref-238">^</a> Ilardi, Renaissance Vision, tr. 4–5, 49 </li> <li id="cite_note-Epstein45-239">^ <a href="#cite_ref-Epstein45_239-0">a</a> <a href="#cite_ref-Epstein45_239-1">b</a> Epstein Economic and Social History tr. 45 </li> <li id="cite_note-Barber68-241"><a href="#cite_ref-Barber68_241-0">^</a> Barber Two Cities tr. 68 </li> <li id="cite_note-Barber73-242"><a href="#cite_ref-Barber73_242-0">^</a> Barber Two Cities tr. 73 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern125-243"><a href="#cite_ref-NicolleWestern125_243-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 125 </li> <li id="cite_note-Daily124-244"><a href="#cite_ref-Daily124_244-0">^</a> Singman Daily Life tr. 124 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern130-246"><a href="#cite_ref-NicolleWestern130_246-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 130 </li> <li id="cite_note-Nicolle296-247">^ <a href="#cite_ref-Nicolle296_247-0">a</a> <a href="#cite_ref-Nicolle296_247-1">b</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 296–298 </li> <li id="cite_note-Benton55-248"><a href="#cite_ref-Benton55_248-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 55 </li> <li id="cite_note-Adams181-249"><a href="#cite_ref-Adams181_249-0">^</a> Adams History of Western Art tr. 181–189 </li> <li id="cite_note-Benton58to75-250"><a href="#cite_ref-Benton58to75_250-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 58–60, 65–66, 73–75 </li> <li id="cite_note-Dodwell37-251"><a href="#cite_ref-Dodwell37_251-0">^</a> Dodwell Pictorial Arts of the West tr. 37 </li> <li id="cite_note-Benton295-252"><a href="#cite_ref-Benton295_252-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 295–299 </li> <li id="cite_note-Benton250-253"><a href="#cite_ref-Benton250_253-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 250 </li> <li id="cite_note-Benton245-254"><a href="#cite_ref-Benton245_254-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 135–139, 245–247 </li> <li id="cite_note-Benton264-255"><a href="#cite_ref-Benton264_255-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 264–278 </li> <li id="cite_note-Benton248-256"><a href="#cite_ref-Benton248_256-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 248–250 </li> <li id="cite_note-Hamilton47-257"><a href="#cite_ref-Hamilton47_257-0">^</a> Hamilton Religion in the Medieval West tr. 47 </li> <li id="cite_note-Rhino-258">^ <a href="#cite_ref-Rhino_258-0">a</a> <a href="#cite_ref-Rhino_258-1">b</a> Rosenwein Rhinoceros Bound tr. 40–41 </li> <li id="cite_note-Barber143-259"><a href="#cite_ref-Barber143_259-0">^</a> Barber Two Cities tr. 143–144 </li> <li id="cite_note-Morris199-260"><a href="#cite_ref-Morris199_260-0">^</a> Morris "Northern Europe" Oxford Illustrated History of Medieval Europe tr. 199 </li> <li id="cite_note-Barber155-261"><a href="#cite_ref-Barber155_261-0">^</a> Barber Two Cities tr. 155–167 </li> <li id="cite_note-Barber185-262"><a href="#cite_ref-Barber185_262-0">^</a> Barber Two Cities tr. 185–192 </li> <li id="cite_note-MAFamine-263"><a href="#cite_ref-MAFamine_263-0">^</a> Loyn "Famine" Middle Ages tr. 128 </li> <li id="cite_note-Backman373-264"><a href="#cite_ref-Backman373_264-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 373–374 </li> <li id="cite_note-Epstein41-265"><a href="#cite_ref-Epstein41_265-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 41 </li> <li id="cite_note-Backman370-266"><a href="#cite_ref-Backman370_266-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 370 </li> <li id="cite_note-MAPlague-267">^ <a href="#cite_ref-MAPlague_267-0">a</a> <a href="#cite_ref-MAPlague_267-1">b</a> Schove "Plague" Middle Ages tr. 269 </li> <li id="cite_note-Epstein171-268"><a href="#cite_ref-Epstein171_268-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 171–172 </li> <li id="cite_note-Daily189-270"><a href="#cite_ref-Daily189_270-0">^</a> Singman Daily Life tr. 189 </li> <li id="cite_note-Backman374-272"><a href="#cite_ref-Backman374_272-0">^</a> Backman Worlds of Medieval Europe tr. 374–380 </li> <li id="cite_note-Davies412-273"><a href="#cite_ref-Davies412_273-0">^</a> Davies Europe tr. 412–413 </li> <li id="cite_note-Epstein184-274"><a href="#cite_ref-Epstein184_274-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 184–185 </li> <li id="cite_note-Epstein246-275"><a href="#cite_ref-Epstein246_275-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 246–247 </li> <li id="cite_note-Keen234-276">^ <a href="#cite_ref-Keen234_276-0">a</a> <a href="#cite_ref-Keen234_276-1">b</a> Keen Pelican History of Medieval Europe tr. 234–237 </li> <li id="cite_note-Vale346-277"><a href="#cite_ref-Vale346_277-0">^</a> Vale "Civilization of Courts and Cities" Oxford Illustrated History of Medieval Europe tr. 346–349 </li> <li id="cite_note-Watts201-278"><a href="#cite_ref-Watts201_278-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 201–219 </li> <li id="cite_note-Watts224-279"><a href="#cite_ref-Watts224_279-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 224–233 </li> <li id="cite_note-Watts233-280"><a href="#cite_ref-Watts233_280-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 233–238 </li> <li id="cite_note-Watts166-281"><a href="#cite_ref-Watts166_281-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 166 </li> <li id="cite_note-Watts169-282"><a href="#cite_ref-Watts169_282-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 169 </li> <li id="cite_note-MA100-283"><a href="#cite_ref-MA100_283-0">^</a> Loyn "Hundred Years' War" Middle Ages tr. 176 </li> <li id="cite_note-BP242-284"><a href="#cite_ref-BP242_284-0">^</a> Barber Edward tr. 242–243 </li> <li id="cite_note-Davies545-286"><a href="#cite_ref-Davies545_286-0">^</a> Davies Europe tr. 545 </li> <li id="cite_note-Watts180-288"><a href="#cite_ref-Watts180_288-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 180–181 </li> <li id="cite_note-Watts317-289"><a href="#cite_ref-Watts317_289-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 317–322 </li> <li id="cite_note-Davies423-290"><a href="#cite_ref-Davies423_290-0">^</a> Davies Europe tr. 423 </li> <li id="cite_note-Nicholle186-291"><a href="#cite_ref-Nicholle186_291-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 186 </li> <li id="cite_note-Watts170-292"><a href="#cite_ref-Watts170_292-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 170–171 </li> <li id="cite_note-Watts173-293">^ <a href="#cite_ref-Watts173_293-0">a</a> <a href="#cite_ref-Watts173_293-1">b</a> Watts Making of Polities tr. 173–175 </li> <li id="cite_note-Watts327-294"><a href="#cite_ref-Watts327_294-0">^</a> Watts Making of Polities tr. 327–332 </li> <li id="cite_note-Watts340-295">^ <a href="#cite_ref-Watts340_295-0">a</a> <a href="#cite_ref-Watts340_295-1">b</a> Watts Making of Polities tr. 340 </li> <li id="cite_note-Davies426-296"><a href="#cite_ref-Davies426_296-0">^</a> Davies Europe tr. 425–426 </li> <li id="cite_note-Davies431-297"><a href="#cite_ref-Davies431_297-0">^</a> Davies Europe tr. 431 </li> <li id="cite_note-Davies408-298"><a href="#cite_ref-Davies408_298-0">^</a> Davies Europe tr. 408–409 </li> <li id="cite_note-Davies385-299"><a href="#cite_ref-Davies385_299-0">^</a> Davies Europe tr. 385–389 </li> <li id="cite_note-Davies446-300"><a href="#cite_ref-Davies446_300-0">^</a> Davies Europe p. 446 </li> <li id="cite_note-Thomson170-301"><a href="#cite_ref-Thomson170_301-0">^</a> Thomson Western Church tr. 170–171 </li> <li id="cite_note-MAAvignon-302"><a href="#cite_ref-MAAvignon_302-0">^</a> Loyn "Avignon" Middle Ages p. 45 </li> <li id="cite_note-MAGreat-303"><a href="#cite_ref-MAGreat_303-0">^</a> Loyn "Great Schism" Middle Ages tr. 153 </li> <li id="cite_note-Thomson184-304"><a href="#cite_ref-Thomson184_304-0">^</a> Thomson Western Church tr. 184–187 </li> <li id="cite_note-Thomson197-305"><a href="#cite_ref-Thomson197_305-0">^</a> Thomson Western Church tr. 197–199 </li> <li id="cite_note-Thomson218-306"><a href="#cite_ref-Thomson218_306-0">^</a> Thomson Western Church tr. 218 </li> <li id="cite_note-Thomson213-307"><a href="#cite_ref-Thomson213_307-0">^</a> Thomson Western Church tr. 213–217 </li> <li id="cite_note-Templars-308"><a href="#cite_ref-Templars_308-0">^</a> Loyn "Knights of the Temple (Templars)" Middle Ages tr. 201–202 </li> <li id="cite_note-Davies436-309"><a href="#cite_ref-Davies436_309-0">^</a> Davies Europe tr. 436–437 </li> <li id="cite_note-Davies433-310">^ <a href="#cite_ref-Davies433_310-0">a</a> <a href="#cite_ref-Davies433_310-1">b</a> Davies Europe tr. 433–434 </li> <li id="cite_note-Davies438-312">^ <a href="#cite_ref-Davies438_312-0">a</a> <a href="#cite_ref-Davies438_312-1">b</a> <a href="#cite_ref-Davies438_312-2">c</a> Davies Europe tr. 438–439 </li> <li id="cite_note-Keen282-313"><a href="#cite_ref-Keen282_313-0">^</a> Keen Pelican History of Medieval Europe tr. 282–283 </li> <li id="cite_note-Davies445-314"><a href="#cite_ref-Davies445_314-0">^</a> Davies Europe tr. 445 </li> <li id="cite_note-Singman224-315"><a href="#cite_ref-Singman224_315-0">^</a> Singman Daily Life tr. 224 </li> <li id="cite_note-Davies451-316"><a href="#cite_ref-Davies451_316-0">^</a> Davies Europe tr. 451 </li> <li id="cite_note-Davies454-317"><a href="#cite_ref-Davies454_317-0">^</a> Davies Europe tr. 454–455 </li> <li id="cite_note-Davies511-318"><a href="#cite_ref-Davies511_318-0">^</a> Davies Europe tr. 511 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern180-319"><a href="#cite_ref-NicolleWestern180_319-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 180 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern183-320"><a href="#cite_ref-NicolleWestern183_320-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 183 </li> <li id="cite_note-NicolleWestern188-321"><a href="#cite_ref-NicolleWestern188_321-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 188 </li> <li id="cite_note-Nicolle185-322"><a href="#cite_ref-Nicolle185_322-0">^</a> Nicolle Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom tr. 185 </li> <li id="cite_note-Epstein193-323"><a href="#cite_ref-Epstein193_323-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 193–194 </li> <li id="cite_note-Daily36-324"><a href="#cite_ref-Daily36_324-0">^</a> Singman Daily Life tr. 36 </li> <li id="cite_note-Daily38-326"><a href="#cite_ref-Daily38_326-0">^</a> Singman Daily Life tr. 38 </li> <li id="cite_note-Epstein200-327"><a href="#cite_ref-Epstein200_327-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 200–201 </li> <li id="cite_note-Epstein203-328"><a href="#cite_ref-Epstein203_328-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 203–204 </li> <li id="cite_note-Epstein213-329"><a href="#cite_ref-Epstein213_329-0">^</a> Epstein Economic and Social History tr. 213 </li> <li id="cite_note-Benton253-330"><a href="#cite_ref-Benton253_330-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 253–256 </li> <li id="cite_note-331"><a href="#cite_ref-331">^</a> Lightbown Secular Goldsmiths' Work tr. 78 </li> <li id="cite_note-Benton257-332"><a href="#cite_ref-Benton257_332-0">^</a> Benton Art of the Middle Ages tr. 257–262 </li> <li id="cite_note-BL-333"><a href="#cite_ref-BL_333-0">^</a> British Library Staff "<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">Incunabula Short Title Catalogue</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110312185857/http://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">Lưu trữ</a> 2011-03-12 tại <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>" British Library </li> <li id="cite_note-Griffiths17-334"><a href="#cite_ref-Griffiths17_334-0">^</a> Griffiths Prints and Printmaking tr. 17–18; 39–46 </li> <li id="cite_note-335"><a href="#cite_ref-335">^</a> Lindberg "Medieval Church Encounters" When Science & Christianity Meet tr. 8 </li> <li id="cite_note-Grant9-336"><a href="#cite_ref-Grant9_336-0">^</a> Grant God and Reason tr. 9 </li> <li id="cite_note-QPeters-337"><a href="#cite_ref-QPeters_337-0">^</a> Quoted in Peters "Science and Religion" Encyclopedia of Religion tr. 8182 </li> <li id="cite_note-flat-338">^ <a href="#cite_ref-flat_338-0">a</a> <a href="#cite_ref-flat_338-1">b</a> Russell Inventing the Flat Earth tr. 49–58 </li> <li id="cite_note-339"><a href="#cite_ref-339">^</a> Grant Planets, Stars, & Orbs tr. 626–630 </li> <li id="cite_note-340"><a href="#cite_ref-340">^</a> Lindberg and Numbers "Beyond War and Peace" Church History tr. 342 </li> <li id="cite_note-Numberslect-341"><a href="#cite_ref-Numberslect_341-0">^</a> Numbers "<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">Myths and Truths in Science and Religion: A historical perspective</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130120020516/http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">Lưu trữ</a> 2013-01-20 tại <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>" Lecture archive </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Danh_mục">Danh mục</h3>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=36" title="Sửa đổi phần “Danh mục”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=36" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Danh mục">sửa mã nguồn</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r41642734">.mw-parser-output .refbegin{font-size:90%;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul{list-style-type:none;margin-left:0}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul>li,.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>dl>dd{margin-left:0;padding-left:3.2em;text-indent:-3.2em;list-style:none}.mw-parser-output .refbegin-100{font-size:100%}</style><div class="refbegin columns references-column-width" style="-moz-column-width: 30em; -webkit-column-width: 30em; column-width: 30em;"> <ul><li><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67233549">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"“""”""‘""’"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite id="CITEREFAdams,_Laurie_Schneider2001" class="citation book cs1">Adams, Laurie Schneider (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/historyofwestern0000adam">A History of Western Art</a> . Boston, MA: McGraw Hill. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-07-231717-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-07-231717-5"><bdi>0-07-231717-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+History+of+Western+Art&rft.place=Boston%2C+MA&rft.edition=Third&rft.pub=McGraw+Hill&rft.date=2001&rft.isbn=0-07-231717-5&rft.au=Adams%2C+Laurie+Schneider&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhistoryofwestern0000adam&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAlbrow,_Martin1997" class="citation book cs1">Albrow, Martin (1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/globalagestateso0000albr_e7v0">The Global Age: State and Society Beyond Modernity</a>. Stanford, CA: Stanford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-8047-2870-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-8047-2870-4"><bdi>0-8047-2870-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Global+Age%3A+State+and+Society+Beyond+Modernity&rft.place=Stanford%2C+CA&rft.pub=Stanford+University+Press&rft.date=1997&rft.isbn=0-8047-2870-4&rft.au=Albrow%2C+Martin&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fglobalagestateso0000albr_e7v0&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBackman,_Clifford_R.2003" class="citation book cs1">Backman, Clifford R. (2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/worldsofmedieval00back">The Worlds of Medieval Europe</a>. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-512169-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-512169-8"><bdi>978-0-19-512169-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Worlds+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2003&rft.isbn=978-0-19-512169-8&rft.au=Backman%2C+Clifford+R.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fworldsofmedieval00back&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBarber,_Malcolm1992" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Malcolm_Barber&action=edit&redlink=1" class="new" title="Malcolm Barber (trang không tồn tại)">Barber, Malcolm</a> (1992). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/twocitiesmedieva0000barb_j5q2">The Two Cities: Medieval Europe 1050–1320</a>. London: Routledge. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-415-09682-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-415-09682-0"><bdi>0-415-09682-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Two+Cities%3A+Medieval+Europe+1050%E2%80%931320&rft.place=London&rft.pub=Routledge&rft.date=1992&rft.isbn=0-415-09682-0&rft.au=Barber%2C+Malcolm&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ftwocitiesmedieva0000barb_j5q2&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBarber,_Richard1978" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Richard_Barber&action=edit&redlink=1" class="new" title="Richard Barber (trang không tồn tại)">Barber, Richard</a> (1978). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/edwardprinceofwa00barb">Edward, Prince of Wales and Aquitaine: A Biography of the Black Prince</a>. New York: Scribner. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-684-15864-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-684-15864-7"><bdi>0-684-15864-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Edward%2C+Prince+of+Wales+and+Aquitaine%3A+A+Biography+of+the+Black+Prince&rft.place=New+York&rft.pub=Scribner&rft.date=1978&rft.isbn=0-684-15864-7&rft.au=Barber%2C+Richard&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fedwardprinceofwa00barb&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBarlow,_Frank1988" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Frank_Barlow_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Frank Barlow (historian) (trang không tồn tại)">Barlow, Frank</a> (1988). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/feudalkingdomofe0000fran_j3z3">The Feudal Kingdom of England 1042–1216</a> . New York: Longman. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-582-49504-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-582-49504-0"><bdi>0-582-49504-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Feudal+Kingdom+of+England+1042%E2%80%931216&rft.place=New+York&rft.edition=Fourth&rft.pub=Longman&rft.date=1988&rft.isbn=0-582-49504-0&rft.au=Barlow%2C+Frank&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ffeudalkingdomofe0000fran_j3z3&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBauer,_Susan_Wise2010" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Susan_Wise_Bauer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Susan Wise Bauer (trang không tồn tại)">Bauer, Susan Wise</a> (2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/historyofmedieva0000baue">The History of the Medieval World: From the Conversion of Constantine to the First Crusade</a>. New York: W. W. Norton. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-393-05975-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-393-05975-5"><bdi>978-0-393-05975-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+History+of+the+Medieval+World%3A+From+the+Conversion+of+Constantine+to+the+First+Crusade&rft.place=New+York&rft.pub=W.+W.+Norton&rft.date=2010&rft.isbn=978-0-393-05975-5&rft.au=Bauer%2C+Susan+Wise&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhistoryofmedieva0000baue&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBenton,_Janetta_Rebold2002" class="citation book cs1">Benton, Janetta Rebold (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/artofmiddleages00bent">Art of the Middle Ages</a>. World of Art. London: Thames & Hudson. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-20350-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-20350-4"><bdi>0-500-20350-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Art+of+the+Middle+Ages&rft.place=London&rft.series=World+of+Art&rft.pub=Thames+%26+Hudson&rft.date=2002&rft.isbn=0-500-20350-4&rft.au=Benton%2C+Janetta+Rebold&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fartofmiddleages00bent&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBritish_Library_Staff2008" class="citation web cs1">British Library Staff (ngày 8 tháng 1 năm 2008). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110312185857/http://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">“Incunabula Short Title Catalogue”</a>. <a href="/wiki/British_Library" class="mw-redirect" title="British Library">British Library</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 12 tháng 3 năm 2011. Truy cập ngày 8 tháng 4 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Incunabula+Short+Title+Catalogue&rft.pub=British+Library&rft.date=2008-01-08&rft.au=British+Library+Staff&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bl.uk%2Fcatalogues%2Fistc%2Findex.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBrown,_Peter1989" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Peter_Brown_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter Brown (historian) (trang không tồn tại)">Brown, Peter</a> (1989). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/worldoflateantiq0000brow">The World of Late Antiquity AD 150–750</a>. Library of World Civilization. New York: W. W. Norton & Company. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-393-95803-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-393-95803-5"><bdi>0-393-95803-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+World+of+Late+Antiquity+AD+150%E2%80%93750&rft.place=New+York&rft.series=Library+of+World+Civilization&rft.pub=W.+W.+Norton+%26+Company&rft.date=1989&rft.isbn=0-393-95803-5&rft.au=Brown%2C+Peter&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fworldoflateantiq0000brow&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBrown,_Thomas1998" class="citation encyclopaedia cs1">Brown, Thomas (1998). “The Transformation of the Roman Mediterranean, 400–900”. Trong Holmes, George (biên tập). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. tr. 1–62. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-285220-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Transformation+of+the+Roman+Mediterranean%2C+400%E2%80%93900&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=1-62&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.au=Brown%2C+Thomas&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBruni,_Leonardo2001" class="citation book cs1"><a href="/wiki/Leonardo_Bruni" title="Leonardo Bruni">Bruni, Leonardo</a> (2001). Hankins, James (biên tập). History of the Florentine People. 1. Cambridge, MA: Harvard University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-674-00506-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-674-00506-8"><bdi>978-0-674-00506-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=History+of+the+Florentine+People&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.pub=Harvard+University+Press&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-674-00506-8&rft.au=Bruni%2C+Leonardo&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCrampton,_R._J.2005" class="citation book cs1">Crampton, R. J. (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/concisehistoryof0000cram_f0p4">A Concise History of Bulgaria</a>. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-521-61637-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-521-61637-9"><bdi>0-521-61637-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Concise+History+of+Bulgaria&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2005&rft.isbn=0-521-61637-9&rft.au=Crampton%2C+R.+J.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fconcisehistoryof0000cram_f0p4&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFColish,_Marcia_L.1997" class="citation book cs1">Colish, Marcia L. (1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalfoundati0000coli">Medieval Foundations of the Western Intellectual Tradition 400–1400</a>. New Haven, CT: Yale University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-300-07852-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-300-07852-8"><bdi>0-300-07852-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Foundations+of+the+Western+Intellectual+Tradition+400%E2%80%931400&rft.place=New+Haven%2C+CT&rft.pub=Yale+University+Press&rft.date=1997&rft.isbn=0-300-07852-8&rft.au=Colish%2C+Marcia+L.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalfoundati0000coli&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCollins,_Roger1999" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Roger_Collins&action=edit&redlink=1" class="new" title="Roger Collins (trang không tồn tại)">Collins, Roger</a> (1999). Early Medieval Europe: 300–1000 . New York: St. Martin's Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-312-21886-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-312-21886-9"><bdi>0-312-21886-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Europe%3A+300%E2%80%931000&rft.place=New+York&rft.edition=Second&rft.pub=St.+Martin%27s+Press&rft.date=1999&rft.isbn=0-312-21886-9&rft.au=Collins%2C+Roger&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCoredon2007" class="citation book cs1">Coredon, Christopher (2007). A Dictionary of Medieval Terms & Phrases . Woodbridge, UK: D. S. Brewer. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-84384-138-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-84384-138-8"><bdi>978-1-84384-138-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Dictionary+of+Medieval+Terms+%26+Phrases&rft.place=Woodbridge%2C+UK&rft.edition=Reprint&rft.pub=D.+S.+Brewer&rft.date=2007&rft.isbn=978-1-84384-138-8&rft.aulast=Coredon&rft.aufirst=Christopher&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCosman,_Madeleine_Pelner2007" class="citation book cs1">Cosman, Madeleine Pelner (2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalwordbook0000cosm">Medieval Wordbook: More the 4,000 Terms and Expressions from Medieval Culture</a>. New York: Barnes & Noble. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-7607-8725-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-7607-8725-0"><bdi>978-0-7607-8725-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Wordbook%3A+More+the+4%2C000+Terms+and+Expressions+from+Medieval+Culture&rft.place=New+York&rft.pub=Barnes+%26+Noble&rft.date=2007&rft.isbn=978-0-7607-8725-0&rft.au=Cosman%2C+Madeleine+Pelner&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalwordbook0000cosm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCunliffe,_Barry2008" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Barry_Cunliffe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Barry Cunliffe (trang không tồn tại)">Cunliffe, Barry</a> (2008). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europebetweenoce0000cunl">Europe Between the Oceans: Themes and Variations 9000 BC-AD 1000</a>. New Haven, CT: Yale University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-300-11923-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-300-11923-7"><bdi>978-0-300-11923-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe+Between+the+Oceans%3A+Themes+and+Variations+9000+BC-AD+1000&rft.place=New+Haven%2C+CT&rft.pub=Yale+University+Press&rft.date=2008&rft.isbn=978-0-300-11923-7&rft.au=Cunliffe%2C+Barry&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feuropebetweenoce0000cunl&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCurta,_Florin2006" class="citation book cs1">Curta, Florin (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/southeasterneuro0000curt">Southeastern Europe in the Middle Ages 500-1250</a>. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-521-89452-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-521-89452-2"><bdi>0-521-89452-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Southeastern+Europe+in+the+Middle+Ages+500-1250&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.series=Cambridge+Medieval+Textbooks&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2006&rft.isbn=0-521-89452-2&rft.au=Curta%2C+Florin&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsoutheasterneuro0000curt&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDavies,_Norman1996" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Norman_Davies&action=edit&redlink=1" class="new" title="Norman Davies (trang không tồn tại)">Davies, Norman</a> (1996). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europehistory00davi_0">Europe: A History</a>. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-520912-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-520912-5"><bdi>0-19-520912-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe%3A+A+History&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1996&rft.isbn=0-19-520912-5&rft.au=Davies%2C+Norman&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feuropehistory00davi_0&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDenley,_Peter1998" class="citation encyclopaedia cs1">Denley, Peter (1998). “The Mediterranean in the Age of the Renaissance, 1200–1500”. Trong Holmes, George (biên tập). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. tr. 235–296. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-285220-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Mediterranean+in+the+Age+of+the+Renaissance%2C+1200%E2%80%931500&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=235-296&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.au=Denley%2C+Peter&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDodwell,_C._R.1993" class="citation book cs1">Dodwell, C. R. (1993). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/pictorialartsofw00dodw">The Pictorial Arts of the West: 800–1200</a>. Pellican History of Art. New Haven, CT: Yale University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-300-06493-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-300-06493-4"><bdi>0-300-06493-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Pictorial+Arts+of+the+West%3A+800%E2%80%931200&rft.place=New+Haven%2C+CT&rft.series=Pellican+History+of+Art&rft.pub=Yale+University+Press&rft.date=1993&rft.isbn=0-300-06493-4&rft.au=Dodwell%2C+C.+R.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fpictorialartsofw00dodw&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFEastwood,_Bruce2007" class="citation book cs1">Eastwood, Bruce (2007). Ordering the Heavens: Roman Astronomy and Cosmology in the Carolingian Renaissance. History of Science and Medicine Library. Boston, MA: Brill. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-90-04-16186-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-90-04-16186-3"><bdi>978-90-04-16186-3</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ordering+the+Heavens%3A+Roman+Astronomy+and+Cosmology+in+the+Carolingian+Renaissance&rft.place=Boston%2C+MA&rft.series=History+of+Science+and+Medicine+Library&rft.pub=Brill&rft.date=2007&rft.isbn=978-90-04-16186-3&rft.au=Eastwood%2C+Bruce&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFEpstein,_Steven_A.2009" class="citation book cs1">Epstein, Steven A. (2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/economicsocialhi0000epst">An Economic and Social History of Later Medieval Europe, 1000–1500</a>. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-70653-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-70653-7"><bdi>978-0-521-70653-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=An+Economic+and+Social+History+of+Later+Medieval+Europe%2C+1000%E2%80%931500&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-521-70653-7&rft.au=Epstein%2C+Steven+A.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feconomicsocialhi0000epst&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFFlexner,_Stuart_Berg" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Stuart_Berg_Flexner&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stuart Berg Flexner (trang không tồn tại)">Flexner, Stuart Berg</a> (biên tập). The Random House Dictionary of the English Language: Unabridged . New York: Random House. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-394-50050-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-394-50050-4"><bdi>0-394-50050-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Random+House+Dictionary+of+the+English+Language%3A+Unabridged&rft.place=New+York&rft.edition=Second&rft.pub=Random+House&rft.isbn=0-394-50050-4&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGainty,_DenisWard,_Walter_D.2009" class="citation book cs1">Gainty, Denis; Ward, Walter D. (2009). Sources of World Societies: Volume 2: Since 1500. Boston, MA: Bedford/St. Martin's. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-312-68858-X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-312-68858-X"><bdi>0-312-68858-X</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sources+of+World+Societies%3A+Volume+2%3A+Since+1500&rft.place=Boston%2C+MA&rft.pub=Bedford%2FSt.+Martin%27s&rft.date=2009&rft.isbn=0-312-68858-X&rft.au=Gainty%2C+Denis&rft.au=Ward%2C+Walter+D.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGeary,_Patrick_J.1988" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Patrick_J._Geary&action=edit&redlink=1" class="new" title="Patrick J. Geary (trang không tồn tại)">Geary, Patrick J.</a> (1988). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/beforefrancegerm0000gear">Before France and Germany: The Creation and Transformation of the Merovingian World</a>. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-504458-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-504458-4"><bdi>0-19-504458-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Before+France+and+Germany%3A+The+Creation+and+Transformation+of+the+Merovingian+World&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1988&rft.isbn=0-19-504458-4&rft.au=Geary%2C+Patrick+J.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbeforefrancegerm0000gear&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGies,_Joseph_and_Gies,_Frances1973" class="citation book cs1">Gies, Joseph and Gies, Frances (1973). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/lifeinmedievalci0000gies_l4y2">Life in a Medieval City</a>. New York: Thomas Y. Crowell. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-8152-0345-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-8152-0345-4"><bdi>0-8152-0345-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Life+in+a+Medieval+City&rft.place=New+York&rft.pub=Thomas+Y.+Crowell&rft.date=1973&rft.isbn=0-8152-0345-4&rft.au=Gies%2C+Joseph+and+Gies%2C+Frances&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Flifeinmedievalci0000gies_l4y2&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988">Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (<a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_nhi%E1%BB%81u_t%C3%AAn:_danh_s%C3%A1ch_t%C3%A1c_gi%E1%BA%A3" title="Thể loại:Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả">liên kết</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGrant,_Edward2001" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Edward_Grant&action=edit&redlink=1" class="new" title="Edward Grant (trang không tồn tại)">Grant, Edward</a> (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/godreasoninmiddl0000gran">God and Reason in the Middle Ages</a>. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-80279-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-80279-6"><bdi>978-0-521-80279-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=God+and+Reason+in+the+Middle+Ages&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-521-80279-6&rft.au=Grant%2C+Edward&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fgodreasoninmiddl0000gran&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGrant,_E.1994" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Edward_Grant&action=edit&redlink=1" class="new" title="Edward Grant (trang không tồn tại)">Grant, E.</a> (1994). Planets, Stars, & Orbs: The Medieval Cosmos, 1200–1687. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-43344-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-43344-0"><bdi>978-0-521-43344-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Planets%2C+Stars%2C+%26+Orbs%3A+The+Medieval+Cosmos%2C+1200%E2%80%931687&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1994&rft.isbn=978-0-521-43344-0&rft.au=Grant%2C+E.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGrierson,_Philip1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=Philip_Grierson&action=edit&redlink=1" class="new" title="Philip Grierson (trang không tồn tại)">Grierson, Philip</a> (1989). “Coinage and currency”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 97–98. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Coinage+and+currency&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=97-98&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Grierson%2C+Philip&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGriffiths,_Antony1996" class="citation book cs1">Griffiths, Antony (1996). Prints and Printmaking. London: British Museum Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-7141-2608-X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-7141-2608-X"><bdi>0-7141-2608-X</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Prints+and+Printmaking&rft.place=London&rft.pub=British+Museum+Press&rft.date=1996&rft.isbn=0-7141-2608-X&rft.au=Griffiths%2C+Antony&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHallam,_Elizabeth_M.;_Everard,_Judith2001" class="citation book cs1">Hallam, Elizabeth M.; Everard, Judith (2001). Capetian France 987–1328 . New York: Longman. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-582-40428-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-582-40428-2"><bdi>0-582-40428-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Capetian+France+987%E2%80%931328&rft.place=New+York&rft.edition=Second&rft.pub=Longman&rft.date=2001&rft.isbn=0-582-40428-2&rft.au=Hallam%2C+Elizabeth+M.%3B+Everard%2C+Judith&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988">Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (<a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_nhi%E1%BB%81u_t%C3%AAn:_danh_s%C3%A1ch_t%C3%A1c_gi%E1%BA%A3" title="Thể loại:Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả">liên kết</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHamilton,_Bernard2003" class="citation book cs1">Hamilton, Bernard (2003). Religion in the Medieval West . London: Arnold. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-340-80839-X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-340-80839-X"><bdi>0-340-80839-X</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Religion+in+the+Medieval+West&rft.place=London&rft.edition=Second&rft.pub=Arnold&rft.date=2003&rft.isbn=0-340-80839-X&rft.au=Hamilton%2C+Bernard&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHeather,_Peter2006" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Peter_Heather&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter Heather (trang không tồn tại)">Heather, Peter</a> (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/fallofromanempir0000heat">The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians</a>. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-532541-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-532541-6"><bdi>978-0-19-532541-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Fall+of+the+Roman+Empire%3A+A+New+History+of+Rome+and+the+Barbarians&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2006&rft.isbn=978-0-19-532541-6&rft.au=Heather%2C+Peter&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ffallofromanempir0000heat&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHenderson,_George1977" class="citation book cs1">Henderson, George (1977). Early Medieval . New York: Penguin. <a href="/wiki/OCLC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="OCLC (định danh)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/641757789">641757789</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval&rft.place=New+York&rft.edition=Revised&rft.pub=Penguin&rft.date=1977&rft_id=info%3Aoclcnum%2F641757789&rft.au=Henderson%2C+George&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHolmes,_George_(editor)1988" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=George_Holmes_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="George Holmes (historian) (trang không tồn tại)">Holmes, George (editor)</a> (1988). The Oxford History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-285272-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-285272-8"><bdi>0-19-285272-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Oxford+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1988&rft.isbn=0-19-285272-8&rft.au=Holmes%2C+George+%28editor%29&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988">Quản lý CS1: văn bản dư: danh sách tác giả (<a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_v%C4%83n_b%E1%BA%A3n_d%C6%B0:_danh_s%C3%A1ch_t%C3%A1c_gi%E1%BA%A3" title="Thể loại:Quản lý CS1: văn bản dư: danh sách tác giả">liên kết</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFIlardi,_Vincent2007" class="citation book cs1">Ilardi, Vincent (2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/bub_gb_peIL7hVQUmwC">Renaissance Vision from Spectacles to Telescopes</a>. Philadelphia: American Philosophical Society. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-87169-259-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-87169-259-7"><bdi>978-0-87169-259-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Renaissance+Vision+from+Spectacles+to+Telescopes&rft.place=Philadelphia&rft.pub=American+Philosophical+Society&rft.date=2007&rft.isbn=978-0-87169-259-7&rft.au=Ilardi%2C+Vincent&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbub_gb_peIL7hVQUmwC&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJames,_Edward2009" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Edward_James_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Edward James (historian) (trang không tồn tại)">James, Edward</a> (2009). Europe's Barbarians: AD 200–600. The Medieval World. Harlow, UK: Pearson Longman. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-582-77296-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-582-77296-0"><bdi>978-0-582-77296-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe%27s+Barbarians%3A+AD+200%E2%80%93600&rft.place=Harlow%2C+UK&rft.series=The+Medieval+World&rft.pub=Pearson+Longman&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-582-77296-0&rft.au=James%2C+Edward&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJordan,_William_C.2003" class="citation book cs1">Jordan, William C. (2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europeinhighmidd00jord">Europe in the High Middle Ages</a>. Penguin History of Europe. New York: Viking. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-670-03202-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-670-03202-0"><bdi>978-0-670-03202-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe+in+the+High+Middle+Ages&rft.place=New+York&rft.series=Penguin+History+of+Europe&rft.pub=Viking&rft.date=2003&rft.isbn=978-0-670-03202-0&rft.au=Jordan%2C+William+C.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feuropeinhighmidd00jord&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKamen,_Henry2005" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Henry_Kamen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Henry Kamen (trang không tồn tại)">Kamen, Henry</a> (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/spain14691714soc00kame">Spain 1469–1714</a> . New York: Pearson/Longman. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-582-78464-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-582-78464-6"><bdi>0-582-78464-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Spain+1469%E2%80%931714&rft.place=New+York&rft.edition=Third&rft.pub=Pearson%2FLongman&rft.date=2005&rft.isbn=0-582-78464-6&rft.au=Kamen%2C+Henry&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fspain14691714soc00kame&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKaufmann,_J._E._and_Kaufmann,_H._W.2001" class="citation book cs1">Kaufmann, J. E. and Kaufmann, H. W. (2001). The Medieval Fortress: Castles, Forts and Walled Cities of the Middle Ages (ấn bản thứ 2004). Cambridge, MA: De Capo Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-306-81358-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-306-81358-0"><bdi>0-306-81358-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Medieval+Fortress%3A+Castles%2C+Forts+and+Walled+Cities+of+the+Middle+Ages&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.edition=2004&rft.pub=De+Capo+Press&rft.date=2001&rft.isbn=0-306-81358-0&rft.au=Kaufmann%2C+J.+E.+and+Kaufmann%2C+H.+W.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988">Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (<a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_nhi%E1%BB%81u_t%C3%AAn:_danh_s%C3%A1ch_t%C3%A1c_gi%E1%BA%A3" title="Thể loại:Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả">liên kết</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKeen,_Maurice1988" class="citation book cs1">Keen, Maurice (1988) [1968]. The Pelican History of Medieval Europe. London: Penguin Books. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-14-021085-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-14-021085-7"><bdi>0-14-021085-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Pelican+History+of+Medieval+Europe&rft.place=London&rft.pub=Penguin+Books&rft.date=1988&rft.isbn=0-14-021085-7&rft.au=Keen%2C+Maurice&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKitzinger,_Ernst1955" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Ernst_Kitzinger&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ernst Kitzinger (trang không tồn tại)">Kitzinger, Ernst</a> (1955). Early Medieval Art at the British Museum . London: British Museum. <a href="/wiki/OCLC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="OCLC (định danh)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/510455">510455</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Art+at+the+British+Museum&rft.place=London&rft.edition=Second&rft.pub=British+Museum&rft.date=1955&rft_id=info%3Aoclcnum%2F510455&rft.au=Kitzinger%2C+Ernst&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKnox,_E._L." class="citation web cs1">Knox, E. L. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120203005134/http://www.boisestate.edu/courses/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">“History of the Idea of the Renaissance”</a>. Europe in the Late Middle Ages. Boise State University. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.boisestate.edu/courses/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 3 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 25 tháng 12 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Europe+in+the+Late+Middle+Ages&rft.atitle=History+of+the+Idea+of+the+Renaissance&rft.au=Knox%2C+E.+L.&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.boisestate.edu%2Fcourses%2Flatemiddleages%2Frenaissance%2Fhistoryren.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLasko,_Peter1972" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Peter_Lasko&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter Lasko (trang không tồn tại)">Lasko, Peter</a> (1972). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/arssacra800120000unse">Ars Sacra, 800–1200</a>. Penguin History of Art (now Yale). New York: Penguin. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-14-056036-X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-14-056036-X"><bdi>0-14-056036-X</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ars+Sacra%2C+800%E2%80%931200&rft.place=New+York&rft.series=Penguin+History+of+Art+%28now+Yale%29&rft.pub=Penguin&rft.date=1972&rft.isbn=0-14-056036-X&rft.au=Lasko%2C+Peter&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Farssacra800120000unse&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLawrence,_C.H2001" class="citation book cs1">Lawrence, C.H (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalmonastic0000lawr_n3c1">Medieval Monasticism: Forms of Religious Life in Western Europe in the Middle Ages</a> . Harlow, UK: Longman. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-582-40427-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-582-40427-4"><bdi>0-582-40427-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Monasticism%3A+Forms+of+Religious+Life+in+Western+Europe+in+the+Middle+Ages&rft.place=Harlow%2C+UK&rft.edition=Third&rft.pub=Longman&rft.date=2001&rft.isbn=0-582-40427-4&rft.au=Lawrence%2C+C.H&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalmonastic0000lawr_n3c1&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLightbown,_Ronald_W.1978" class="citation book cs1">Lightbown, Ronald W. (1978). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/seculargoldsmith0000ligh">Secular Goldsmiths' Work in Medieval France: A History</a>. Reports of the Research Committee of the Society of Antiquaries of London. London: Thames and Hudson. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-99027-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-99027-1"><bdi>0-500-99027-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Secular+Goldsmiths%27+Work+in+Medieval+France%3A+A+History&rft.place=London&rft.series=Reports+of+the+Research+Committee+of+the+Society+of+Antiquaries+of+London&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1978&rft.isbn=0-500-99027-1&rft.au=Lightbown%2C+Ronald+W.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fseculargoldsmith0000ligh&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLindberg,_David_C.Numbers,_Ronald_L.1986" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=David_C._Lindberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="David C. Lindberg (trang không tồn tại)">Lindberg, David C.</a>; <a href="/w/index.php?title=Ronald_Numbers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ronald Numbers (trang không tồn tại)">Numbers, Ronald L.</a> (1986). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_church-history_1986-09_55_3/page/338">“Beyond War and Peace: A Reappraisal of the Encounter between Christianity and Science”</a>. Church History. 55 (3): 338–354. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F3166822">10.2307/3166822</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0009-6407">0009-6407</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/3166822">3166822</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Church+History&rft.atitle=Beyond+War+and+Peace%3A+A+Reappraisal+of+the+Encounter+between+Christianity+and+Science&rft.volume=55&rft.issue=3&rft.pages=338-354&rft.date=1986&rft.issn=0009-6407&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F3166822%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F3166822&rft.au=Lindberg%2C+David+C.&rft.au=Numbers%2C+Ronald+L.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_church-history_1986-09_55_3%2Fpage%2F338&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLindberg,_David_C.2003" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=David_C._Lindberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="David C. Lindberg (trang không tồn tại)">Lindberg, David C.</a> (2003). “The Medieval Church Encounters the Classical Tradition: Saint Augustine, Roger Bacon, and the Handmaiden Metaphor”. Trong Lindberg, David C. and Numbers, Ronald L. (biên tập). When Science & Christianity Meet. Chicago, IL: University of Chicago Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-226-48214-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-226-48214-6"><bdi>0-226-48214-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Medieval+Church+Encounters+the+Classical+Tradition%3A+Saint+Augustine%2C+Roger+Bacon%2C+and+the+Handmaiden+Metaphor&rft.btitle=When+Science+%26+Christianity+Meet&rft.place=Chicago%2C+IL&rft.pub=University+of+Chicago+Press&rft.date=2003&rft.isbn=0-226-48214-6&rft.au=Lindberg%2C+David+C.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988">Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách biên tập viên (<a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_nhi%E1%BB%81u_t%C3%AAn:_danh_s%C3%A1ch_bi%C3%AAn_t%E1%BA%ADp_vi%C3%AAn" title="Thể loại:Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách biên tập viên">liên kết</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLock,_Peter2006" class="citation book cs1">Lock, Peter (2006). Routledge Companion to the Crusades. New York: Routledge. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-415-39312-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-415-39312-4"><bdi>0-415-39312-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Routledge+Companion+to+the+Crusades&rft.place=New+York&rft.pub=Routledge&rft.date=2006&rft.isbn=0-415-39312-4&rft.au=Lock%2C+Peter&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Avignon”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 45. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Avignon&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=45&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Eleanor of Aquitaine”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 122. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Eleanor+of+Aquitaine&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=122&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Famine”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 127–128. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Famine&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=127-128&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Great Schism”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 153. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Great+Schism&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=153&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Hundred Years' War”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 176. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Hundred+Years%27+War&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=176&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Jews”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 190–192. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Jews&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=190-192&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Knights of the Temple (Templars)”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 201–202. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Knights+of+the+Temple+%28Templars%29&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=201-202&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Language and dialect”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 204. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Language+and+dialect&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=204&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLoyn,_H._R.1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (trang không tồn tại)">Loyn, H. R.</a> (1989). “Scholasticism”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 293–294. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Scholasticism&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=293-294&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Loyn%2C+H.+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dictionary.reference.com/browse/Middle%20Ages">“Middle Ages”</a>. Dictionary.com. 2004. Truy cập ngày 7 tháng 4 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Middle+Ages&rft.pub=Dictionary.com&rft.date=2004&rft_id=http%3A%2F%2Fdictionary.reference.com%2Fbrowse%2FMiddle%2520Ages&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMiglio,_Massimo2006" class="citation encyclopaedia cs1">Miglio, Massimo (2006). “Curial Humanism seen through the Prism of the Papal Library”. Trong Mazzocco, Angelo (biên tập). Interpretations of Renaissance Humanism. Brill's Studies in Intellectual History. Leiden: Brill. tr. 97–112. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-90-04-15244-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-90-04-15244-1"><bdi>978-90-04-15244-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Curial+Humanism+seen+through+the+Prism+of+the+Papal+Library&rft.btitle=Interpretations+of+Renaissance+Humanism&rft.place=Leiden&rft.series=Brill%27s+Studies+in+Intellectual+History&rft.pages=97-112&rft.pub=Brill&rft.date=2006&rft.isbn=978-90-04-15244-1&rft.au=Miglio%2C+Massimo&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMommsen,_Theodore1942" class="citation journal cs1"><a href="/wiki/Theodor_Mommsen" title="Theodor Mommsen">Mommsen, Theodore</a> (1942). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_speculum_1942-04_17_2/page/226">“Petrarch's Conception of the 'Dark Ages'”</a>. <a href="/w/index.php?title=Speculum_(journal)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Speculum (journal) (trang không tồn tại)">Speculum</a>. 17 (2): 226–242. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F2856364">10.2307/2856364</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2856364">2856364</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Speculum&rft.atitle=Petrarch%27s+Conception+of+the+%27Dark+Ages%27&rft.volume=17&rft.issue=2&rft.pages=226-242&rft.date=1942&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F2856364&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2856364%23id-name%3DJSTOR&rft.au=Mommsen%2C+Theodore&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_speculum_1942-04_17_2%2Fpage%2F226&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMorris,_Rosemary1998" class="citation encyclopaedia cs1">Morris, Rosemary (1998). “Northern Europe invades the Mediterranean, 900–1200”. Trong Holmes, George (biên tập). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. tr. 175–234. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-285220-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Northern+Europe+invades+the+Mediterranean%2C+900%E2%80%931200&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=175-234&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.au=Morris%2C+Rosemary&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMurray,_Alexander2004" class="citation journal cs1">Murray, Alexander (2004). “Should the Middle Ages Be Abolished?”. Essays in Medieval Studies. 21: 1–22. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1353%2Fems.2005.0010">10.1353/ems.2005.0010</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Essays+in+Medieval+Studies&rft.atitle=Should+the+Middle+Ages+Be+Abolished%3F&rft.volume=21&rft.pages=1-22&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1353%2Fems.2005.0010&rft.au=Murray%2C+Alexander&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNees,_Lawrence2002" class="citation book cs1">Nees, Lawrence (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/earlymedievalart0000nees">Early Medieval Art</a>. Oxford History of Art. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-284243-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-284243-5"><bdi>978-0-19-284243-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Art&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.series=Oxford+History+of+Art&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2002&rft.isbn=978-0-19-284243-5&rft.au=Nees%2C+Lawrence&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fearlymedievalart0000nees&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNicolle,_David1999" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=David_Nicolle&action=edit&redlink=1" class="new" title="David Nicolle (trang không tồn tại)">Nicolle, David</a> (1999). Medieval Warfare Source Book: Warfare In Western Christendom. London: Brockhampton Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-86019-889-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-86019-889-9"><bdi>1-86019-889-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Warfare+Source+Book%3A+Warfare+In+Western+Christendom&rft.place=London&rft.pub=Brockhampton+Press&rft.date=1999&rft.isbn=1-86019-889-9&rft.au=Nicolle%2C+David&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNumbers,_Ronald2006" class="citation web cs1"><a href="/w/index.php?title=Ronald_Numbers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ronald Numbers (trang không tồn tại)">Numbers, Ronald</a> (ngày 11 tháng 5 năm 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130120020516/http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">“Myths and Truths in Science and Religion: A historical perspective”</a> (PDF). Lecture archive. The Faraday Institute for Science and Religion. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 20 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 25 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Lecture+archive&rft.atitle=Myths+and+Truths+in+Science+and+Religion%3A+A+historical+perspective&rft.date=2006-05-11&rft.au=Numbers%2C+Ronald&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.st-edmunds.cam.ac.uk%2Ffaraday%2FCIS%2FNumbers%2FNumbers_Lecture.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPayne,_Robert2000" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Robert_Payne_(author)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Robert Payne (author) (trang không tồn tại)">Payne, Robert</a> (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/dreamtombhistory0000payn_r2w1">The Dream and the Tomb: A History of the Crusades</a> . New York: Cooper Square Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-8154-1086-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-8154-1086-7"><bdi>0-8154-1086-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Dream+and+the+Tomb%3A+A+History+of+the+Crusades&rft.place=New+York&rft.edition=First+paperback&rft.pub=Cooper+Square+Press&rft.date=2000&rft.isbn=0-8154-1086-7&rft.au=Payne%2C+Robert&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fdreamtombhistory0000payn_r2w1&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPeters,_Ted2005" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=Ted_Peters_(theologian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ted Peters (theologian) (trang không tồn tại)">Peters, Ted</a> (2005). “Science and Religion”. Trong Jones, Lindsay (biên tập). Encyclopedia of Religion. 12 . Detroit, MI: MacMillan Reference. tr. 8182. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-02-865980-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-02-865980-0"><bdi>978-0-02-865980-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Science+and+Religion&rft.btitle=Encyclopedia+of+Religion&rft.place=Detroit%2C+MI&rft.pages=8182&rft.edition=Second&rft.pub=MacMillan+Reference&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-02-865980-0&rft.au=Peters%2C+Ted&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPower,_Daniel2006" class="citation book cs1">Power, Daniel (2006). The Central Middle Ages: Europe 950–1320. The Short Oxford History of Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-925312-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-925312-8"><bdi>978-0-19-925312-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Central+Middle+Ages%3A+Europe+950%E2%80%931320&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.series=The+Short+Oxford+History+of+Europe&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2006&rft.isbn=978-0-19-925312-8&rft.au=Power%2C+Daniel&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFReilly,_Bernard_F.1993" class="citation book cs1">Reilly, Bernard F. (1993). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalspains0000reil">The Medieval Spains</a>. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-521-39741-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-521-39741-3"><bdi>0-521-39741-3</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Medieval+Spains&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.series=Cambridge+Medieval+Textbooks&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1993&rft.isbn=0-521-39741-3&rft.au=Reilly%2C+Bernard+F.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalspains0000reil&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRiley-Smith,_Jonathan1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=Jonathan_Riley-Smith&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jonathan Riley-Smith (trang không tồn tại)">Riley-Smith, Jonathan</a> (1989). “Crusades”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 106–107. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Crusades&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=106-107&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Riley-Smith%2C+Jonathan&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRosenwein,_Barbara_H.1982" class="citation book cs1">Rosenwein, Barbara H. (1982). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/rhinocerosboundc0000rose">Rhinoceros Bound: Cluny in the Tenth Century</a>. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-8122-7830-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-8122-7830-5"><bdi>0-8122-7830-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Rhinoceros+Bound%3A+Cluny+in+the+Tenth+Century&rft.place=Philadelphia%2C+PA&rft.pub=University+of+Pennsylvania+Press&rft.date=1982&rft.isbn=0-8122-7830-5&rft.au=Rosenwein%2C+Barbara+H.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Frhinocerosboundc0000rose&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRussell,_Jeffey_Burton1991" class="citation book cs1">Russell, Jeffey Burton (1991). Inventing the Flat Earth-Columbus and Modern Historians. Westport, CT: Praeger. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-275-95904-X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-275-95904-X"><bdi>0-275-95904-X</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Inventing+the+Flat+Earth-Columbus+and+Modern+Historians&rft.place=Westport%2C+CT&rft.pub=Praeger&rft.date=1991&rft.isbn=0-275-95904-X&rft.au=Russell%2C+Jeffey+Burton&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSaul,_Nigel2000" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Nigel_Saul&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nigel Saul (trang không tồn tại)">Saul, Nigel</a> (2000). A Companion to Medieval England 1066–1485. Stroud, UK: Tempus. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-7524-2969-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-7524-2969-8"><bdi>0-7524-2969-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Companion+to+Medieval+England+1066%E2%80%931485&rft.place=Stroud%2C+UK&rft.pub=Tempus&rft.date=2000&rft.isbn=0-7524-2969-8&rft.au=Saul%2C+Nigel&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSchove,_D._Justin1989" class="citation encyclopaedia cs1">Schove, D. Justin (1989). “Plague”. Trong Loyn, H. R. (biên tập). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. tr. 267–269. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-500-27645-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Plague&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pages=267-269&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.au=Schove%2C+D.+Justin&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSingman,_Jeffrey_L.1999" class="citation book cs1">Singman, Jeffrey L. (1999). Daily Life in Medieval Europe. Daily Life Through History. Westport, CT: Greenwood Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-313-30273-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-313-30273-1"><bdi>0-313-30273-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Daily+Life+in+Medieval+Europe&rft.place=Westport%2C+CT&rft.series=Daily+Life+Through+History&rft.pub=Greenwood+Press&rft.date=1999&rft.isbn=0-313-30273-1&rft.au=Singman%2C+Jeffrey+L.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFStalley,_Roger1999" class="citation book cs1">Stalley, Roger (1999). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/earlymedievalarc0000stal">Early Medieval Architecture</a>. Oxford History of Art. Oxford, UK: Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-284223-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-284223-7"><bdi>978-0-19-284223-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Architecture&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.series=Oxford+History+of+Art&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1999&rft.isbn=978-0-19-284223-7&rft.au=Stalley%2C+Roger&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fearlymedievalarc0000stal&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFTansey,_Richard_G.;_Gardner,_Helen_Louise;_De_la_Croix,_Horst1986" class="citation book cs1">Tansey, Richard G.; Gardner, Helen Louise; De la Croix, Horst (1986). Gardner's Art Through the Ages . San Diego, CA: Harcourt Brace Jovanovich. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-15-503763-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-15-503763-3"><bdi>0-15-503763-3</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Gardner%27s+Art+Through+the+Ages&rft.place=San+Diego%2C+CA&rft.edition=Eighth&rft.pub=Harcourt+Brace+Jovanovich&rft.date=1986&rft.isbn=0-15-503763-3&rft.au=Tansey%2C+Richard+G.%3B+Gardner%2C+Helen+Louise%3B+De+la+Croix%2C+Horst&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988">Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (<a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_nhi%E1%BB%81u_t%C3%AAn:_danh_s%C3%A1ch_t%C3%A1c_gi%E1%BA%A3" title="Thể loại:Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả">liên kết</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFThomson,_John_A._F.1998" class="citation book cs1">Thomson, John A. F. (1998). The Western Church in the Middle Ages. London: Arnold. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-340-60118-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-340-60118-3"><bdi>0-340-60118-3</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Western+Church+in+the+Middle+Ages&rft.place=London&rft.pub=Arnold&rft.date=1998&rft.isbn=0-340-60118-3&rft.au=Thomson%2C+John+A.+F.&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFVale,_Malcolm1998" class="citation encyclopaedia cs1">Vale, Malcolm (1998). “The Civilization of Courts and Cities in the North, 1200–1500”. Trong Holmes, George (biên tập). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. tr. 297–351. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-285220-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Civilization+of+Courts+and+Cities+in+the+North%2C+1200%E2%80%931500&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=297-351&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.au=Vale%2C+Malcolm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWatts,_John2009" class="citation book cs1">Watts, John (2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/makingofpolities0000watt">The Making of Polities: Europe, 1300–1500</a>. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-79664-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-79664-4"><bdi>978-0-521-79664-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Making+of+Polities%3A+Europe%2C+1300%E2%80%931500&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.series=Cambridge+Medieval+Textbooks&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-521-79664-4&rft.au=Watts%2C+John&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmakingofpolities0000watt&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWhitton,_David1998" class="citation encyclopaedia cs1">Whitton, David (1998). “The Society of Northern Europe in the High Middle Ages, 900–1200”. Trong Holmes, George (biên tập). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. tr. 115–174. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-285220-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Society+of+Northern+Europe+in+the+High+Middle+Ages%2C+900%E2%80%931200&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=115-174&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.au=Whitton%2C+David&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWickham,_Chris2009" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Christopher_Wickham&action=edit&redlink=1" class="new" title="Christopher Wickham (trang không tồn tại)">Wickham, Chris</a> (2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/inheritanceofrom0000wick">The Inheritance of Rome: Illuminating the Dark Ages 400–1000</a>. New York: Penguin Books. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-14-311742-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-14-311742-1"><bdi>978-0-14-311742-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Inheritance+of+Rome%3A+Illuminating+the+Dark+Ages+400%E2%80%931000&rft.place=New+York&rft.pub=Penguin+Books&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-14-311742-1&rft.au=Wickham%2C+Chris&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Finheritanceofrom0000wick&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ATrung+C%E1%BB%95" class="Z3988"></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Liên_kết_ngoài">Liên kết ngoài</h2>[<a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&veaction=edit&section=37" title="Sửa đổi phần “Liên kết ngoài”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&action=edit&section=37" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Liên kết ngoài">sửa mã nguồn</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71936381">.mw-parser-output .side-box{margin:4px 0;box-sizing:border-box;border:1px solid #aaa;font-size:88%;line-height:1.25em;background-color:var(--background-color-interactive-subtle,#f8f9fa);display:flow-root}.mw-parser-output .side-box-abovebelow,.mw-parser-output .side-box-text{padding:0.25em 0.9em}.mw-parser-output .side-box-image{padding:2px 0 2px 0.9em;text-align:center}.mw-parser-output .side-box-imageright{padding:2px 0.9em 2px 0;text-align:center}@media(min-width:500px){.mw-parser-output .side-box-flex{display:flex;align-items:center}.mw-parser-output .side-box-text{flex:1;min-width:0}}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .side-box{width:238px}.mw-parser-output .side-box-right{clear:right;float:right;margin-left:1em}.mw-parser-output .side-box-left{margin-right:1em}}</style><div class="side-box side-box-right plainlinks sistersitebox"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70981351">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/59px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></div> <div class="side-box-text plainlist">Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về <a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Middle_Ages?uselang=vi">Trung Cổ</a>.</div></div> </div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.the-orb.net/">ORB The Online Reference Book of Medieval Studies</a> Các bài viết thẩm định và bách khoa toàn thư về chủ đề</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.netserf.org/">NetSERF</a> Liên kết Internet về các tư liệu Trung Cổ.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.deremilitari.org/">De Re Militari: The Society for Medieval Military History</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.medievalmap.org/">Medievalmap.org</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20091004110626/http://www.medievalmap.org/">Lưu trữ</a> 2009-10-04 tại <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> Bản đồ tương tác của thời Trung Cổ (yêu cầu trình cắm Flash)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bl.uk/learning/histcitizen/medieval/medievalrealms.html">Medieval Realms</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100312010942/http://www.bl.uk/learning/histcitizen/medieval/medievalrealms.html">Lưu trữ</a> 2010-03-12 tại <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> Tư liệu học tập từ Thư viện Anh bao gồm các nghiên cứu về các bản thảo Trung Đại</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.medievalists.net/">Medievalists.net</a> Tin tức và bài báo về thời kỳ này.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://medieval.name/">Medieval.name</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140310183240/http://medieval.name/">Lưu trữ</a> 2014-03-10 tại <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> Từ điển về các thuật ngữ và tên gọi Trung Cổ.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://medieval.vlg.oeaw.ac.at/index.php/medievalworlds">Medieval Worlds</a> Nghiên cứu so sánh và liên ngành về Trung Cổ.</li></ul> <div class="navbox-styles"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70958518">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71573313">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}body.skin--responsive .mw-parser-output .navbox-image img{max-width:none!important}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .navbox{display:none!important}}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Lịch_sử_châu_Âu" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-xem"><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Bản mẫu:Lịch sử châu Âu"><abbr title="Xem bản mẫu này">x</abbr></a></li><li class="nv-thảo luận"><a href="/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thảo luận Bản mẫu:Lịch sử châu Âu (trang không tồn tại)"><abbr title="Thảo luận bản mẫu này">t</abbr></a></li><li class="nv-sửa"><a class="external text" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit"><abbr title="Sửa bản mẫu này">s</abbr></a></li></ul></div><div id="Lịch_sử_châu_Âu" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Lịch sử châu Âu">Lịch sử châu Âu</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Âu thời tiền sử (trang không tồn tại)">Tiền sử</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_c%C5%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Âu thời kỳ đồ đá cũ (trang không tồn tại)">Châu Âu thời kỳ đồ đá cũ</a> • <a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_m%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Âu thời kỳ đồ đá mới (trang không tồn tại)">Châu Âu thời kỳ đồ đá mới</a> • <a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%E1%BB%93ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Âu thời kỳ đồ đồng (trang không tồn tại)">Châu Âu thời kỳ đồ đồng</a> • <a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_s%E1%BA%AFt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Âu thời kỳ đồ sắt (trang không tồn tại)">Châu Âu thời kỳ đồ sắt</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/C%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i_Hy-La" title="Cổ đại Hy-La">Cổ đại cổ điển</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Hy Lạp cổ điển">Hy Lạp cổ điển</a> • <a href="/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_La_M%C3%A3" title="Cộng hòa La Mã">Cộng hòa La Mã</a> • <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Hy_L%E1%BA%A1p_h%C3%B3a" title="Thời kỳ Hy Lạp hóa">Thời kỳ Hy Lạp hóa</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3" title="Đế quốc La Mã">Đế quốc La Mã</a> • <a href="/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o_s%C6%A1_khai" title="Kitô giáo sơ khai">Kitô giáo sơ khai</a> • <a href="/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_th%E1%BB%A9_Ba" title="Khủng hoảng thế kỷ thứ Ba">Khủng hoảng thế kỷ thứ Ba</a> • <a href="/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_suy_vong_c%E1%BB%A7a_%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_La_M%C3%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sự suy vong của Đế quốc Tây La Mã (trang không tồn tại)">Sự suy vong của Đế quốc Tây La Mã</a> • <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_k%E1%BB%B3_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Hậu kỳ cổ đại">Hậu kỳ cổ đại</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a class="mw-selflink selflink">Trung Cổ</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/S%C6%A1_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Sơ kỳ Trung Cổ">Sơ kỳ Trung Cổ</a> • <a href="/wiki/Giai_%C4%91o%E1%BA%A1n_Di_c%C6%B0" title="Giai đoạn Di cư">Giai đoạn Di cư</a> • <a href="/w/index.php?title=Kit%C3%B4_gi%C3%A1o_th%E1%BB%9Di_Trung_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kitô giáo thời Trung Cổ (trang không tồn tại)">Kitô giáo thời Trung Cổ</a> (<a href="/w/index.php?title=Kit%C3%B4_gi%C3%A1o_ho%C3%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kitô giáo hoá (trang không tồn tại)">Kitô giáo hoá</a>) • <a href="/wiki/Francia" title="Francia">Vương quốc Francia</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">Đế quốc Byzantium</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Bulgaria" title="Đế quốc Bulgaria">Đế quốc Bulgaria</a> • <a href="/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_h%C3%A0ng_h%E1%BA%A3i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cộng hòa hàng hải (trang không tồn tại)">Cộng hòa hàng hải</a> • <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_Viking" title="Thời đại Viking">Thời đại Viking</a> • <a href="/wiki/Rus%27_Kiev" class="mw-redirect" title="Rus' Kiev">Rus' Kiev</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Đế quốc La Mã Thần thánh">Thánh chế La Mã</a> • <a href="/wiki/Trung_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Trung kỳ Trung Cổ">Trung kỳ Trung Cổ</a> • <a href="/wiki/Phong_ki%E1%BA%BFn_(ch%C3%A2u_%C3%82u)" title="Phong kiến (châu Âu)">Phong kiến</a> • <a href="/wiki/Th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh" title="Thập tự chinh">Thập tự chinh</a> • <a href="/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_x%C3%A2m_l%C6%B0%E1%BB%A3c_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Mông Cổ xâm lược châu Âu">Mông Cổ xâm lược</a> • <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Hậu kỳ Trung Cổ">Hậu kỳ Trung Cổ</a> • <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tr%C4%83m_N%C4%83m" title="Chiến tranh Trăm Năm">Chiến tranh Trăm Năm</a> • <a href="/wiki/Li%C3%AAn_minh_Kalmar" title="Liên minh Kalmar">Liên minh Kalmar</a> • <a href="/wiki/Ph%E1%BB%A5c_H%C6%B0ng" title="Phục Hưng">Phục Hưng</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%82u_c%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Âu cận đại (trang không tồn tại)">Cận đại</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/C%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_Kh%C3%A1ng_ngh%E1%BB%8B" class="mw-redirect" title="Cải cách Kháng nghị">Cải cách tôn giáo</a> • <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_Kh%C3%A1m_ph%C3%A1" title="Thời đại Khám phá">Thời đại Khám phá</a> • <a href="/wiki/Baroque" title="Baroque">Baroque</a> • <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ba_m%C6%B0%C6%A1i_N%C4%83m" class="mw-redirect" title="Chiến tranh Ba mươi Năm">Chiến tranh Ba mươi Năm</a> • <a href="/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_chuy%C3%AAn_ch%E1%BA%BF" title="Quân chủ chuyên chế">Quân chủ chuyên chế</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ottoman" title="Đế quốc Ottoman">Đế quốc Ottoman</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Đế quốc Bồ Đào Nha">Đế quốc Bồ Đào Nha</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Đế quốc Tây Ban Nha">Đế quốc Tây Ban Nha</a> • <a href="/w/index.php?title=Ph%C3%A1p_c%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pháp cận đại (trang không tồn tại)">Pháp cận đại</a> • <a href="/wiki/Li%C3%AAn_bang_Ba_Lan_v%C3%A0_Lietuva" title="Liên bang Ba Lan và Lietuva">Liên bang Ba Lan và Lietuva</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Đế quốc Thụy Điển">Đế quốc Thụy Điển</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_H%C3%A0_Lan" title="Đế quốc Hà Lan">Đế quốc Hà Lan</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Đế quốc Anh">Đế quốc Anh</a> • <a href="/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Habsburg" title="Quân chủ Habsburg">Quân chủ Habsburg</a> • <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a> • <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Khai_S%C3%A1ng" title="Thời kỳ Khai Sáng">Thời kỳ Khai Sáng</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Hiện đại</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/K%E1%BB%B3_t%C3%ADch_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Kỳ tích châu Âu">Đại Phân tầng</a> • <a href="/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_c%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" class="mw-redirect" title="Cách mạng công nghiệp">Cách mạng công nghiệp</a> • <a href="/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Cách mạng Pháp">Cách mạng Pháp</a> • <a href="/wiki/C%C3%A1c_cu%E1%BB%99c_chi%E1%BA%BFn_tranh_c%E1%BB%A7a_Napol%C3%A9on" title="Các cuộc chiến tranh của Napoléon">Các cuộc chiến tranh của Napoléon</a> • <a href="/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_tr%E1%BB%97i_d%E1%BA%ADy_c%E1%BB%A7a_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c_t%E1%BA%A1i_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc tại châu Âu (trang không tồn tại)">Chủ nghĩa dân tộc</a> • <a href="/w/index.php?title=C%C3%A1c_cu%E1%BB%99c_c%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_n%C4%83m_1848&action=edit&redlink=1" class="new" title="Các cuộc cách mạng năm 1848 (trang không tồn tại)">Các cuộc cách mạng năm 1848</a> • <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến I</a> • <a href="/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Nga_(1917)" title="Cách mạng Nga (1917)">Cách mạng Nga</a> • <a href="/wiki/Giai_%C4%91o%E1%BA%A1n_gi%E1%BB%AFa_hai_cu%E1%BB%99c_chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Giai đoạn giữa hai cuộc chiến tranh">Interbellum</a> • <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến II</a> • <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh">Chiến tranh Lạnh</a> • <a href="/wiki/H%E1%BB%99i_nh%E1%BA%ADp_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Hội nhập châu Âu">Hội nhập châu Âu</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Xem thêm</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_di_truy%E1%BB%81n_h%E1%BB%8Dc_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử di truyền học châu Âu (trang không tồn tại)">Lịch sử di truyền học châu Âu</a> • <a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử nghệ thuật châu Âu (trang không tồn tại)">Lịch sử nghệ thuật châu Âu</a> • <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Li%C3%AAn_minh_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Lịch sử Liên minh châu Âu">Lịch sử Liên minh châu Âu</a> • <a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_v%C4%83n_minh_ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử văn minh phương Tây (trang không tồn tại)">Lịch sử văn minh phương Tây</a> • <a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_v%C3%B9ng_%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử vùng Địa Trung Hải (trang không tồn tại)">Lịch sử vùng Địa Trung Hải</a> • <a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_h%C3%A0ng_h%E1%BA%A3i_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử hàng hải châu Âu (trang không tồn tại)">Lịch sử hàng hải châu Âu</a> • <a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử quân sự châu Âu (trang không tồn tại)">Lịch sử quân sự châu Âu</a></div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Lấy từ “<a dir="ltr" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_Cổ&oldid=71875824">https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_Cổ&oldid=71875824</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%9Di_Trung_C%E1%BB%95" title="Thể loại:Thời Trung Cổ">Thời Trung Cổ</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Thể loại:Lịch sử châu Âu">Lịch sử châu Âu</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u_theo_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3" title="Thể loại:Lịch sử châu Âu theo thời kỳ">Lịch sử châu Âu theo thời kỳ</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_10" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 10">Châu Âu thế kỷ 10</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_11" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 11">Châu Âu thế kỷ 11</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_12" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 12">Châu Âu thế kỷ 12</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_13" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 13">Châu Âu thế kỷ 13</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_14" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 14">Châu Âu thế kỷ 14</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 15">Châu Âu thế kỷ 15</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_5" title="Thể loại:Thế kỷ 5">Thế kỷ 5</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_7" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 7">Châu Âu thế kỷ 7</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_8" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 8">Châu Âu thế kỷ 8</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_9" title="Thể loại:Châu Âu thế kỷ 9">Châu Âu thế kỷ 9</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kit%C3%B4_gi%C3%A1o_h%C3%B3a" title="Thể loại:Kitô giáo hóa">Kitô giáo hóa</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Thể loại:Thời đại lịch sử">Thời đại lịch sử</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Trung_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Thể loại:Trung đại">Trung đại</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Thể loại ẩn: <ul><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu_webarchive_d%C3%B9ng_li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_wayback" title="Thể loại:Bản mẫu webarchive dùng liên kết wayback">Bản mẫu webarchive dùng liên kết wayback</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n" title="Thể loại:Bài cơ bản">Bài cơ bản</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc" title="Thể loại:Bài viết chọn lọc">Bài viết chọn lọc</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_c%C3%B3_v%C4%83n_b%E1%BA%A3n_ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Thể loại:Bài viết có văn bản tiếng Anh">Bài viết có văn bản tiếng Anh</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_nhi%E1%BB%81u_t%C3%AAn:_danh_s%C3%A1ch_t%C3%A1c_gi%E1%BA%A3" title="Thể loại:Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả">Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_v%C4%83n_b%E1%BA%A3n_d%C6%B0:_danh_s%C3%A1ch_t%C3%A1c_gi%E1%BA%A3" title="Thể loại:Quản lý CS1: văn bản dư: danh sách tác giả">Quản lý CS1: văn bản dư: danh sách tác giả</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_CS1:_nhi%E1%BB%81u_t%C3%AAn:_danh_s%C3%A1ch_bi%C3%AAn_t%E1%BA%ADp_vi%C3%AAn" title="Thể loại:Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách biên tập viên">Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách biên tập viên</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_d%C3%A0i" title="Thể loại:Bài cơ bản dài">Bài cơ bản dài</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Trang này được sửa đổi lần cuối vào ngày 20 tháng 10 năm 2024, 04:31.</li> <li id="footer-info-copyright">Văn bản được phát hành theo <a href="/wiki/Wikipedia:Nguy%C3%AAn_v%C4%83n_Gi%E1%BA%A5y_ph%C3%A9p_Creative_Commons_Ghi_c%C3%B4ng%E2%80%93Chia_s%E1%BA%BB_t%C6%B0%C6%A1ng_t%E1%BB%B1_phi%C3%AAn_b%E1%BA%A3n_4.0_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Wikipedia:Nguyên văn Giấy phép Creative Commons Ghi công–Chia sẻ tương tự phiên bản 4.0 Quốc tế">Giấy phép Creative Commons Ghi công–Chia sẻ tương tự</a>; có thể áp dụng điều khoản bổ sung. Với việc sử dụng trang web này, bạn chấp nhận <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/vi">Điều khoản Sử dụng</a> và <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/vi">Quy định quyền riêng tư</a>. Wikipedia® là thương hiệu đã đăng ký của <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, một tổ chức phi lợi nhuận.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Quy định quyền riêng tư</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u">Giới thiệu Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Ph%E1%BB%A7_nh%E1%BA%ADn_chung">Lời phủ nhận</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Bộ Quy tắc Ứng xử Chung</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Lập trình viên</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/vi.wikipedia.org">Thống kê</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Tuyên bố về cookie</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//vi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_C%E1%BB%95&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Phiên bản di động</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6df7948d6c-92bll","wgBackendResponseTime":242,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.332","walltime":"1.536","ppvisitednodes":{"value":7894,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":169268,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":869,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":11,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":317574,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1172.440 1 -total"," 30.13% 353.302 58 Bản_mẫu:Chú_thích_sách"," 10.01% 117.361 1 Bản_mẫu:Lang-en"," 8.05% 94.335 20 Bản_mẫu:Cite_encyclopedia"," 6.72% 78.838 2 Bản_mẫu:Tham_khảo"," 6.59% 77.214 1 Bản_mẫu:Lịch_sử_châu_Âu"," 6.29% 73.803 1 Bản_mẫu:Hộp_điều_hướng"," 5.86% 68.693 1 Bản_mẫu:Thể_loại_Commons"," 5.67% 66.454 1 Bản_mẫu:1000_bài_cơ_bản"," 5.40% 63.305 1 Bản_mẫu:Top_icon"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.647","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":16366821,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-57b7bf8ff9-tvc7g","timestamp":"20241113154451","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Trung C\u1ed5","url":"https:\/\/vi.wikipedia.org\/wiki\/Trung_C%E1%BB%95","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q12554","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q12554","author":{"@type":"Organization","name":"Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00f3ng g\u00f3p v\u00e0o c\u00e1c d\u1ef1 \u00e1n Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Qu\u1ef9 Wikimedia","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2008-01-22T13:06:25Z","dateModified":"2024-10-20T04:31:42Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/0a\/JuengeresMathildenkreuz.jpg","headline":"Giai \u0111o\u1ea1n l\u1ecbch s\u1eed c\u1ee7a ch\u00e2u \u00c2u b\u1eaft \u0111\u1ea7u t\u1eeb kho\u1ea3ng th\u1ebf k\u1ef7 5 \u0111\u1ebfn th\u1ebf k\u1ef7 15"}</script> </body> </html>