CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Nowy Testament – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"30602ffb-237a-42b9-8ca3-3f2f87cec847","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Nowy_Testament","wgTitle":"Nowy Testament","wgCurRevisionId":74650914,"wgRevisionId":74650914,"wgArticleId":16249,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Nowy Testament"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Nowy_Testament","wgRelevantArticleId":16249,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":74650914, "wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q18813","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready", "ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.math.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.tablesorter.styles":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.tablesorter", "jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.math.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cjquery.tablesorter.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bd/Codex_alexandrinus.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1601"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bd/Codex_alexandrinus.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1068"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="854"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Nowy Testament – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Nowy_Testament"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowy_Testament"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Nowy_Testament rootpage-Nowy_Testament skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Nowy+Testament" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Nowy+Testament" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Nowy+Testament" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Nowy+Testament" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Zawartość_Nowego_Testamentu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zawartość_Nowego_Testamentu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Zawartość Nowego Testamentu</span> </div> </a> <ul id="toc-Zawartość_Nowego_Testamentu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nazwa_zbioru" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Nazwa_zbioru"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Nazwa zbioru</span> </div> </a> <ul id="toc-Nazwa_zbioru-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Datowanie_Nowego_Testamentu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Datowanie_Nowego_Testamentu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Datowanie Nowego Testamentu</span> </div> </a> <ul id="toc-Datowanie_Nowego_Testamentu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Etapy_powstawania_ksiąg_Nowego_Testamentu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Etapy_powstawania_ksiąg_Nowego_Testamentu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Etapy powstawania ksiąg Nowego Testamentu</span> </div> </a> <ul id="toc-Etapy_powstawania_ksiąg_Nowego_Testamentu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Autorzy_ksiąg_Nowego_Testamentu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Autorzy_ksiąg_Nowego_Testamentu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Autorzy ksiąg Nowego Testamentu</span> </div> </a> <ul id="toc-Autorzy_ksiąg_Nowego_Testamentu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wiarygodność_historyczna_Nowego_Testamentu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Wiarygodność_historyczna_Nowego_Testamentu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Wiarygodność historyczna Nowego Testamentu</span> </div> </a> <ul id="toc-Wiarygodność_historyczna_Nowego_Testamentu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kanon_Nowego_Testamentu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanon_Nowego_Testamentu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Kanon Nowego Testamentu</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Kanon_Nowego_Testamentu-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Kanon Nowego Testamentu</span> </button> <ul id="toc-Kanon_Nowego_Testamentu-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Kanony_grecki_i_łaciński" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanony_grecki_i_łaciński"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Kanony grecki i łaciński</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanony_grecki_i_łaciński-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kanony_wschodnie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanony_wschodnie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Kanony wschodnie</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanony_wschodnie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Kanony_syryjskie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanony_syryjskie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2.1</span> <span>Kanony syryjskie</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanony_syryjskie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kanon_koptyjski" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanon_koptyjski"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2.2</span> <span>Kanon koptyjski</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanon_koptyjski-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kanon_etiopski" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanon_etiopski"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2.3</span> <span>Kanon etiopski</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanon_etiopski-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kanon_ormiański" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanon_ormiański"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2.4</span> <span>Kanon ormiański</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanon_ormiański-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kanon_gruziński" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanon_gruziński"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2.5</span> <span>Kanon gruziński</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanon_gruziński-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Kanon_protestancki" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kanon_protestancki"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>Kanon protestancki</span> </div> </a> <ul id="toc-Kanon_protestancki-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Manuskrypty" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Manuskrypty"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Manuskrypty</span> </div> </a> <ul id="toc-Manuskrypty-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wydania_tekstu_greckiego" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Wydania_tekstu_greckiego"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Wydania tekstu greckiego</span> </div> </a> <ul id="toc-Wydania_tekstu_greckiego-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Spis_ksiąg_Nowego_Testamentu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Spis_ksiąg_Nowego_Testamentu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Spis ksiąg Nowego Testamentu</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Spis_ksiąg_Nowego_Testamentu-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Spis ksiąg Nowego Testamentu</span> </button> <ul id="toc-Spis_ksiąg_Nowego_Testamentu-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Księgi_historyczne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Księgi_historyczne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1</span> <span>Księgi historyczne</span> </div> </a> <ul id="toc-Księgi_historyczne-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ewangelie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Ewangelie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.1</span> <span>Ewangelie</span> </div> </a> <ul id="toc-Ewangelie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dzieje_Apostolskie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Dzieje_Apostolskie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.2</span> <span>Dzieje Apostolskie</span> </div> </a> <ul id="toc-Dzieje_Apostolskie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Księgi_dydaktyczne_(mądrościowe)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Księgi_dydaktyczne_(mądrościowe)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.2</span> <span>Księgi dydaktyczne (mądrościowe)</span> </div> </a> <ul id="toc-Księgi_dydaktyczne_(mądrościowe)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Listy_św._Pawła" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Listy_św._Pawła"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.2.1</span> <span>Listy św. Pawła</span> </div> </a> <ul id="toc-Listy_św._Pawła-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Listy_powszechne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Listy_powszechne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.2.2</span> <span>Listy powszechne</span> </div> </a> <ul id="toc-Listy_powszechne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Księgi_prorockie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Księgi_prorockie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3</span> <span>Księgi prorockie</span> </div> </a> <ul id="toc-Księgi_prorockie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Nowy Testament</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 156 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-156" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">156 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Nuwe_Testament" title="Nuwe Testament – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Nuwe Testament" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%8B%B2%E1%88%B5_%E1%8A%AA%E1%8B%B3%E1%8A%95" title="አዲስ ኪዳን – amharski" lang="am" hreflang="am" data-title="አዲስ ኪዳን" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharski" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/N%C4%ABwu_Gec%C8%B3%C3%BEnes" title="Nīwu Gecȳþnes – staroangielski" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Nīwu Gecȳþnes" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="staroangielski" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF" title="العهد الجديد – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="العهد الجديد" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%95%DC%9D%DC%AC%DC%9D%DC%A9%DC%9D_%DC%9A%DC%95%DC%AC%DC%90" title="ܕܝܬܝܩܝ ܚܕܬܐ – aramejski" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܕܝܬܝܩܝ ܚܕܬܐ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="aramejski" class="interlanguage-link-target"><span>ܐܪܡܝܐ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Nuevu_Testamentu" title="Nuevu Testamentu – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Nuevu Testamentu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D3%80%D0%B8%D1%8F%D0%B1_%D0%9A%D1%8A%D0%BE%D1%82%D3%80%D0%B8" title="ЦӀияб КъотӀи – awarski" lang="av" hreflang="av" data-title="ЦӀияб КъотӀи" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="awarski" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fhdi-c%C9%99did" title="Əhdi-cədid – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Əhdi-cədid" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF" title="عهد جدید – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="عهد جدید" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%A8%E0%A7%82%E0%A6%A4%E0%A6%A8_%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%AE" title="নূতন নিয়ম – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="নূতন নিয়ম" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Sin-iok_S%C3%A8ng-keng" title="Sin-iok Sèng-keng – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Sin-iok Sèng-keng" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Новы Запавет – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Новы Запавет" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Новы Запавет – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Новы Запавет" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2_%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Нов завет – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Нов завет" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Neis_Testament" title="Neis Testament – bawarski" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Neis Testament" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bawarski" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Novi_zavjet" title="Novi zavjet – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Novi zavjet" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Testamant_Nevez" title="Testamant Nevez – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Testamant Nevez" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Nou_Testament" title="Nou Testament – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Nou Testament" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C4%95%D0%BD%C4%95_%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB" title="Çĕнĕ Халал – czuwaski" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çĕнĕ Халал" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="czuwaski" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Bag-ong_Tugon" title="Bag-ong Tugon – cebuański" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Bag-ong Tugon" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuański" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Nov%C3%BD_z%C3%A1kon" title="Nový zákon – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Nový zákon" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Testamende_Itsva" title="Testamende Itsva – shona" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Testamende Itsva" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="shona" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Novu_Testamentu" title="Novu Testamentu – korsykański" lang="co" hreflang="co" data-title="Novu Testamentu" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="korsykański" class="interlanguage-link-target"><span>Corsu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Y_Testament_Newydd" title="Y Testament Newydd – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Y Testament Newydd" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Det_Nye_Testamente" title="Det Nye Testamente – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Det Nye Testamente" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/O%C4%91%C4%91a_testameanta" title="Ođđa testameanta – północnolapoński" lang="se" hreflang="se" data-title="Ođđa testameanta" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="północnolapoński" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Neues_Testament" title="Neues Testament – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Neues Testament" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Nowy_testament" title="Nowy testament – dolnołużycki" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Nowy testament" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="dolnołużycki" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Uus_testament" title="Uus testament – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Uus testament" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%AE_%CE%94%CE%B9%CE%B1%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B7" title="Καινή Διαθήκη – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Καινή Διαθήκη" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/New_Testament" title="New Testament – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="New Testament" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Nuevo_Testamento" title="Nuevo Testamento – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Nuevo Testamento" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Nova_Testamento" title="Nova Testamento – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Nova Testamento" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Itun_Berria" title="Itun Berria – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Itun Berria" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF" title="عهد جدید – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="عهد جدید" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/N%C3%BDggja_Testamenti" title="Nýggja Testamenti – farerski" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Nýggja Testamenti" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="farerski" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Nouveau_Testament" title="Nouveau Testament – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Nouveau Testament" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Nije_Testamint" title="Nije Testamint – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Nije Testamint" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Gn%C3%BBf_testament" title="Gnûf testament – friulski" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Gnûf testament" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="friulski" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Tiomna_Nua" title="An Tiomna Nua – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Tiomna Nua" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Tiomnadh_Nuadh" title="Tiomnadh Nuadh – szkocki gaelicki" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Tiomnadh Nuadh" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="szkocki gaelicki" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Novo_Testamento" title="Novo Testamento – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Novo Testamento" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/Novo_korar" title="Novo korar – konkani (Goa)" lang="gom" hreflang="gom" data-title="Novo korar" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="konkani (Goa)" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/S%C3%AEn-yok_S%E1%B9%B3n-k%C3%AEn" title="Sîn-yok Sṳn-kîn – hakka" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Sîn-yok Sṳn-kîn" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="hakka" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%8B%A0%EC%95%BD%EC%84%B1%EA%B2%BD" title="신약성경 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="신약성경" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Sabon_Alkawari" title="Sabon Alkawari – hausa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Sabon Alkawari" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="hausa" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-haw mw-list-item"><a href="https://haw.wikipedia.org/wiki/Kauoha_Hou" title="Kauoha Hou – hawajski" lang="haw" hreflang="haw" data-title="Kauoha Hou" data-language-autonym="Hawaiʻi" data-language-local-name="hawajski" class="interlanguage-link-target"><span>Hawaiʻi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%B8%D6%80_%D4%BF%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6" title="Նոր Կտակարան – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Նոր Կտակարան" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" title="नया नियम – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="नया नियम" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Nowy_zako%C5%84" title="Nowy zakoń – górnołużycki" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Nowy zakoń" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="górnołużycki" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Novi_zavjet" title="Novi zavjet – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Novi zavjet" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Nova_Testamento" title="Nova Testamento – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Nova Testamento" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Perjanjian_Baru" title="Perjanjian Baru – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Perjanjian Baru" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Nove_Testamento" title="Nove Testamento – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Nove Testamento" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Nov_Testament" title="Nov Testament – interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Nov Testament" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B3_%D0%A4%C3%A6%D0%B4%D0%B7%C3%A6%D1%85%D1%81%D1%82" title="Ног Фæдзæхст – osetyjski" lang="os" hreflang="os" data-title="Ног Фæдзæхст" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="osetyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/N%C3%BDja_testamenti%C3%B0" title="Nýja testamentið – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Nýja testamentið" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Nuovo_Testamento" title="Nuovo Testamento – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Nuovo Testamento" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%91%D7%A8%D7%99%D7%AA_%D7%94%D7%97%D7%93%D7%A9%D7%94" title="הברית החדשה – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="הברית החדשה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Prajanjian_Anyar" title="Prajanjian Anyar – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Prajanjian Anyar" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%B9%E0%B3%8A%E0%B2%B8_%E0%B2%92%E0%B2%A1%E0%B2%82%E0%B2%AC%E0%B2%A1%E0%B2%BF%E0%B2%95%E0%B3%86" title="ಹೊಸ ಒಡಂಬಡಿಕೆ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಹೊಸ ಒಡಂಬಡಿಕೆ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%98_%E1%83%90%E1%83%A6%E1%83%97%E1%83%A5%E1%83%9B%E1%83%90" title="ახალი აღთქმა – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ახალი აღთქმა" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rw mw-list-item"><a href="https://rw.wikipedia.org/wiki/Isezerano_Rishya" title="Isezerano Rishya – kinya-ruanda" lang="rw" hreflang="rw" data-title="Isezerano Rishya" data-language-autonym="Ikinyarwanda" data-language-local-name="kinya-ruanda" class="interlanguage-link-target"><span>Ikinyarwanda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Agano_Jipya" title="Agano Jipya – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Agano Jipya" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Nouvo_Testaman" title="Nouvo Testaman – kreolski haitański" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Nouvo Testaman" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="kreolski haitański" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Peymana_N%C3%BB" title="Peymana Nû – kurdyjski" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Peymana Nû" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D2%A3%D1%8B_%D0%9E%D1%81%D1%83%D1%8F%D1%82" title="Жаңы Осуят – kirgiski" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Жаңы Осуят" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiski" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Muevo_Testamento" title="Muevo Testamento – ladyński" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Muevo Testamento" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="ladyński" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D3%80%D1%83_%D0%90%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82" title="ЦӀу Аманат – Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="ЦӀу Аманат" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target"><span>Лакку</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Novum_Testamentum" title="Novum Testamentum – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Novum Testamentum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Jaun%C4%81_Der%C4%ABba" title="Jaunā Derība – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Jaunā Derība" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Naujasis_Testamentas" title="Naujasis Testamentas – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Naujasis Testamentas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nia mw-list-item"><a href="https://nia.wikipedia.org/wiki/Amabu%27ulali_Sibohou" title="Amabu'ulali Sibohou – nias" lang="nia" hreflang="nia" data-title="Amabu'ulali Sibohou" data-language-autonym="Li Niha" data-language-local-name="nias" class="interlanguage-link-target"><span>Li Niha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Neuvo_Testamento" title="Neuvo Testamento – liguryjski" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Neuvo Testamento" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="liguryjski" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Nui_Testamint" title="Nui Testamint – limburski" lang="li" hreflang="li" data-title="Nui Testamint" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburski" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Boy%C3%B3kani_bwa_Sika" title="Boyókani bwa Sika – lingala" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Boyókani bwa Sika" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="lingala" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Atesta_Nova" title="Atesta Nova – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Atesta Nova" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-olo mw-list-item"><a href="https://olo.wikipedia.org/wiki/Uuzi_sana" title="Uuzi sana – Livvi-Karelian" lang="olo" hreflang="olo" data-title="Uuzi sana" data-language-autonym="Livvinkarjala" data-language-local-name="Livvi-Karelian" class="interlanguage-link-target"><span>Livvinkarjala</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/N%C3%B6v_Testament" title="Növ Testament – lombardzki" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Növ Testament" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardzki" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ajsz%C3%B6vets%C3%A9g" title="Újszövetség – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Újszövetség" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2_%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Нов завет – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Нов завет" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Testamenta_Vaovao" title="Testamenta Vaovao – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Testamenta Vaovao" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B5%81%E0%B4%A4%E0%B4%BF%E0%B4%AF_%E0%B4%A8%E0%B4%BF%E0%B4%AF%E0%B4%AE%E0%B4%82" title="പുതിയ നിയമം – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പുതിയ നിയമം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Testment_il-%C4%A0did" title="Testment il-Ġdid – maltański" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Testment il-Ġdid" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="maltański" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mi mw-list-item"><a href="https://mi.wikipedia.org/wiki/Kawenata_Hou" title="Kawenata Hou – maoryjski" lang="mi" hreflang="mi" data-title="Kawenata Hou" data-language-autonym="Māori" data-language-local-name="maoryjski" class="interlanguage-link-target"><span>Māori</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="नवा करार – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="नवा करार" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%98_%E1%83%90%E1%83%9E%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98" title="ახალი აპიანი – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ახალი აპიანი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF" title="العهد الجديد – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="العهد الجديد" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Perjanjian_Baru" title="Perjanjian Baru – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Perjanjian Baru" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/S%C4%ADng-i%C3%B3k_S%C3%A9ng-g%C4%ADng" title="Sĭng-iók Séng-gĭng – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Sĭng-iók Séng-gĭng" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B8%D0%BD%D1%8D_%D0%93%D1%8D%D1%80%D1%8D%D1%8D" title="Шинэ Гэрээ – mongolski" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Шинэ Гэрээ" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongolski" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%93%E1%80%99%E1%80%B9%E1%80%99%E1%80%9E%E1%80%85%E1%80%BA%E1%80%80%E1%80%BB%E1%80%99%E1%80%BA%E1%80%B8" title="ဓမ္မသစ်ကျမ်း – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="ဓမ္မသစ်ကျမ်း" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Na_Veiyalayalati_Vou" title="Na Veiyalayalati Vou – fidżijski" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Na Veiyalayalati Vou" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="fidżijski" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Nieuwe_Testament" title="Nieuwe Testament – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Nieuwe Testament" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Ni%27je_Testement" title="Ni'je Testement – dolnosaksoński" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Ni'je Testement" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="dolnosaksoński" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="नयाँ करार – nepalski" lang="ne" hreflang="ne" data-title="नयाँ करार" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalski" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%96%B0%E7%B4%84%E8%81%96%E6%9B%B8" title="新約聖書 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="新約聖書" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Novo_Testamiento" title="Novo Testamiento – neapolitański" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Novo Testamiento" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="neapolitański" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Det_nye_testamentet" title="Det nye testamentet – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Det nye testamentet" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Det_nye_testamentet" title="Det nye testamentet – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Det nye testamentet" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Nouvel_Testament" title="Nouvel Testament – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Nouvel Testament" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/N%C3%B2u_Testament" title="Nòu Testament – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Nòu Testament" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Yangi_ahd" title="Yangi ahd – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Yangi ahd" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%DB%81%D8%AF_%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%81_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF" title="عہد نامہ جدید – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="عہد نامہ جدید" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Nouvieu_Testamint" title="Nouvieu Testamint – pikardyjski" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Nouvieu Testamint" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="pikardyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Neuv_Testament" title="Neuv Testament – piemoncki" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Neuv Testament" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piemoncki" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tpi mw-list-item"><a href="https://tpi.wikipedia.org/wiki/Nupela_Testamen" title="Nupela Testamen – tok pisin" lang="tpi" hreflang="tpi" data-title="Nupela Testamen" data-language-autonym="Tok Pisin" data-language-local-name="tok pisin" class="interlanguage-link-target"><span>Tok Pisin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Nieg_Testament" title="Nieg Testament – dolnoniemiecki" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Nieg Testament" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="dolnoniemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Novo_Testamento" title="Novo Testamento – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Novo Testamento" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Noul_Testament" title="Noul Testament – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Noul Testament" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Nov_Testament" title="Nov Testament – retoromański" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Nov Testament" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="retoromański" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Musuq_Rimanakuy" title="Musuq Rimanakuy – keczua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Musuq Rimanakuy" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keczua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D0%97%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Новый Завет – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Новый Завет" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D2%A5%D0%B0_%D0%AB%D0%B9%D0%B0%D0%B0%D1%85" title="Саҥа Ыйаах – jakucki" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Саҥа Ыйаах" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="jakucki" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sm mw-list-item"><a href="https://sm.wikipedia.org/wiki/%CA%BBO_le_Feagaiga_Fou" title="ʻO le Feagaiga Fou – samoański" lang="sm" hreflang="sm" data-title="ʻO le Feagaiga Fou" data-language-autonym="Gagana Samoa" data-language-local-name="samoański" class="interlanguage-link-target"><span>Gagana Samoa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sg mw-list-item"><a href="https://sg.wikipedia.org/wiki/Ngbele_Testament" title="Ngbele Testament – sango" lang="sg" hreflang="sg" data-title="Ngbele Testament" data-language-autonym="Sängö" data-language-local-name="sango" class="interlanguage-link-target"><span>Sängö</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%DB%81%D8%AF%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%81_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF" title="عہدنامہ جدید – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="عہدنامہ جدید" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target"><span>سرائیکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/New_Testament" title="New Testament – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="New Testament" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/N%C3%A4i_T%C3%A4stam%C3%A4nt" title="Näi Tästamänt – fryzyjski saterlandzki" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Näi Tästamänt" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="fryzyjski saterlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Bes%C3%ABlidhja_e_Re" title="Besëlidhja e Re – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Besëlidhja e Re" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Novu_Tistamentu" title="Novu Tistamentu – sycylijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Novu Tistamentu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sycylijski" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B1%E0%B7%80_%E0%B6%9C%E0%B7%92%E0%B7%80%E0%B7%92%E0%B7%83%E0%B7%94%E0%B6%B8" title="නව ගිවිසුම – syngaleski" lang="si" hreflang="si" data-title="නව ගිවිසුම" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="syngaleski" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/New_Testament" title="New Testament – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="New Testament" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Nov%C3%BD_z%C3%A1kon" title="Nový zákon – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Nový zákon" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Nova_zaveza" title="Nova zaveza – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Nova zaveza" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Axdiga_Cusub" title="Axdiga Cusub – somalijski" lang="so" hreflang="so" data-title="Axdiga Cusub" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="somalijski" class="interlanguage-link-target"><span>Soomaaliga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%95%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D9%86%D9%88%DB%8E" title="پەیمانی نوێ – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="پەیمانی نوێ" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B8_%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Нови завет – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Нови завет" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Novi_zavjet" title="Novi zavjet – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Novi zavjet" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Uusi_testamentti" title="Uusi testamentti – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Uusi testamentti" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Nya_testamentet" title="Nya testamentet – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Nya testamentet" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Bagong_Tipan" title="Bagong Tipan – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Bagong Tipan" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AF%81%E0%AE%A4%E0%AE%BF%E0%AE%AF_%E0%AE%8F%E0%AE%B1%E0%AF%8D%E0%AE%AA%E0%AE%BE%E0%AE%9F%E0%AF%81" title="புதிய ஏற்பாடு – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="புதிய ஏற்பாடு" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9E%E0%B8%B1%E0%B8%99%E0%B8%98%E0%B8%AA%E0%B8%B1%E0%B8%8D%E0%B8%8D%E0%B8%B2%E0%B9%83%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B9%88" title="พันธสัญญาใหม่ – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="พันธสัญญาใหม่" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Yeni_Ahit" title="Yeni Ahit – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Yeni Ahit" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/La%CC%B1p_A%CC%B1nu_Fai" title="La̱p A̱nu Fai – tyap" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="La̱p A̱nu Fai" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="tyap" class="interlanguage-link-target"><span>Tyap</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B9_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D1%96%D1%82" title="Новий Заповіт – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Новий Заповіт" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%DB%81%D8%AF_%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%81_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF" title="عہد نامہ جدید – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="عہد نامہ جدید" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/New_Testament" title="New Testament – ujgurski" lang="ug" hreflang="ug" data-title="New Testament" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="ujgurski" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/N%C3%B2vo_Testamento" title="Nòvo Testamento – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Nòvo Testamento" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Uz%27_Zavet" title="Uz' Zavet – wepski" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Uz' Zavet" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="wepski" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_%C6%AF%E1%BB%9Bc" title="Tân Ước – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Tân Ước" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/No%C3%BB_Testamint" title="Noû Testamint – waloński" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Noû Testamint" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="waloński" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-guc mw-list-item"><a href="https://guc.wikipedia.org/wiki/P%C3%BCtchapalaa_Jeket%C3%BC" title="Pütchapalaa Jeketü – wayúu" lang="guc" hreflang="guc" data-title="Pütchapalaa Jeketü" data-language-autonym="Wayuunaiki" data-language-local-name="wayúu" class="interlanguage-link-target"><span>Wayuunaiki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E6%96%B0%E7%B4%84" title="新約 – chiński klasyczny" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="新約" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="chiński klasyczny" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Bag-o_nga_Ginsabutan" title="Bag-o nga Ginsabutan – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Bag-o nga Ginsabutan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E6%96%B0%E7%BA%A6%E5%9C%A3%E7%BB%8F" title="新约圣经 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="新约圣经" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A0%D7%99%D7%99%D7%A2%D7%A8_%D7%98%D7%A2%D7%A1%D7%98%D7%90%D7%9E%D7%A2%D7%A0%D7%98" title="נייער טעסטאמענט – jidysz" lang="yi" hreflang="yi" data-title="נייער טעסטאמענט" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jidysz" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1j%E1%BA%B9%CC%80m%C3%BA_Titun" title="Májẹ̀mú Titun – joruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Májẹ̀mú Titun" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="joruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%96%B0%E7%B4%84%E8%81%96%E7%B6%93" title="新約聖經 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="新約聖經" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Nieuwe_Testamant" title="Nieuwe Testamant – zelandzki" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Nieuwe Testamant" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="zelandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Nauj%C4%81sis_Testam%C4%97nts" title="Naujāsis Testamėnts – żmudzki" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Naujāsis Testamėnts" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="żmudzki" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%96%B0%E7%B4%84%E8%81%96%E7%B6%93" title="新約聖經 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="新約聖經" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Wasiat_Anyar" title="Wasiat Anyar – betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Wasiat Anyar" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="betawi" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dtp mw-list-item"><a href="https://dtp.wikipedia.org/wiki/Pibatasan_Wagu" title="Pibatasan Wagu – dusun centralny" lang="dtp" hreflang="dtp" data-title="Pibatasan Wagu" data-language-autonym="Kadazandusun" data-language-local-name="dusun centralny" class="interlanguage-link-target"><span>Kadazandusun</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Sempekat_Baru" title="Sempekat Baru – iban" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Sempekat Baru" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="iban" class="interlanguage-link-target"><span>Jaku Iban</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q18813#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Nowy_Testament" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Nowy_Testament" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Nowy_Testament"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Nowy_Testament"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Nowy_Testament" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Nowy_Testament" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&oldid=74650914" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Nowy_Testament&id=74650914&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FNowy_Testament"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FNowy_Testament"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Nowy+Testament"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Nowy_Testament&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:New_Testament" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Nowy_Testament" hreflang="pl"><span>Wikicytaty</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q18813" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Codex_alexandrinus.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Codex_alexandrinus.jpg/220px-Codex_alexandrinus.jpg" decoding="async" width="220" height="294" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Codex_alexandrinus.jpg/330px-Codex_alexandrinus.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Codex_alexandrinus.jpg/440px-Codex_alexandrinus.jpg 2x" data-file-width="562" data-file-height="750" /></a><figcaption>Fragment <a href="/wiki/Ewangelia_%C5%81ukasza" title="Ewangelia Łukasza">Ewangelii Łukasza</a> w <a href="/wiki/Kodeks_Aleksandryjski" title="Kodeks Aleksandryjski">Kodeksie Aleksandryjskim</a> z <a href="/wiki/V_wiek" title="V wiek">V wieku</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Wycliffe_John_Gospel.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wycliffe_John_Gospel.jpg/220px-Wycliffe_John_Gospel.jpg" decoding="async" width="220" height="370" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wycliffe_John_Gospel.jpg/330px-Wycliffe_John_Gospel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wycliffe_John_Gospel.jpg/440px-Wycliffe_John_Gospel.jpg 2x" data-file-width="624" data-file-height="1050" /></a><figcaption>Pierwsza strona <a href="/wiki/Ewangelia_Jana" title="Ewangelia Jana">Ewangelii Jana</a> z Biblii <a href="/wiki/John_Wycliffe" title="John Wycliffe">Johna Wyclifa</a> (<a href="/wiki/XIV_wiek" title="XIV wiek">XIV wiek</a>)</figcaption></figure> <p><b>Nowy Testament</b> (<a href="/wiki/Koine" title="Koine">gr.</a> Ἡ Καινὴ Διαθήκη, Hē Kainē Diathēkē) – druga część <a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Biblii</a> <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Chrześcijaństwo">chrześcijańskiej</a>, zaraz po <a href="/wiki/Stary_Testament" title="Stary Testament">Starym Testamencie</a>, stanowiąca zbiór dwudziestu siedmiu ksiąg, napisanych przez piętnastu lub szesnastu autorów między rokiem 50 a 120 po Chrystusie w formie <a href="/wiki/Koine" title="Koine">koine</a> <a href="/wiki/J%C4%99zyk_starogrecki" title="Język starogrecki">języka starogreckiego</a>. Księgi te są skierowane do osób indywidualnych lub wspólnot chrześcijańskich<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman19978-1">[1]</a></sup>. </p><p>Treść Nowego Testamentu przekazywana była do czasów współczesnych w postaci odpisów i kopii, z których najstarsze manuskrypty pochodzą z II wieku, a pełny odpis z IV wieku. Ich zbiór uważany jest za jeden z fundamentalnych tekstów, pozwalający zrozumieć <a href="/wiki/Historia" title="Historia">ludzką historię</a> i <a href="/wiki/Natura_ludzka" title="Natura ludzka">naturę</a>. </p><p>Testament kształtował postawy i zachowania chrześcijan przez dwa tysiące lat, pozostając do dziś głównym źródłem chrześcijańskiej <a href="/wiki/Doktryna_religijna" title="Doktryna religijna">doktryny</a> i <a href="/wiki/Etyka" title="Etyka">etyki</a>. Od XVIII wieku stanowi przedmiot badań uczonych, którzy krytycznie podchodzą do treści i pochodzenia. Rezultaty tych badań są niekiedy bardzo złożone<sup id="cite_ref-CITEREFTheissen2003IX_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTheissen2003IX-2">[2]</a></sup>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zawartość_Nowego_Testamentu"><span id="Zawarto.C5.9B.C4.87_Nowego_Testamentu"></span>Zawartość Nowego Testamentu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Zawartość Nowego Testamentu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zawartość Nowego Testamentu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Pierwsze cztery księgi zbioru to <a href="/wiki/Ewangelia" title="Ewangelia">ewangelie</a>. Ogłaszają one <i>Dobrą Nowinę</i> poprzez opowieści o <a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Jezusie</a> – jego narodzinach, życiu, nauczaniu, cudach, ukrzyżowaniu i zmartwychwstaniu. Wszystkie cztery księgi są anonimowe, choć tradycyjnie przypisywane <a href="/wiki/Mateusz_Ewangelista" title="Mateusz Ewangelista">Mateuszowi</a>, <a href="/wiki/Marek_Ewangelista" title="Marek Ewangelista">Markowi</a>, <a href="/wiki/%C5%81ukasz_Ewangelista" title="Łukasz Ewangelista">Łukaszowi</a> i <a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Janowi</a>. Wczesnochrześcijańskie źródła z II wieku podają, że Mateusz i Jan byli uczniami Jezusa, natomiast Marek był sekretarzem Piotra Apostoła, a Łukasz towarzyszem wypraw misyjnych <a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Pawła z Tarsu</a><sup id="cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman19978-1">[1]</a></sup>. </p><p>Następną księgą są <a href="/wiki/Dzieje_Apostolskie" title="Dzieje Apostolskie">Dzieje Apostolskie</a>, napisane przez tego samego anonimowego autora co trzecia ewangelia. Badacze nazywają go nadal Łukaszem, chociaż nie mają pewności co do jego tożsamości. Księga jest dalszym ciągiem ewangelii i opowiada o dziejach pierwszych chrześcijan, począwszy od wydarzeń bezpośrednio po śmierci Jezusa. Jej głównym tematem jest rozszerzanie się chrześcijaństwa w <a href="/wiki/Cesarstwo_Rzymskie" title="Cesarstwo Rzymskie">Cesarstwie Rzymskim</a>, zarówno wśród Żydów, jak i pogan, przede wszystkim poprzez opowieści o misjonarskiej pracy Pawła z Tarsu<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman19978–9_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman19978–9-3">[3]</a></sup>. </p><p>Dalszą część zbioru wypełnia dwadzieścia jeden „<a href="/wiki/Listy_Apostolskie" title="Listy Apostolskie">listów</a>”, to znaczy pism skierowanych do chrześcijańskich wspólnot bądź osób indywidualnych. Nie wszystkie one są, ściśle rzecz biorąc, pozostałościami po korespondencji. <a href="/wiki/List_do_Hebrajczyk%C3%B3w" title="List do Hebrajczyków">List do Hebrajczyków</a> na przykład, wydaje się być wczesnochrześcijańską mową, a <a href="/wiki/1._List_Jana" title="1. List Jana">1. List Jana</a> rodzajem traktatu doktrynalnego, jednakże wszystkie dwadzieścia jeden ksiąg nazywa się tradycyjnie „listami”. Z tekstu trzynastu z nich wynika, że ich autorem jest Paweł z Tarsu, chociaż wielu badaczy kwestionuje jego autorstwo części z tych utworów. Większość z listów jest odpowiedzią na teologiczne i praktyczne problemy wspólnot chrześcijańskich, do których są adresowane. O ile ewangelie i Dzieje Apostolskie są przede wszystkim opowieściami o początkach chrześcijaństwa, to listy skupiają się na wierze, moralności i życiu codziennym wspólnot<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman19979–10_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman19979–10-4">[4]</a></sup>. </p><p>Zbiór zamyka <a href="/wiki/Apokalipsa_%C5%9Bw._Jana" title="Apokalipsa św. Jana">księga Objawienia</a>, najstarszy zachowany tekst chrześcijańskiej apokaliptyki. Napisana przez proroka o imieniu Jan opowiada o przyszłych wydarzeniach, które doprowadzą do powtórnego przyjścia Jezusa – kulminacji chrześcijańskiej wizji człowieka i historii<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman199710_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman199710-5">[5]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Nazwa_zbioru">Nazwa zbioru</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Nazwa zbioru" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Nazwa zbioru"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Termin „Nowy Testament” pochodzi od greckiego tłumaczenia hebrajskich słów ברית חדשה (<i>brit chadasza</i>), oznaczających dosłownie „przymierze nowe”. Zwrot hebrajski pojawił się po raz pierwszy w <a href="/wiki/Ksi%C4%99ga_Jeremiasza" title="Księga Jeremiasza">księdze proroka Jeremiasza</a><sup id="cite_ref-BT_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-BT-6">[6]</a></sup>: <i>oto nadchodzą dni – wyrocznia Pana – kiedy zawrę z domem Izraela i z domem Judy nowe przymierze</i><sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7">[7]</a></sup>. Tłumacze <a href="/wiki/Septuaginta" title="Septuaginta">Septuaginty</a> oddali ten termin za pomocą greckiego zwrotu καινὴ διαθήκη – dosłownie „nowy testament”<sup id="cite_ref-CITEREFTheissen20033–5_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTheissen20033–5-8">[8]</a></sup>. <a href="/wiki/Hieronim_ze_Strydonu" title="Hieronim ze Strydonu">Hieronim</a> tłumacząc księgi na łacinę, użył w <a href="/wiki/Wulgata" title="Wulgata">Wulgacie</a> tytułu <i>Novum Testamentum</i>, skąd zapożyczył go język polski. </p><p>„Nowym Testamentem” nazywano w piśmiennictwie chrześcijańskim I i II wieku nową moralność, opartą na <i>Dobrej Nowinie</i> i nową formę bezkrwawego kultu, które przeciwstawiano moralności i kultom Żydów oraz pogan. Określano nim także ustny przekaz o Jezusie pochodzący od apostołów. Nie stosowano go jednak do ksiąg<sup id="cite_ref-CITEREFTheissen20034–5_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTheissen20034–5-9">[9]</a></sup>. Dopiero anonimowy autor w roku 192 lub 193, cytowany przez <a href="/wiki/Euzebiusz_z_Cezarei" title="Euzebiusz z Cezarei">Euzebiusza z Cezarei</a>, w polemice z montanistami użył go, jak się wydaje, do kolekcji ewangelii<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997105–106_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997105–106-10">[10]</a></sup>. Pierwszym, który stosował konsekwentnie termin „Nowy Testament” na określenie zbioru składającego się z ewangelii, dziejów i listów, był <a href="/wiki/Orygenes" title="Orygenes">Orygenes</a> (ok. 185-253/254). Po nim ten termin upowszechnił się, a od IV wieku używano już niemal wyłącznie tytułu „Nowy Testament”<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997136_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997136-11">[11]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Datowanie_Nowego_Testamentu">Datowanie Nowego Testamentu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Datowanie Nowego Testamentu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Datowanie Nowego Testamentu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Do połowy XIX wieku przeważał w nauce pogląd, że Nowy Testament został spisany w drugiej połowie I wieku. Opierał się on na założeniu, że najstarsze cytaty z ksiąg Nowego Testamentu znalazły się w <a href="/wiki/1._List_Klemensa_do_Koryntian" title="1. List Klemensa do Koryntian">pierwszym liście</a> <a href="/wiki/Klemens_I" title="Klemens I">Klemensa Rzymskiego</a>, napisanym prawdopodobnie w roku 95 lub 96 po Chrystusie<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger199740_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger199740-12">[12]</a></sup>. Klemens przytoczył słowa Jezusa z ewangelii Marka, Mateusza i Łukasza, chociaż nie używał terminu „ewangelia”. Znał również kilka listów Pawła z Tarsu oraz list do Hebrajczyków<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger199743_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger199743-13">[13]</a></sup>. Jest to tak zwana datacja krótsza, zgodnie z którą Nowy Testament powstał między rokiem 50 a 100. </p><p>W połowie XIX wieku badacze ze <a href="/wiki/Szko%C5%82a_tybi%C5%84ska" title="Szkoła tybińska">szkoły tybińskiej</a> zwrócili uwagę, że pierwszym, który cytował niemal wszystkie księgi Nowego Testamentu i traktował zbiór jako całość był dopiero <a href="/wiki/Ireneusz_z_Lyonu" title="Ireneusz z Lyonu">Ireneusz z Lyonu</a> (zm. ok. 202). Ich zdaniem liczne fragmenty ksiąg wskazywały na to, że zostały zredagowane podczas polemik charakterystycznych dla sytuacji chrześcijaństwa w II wieku. W ten sposób uformowała się tak zwana datacja dłuższa, zgodnie z którą Nowy Testament powstał między rokiem 50 a 170<sup id="cite_ref-CITEREFRobinson19765–7_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRobinson19765–7-14">[14]</a></sup>. </p><p>W XX wieku wśród badaczy występowały oba skrajne stanowiska, jednak większość przychylała się do kompromisowej datacji ksiąg Nowego Testamentu, między rokiem 50 a 120<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman19978-1">[1]</a></sup>. Niektórzy przesuwają nieco redakcje ostatnich ksiąg na rok 130<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman19971_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman19971-15">[15]</a></sup>. </p><p>Według powszechnej opinii biblistów najstarszą księgą Nowego Testamentu jest <i><a href="/wiki/1._List_do_Tesaloniczan" title="1. List do Tesaloniczan">Pierwszy list do Tesaloniczan</a></i>. Część badaczy uważa, że Paweł z Tarsu napisał go prawdopodobnie z początkiem 52 roku, inni przesuwają jego powstanie na rok 50<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982117–118_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982117–118-16">[16]</a></sup>. Natomiast nie ma zgody, która część Nowego Testamentu została napisana jako ostatnia; bibliści datują na około 120 rok różne księgi, wśród których najczęściej powtarzają się drugi list Piotra, tzw. <a href="/wiki/Listy_pasterskie" title="Listy pasterskie">listy pasterskie</a> i ewangelia Jana<sup id="cite_ref-CITEREFRobinson19768–11_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRobinson19768–11-17">[17]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Etapy_powstawania_ksiąg_Nowego_Testamentu"><span id="Etapy_powstawania_ksi.C4.85g_Nowego_Testamentu"></span>Etapy powstawania ksiąg Nowego Testamentu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Etapy powstawania ksiąg Nowego Testamentu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Etapy powstawania ksiąg Nowego Testamentu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Większość biblistów uważa, że księgi Nowego Testamentu powstawały w dwóch etapach, rozdzielonych przez wydarzenia z lat sześćdziesiątych I wieku. Prawdopodobnie pomiędzy rokiem 60 a 64 zginęli Piotr Apostoł, Paweł z Tarsu i <a href="/wiki/Jakub_Sprawiedliwy" title="Jakub Sprawiedliwy">Jakub Sprawiedliwy</a> – osoby kluczowe dla pierwszych dziesięcioleci historii chrześcijaństwa. Wraz z nimi odchodziła pierwsza generacja chrześcijan – pokolenie, które pamiętało czasy Jezusa<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman199792_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman199792-18">[18]</a></sup>. Niedługo potem, w roku 66, wybuchła <a href="/wiki/Wojna_%C5%BCydowska_(66%E2%80%9373)" title="Wojna żydowska (66–73)">wojna żydowska</a>, która doprowadziła do zburzenia Jerozolimy w roku 70. Spowodowała ona upadek dotychczasowej formy religii żydowskiej, a także ucieczkę z Judei większości tamtejszych chrześcijan<sup id="cite_ref-CITEREFRobinson197614nn_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRobinson197614nn-19">[19]</a></sup>. Odtąd Jerozolima przestała być centralnym ośrodkiem chrześcijaństwa, które z religii świątyni przekształciło się w religię uniwersalną, już uniezależnioną od swych żydowskich korzeni<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman199793–94_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman199793–94-20">[20]</a></sup>. </p><p>W pierwszym okresie, a więc przed śmiercią apostołów i wojną żydowską, kluczową rolę odgrywała tradycja ustna przekazywana przez bezpośrednich świadków. Została ona utrwalona w autentycznych listach Pawła z Tarsu, które zachowały się w Nowym Testamencie. Pozostałe piśmiennictwo tego okresu zaginęło, ale jego ślady znajdują się u późniejszych autorów, więc częściowo można je zrekonstruować. Należało do niego między innymi tzw. <a href="/wiki/%C5%B9r%C3%B3d%C5%82o_Q" title="Źródło Q">źródło Q</a>, które według hipotezy było jednym ze źródeł przy redagowaniu ewangelii Mateusza i Łukasza<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman1997171_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman1997171-21">[21]</a></sup>. </p><p>W drugim okresie, mniej więcej między końcem lat sześćdziesiątych a rokiem 120, została napisana większość ksiąg. Powstały <a href="/wiki/Pseudoepigrafy" title="Pseudoepigrafy">pseudoepigrafy</a> Pawła z Tarsu i innych apostołów, w których zapisano wciąż żywą ustną tradycję wywodzącą się od bezpośrednich uczniów Jezusa. Na podstawie źródeł pisanych z pierwszego okresu oraz ustnej tradycji drugiego pokolenia chrześcijan, zostały zredagowane cztery ewangelie<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman1997172nn_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman1997172nn-22">[22]</a></sup>. Jak to ujął autor Ewangelii Łukasza<sup id="cite_ref-BT_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-BT-6">[6]</a></sup>: <i>wielu już starało się ułożyć opowiadanie o zdarzeniach, które się dokonały pośród nas, tak jak nam je przekazali ci, którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa. Postanowiłem więc i ja zbadać dokładnie wszystko od pierwszych chwil i opisać ci po kolei, dostojny Teofilu, abyś się mógł przekonać o całkowitej pewności nauk, których ci udzielono</i><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23">[23]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Autorzy_ksiąg_Nowego_Testamentu"><span id="Autorzy_ksi.C4.85g_Nowego_Testamentu"></span>Autorzy ksiąg Nowego Testamentu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Autorzy ksiąg Nowego Testamentu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Autorzy ksiąg Nowego Testamentu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Autorem największej liczby ksiąg Nowego Testamentu był Paweł z Tarsu. Niegdyś przypisywano mu czternaście listów, chociaż jedynie na trzynastu zapisano jego imię. Tylko siedem przyjmuje się we współczesnej krytyce bez zastrzeżeń. Są to cztery duże listy – do Rzymian, pierwszy i drugi do Koryntian oraz do Galatów oraz trzy krótsze: pierwszy do Tesaloniczan, do Filipian i do Filemona. Dwa dalsze – drugi do Tesaloniczan oraz do Kolosan – są przez egzegetów dyskutowane. Rzadko ktoś współcześnie przypisuje autorstwo Pawła listowi do Efezjan oraz listom pasterskim – dwóm do Tymoteusza oraz do Tytusa. Natomiast już nikt nie uważa listu do Hebrajczyków za dzieło Pawła<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982112_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982112-24">[24]</a></sup>. </p><p>Autorzy listów do Kolosan i Efezjan znali listy Pawła i opierali się na nich, jednak mają różne od pawłowego słownictwo, styl oraz treść. Dlatego wielu współczesnych komentatorów twierdzi, że ich autorami byli uczniowie Pawła<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982137–143_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982137–143-25">[25]</a></sup>. Najbardziej dyskutowane jest autorstwo drugiego listu do Tesaloniczan. Nie można z całą pewnością wykluczyć, że Paweł jest autorem tego listu, jednak dziwiło wielu badaczy, że po wysłaniu pierwszego pisma Paweł musiał szybko reagować i nieco inaczej niż poprzednio przedstawić problem powtórnego przyjścia Jezusa, do tego przy użyciu odmiennego stylu<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982120–121_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982120–121-26">[26]</a></sup>. </p><p>Od XIX stulecia począwszy utwierdzało się w nauce przekonanie, że autorem tzw. trzech listów pasterskich nie był Paweł, a adresatami nie byli Tymoteusz i Tytus. Listy zostały zredagowane przez nieznanego z imienia autora w oparciu o autorytet Pawła, najwcześniej dopiero pod koniec I wieku<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982143_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982143-27">[27]</a></sup>. </p><p>Anonimowymi pozostają dla współczesnych badaczy autorzy listu do Hebrajczyków, a także pseudoepigrafów Jakuba, Judy, pierwszego oraz drugiego Piotra<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982147–160_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982147–160-28">[28]</a></sup>. Podobnie anonimowi pozostają autorzy czterech ewangelii, z tym że autor trzeciej ewangelii i Dziejów Apostolskich to niewątpliwie ta sama osoba<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman19978-1">[1]</a></sup>. Jedynie autor księgi Objawienia, Jan, zapisał własne imię, ale poza tym, że jak wynika z tekstu uważał się za proroka, nic pewnego nie można o nim stwierdzić<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982246–247_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982246–247-29">[29]</a></sup>. Większość biblistów uważa, że autorem trzech listów Jana była ta sama osoba, która w drugim i trzecim liście przedstawiła się jako „starszy” (<i>prezbiter</i>)<sup id="cite_ref-CITEREFEhrman1997156_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEhrman1997156-30">[30]</a></sup>, chociaż część komentatorów twierdzi, że autorem pierwszego listu był inny autor<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982248_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982248-31">[31]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Wiarygodność_historyczna_Nowego_Testamentu"><span id="Wiarygodno.C5.9B.C4.87_historyczna_Nowego_Testamentu"></span>Wiarygodność historyczna Nowego Testamentu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Wiarygodność historyczna Nowego Testamentu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wiarygodność historyczna Nowego Testamentu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Od XIX wieku toczyła się wśród badaczy dyskusja na temat historycznej wiarygodności tekstu Nowego Testamentu. Według części uczonych księgi były w pełni wiarygodne i zawierały wyłącznie fakty. Przeciwstawiali się im badacze, którzy uważali Nowy Testament jedynie za świadectwo wiary i zbiór mitów pierwszych chrześcijan. Niektórzy z krytyków kwestionowali nawet <a href="/wiki/Teoria_mitu_Jezusa" title="Teoria mitu Jezusa">historyczność samego Jezusa</a><sup id="cite_ref-CITEREFKudasiewicz198678–79_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKudasiewicz198678–79-32">[32]</a></sup>. </p><p>W polskiej <a href="/wiki/Biblistyka" title="Biblistyka">biblistyce</a> jeszcze kilkadziesiąt lat temu występowały oba stanowiska. <a href="/wiki/Wincenty_Kwiatkowski_(duchowny)" title="Wincenty Kwiatkowski (duchowny)">Wincenty Kwiatkowski</a> w <i><a href="/wiki/Apologetyka_totalna" title="Apologetyka totalna">Apologetyce totalnej</a></i> twierdził w 1962 roku, że autorzy Nowego Testamentu <i>byli historykami fotografującymi poniekąd rzeczywistość, której byli świadkami lub o której dowiadywali się od świadków bezpośrednich</i><sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33">[33]</a></sup>. Natomiast <a href="/wiki/Zygmunt_Poniatowski_(religioznawca)" title="Zygmunt Poniatowski (religioznawca)">Zygmunt Poniatowski</a> w roku 1971 napisał: <i>nie ma sensu mówić o Jezusie „historycznym”; ewangelie nie pozwalają bowiem wyjść poza obraz „Chrystusa wiary” – takiego, jakim jawił się on umysłom i uczuciom autorów (…) poszczególnych warstw przekazów Nowego Testamentu</i><sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34">[34]</a></sup>. </p><p>W ostatnich latach stanowiska obu stron sporu o historyczną wiarygodność Nowego Testamentu zbliżyły się. Krytycy przyznali, że u początków ksiąg znajdował się historyczny Jezus – jego słowa i czyny<sup id="cite_ref-CITEREFKudasiewicz198637–46_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKudasiewicz198637–46-35">[35]</a></sup>. Z drugiej strony obrońcy wiarygodności Nowego Testamentu stanęli na stanowisku, że odnotowane w nim fakty historyczne zostały przedstawione w ramach świadectwa wiary wspólnot chrześcijańskich – że jest to historia pisana przez wierzących dla wierzących w celu wzbudzenia i pogłębienia wiary<sup id="cite_ref-CITEREFKudasiewicz198679_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKudasiewicz198679-36">[36]</a></sup>. </p><p>Zdecydowana większość badaczy uważa, że chociaż Jezus nie napisał ani jednej linijki, jednak to właśnie on przyczynił się do powstania Nowego Testamentu. To on był w centrum wszystkich ksiąg, zachowały się w nich jego słowa i formy wypowiedzi. Przede wszystkim jednak to właśnie on zapoczątkował zmianę poglądów na Boga, człowieka i świat, a piśmiennictwo które ta zmiana wywołała nie było kontynuacją Starego Testamentu, ale czymś zupełnie nowym w formie i treści<sup id="cite_ref-CITEREFTheissen200325_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTheissen200325-37">[37]</a></sup>. Panuje też zgoda, co do twierdzenia, że w tekście Nowego Testamentu doszło do retrospekcyjnego naświetlenia faktów historycznych. Księgi zostały skierowane do konkretnych wspólnot chrześcijańskich, a przytoczone w nich fakty uwzględniały uwarunkowania i potrzeby religijne tych wspólnot. Stąd też badania uczonych skupiają się w ostatnich latach na odtworzeniu z tekstu Nowego Testamentu, za pomocą naukowych kryteriów, autentycznych słów i czynów Jezusa<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer198217–18_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer198217–18-38">[38]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kanon_Nowego_Testamentu">Kanon Nowego Testamentu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Kanon Nowego Testamentu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanon Nowego Testamentu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Greckie słowo „kanon” (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki" title="Język grecki">gr.</a> <span style="font-style: normal;" lang="el">κανών</span>) ma wiele znaczeń, a pierwszy posłużył się nim wprost dla określenia ksiąg Nowego Testamentu, <a href="/wiki/Atanazy_Wielki" title="Atanazy Wielki">Atanazy z Aleksandrii</a> w roku 367. Księgi, które powinny należeć do Nowego Testamentu, określił on terminem <i>ksiąg kanonicznych</i> (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki" title="Język grecki">gr.</a> <span style="font-style: normal;" lang="el">βιβλία κανονιζόμενα</span>), przeciwstawiając im <a href="/wiki/Apokryf#Apokryfy_(pseudoepigrafy)_Nowego_Testamentu" title="Apokryf"><i>apokryfy</i></a> (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki" title="Język grecki">gr.</a> <span style="font-style: normal;" lang="el">ἀπόκρυφα</span>)<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997292_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997292-39">[39]</a></sup>. Od jego czasu utrwaliły się w piśmiennictwie chrześcijańskim i nauce terminy – „księgi kanoniczne”, na określenie ksiąg, które wchodzą w skład Nowego Testamentu oraz „apokryfy” dla ksiąg, które po pewnych wahaniach zostały ze zbioru usunięte. </p><p>Ustalenie kanonu Nowego Testamentu było długotrwałym i skomplikowanym procesem<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger19972_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger19972-40">[40]</a></sup>. Wśród badaczy tej problematyki już od XVIII wieku nie ma zgody, co do przebiegu samego procesu. Część uważa, że powstawanie kanonu było ciągłym procesem rozszerzenia zbioru, od Ewangelii do dwudziestu siedmiu ksiąg, któremu towarzyszyła dyskusja pomiędzy różnymi ośrodkami. Druga część jest zdania, że powstawanie Nowego Testamentu było procesem eliminacji i wyłączania kanoniczności różnych ksiąg, z początkowo bardzo szerokiego zbioru. Dyskusja między badaczami, którzy reprezentują tak dwa odmienne stanowiska wciąż trwa i daleka jest od rozstrzygnięcia<sup id="cite_ref-CITEREFJonge2003311_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJonge2003311-41">[41]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kanony_grecki_i_łaciński"><span id="Kanony_grecki_i_.C5.82aci.C5.84ski"></span>Kanony grecki i łaciński</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Kanony grecki i łaciński" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanony grecki i łaciński"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Pierwszym, który około 140 roku zapisał zawężoną przez siebie listę ksiąg Nowego Testamentu był <a href="/wiki/Marcjon" title="Marcjon">Marcjon</a>, który za natchnione uznawał jedynie Ewangelię Łukasza i listy apostoła Pawła<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger199790_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger199790-42">[42]</a></sup>. Z około 180 roku pochodzi <a href="/wiki/Kanon_Muratoriego" title="Kanon Muratoriego">Kanon Muratoriego</a>, prywatny spis ksiąg po łacinie<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997191_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997191-43">[43]</a></sup>. Nie ma w nim pierwszego i drugiego listu Piotra, listu Jakuba i listu do Hebrajczyków<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997200_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997200-44">[44]</a></sup>. Do kanonu natomiast zostały włączone Apokalipsa Piotra (chociaż „niektórzy sprzeciwiają się, by była publicznie w kościele czytana”) oraz Księga Mądrości „napisana przez przyjaciół Salomona”<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997189–199_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997189–199-45">[45]</a></sup>. </p><p>Pod koniec drugiego wieku ustalił się ogólny zarys kanonu, składającego się z Ewangelii, Dziejów Apostolskich, trzynastu listów Pawła z Tarsu i jednego listu Jana. Jednak różni pisarze i różne środowiska kościelne podtrzymywały w dalszym ciągu odmienne tradycje w sprawie innych ksiąg, czego najlepszym przykładem była Aleksandria w czasach <a href="/wiki/Orygenes" title="Orygenes">Orygenesa</a>. Orygenes dzielił księgi Nowego Testamentu na Ewangelie i „Apostołów”. „Poza dyskusją” były dla niego cztery Ewangelie, jednak niekiedy cytował także ewangelie apokryficzne, które „są w Kościele aprobowane”<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997136–137_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997136–137-46">[46]</a></sup>. Wyrażał wątpliwości co do listu do Hebrajczyków<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997138–139_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997138–139-47">[47]</a></sup>. Przytaczał przy różnych okazjach fragmenty ksiąg, które później zostały uznane za apokryficzne i przyznawał im miejsce w kanonie<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997141_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997141-48">[48]</a></sup>. Nieco wcześniej, w Lyonie <a href="/wiki/Ireneusz_z_Lyonu" title="Ireneusz z Lyonu">Ireneusz</a> (zm. ok. 202) uważał kanon „jednej Ewangelii w poczwórnej formie” za zamknięty. Do „Apostołów” zaliczył Pasterza Hermasa, a wśród jego ponad tysiąca cytatów z ksiąg Nowego Testamentu nie było listu do Filemona, listu Judy, drugiego Piotra i trzeciego Jana<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997154_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997154-49">[49]</a></sup>. W Kartaginie <a href="/wiki/Cyprian_z_Kartaginy" title="Cyprian z Kartaginy">Cyprian</a> (zm. 258) odrzucił kanoniczność listu do Hebrajczyków, a wśród jego prawie ośmiu tysięcy cytatów z Nowego Testamentu brakuje listu do Filemona, listów Jakuba, Judy, drugiego Piotra i trzeciego Jana<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997161–162_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997161–162-50">[50]</a></sup>. W Jerozolimie <a href="/wiki/Cyryl_Jerozolimski" title="Cyryl Jerozolimski">Cyryl</a>, w spisanych około 350 roku <i>Katechezach</i>, nie zaliczył do kanonu księgi Objawienia<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997209_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997209-51">[51]</a></sup>. </p><p>Niektóre utwory wymieniane na różnych listach – np. <a href="/wiki/Didache" title="Didache">Didache</a>, <a href="/wiki/Pasterz_Hermasa" title="Pasterz Hermasa">Pasterz Hermasa</a> czy <a href="/wiki/Apokalipsa_Piotra" title="Apokalipsa Piotra">Apokalipsa Piotra</a> – w końcu nie zostały włączone do kanonu<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997209nn_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997209nn-52">[52]</a></sup>. Inne, uznane za kanoniczne – jak <a href="/wiki/List_do_Hebrajczyk%C3%B3w" title="List do Hebrajczyków">List do Hebrajczyków</a> – długo musiały czekać na powszechną akceptację<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997232nn_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997232nn-53">[53]</a></sup>. Stopniowo jednak uzgadniano wspólną opinię różnych ośrodków na Wschodzie i Zachodzie. <a href="/wiki/Euzebiusz_z_Cezarei" title="Euzebiusz z Cezarei">Euzebiusz z Cezarei</a> (zm. ok. 340), próbował w <i>Historii Kościelnej</i> uporządkować dotychczasowe dyskusje nad kanonem Nowego Testamentu. Podzielił księgi na trzy kategorie. Do pierwszej zaliczył dwadzieścia dwie, co do których zgadzają się prawie wszystkie Kościoły. Były to Ewangelie, Dzieje oraz listy Pawła, list do Hebrajczyków, pierwszy list Jana, pierwszy list Piotra i księga Objawienia. Do drugiej kategorii ksiąg, w sprawie których głosy różnych Kościołów są podzielone niemal po równo, zaliczył listy Jakuba, Judy, drugi i trzeci Jana oraz drugi Piotra. Pozostałe uznał za odrzucane przez większość Kościołów<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997203–205_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997203–205-54">[54]</a></sup>. </p><p>Pierwszy pełną listę dwudziestu siedmiu ksiąg, należących dzisiaj do zbioru Nowego Testamentu, zaproponował i rozesłał w <i><a href="/wiki/List_%C5%9Bwi%C4%85teczny" title="List świąteczny">Liście świątecznym</a></i> (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki" title="Język grecki">gr.</a> <span style="font-style: normal;" lang="el">Ἐπιστολή ἑορταστικέ</span>) z roku 367 Atanazy z Aleksandrii. Adresatami listu byli biskupi greccy na Wschodzie i łacińscy na Zachodzie. Wielki w owym czasie autorytet Atanazego spowodował, że jego propozycja stopniowo była przyjmowana przez kościoły w całym Cesarstwie Rzymskim<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997210–211_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997210–211-55">[55]</a></sup>. Po 367 roku listy ksiąg Nowego Testamentu są już o wiele mniej zróżnicowane, jeżeli różnią się od listy Atanazego, to najczęściej jedną pozycją<sup id="cite_ref-CITEREFJonge2003319_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJonge2003319-56">[56]</a></sup>. </p><p>List Atanazego otrzymali między innymi biskupi Rzymu i Kartaginy, którzy na tej podstawie podnieśli sprawę kanonu na synodach. Kościół rzymski zatwierdził listę Atanazego na synodzie w roku 382. Nieco później zrobiły to kościoły afrykańskie – na synodach w Kartaginie w 390 roku i Hipponie w 393 roku<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982252_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982252-57">[57]</a></sup>. Dyskusje na Zachodzie w zasadzie zamknęło stanowisko <a href="/wiki/Augustyn_z_Hippony" title="Augustyn z Hippony">Augustyna</a>, który w drugiej księdze dzieła <i>O nauce chrześcijańskiej</i> (<a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łac.</a> <em lang="la">De doctrina christiana</em>), ukończonej w 426 roku, przytoczył w nieco zmienionej kolejności listę Atanazego i uznał ją za kanoniczną<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997237_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997237-58">[58]</a></sup>. </p><p>Wobec wznowionej przez protestanckich reformatorów w XVI wieku dyskusji nad kształtem kanonu, na wniosek papieża <a href="/wiki/Pawe%C5%82_III_(papie%C5%BC)" title="Paweł III (papież)">Pawła III</a>, na <a href="/wiki/Sob%C3%B3r_trydencki" title="Sobór trydencki">Soborze trydenckim</a> zaczęto rozważać tę kwestię podczas sesji 12 lutego 1546 roku. 8 kwietnia stosunkiem głosów 24 do 15, przy 16 osobach nieobecnych, sobór uchwalił dekret <i><a href="/wiki/Dekret_o_kanonie_Pisma_%C5%9Awi%C4%99tego" title="Dekret o kanonie Pisma Świętego">De canonicis scripturis</a></i>. W tym dokumencie, po raz pierwszy w historii Kościoła, sprawa kanonu została uznana za artykuł wiary i poparta <a href="/wiki/Anatema" class="mw-redirect" title="Anatema">anatemą</a>. Sobór, opierając się autorytecie <a href="/wiki/Ojcowie_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Ojcowie Kościoła">Ojców Kościoła</a> i tradycji, zatwierdził Nowy Testament składający się z dwudziestu siedmiu ksiąg i określił go „świętym”<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997246_59-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997246-59">[59]</a></sup>. </p><p>W kościele Wschodnim długo nie uważano sprawy kanonu Nowego Testamentu za problem wymagający jednoznacznego wyjaśnienia. Księgę Objawienia włączono do kanonu dopiero po pewnych wahaniach. Ignorują ją pisarze ze <a href="/wiki/Szko%C5%82a_antioche%C5%84ska" title="Szkoła antiocheńska">szkoły w Antiochii</a>, dając tym wyraz poglądowi dominującemu w Kościele syryjskim. W bizantyjskim rycie liturgicznym, zależnym od Syrii i Palestyny, jest to jedyna księga Nowego Testamentu, której nie używano w liturgii. Jednakże stanowisko <a href="/wiki/Szko%C5%82a_aleksandryjska_(teologia)" title="Szkoła aleksandryjska (teologia)">szkoły w Aleksandrii</a>, które wyraził Atanazy, a w ślad za nim, w VIII wieku <a href="/wiki/Jan_z_Damaszku" title="Jan z Damaszku">Jan z Damaszku</a>, znalazło w końcu poparcie Kościoła bizantyjskiego<sup id="cite_ref-CITEREFMeyendorff198414_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMeyendorff198414-60">[60]</a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Sob%C3%B3r_in_Trullo" title="Sobór in Trullo">Sobór in Trullo</a> z lat 691 i 692 zatwierdził kanon synodu z Kartaginy z listą Atanazego, ale jednocześnie kanon synodu z Laodycei, który do Nowego Testamentu zaliczył <a href="/wiki/Listy_Klemensa" title="Listy Klemensa">Listy Klemensa</a><sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997216_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997216-61">[61]</a></sup>. W ostatecznej redakcji <a href="/wiki/Nomokanon" title="Nomokanon">Nomokanonu</a> z 883 roku, podstawy bizantyjskiego prawa kanonicznego, zawarto kanony synodów kartagińskich, w których znalazła się lista dwudziestu siedmiu ksiąg<sup id="cite_ref-CITEREFMeyendorff1984103–104_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMeyendorff1984103–104-62">[62]</a></sup>. Jednak jeszcze w X wieku używano w Kościele greckim co najmniej sześciu list ksiąg Nowego Testamentu. Lista Atanazego została powszechnie uznana za jedyną obowiązującą dopiero w XII-XIII wieku<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997217_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997217-63">[63]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kanony_wschodnie">Kanony wschodnie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Kanony wschodnie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanony wschodnie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kanony_syryjskie">Kanony syryjskie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Kanony syryjskie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanony syryjskie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/w/index.php?title=Syryjskie_przek%C5%82ady_Biblii&action=edit&redlink=1" class="new" title="Syryjskie przekłady Biblii (strona nie istnieje)">Syryjskie przekłady</a> Nowego Testamentu zaczęły powstawać już około roku 170. Do V wieku w kościołach syryjskich używano powszechnie <a href="/wiki/Diatessaron" title="Diatessaron">Diatessaron</a>, zestawienia czterech ewangelii autorstwa <a href="/wiki/Tacjan_Syryjczyk" title="Tacjan Syryjczyk">Tacjana Syryjczyka</a><sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997218-64">[64]</a></sup>. Kanon Nowego Testamentu w języku syryjskim ukształtował się w V wieku, w formie tak zwanej <a href="/wiki/Peszitta" title="Peszitta">Peszitty</a>, składającej się z dwudziestu dwóch ksiąg (bez listu Jakuba, drugiego listu Piotra, drugiego i trzeciego listu Jana oraz księgi Objawienia). Wersja ta utrwaliła się wśród wschodnich Syryjczyków po <a href="/wiki/Sob%C3%B3r_efeski" title="Sobór efeski">soborze w Efezie</a> z 431 roku i oddzieleniu się ich jako <a href="/wiki/Nestorianizm" title="Nestorianizm">nestorian</a> od reszty kościołów<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997218-64">[64]</a></sup>. </p><p>Wśród zachodnich Syryjczyków, rewizję przekładu Peszitty na podstawie tekstów greckich, przeprowadzono na polecenie biskupa <a href="/wiki/Filoksenos_z_Mabbug" title="Filoksenos z Mabbug">Filoksena z Mabbug</a> w roku 508. Nowy Testament w tej wersji też składał się z dwudziestu dwóch ksiąg, nie zawierał drugiego listu Piotra, drugiego i trzeciego listu Jana, listu Judy oraz księgi Objawienia<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997218-64">[64]</a></sup>. Taki kanon został przyjęty przez syryjskich <a href="/wiki/Monofizytyzm" title="Monofizytyzm">monofizytów</a><sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997218-64">[64]</a></sup>. </p><p>Współcześnie <a href="/wiki/Syryjski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ortodoksyjny" title="Syryjski Kościół Ortodoksyjny">Syryjski Kościół Ortodoksyjny</a>, <a href="/wiki/Malankarski_Syryjski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ortodoksyjny" title="Malankarski Syryjski Kościół Ortodoksyjny">Malankarski Syryjski Kościół Ortodoksyjny</a>, <a href="/wiki/Asyryjski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wschodu" title="Asyryjski Kościół Wschodu">Asyryjski Kościół Wschodu</a> i <a href="/wiki/Asyryjski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wschodu_w_Indiach" title="Asyryjski Kościół Wschodu w Indiach">Asyryjski Kościół Wschodu w Indiach</a> używają w liturgii jedynie dwudziestu dwóch ksiąg Nowego Testamentu, chociaż część duchowieństwa w nauczaniu korzysta z wszystkich dwudziestu siedmiu ksiąg z listy Anastazego<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997220_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997220-65">[65]</a></sup>. O tym, że było już tak wcześniej, może świadczyć napis na <a href="/wiki/Stela_z_Xi%E2%80%99an" title="Stela z Xi’an">Steli z Xi’an</a> w Chinach z 781 roku. Informuje on w językach <a href="/wiki/J%C4%99zyk_syryjski" title="Język syryjski">syryjskim</a> i chińskim, że Chrystus <i>pozostawił po sobie dwadzieścia siedem ksiąg</i><sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997221_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997221-66">[66]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kanon_koptyjski">Kanon koptyjski</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Kanon koptyjski" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanon koptyjski"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Chociaż początki kościoła koptyjskiego są prawie całkowicie nieznane, większość badaczy twierdzi, że stopniowo wzdłuż Nilu <a href="/wiki/J%C4%99zyk_koptyjski" title="Język koptyjski">język koptyjski</a> wypierał we wspólnotach chrześcijańskich grecki a pierwsze tłumaczenia ksiąg Nowego Testamentu powstały za czasów biskupa Demetriusza z Aleksandrii (189 – 231)<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997224_67-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997224-67">[67]</a></sup>. Można przypuszczać, że <i>List Świąteczny</i> Atanazego został rozesłany do kościołów egipskich także w języku koptyjskim, gdyż jego skrócony odpis zachował się w zbiorze zwanym <i>Osiemdziesięcioma Pięcioma Apostolskimi Kanonami</i>. Tłumaczenia tego tekstu, zapisanego bardzo archaicznym wariantem języka, doprowadziły niektórych uczonych do wniosku, że kanon koptyjski został rozszerzony o kilka dodatkowych ksiąg. Ostatnie badania wykazały, że <a href="/wiki/Koptyjski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ortodoksyjny" title="Koptyjski Kościół Ortodoksyjny">Kościół koptyjski</a> zawsze pozostał wierny liście swojego biskupa i używał kanonu składającego się z dwudziestu siedmiu ksiąg<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997225_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997225-68">[68]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kanon_etiopski">Kanon etiopski</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Kanon etiopski" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanon etiopski"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Chociaż dzieje kościoła w Etiopii pozostają prawie całkowicie niezbadane, jest oczywiste, że używał on kanonu składającego się z dwudziestu siedmiu ksiąg za kościołem koptyjskim, którego zwierzchnikowi podlegał jurysdykcyjnie do 1959 roku<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997225_68-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997225-68">[68]</a></sup>. </p><p>Robert W. Cowley przeprowadził badania rękopisów Nowego Testamentu oraz dokumentów kościelnych w <a href="/wiki/J%C4%99zyk_gyyz" title="Język gyyz">języku gyyz</a> i w <a href="/wiki/J%C4%99zyk_amharski" title="Język amharski">języku amharskim</a>. Doszedł do wniosku, że obok właściwego kanonu, kościół etiopski używał także kanonu „poszerzonego”, składającego się z trzydziestu pięciu ksiąg<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997226_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997226-69">[69]</a></sup>. </p><p>Pierwsze cztery księgi „poszerzonego” kanonu to <i>Sinodos</i>, kolekcja przepisów, modlitw i pouczeń przypisywana <a href="/wiki/Klemens_I" title="Klemens I">Klemensowi Rzymskiemu</a>. Po nich następuje księga zwana <i>Qälēmenṭos</i>, zawierająca nieznaną z innych źródeł korespondencję Piotra Apostoła do Klemensa Rzymskiego. Następne dwie księgi zawierają <i>Mäṣḥafä kidan</i> (<i>Księgę przymierza</i>). Pierwsza z nich to etiopskie przepisy prawa kościelnego, druga natomiast to rozmowy Jezusa z uczniami po zmartwychwstaniu, zbliżone w treści do <i><a href="/wiki/Testamentum_Domini" title="Testamentum Domini">Testamentum Domini</a></i>. Zbiór zamyka <i>Didesqelya</i>, niemająca nic wspólnego z <i>Didascalia Apostolorum</i>, ale podobna do pierwszych siedmiu rozdziałów <a href="/wiki/Konstytucje_apostolskie" title="Konstytucje apostolskie">Konstytucji apostolskich</a><sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997227–228_70-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997227–228-70">[70]</a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Etiopski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ortodoksyjny" title="Etiopski Kościół Ortodoksyjny">Kościół etiopski</a> przyjął kanon koptyjski składający się z dwudziestu siedmiu ksiąg, ale na obecnym etapie badań nie do końca jest jasne znaczenie tzw. „kanonu poszerzonego”<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997226_69-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997226-69">[69]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kanon_ormiański"><span id="Kanon_ormia.C5.84ski"></span>Kanon ormiański</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Kanon ormiański" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanon ormiański"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Armenia stała się pierwszym chrześcijańskim państwem już około połowy III wieku. Z tego okresu pochodził niezachowany ormiański przekład <a href="/wiki/Diatessaron" title="Diatessaron">Diatessaron</a> z syryjskiego, którego ślady znalazły się w późniejszym piśmiennictwie<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997223_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997223-71">[71]</a></sup>. Prawdopodobnie niedługo później dokonano przekładu wszystkich ksiąg Nowego Testamentu, z wyjątkiem księgi Objawienia, której pierwsza wersja pochodzi z V wieku. W najstarszych rękopisach Nowy Testament zawierał Trzeci List Pawła do Koryntian, który stopniowo był usuwany. Ostatni raz pojawił się on w edycji drukowanej ormiańskiej Biblii w 1815 roku, ale tylko jako dodatek<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997224_67-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997224-67">[67]</a></sup>. <a href="/wiki/Apostolski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ormia%C5%84ski" title="Apostolski Kościół Ormiański">Kościół ormiański</a> uznaje kanon składający się z dwudziestu siedmiu ksiąg z listy Atanazego. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kanon_gruziński"><span id="Kanon_gruzi.C5.84ski"></span>Kanon gruziński</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Kanon gruziński" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanon gruziński"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Gruzja przyjęła chrześcijaństwo około połowy IV wieku, jednak dopiero po wprowadzeniu <a href="/wiki/Pisma_gruzi%C5%84skie" title="Pisma gruzińskie">alfabetu gruzińskiego</a>, przed połową V wieku, przełożono księgi Nowego Testamentu. Jest kwestią dyskutowaną wśród uczonych, czy tego przekładu dokonano z ormiańskiego, czy też z greki. W najstarszych rękopisach brakuje księgi Objawienia. Jej tłumaczenia dokonał św. Eutymiusz tuż przed rokiem 987 i na ten okres należy datować uformowanie się pełnego kanonu tego <a href="/wiki/Gruzi%C5%84ski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Prawos%C5%82awny" title="Gruziński Kościół Prawosławny">Kościoła</a>, składającego się z dwudziestu siedmiu ksiąg<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997224_67-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997224-67">[67]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kanon_protestancki">Kanon protestancki</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Kanon protestancki" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kanon protestancki"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Po ponad tysiącu lat od ukształtowania się kanonu łacińskiego, XVI-wieczni reformatorzy podnieśli ponownie tę kwestię. W opublikowanym we wrześniu 1522 roku <a href="/wiki/Biblia_Lutra" title="Biblia Lutra">niemieckim przekładzie</a> Nowego Testamentu, <a href="/wiki/Marcin_Luter" title="Marcin Luter">Marcin Luter</a> napisał krytyczne wstępy do czterech ksiąg – listu do Hebrajczyków, listu Jakuba, listu Judy oraz księgi Objawienia – i wyraził wątpliwości co do ich kanoniczności, chociaż nie usunął ich z tłumaczenia a jedynie zmienił pozycje, ustawiając je razem na końcu wydania<sup id="cite_ref-CITEREFBainton19637_72-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBainton19637-72">[72]</a></sup>. W 1523 roku, podczas debaty przed radą miejską w <a href="/wiki/Zurych" title="Zurych">Zurychu</a>, legaci biskupa <a href="/wiki/Konstancja_(Niemcy)" title="Konstancja (Niemcy)">Konstancji</a> podnieśli argument, że skoro oponenci opierają się na zasadzie <i><a href="/wiki/Sola_scriptura" title="Sola scriptura">sola scriptura</a></i>, to powinni uznać autorytet Kościoła, ponieważ to Kościół ustanowił kanon pism, które są podstawą ich wiary. <a href="/wiki/Huldrych_Zwingli" title="Huldrych Zwingli">Huldrych Zwingli</a> kontrargumentował, że o kanoniczności księgi decyduje jej zgodność z <i>Dobrą Nowiną</i>, a ta nie jest zależna od decyzji ludzkich. Zwingli i Luter byli zdania w tym okresie, że jeśli wykaże się niezgodność jakiejś księgi z <i>Ewangelią</i>, powinno się ją usunąć z kanonu<sup id="cite_ref-CITEREFBainton19634_73-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBainton19634-73">[73]</a></sup>. </p><p>Tłumaczenie Lutra z 1522 roku wpłynęło na Jacuba Luciusa, który w 1596 roku cztery kwestionowane księgi oddzielił w swoim wydaniu od reszty, nazywając je „apokryfami”. W tym samym roku David Wolder, pastor kościoła św. Piotra w Hamburgu, ogłosił wydanie trójjęzyczne całego Pisma Świętego, w którym określił cztery księgi jako „niekanoniczne”. W 1614 roku powtórzył to w swoim wydaniu Goslar J. Voigt. W szwedzkiej <a href="/wiki/Biblia_Gustawa_Wazy#Rewizje_przekładu" title="Biblia Gustawa Wazy">Biblii Gustawa II Adolfa</a> z 1618 roku, cztery kwestionowane przez Lutra księgi zostały zgrupowane w rozdziale „Apokryfy Nowego Testamentu”<sup id="cite_ref-CITEREFMetzger1997245_74-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMetzger1997245-74">[74]</a></sup>. </p><p>Jednak po śmierci Zwingliego <a href="/wiki/Jan_Kalwin" title="Jan Kalwin">Jan Kalwin</a> zaakceptował kanon, natomiast Luter zmienił zdanie. W ostatnim przygotowanym przez siebie wydaniu niemieckiego tłumaczenia, z 1545 roku, przeredagował wstępy do czterech wcześniej kwestionowanych ksiąg, uznając ich kanoniczność<sup id="cite_ref-CITEREFBainton19638_75-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBainton19638-75">[75]</a></sup>. Pierwsze dokumenty kościołów protestanckich, w których przytoczono listę dwudziestu siedmiu ksiąg Nowego Testamentu to paryskie <i>Confession de foy</i> (<i>Confessio Gallicana</i>) z 1559 roku i holenderskie <i>Confession de foy</i> (<i>Confessio Belgica</i>), sporządzone w 1561 roku<sup id="cite_ref-CITEREFJonge2003312_76-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJonge2003312-76">[76]</a></sup>. Za Kalwinem i Lutrem kościoły protestanckie uznały kanon złożony z dwudziestu siedmiu ksiąg<sup id="cite_ref-CITEREFBainton19639_77-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBainton19639-77">[77]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Manuskrypty">Manuskrypty</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Manuskrypty" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Manuskrypty"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Najstarsze fragmenty pochodzą z II w. (papirus <a href="/wiki/Papirus_Rylandsa_457" title="Papirus Rylandsa 457">Rylandsa 457</a> (<span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle {\mathfrak {P}}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mi mathvariant="fraktur">P</mi> </mrow> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle {\mathfrak {P}}}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/f306de895b1fd787a364c508badc106b1ff73e18" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.838ex; width:1.924ex; height:2.676ex;" alt="{\displaystyle {\mathfrak {P}}}"></span><sup>52</sup>), papirus <a href="/wiki/Chester_Beatty_II" title="Chester Beatty II">Chester Beatty II</a> (<span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle {\mathfrak {P}}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mi mathvariant="fraktur">P</mi> </mrow> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle {\mathfrak {P}}}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/f306de895b1fd787a364c508badc106b1ff73e18" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.838ex; width:1.924ex; height:2.676ex;" alt="{\displaystyle {\mathfrak {P}}}"></span><sup>46</sup> z przełomu II i III wieku) z kolekcji A. Chestera Beatty’ego, <a href="/wiki/Papirus_Bodmer_XIV-XV" title="Papirus Bodmer XIV-XV">Bodmera XIV-XV</a> oraz <a href="/wiki/Papirus_Bodmer_II" title="Papirus Bodmer II">Bodmera II</a>). </p><p>Większe kodeksy Nowego Testamentu pochodzą z IV-V wieków – <a href="/wiki/Kodeks_Synajski" title="Kodeks Synajski">Kodeks Synajski</a> (pełna kopia NT) i <a href="/wiki/Kodeks_Watyka%C5%84ski" title="Kodeks Watykański">Kodeks Watykański</a> oraz z V wieku (<a href="/wiki/Kodeks_Aleksandryjski" title="Kodeks Aleksandryjski">Kodeks Aleksandryjski</a>, <a href="/wiki/Kodeks_Efrema" title="Kodeks Efrema">Kodeks Efrema</a> oraz <a href="/wiki/Kodeks_Bezy" title="Kodeks Bezy">Kodeks Bezy</a>). </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Wydania_tekstu_greckiego">Wydania tekstu greckiego</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Wydania tekstu greckiego" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wydania tekstu greckiego"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Textus_receptus" title="Textus receptus">Textus receptus</a>.</i></div> <p>Pierwsze wydanie drukiem tekstu całego Nowego Testamentu powstało pod kierownictwem kardynała <a href="/wiki/Francisco_Jim%C3%A9nez_de_Cisneros" title="Francisco Jiménez de Cisneros">Jiménesa</a>, <a href="/wiki/Biskupi_i_arcybiskupi_Toledo" title="Biskupi i arcybiskupi Toledo">arcybiskupa Toledo</a>, zmarłego w roku 1517. Zainicjował on druk <a href="/wiki/Poliglota_(Biblia)" title="Poliglota (Biblia)">wielojęzycznego tekstu</a> Pisma Świętego w <a href="/wiki/Alcal%C3%A1_de_Henares" title="Alcalá de Henares">Alcalá</a> (<a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łac.</a> <em lang="la">Complutum</em>). Stąd przyjęła się nazwa <a href="/wiki/Poliglota_komplute%C5%84ska" title="Poliglota kompluteńska">Biblia kompluteńska</a> (<a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łac.</a> <em lang="la">Biblia Complutensis</em>)<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982270_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982270-78">[78]</a></sup>. Tekst był gotowy w 1514 roku, ale dopiero w roku 1520 ogłoszono go drukiem w piątym tomie, w którym zawarto dwujęzyczne, łacińsko-greckie wydanie Nowego Testamentu<sup id="cite_ref-79" class="reference"><a href="#cite_note-79">[79]</a></sup>. Badacze do dzisiaj nie rozstrzygnęli, na jakich rękopisach opierał się tekst Nowego Testamentu wydany w Alcalá<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982270_78-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982270-78">[78]</a></sup>. </p><p>Mniej więcej w tym samym czasie <a href="/wiki/Johann_Froben" title="Johann Froben">Frobeniusz</a>, właściciel drukarni w <a href="/wiki/Bazylea" title="Bazylea">Bazylei</a>, zaproponował wydanie tekstu greckiego Nowego Testamentu <a href="/wiki/Erazm_z_Rotterdamu" title="Erazm z Rotterdamu">Erazmowi z Rotterdamu</a>. Dwujęzyczne wydanie Erazma, <i><a href="/wiki/Novum_Instrumentum_omne" title="Novum Instrumentum omne">Novum Instrumentum omne</a></i>, ukazało się już w roku 1516, ale pośpiech i oparcie się na drugorzędnych manuskryptach, spowodowały niedokładność tego dzieła. Dalsze wydania zostały nieco poprawione. Luter przetłumaczył Nowy Testament na język niemiecki z przedruku drugiego wydania z roku 1519. Poprawiony tekst w latach 1546, 1549, 1550 i 1551 wydali drukarze <a href="/wiki/Robert_Estienne" title="Robert Estienne">Robert Estienne</a> (Stephanus) i jego syn Henryk. Podstawą był dla nich tekst Erazma porównany z Biblią kompluteńską<sup id="cite_ref-CITEREFLangkammer1982271_80-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLangkammer1982271-80">[80]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Spis_ksiąg_Nowego_Testamentu"><span id="Spis_ksi.C4.85g_Nowego_Testamentu"></span>Spis ksiąg Nowego Testamentu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Spis ksiąg Nowego Testamentu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Spis ksiąg Nowego Testamentu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Poniższa kolejność wynika z tradycji, a nie z chronologii powstania – przyjmuje się, że najwcześniejsze są niektóre z <a href="/wiki/Listy_Paw%C5%82a" title="Listy Pawła">Listów św. Pawła</a>, a Ewangelie powstały później<sup id="cite_ref-81" class="reference"><a href="#cite_note-81">[81]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Księgi_historyczne"><span id="Ksi.C4.99gi_historyczne"></span>Księgi historyczne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Księgi historyczne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Księgi historyczne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Ewangelie">Ewangelie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Ewangelie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ewangelie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable sortable"> <tbody><tr> <th>Lp.</th> <th>Tytuł księgi</th> <th><a href="/wiki/Siglum" title="Siglum">Sigla</a></th> <th>Tytuł grecki</th> <th>Liczba rozdziałów</th> <th>Tradycyjny autor </th></tr> <tr> <td>1.</td> <td><b><a href="/wiki/Ewangelia_Mateusza" title="Ewangelia Mateusza">Ewangelia Mateusza</a></b></td> <td>Mt <i>lub</i> Mat</td> <td>Κατὰ Ματθαῖον</td> <td>28</td> <td><a href="/wiki/Mateusz_Ewangelista" title="Mateusz Ewangelista">Mateusz Ewangelista</a> </td></tr> <tr> <td>2.</td> <td><b><a href="/wiki/Ewangelia_Marka" title="Ewangelia Marka">Ewangelia Marka</a></b></td> <td>Mk <i>lub</i> Mar</td> <td>Κατὰ Μᾶρκον</td> <td>16</td> <td><a href="/wiki/Marek_Ewangelista" title="Marek Ewangelista">Marek Ewangelista</a> </td></tr> <tr> <td>3.</td> <td><b><a href="/wiki/Ewangelia_%C5%81ukasza" title="Ewangelia Łukasza">Ewangelia Łukasza</a></b></td> <td>Łk <i>lub</i> Łuk</td> <td>Κατὰ Λουκᾶν</td> <td>24</td> <td><a href="/wiki/%C5%81ukasz_Ewangelista" title="Łukasz Ewangelista">Łukasz Ewangelista</a> </td></tr> <tr> <td>4.</td> <td><b><a href="/wiki/Ewangelia_Jana" title="Ewangelia Jana">Ewangelia Jana</a></b></td> <td>J <i>lub</i> Jan</td> <td>Κατὰ Ἰωάννην</td> <td>21</td> <td><a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Jan Ewangelista</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dzieje_Apostolskie">Dzieje Apostolskie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Dzieje Apostolskie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dzieje Apostolskie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable sortable"> <tbody><tr> <th>Lp.</th> <th>Tytuł księgi</th> <th><a href="/wiki/Siglum" title="Siglum">Sigla</a></th> <th>Tytuł grecki</th> <th>Liczba rozdziałów</th> <th>Tradycyjny autor </th></tr> <tr> <td>5.</td> <td><b><a href="/wiki/Dzieje_Apostolskie" title="Dzieje Apostolskie">Dzieje Apostolskie</a></b></td> <td>Dz <i>lub</i> Dz.Ap.</td> <td>Πράξεις τῶν Ἀποστόλων</td> <td>28</td> <td><a href="/wiki/%C5%81ukasz_Ewangelista" title="Łukasz Ewangelista">Łukasz Ewangelista</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Księgi_dydaktyczne_(mądrościowe)"><span id="Ksi.C4.99gi_dydaktyczne_.28m.C4.85dro.C5.9Bciowe.29"></span>Księgi dydaktyczne (mądrościowe)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Księgi dydaktyczne (mądrościowe)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Księgi dydaktyczne (mądrościowe)"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Listy_św._Pawła"><span id="Listy_.C5.9Bw._Paw.C5.82a"></span>Listy św. Pawła</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Listy św. Pawła" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Listy św. Pawła"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable sortable"> <tbody><tr> <th>Lp.</th> <th>Tytuł księgi</th> <th><a href="/wiki/Siglum" title="Siglum">Sigla</a></th> <th>Tytuł grecki</th> <th>Liczba rozdziałów</th> <th>Autor</th> <th>Tradycyjny rok napisania</th> <th>Tradycyjne miejsce napisania</th> <th>Motyw napisania</th> <th>Treść </th></tr> <tr> <td>6.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Rzymian" title="List do Rzymian">List do Rzymian</a></b></td> <td>Rz <i>lub</i> Rzym</td> <td>Πρὸς ῾Ρωμαίους</td> <td>16</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> (niekwestionowane)</td> <td>55-58</td> <td>Korynt</td> <td> <ul><li>Konsolidacja wspólnoty</li> <li>O grzechu i usprawiedliwieniu</li> <li>Prośba o pomoc przy podróży do Hiszpanii</li></ul> </td> <td> <p>Usprawiedliwienie przez wiarę i prawo </p> </td></tr> <tr> <td>7.</td> <td><b><a href="/wiki/1._List_do_Koryntian" title="1. List do Koryntian">1 List do Koryntian</a></b></td> <td>1 Kor</td> <td>Πρὸς Κορινθίους Α'</td> <td>16</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> (niekwestionowane)</td> <td><b>53</b>-57</td> <td>Efez</td> <td> <ul><li>Uporządkowanie liturgii, spraw moralnych</li> <li>Wyjaśnienie wątpliwości</li></ul> </td> <td> <ul><li>Celibat</li> <li>Charyzmaty, miłość</li> <li>Zmartwychwstanie</li></ul> </td></tr> <tr> <td>8.</td> <td><b><a href="/wiki/2._List_do_Koryntian" title="2. List do Koryntian">2 List do Koryntian</a></b></td> <td>2 Kor</td> <td>Πρὸς Κορινθίους Β'</td> <td>13</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> (niekwestionowane)</td> <td><b>53</b>-57</td> <td>Macedonia</td> <td> <ul><li>obrona jego jako apostoła</li></ul> </td> <td> <p>o apostolstwie św. Pawła </p> </td></tr> <tr> <td>9.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Galat%C3%B3w" title="List do Galatów">List do Galatów</a>/<a href="/wiki/List_do_Galat%C3%B3w" title="List do Galatów">List do Galacjan</a></b></td> <td>Ga <i>lub</i> Gal</td> <td>Πρὸς Γαλάτας</td> <td>6</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> (niekwestionowane)</td> <td>54-57</td> <td>Efez</td> <td> <ul><li>walka z <a href="/wiki/Judaizanci" title="Judaizanci">żydującymi</a></li> <li>dla chrześcijan z pogaństwa</li></ul> </td> <td> <p>Zbawia Jezus, nie samo prawo </p> </td></tr> <tr> <td>10.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Efezjan" title="List do Efezjan">List do Efezjan</a></b></td> <td>Ef <i>lub</i> Efez</td> <td>Πρὸς Ἐφεσίους</td> <td>6</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a></td> <td>59-62 (z niewoli)</td> <td>Rzym</td> <td> <ul><li>list okólny (epistoła)</li> <li>walka z <a href="/wiki/Judaizanci" title="Judaizanci">żydującymi</a></li></ul> </td> <td> <ul><li>Dobro nawrócenia pogan</li> <li><a href="/wiki/Eklezjologia" title="Eklezjologia">Eklezjologia</a></li></ul> </td></tr> <tr> <td>11.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Filipian" title="List do Filipian">List do Filipian</a></b></td> <td>Flp <i>lub</i> Filip</td> <td>Πρὸς Φιλιππησίους</td> <td>4</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> (niekwestionowane)</td> <td>56-63</td> <td>Rzym lub Efez (z niewoli)</td> <td> <ul><li>Wykorzystanie podróży Epafrodyta</li></ul> </td> <td> <ul><li>Pozdrowienia z więzienia</li> <li>Współcierpienie z Chrystusem</li></ul> </td></tr> <tr> <td>12.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Kolosan" title="List do Kolosan">List do Kolosan</a></b></td> <td>Kol</td> <td>Πρὸς Κολοσσαεῖς</td> <td>4</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> bądź jego uczeń</td> <td>52-61</td> <td>Efez (52-54) / Cezarea (56-58) / lub Rzym (59-61) (z niewoli)</td> <td> <p>Wykorzystanie podróży Epafrasa </p> </td> <td> <ul><li>Dzieło zbawcze Chrystusa</li> <li>Kwestie rodzinne</li></ul> </td></tr> <tr> <td>13.</td> <td><b><a href="/wiki/1._List_do_Tesaloniczan" title="1. List do Tesaloniczan">1 List do Tesaloniczan</a></b></td> <td>1 Tes</td> <td>Πρὸς Θεσσαλονικεῖς Α'</td> <td>5</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> (niekwestionowane)</td> <td>50-51 zima</td> <td>Korynt</td> <td> <ul><li>wyjaśnienie wątpliwości o końcu świata i zmarłych</li></ul> </td> <td> <ul><li><a href="/wiki/Zmartwychwstanie" title="Zmartwychwstanie">zmartwychwstanie</a></li></ul> </td></tr> <tr> <td>14.</td> <td><b><a href="/wiki/2._List_do_Tesaloniczan" title="2. List do Tesaloniczan">2 List do Tesaloniczan</a></b></td> <td>2 Tes</td> <td>Πρὸς Θεσσαλονικεῖς Β'</td> <td>3</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a></td> <td>51-52</td> <td>Korynt</td> <td> <ul><li>złe zrozumienie 1 Tes</li> <li>czas przyjścia końca świata</li></ul> </td> <td> <ul><li><a href="/wiki/Paruzja" title="Paruzja">paruzja</a></li> <li>nie porzucać pracy</li></ul> </td></tr> <tr> <td>15.</td> <td><b><a href="/wiki/1._List_do_Tymoteusza" title="1. List do Tymoteusza">1 List do Tymoteusza</a></b></td> <td>1 Tm <i>lub</i> 1 Tym</td> <td>Πρὸς Τιμόθεον Α'</td> <td>6</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a></td> <td>65</td> <td>Macedonia</td> <td> <p>kwestie pasterskie, herezje </p> </td> <td> <ul><li>normy i wskazówki organizacyjne dla Kościoła</li> <li>pobożność</li></ul> </td></tr> <tr> <td>16.</td> <td><b><a href="/wiki/2._List_do_Tymoteusza" title="2. List do Tymoteusza">2 List do Tymoteusza</a></b></td> <td>2 Tm <i>lub</i> 2 Tym</td> <td>Πρὸς Τιμόθεον Β'</td> <td>4</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a></td> <td>67</td> <td>Rzym</td> <td> <ul><li>świadectwo duchowe</li></ul> </td> <td> <ul><li>wskazówki pasterskie</li></ul> </td></tr> <tr> <td>17.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Tytusa" title="List do Tytusa">List do Tytusa</a></b></td> <td>Tt <i>lub</i> Tyt</td> <td>Πρὸς Τίτον</td> <td>3</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a></td> <td>65-66</td> <td>Macedonia</td> <td> <ul><li>organizacja Kościoła</li></ul> </td> <td> <ul><li>Jezus Bogiem</li></ul> </td></tr> <tr> <td>18.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Filemona" title="List do Filemona">List do Filemona</a></b></td> <td>Flm <i>lub</i> Filem</td> <td>Πρὸς Φιλήμονα</td> <td>1</td> <td><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Paweł z Tarsu</a> (niekwestionowane)</td> <td>52-54 lub 62?</td> <td>Efez lub Rzym (z niewoli)</td> <td> <ul><li>aby przyjął <a href="/wiki/Onezym" title="Onezym">Onezyma</a>, nawróconego niewolnika</li></ul> </td> <td> <ul><li>niewolnictwo</li></ul> </td></tr> <tr> <td>19.</td> <td><b><a href="/wiki/List_do_Hebrajczyk%C3%B3w" title="List do Hebrajczyków">List do Hebrajczyków</a>/<a href="/wiki/List_do_Hebrajczyk%C3%B3w" title="List do Hebrajczyków">List do Żydów</a></b></td> <td>Hbr <i>lub</i> Hebr</td> <td>Πρὸς ῾Εβραίους</td> <td>13</td> <td>osoba ze środowiska <a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Pawła z Tarsu</a> (<a href="/wiki/Apollos" title="Apollos">Apollos</a>?)</td> <td>67? lub 75-90</td> <td>Italia (Rzym?)</td> <td> <ul><li>dla nawróconych z judaizmu</li></ul> </td> <td> <ul><li>prawdziwe <a href="/wiki/Sakrament_%C5%9Bwi%C4%99ce%C5%84" title="Sakrament święceń">kapłaństwo</a> Chrystusa</li> <li>wyższość NT nad <a href="/wiki/Stary_Testament" title="Stary Testament">ST</a></li></ul> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Listy_powszechne">Listy powszechne</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Listy powszechne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Listy powszechne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable sortable"> <tbody><tr> <th>Lp.</th> <th>Tytuł księgi</th> <th><a href="/wiki/Siglum" title="Siglum">Sigla</a></th> <th>Tytuł grecki</th> <th>Liczba rozdziałów</th> <th>Tradycyjny autor </th></tr> <tr> <td>20.</td> <td><b><a href="/wiki/List_Jakuba" title="List Jakuba">List Jakuba</a></b></td> <td>Jk</td> <td>Ἰακώβου</td> <td>5</td> <td><a href="/wiki/Jakub_Mniejszy_Aposto%C5%82" title="Jakub Mniejszy Apostoł">Jakub Apostoł</a> </td></tr> <tr> <td>21.</td> <td><b><a href="/wiki/1._List_Piotra" title="1. List Piotra">1 List Piotra</a></b></td> <td>1 P <i>lub</i> 1 Piotr</td> <td>Πέτρου Α'</td> <td>5</td> <td><a href="/wiki/Piotr_Aposto%C5%82" title="Piotr Apostoł">Piotr Apostoł</a> </td></tr> <tr> <td>22.</td> <td><b><a href="/wiki/2._List_Piotra" title="2. List Piotra">2 List Piotra</a></b></td> <td>2 P <i>lub</i> 2 Piotr</td> <td>Πέτρου Β'</td> <td>3</td> <td><a href="/wiki/Piotr_Aposto%C5%82" title="Piotr Apostoł">Piotr Apostoł</a> </td></tr> <tr> <td>23.</td> <td><b><a href="/wiki/1._List_Jana" title="1. List Jana">1 List Jana</a></b></td> <td>1 J <i>lub</i> 1 Jan</td> <td>Ἰωάννου Α'</td> <td>5</td> <td><a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Jan Ewangelista</a> </td></tr> <tr> <td>24.</td> <td><b><a href="/wiki/2._List_Jana" title="2. List Jana">2 List Jana</a></b></td> <td>2 J <i>lub</i> 2 Jan</td> <td>Ἰωάννου Β'</td> <td>1</td> <td><a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Jan Ewangelista</a> </td></tr> <tr> <td>25.</td> <td><b><a href="/wiki/3._List_Jana" title="3. List Jana">3 List Jana</a></b></td> <td>3 J <i>lub</i> 3 Jan</td> <td>Ἰωάννου Γ'</td> <td>1</td> <td><a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Jan Ewangelista</a> </td></tr> <tr> <td>26.</td> <td><b><a href="/wiki/List_Judy" title="List Judy">List Judy</a></b></td> <td>Jud</td> <td>Ἰούδα</td> <td>1</td> <td><a href="/wiki/Juda_Tadeusz_Aposto%C5%82" title="Juda Tadeusz Apostoł">Juda Tadeusz Apostoł</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Księgi_prorockie"><span id="Ksi.C4.99gi_prorockie"></span>Księgi prorockie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Księgi prorockie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Księgi prorockie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable sortable"> <tbody><tr> <th>Lp.</th> <th>Tytuł księgi</th> <th><a href="/wiki/Siglum" title="Siglum">Sigla</a></th> <th>Tytuł grecki</th> <th>Liczba rozdziałów</th> <th>Tradycyjny autor </th></tr> <tr> <td>27.</td> <td><b><a href="/wiki/Apokalipsa_%C5%9Bw._Jana" title="Apokalipsa św. Jana">Apokalipsa św. Jana</a>/<a href="/wiki/Apokalipsa_%C5%9Bw._Jana" title="Apokalipsa św. Jana">Objawienie św. Jana</a></b></td> <td>Ap <i>lub</i> Obj</td> <td>Ἀποκάλυψις Ἰωάννου</td> <td>22</td> <td><a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Jan Ewangelista</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks"> <tbody><tr> <td style="text-align: center; font-weight: bold;">Informacje w <a href="/wiki/Wikipedia:Projekty_siostrzane" title="Wikipedia:Projekty siostrzane">projektach siostrzanych</a></td> </tr> <tr> <td><span style="margin:1px"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/13px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="13" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/26px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span></span>  <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:New_Testament?uselang=pl"><b>Multimedia</b></a></span> w <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a></td> </tr><tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Wikisource-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/15px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/23px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/30px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></a></span>  <b><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Biblia_Gda%C5%84ska/Nowy_Testament" class="extiw" title="s:Biblia Gdańska/Nowy Testament">Teksty źródłowe</a></b> w <a href="/wiki/Wiki%C5%BAr%C3%B3d%C5%82a" title="Wikiźródła">Wikiźródłach</a></td> </tr><tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Wikiquote-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/15px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/23px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/30px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a></span>  <b><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Nowy_Testament" class="extiw" title="q:Nowy Testament">Cytaty</a></b> w <a href="/wiki/Wikicytaty" title="Wikicytaty">Wikicytatach</a></td> </tr><tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:WiktionaryPl_nodesc.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/15px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png" decoding="async" width="15" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/23px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/30px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 2x" data-file-width="122" data-file-height="117" /></a></span>  <b><a href="https://pl.wiktionary.org/wiki/Nowy_Testament" class="extiw" title="wikt:Nowy Testament">Definicje słownikowe</a></b> w <a href="/wiki/Wikis%C5%82ownik" title="Wikisłownik">Wikisłowniku</a></td> </tr> </tbody></table> <ul><li><a href="/wiki/Warianty_tekstowe_Nowego_Testamentu" title="Warianty tekstowe Nowego Testamentu">warianty tekstowe Nowego Testamentu</a></li> <li><a href="/wiki/Wczesne_przek%C5%82ady_Nowego_Testamentu" title="Wczesne przekłady Nowego Testamentu">wczesne przekłady Nowego Testamentu</a></li></ul> <p><br style="clear:both;" /> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-CITEREFEhrman19978-1"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman19978_1-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 8.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTheissen2003IX-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTheissen2003IX_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTheissen2003">Theissen 2003 ↓</a></span>, s. IX.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman19978–9-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman19978–9_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 8–9.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman19979–10-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman19979–10_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 9–10.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman199710-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman199710_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 10.</span> </li> <li id="cite_note-BT-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-BT_6-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-BT_6-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text">Tłumaczenie na podstawie <a href="/wiki/Biblia_Tysi%C4%85clecia" title="Biblia Tysiąclecia">Biblii Tysiąclecia</a>.</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://biblia.apologetyka.co/read?q=Jer+31%2C31&bible=bt5,eku,pau,wsp,lxt&fmt=cont">Jer 31,31</a> w przekładach Biblii.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTheissen20033–5-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTheissen20033–5_8-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTheissen2003">Theissen 2003 ↓</a></span>, s. 3–5.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTheissen20034–5-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTheissen20034–5_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTheissen2003">Theissen 2003 ↓</a></span>, s. 4–5.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997105–106-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997105–106_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 105–106.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997136-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997136_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 136.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger199740-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger199740_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 40.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger199743-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger199743_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 43.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRobinson19765–7-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRobinson19765–7_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRobinson1976">Robinson 1976 ↓</a></span>, s. 5–7.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman19971-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman19971_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 1.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982117–118-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982117–118_16-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 117–118.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRobinson19768–11-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRobinson19768–11_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRobinson1976">Robinson 1976 ↓</a></span>, s. 8–11.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman199792-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman199792_18-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 92.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRobinson197614nn-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRobinson197614nn_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRobinson1976">Robinson 1976 ↓</a></span>, s. 14nn.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman199793–94-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman199793–94_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 93–94.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman1997171-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman1997171_21-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 171.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman1997172nn-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman1997172nn_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 172nn.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://biblia.apologetyka.co/read?q=Łk+1%2C1-4&bible=bt5,eku,pau,wsp,lxt&fmt=cont">Łk 1,1-4</a> w przekładach Biblii.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982112-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982112_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 112.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982137–143-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982137–143_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 137–143.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982120–121-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982120–121_26-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 120–121.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982143-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982143_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 143.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982147–160-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982147–160_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 147–160.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982246–247-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982246–247_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 246–247.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEhrman1997156-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEhrman1997156_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEhrman1997">Ehrman 1997 ↓</a></span>, s. 156.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982248-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982248_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 248.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKudasiewicz198678–79-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKudasiewicz198678–79_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKudasiewicz1986">Kudasiewicz 1986 ↓</a></span>, s. 78–79.</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Wincenty Kwiatkowski: <i>Apologetyka totalna t.2</i>. Warszawa: 1962, s. 52.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Apologetyka+totalna+t.2&rft.aulast=Kwiatkowski&rft.aufirst=Wincenty&rft.place=Warszawa&rft.pages=52"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Zygmunt Poniatowski: <i>Wprowadzenie w ewangelie</i>. Warszawa: 1971, s. 22.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wprowadzenie+w+ewangelie&rft.aulast=Poniatowski&rft.aufirst=Zygmunt&rft.place=Warszawa&rft.pages=22"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKudasiewicz198637–46-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKudasiewicz198637–46_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKudasiewicz1986">Kudasiewicz 1986 ↓</a></span>, s. 37–46.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKudasiewicz198679-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKudasiewicz198679_36-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKudasiewicz1986">Kudasiewicz 1986 ↓</a></span>, s. 79.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTheissen200325-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTheissen200325_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTheissen2003">Theissen 2003 ↓</a></span>, s. 25.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer198217–18-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer198217–18_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 17–18.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997292-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997292_39-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 292.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger19972-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger19972_40-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 2.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJonge2003311-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJonge2003311_41-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJonge2003">Jonge 2003 ↓</a></span>, s. 311.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger199790-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger199790_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 90.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997191-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997191_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 191.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997200-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997200_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 200.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997189–199-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997189–199_45-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 189–199.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997136–137-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997136–137_46-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 136–137.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997138–139-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997138–139_47-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 138–139.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997141-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997141_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 141.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997154-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997154_49-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 154.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997161–162-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997161–162_50-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 161–162.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997209-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997209_51-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 209.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997209nn-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997209nn_52-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 209nn.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997232nn-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997232nn_53-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 232nn.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997203–205-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997203–205_54-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 203–205.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997210–211-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997210–211_55-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 210–211.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJonge2003319-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJonge2003319_56-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJonge2003">Jonge 2003 ↓</a></span>, s. 319.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982252-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982252_57-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 252.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997237-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997237_58-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 237.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997246-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997246_59-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 246.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMeyendorff198414-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMeyendorff198414_60-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMeyendorff1984">Meyendorff 1984 ↓</a></span>, s. 14.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997216-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997216_61-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 216.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMeyendorff1984103–104-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMeyendorff1984103–104_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMeyendorff1984">Meyendorff 1984 ↓</a></span>, s. 103–104.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997217-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997217_63-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 217.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997218-64"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997218_64-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 218.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997220-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997220_65-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 220.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997221-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997221_66-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 221.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997224-67"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997224_67-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997224_67-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997224_67-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 224.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997225-68"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997225_68-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997225_68-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 225.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997226-69"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997226_69-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997226_69-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 226.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997227–228-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997227–228_70-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 227–228.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997223-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997223_71-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 223.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBainton19637-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBainton19637_72-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBainton1963">Bainton 1963 ↓</a></span>, s. 7.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBainton19634-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBainton19634_73-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBainton1963">Bainton 1963 ↓</a></span>, s. 4.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMetzger1997245-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMetzger1997245_74-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMetzger1997">Metzger 1997 ↓</a></span>, s. 245.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBainton19638-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBainton19638_75-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBainton1963">Bainton 1963 ↓</a></span>, s. 8.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJonge2003312-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJonge2003312_76-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJonge2003">Jonge 2003 ↓</a></span>, s. 312.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBainton19639-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBainton19639_77-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBainton1963">Bainton 1963 ↓</a></span>, s. 9.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982270-78"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982270_78-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982270_78-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 270.</span> </li> <li id="cite_note-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-79">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.pl/books?id=ROCiCMEoARgC&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false">Biblia Complutensis</a>. Alcalá 1520. [dostęp 2014-10-16] Na stronie internetowej błędnie podano datę wydania, dotyczy ona pierwszego tomu całej edycji.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLangkammer1982271-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLangkammer1982271_80-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLangkammer1982">Langkammer 1982 ↓</a></span>, s. 271.</span> </li> <li id="cite_note-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-81">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Jürgen Roloff: <i>Wprowadzenie do Nowego Testamentu</i>. Verbinum, 2008, s. 13. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788371923760" title="Specjalna:Książki/9788371923760">ISBN <span class="isbn">978-83-7192-376-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wprowadzenie+do+Nowego+Testamentu&rft.aulast=Roloff&rft.aufirst=J%C3%BCrgen&rft.date=2008&rft.pub=Verbinum&rft.pages=13&rft.isbn=978-83-7192-376-0"></span></cite></span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=28" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=28" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation book" id="CITEREFBainton1963">Roland H. Bainton: The Bible in the Reformation. W: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/westfromreformat0000unse">The Cambridge History of the Bible Volume 3: The West from the Reformation to the Present Day</a></i>. Cambridge: Cambridge University Press, 1963, s. 1–37. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0521042542" title="Specjalna:Książki/0521042542">ISBN <span class="isbn">0-521-04254-2</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+History+of+the+Bible+Volume+3%3A+The+West+from+the+Reformation+to+the+Present+Day&rft.atitle=The+Bible+in+the+Reformation&rft.au=Roland+H.+Bainton&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.place=Cambridge&rft.pages=1%E2%80%9337&rft.isbn=0-521-04254-2&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fwestfromreformat0000unse"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFRobinson1976">John A.T. Robinson: <i>Redating the New Testament</i>. Londyn: SCM Press, 1976. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/1579105270" title="Specjalna:Książki/1579105270">ISBN <span class="isbn">1-57910-527-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Redating+the+New+Testament&rft.aulast=Robinson&rft.aufirst=John+A.T.&rft.pub=SCM+Press&rft.place=Londyn&rft.isbn=1-57910-527-0"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFLangkammer1982"><a href="/wiki/Hugolin_Langkammer" title="Hugolin Langkammer">Hugolin Langkammer</a>: <i>Wprowadzenie do ksiąg Nowego Testamentu</i>. Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, 1982.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wprowadzenie+do+ksi%C4%85g+Nowego+Testamentu&rft.aulast=Langkammer&rft.aufirst=Hugolin&rft.pub=Wydawnictwo+Wroc%C5%82awskiej+Ksi%C4%99garni+Archidiecezjalnej&rft.place=Wroc%C5%82aw"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFMeyendorff1984">John Meyendorff: <i>Teologia bizantyjska. Historia i doktryna</i>. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1984. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8321104517" title="Specjalna:Książki/8321104517">ISBN <span class="isbn">83-211-0451-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+bizantyjska.+Historia+i+doktryna&rft.aulast=Meyendorff&rft.aufirst=John&rft.pub=Instytut+Wydawniczy+Pax&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-211-0451-7"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKudasiewicz1986"><a href="/wiki/J%C3%B3zef_Kudasiewicz" title="Józef Kudasiewicz">Józef Kudasiewicz</a>: <i>Ewangelie synoptyczne dzisiaj</i>. Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 1986. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8370060986" title="Specjalna:Książki/8370060986">ISBN <span class="isbn">83-7006-098-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ewangelie+synoptyczne+dzisiaj&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Biblioteka+%E2%80%9EWi%C4%99zi%E2%80%9D&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-7006-098-6"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFEhrman1997"><a href="/wiki/Bart_D._Ehrman" title="Bart D. Ehrman">Bart D. Ehrman</a>: <i>The New Testament and Other Early Christian Writings</i>. Oksford, Nowy Jork: Oxford University Press, 1997.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+New+Testament+and+Other+Early+Christian+Writings&rft.aulast=Ehrman&rft.aufirst=Bart+D.&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.place=Oksford%2C+Nowy+Jork"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFMetzger1997"><a href="/wiki/Bruce_M._Metzger" title="Bruce M. Metzger">Bruce M. Metzger</a>: <i>The Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance</i>. Oksford: Oxford University Press, 1997. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0198269544" title="Specjalna:Książki/0198269544">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-826954-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Canon+of+the+New+Testament%3A+Its+Origin%2C+Development%2C+and+Significance&rft.aulast=Metzger&rft.aufirst=Bruce+M.&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.place=Oksford&rft.isbn=0198269544"></span></cite></li> <li><cite class="citation book">Gerd Theissen: <i>Das Neue Testament</i>. Monachium: C.H. Beck, 2002. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3406479928" title="Specjalna:Książki/3406479928">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">3-406-47992-8</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Das+Neue+Testament&rft.aulast=Theissen&rft.aufirst=Gerd&rft.pub=C.H.+Beck&rft.place=Monachium&rft.isbn=3406479928"></span></cite> Cytowany za autoryzowanym przekładem angielskim – <cite class="citation book" id="CITEREFTheissen2003">Gerd Theissen: <i>The New Testament. History, Literature, Religion</i>. Londyn, Nowy Jork: T&T Clark, 2003. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0567081915" title="Specjalna:Książki/0567081915">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-567-08191-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+New+Testament.+History%2C+Literature%2C+Religion&rft.aulast=Theissen&rft.aufirst=Gerd&rft.pub=T%26T+Clark&rft.place=Londyn%2C+Nowy+Jork&rft.isbn=0567081915"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFJonge2003">H.J. de Jonge, J.M. Auwers: <i>The Biblical Canons</i>. Louvain: Peeters Publishers, 2003, seria: Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium, Book 163. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9042911549" title="Specjalna:Książki/9042911549">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">90-429-1154-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Biblical+Canons&rft.aulast=de+Jonge&rft.aufirst=H.J.&rft.pub=Peeters+Publishers&rft.place=Louvain&rft.series=Bibliotheca+Ephemeridum+Theologicarum+Lovaniensium%2C+Book+163&rft.isbn=9042911549"></span></cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&veaction=edit&section=29" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nowy_Testament&action=edit&section=29" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <dl><dt>Tekst Nowego Testamentu</dt></dl> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.literatura.hg.pl/brzeska/brzeska.htm">Nowy Testament. Biblia Brzeska</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.literatura.hg.pl/greek/index_gr.htm">Tekst Nowego Testamentu w języku greckim</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://biblia-internetowa.pl/Mat/1/1.html">Nowy Testament – wydanie interlinearne</a> – tekst grecki wraz z trzema przekładami</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110724133438/http://www.biblia.wortale.net/pliki/TRS.pdf">Textus Receptus Stephanus 1550</a>. biblia.wortale.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.biblia.wortale.net/pliki/TRS.pdf">tego adresu</a> (2011-07-24)].</cite></li></ul> <dl><dt>Audio</dt></dl> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ccel.org/a/anonymous/gnt/home.html">Nowy Testament w języku greckim</a> według <a href="/wiki/The_New_Testament_in_the_Original_Greek" title="The New Testament in the Original Greek">tekstu Horta i Westcotta</a> (pliki AUDIO)</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100309145359/http://www.bingo-ev.de/~ps2866/Byz/English/English.htm">Zapis audio Nowego Testamentu w grece według tekstu bizantyjskiego</a>. bingo-ev.de. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bingo-ev.de/~ps2866/Byz/English/English.htm">tego adresu</a> (2010-03-09)].</cite></li></ul> <dl><dt>Introdukcje i krytyka tekstu</dt></dl> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.wst.edu.pl/index.php?content=64&idp=2">Wstęp do Nowego Testamentu</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.wst.edu.pl/index.php?content=146&idp=2">Teologia Nowego Testamentu</a></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110519115619/http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/bible-search-books/introdukcje-nowego-testamentu">Introdukcje do Nowego Testamentu</a>. sites.google.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/bible-search-books/introdukcje-nowego-testamentu">tego adresu</a> (2011-05-19)].</cite> na stronie Orygenes.org</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110519102306/http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/bible-search-books/jzyk-grecki---krytyka-tekstualna">Krytyka tekstualna Nowego Testamentu</a>. sites.google.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/bible-search-books/jzyk-grecki---krytyka-tekstualna">tego adresu</a> (2011-05-19)].</cite> na stronie Orygenes.org</li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Nowy_Testament" title="Szablon:Nowy Testament"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/wiki/Dyskusja_szablonu:Nowy_Testament" title="Dyskusja szablonu:Nowy Testament"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Nowy_Testament&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a class="mw-selflink selflink">Nowy Testament</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Ewangelia" title="Ewangelia">Ewangelie</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ewangelia_Mateusza" title="Ewangelia Mateusza">Ewangelia według św. Mateusza</a> (Mt)</li> <li><a href="/wiki/Ewangelia_Marka" title="Ewangelia Marka">Ewangelia według św. Marka</a> (Mk)</li> <li><a href="/wiki/Ewangelia_%C5%81ukasza" title="Ewangelia Łukasza">Ewangelia według św. Łukasza</a> (Łk)</li> <li><a href="/wiki/Ewangelia_Jana" title="Ewangelia Jana">Ewangelia według św. Jana</a> (J)</li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Historia_chrze%C5%9Bcija%C5%84stwa" title="Historia chrześcijaństwa">Historia Kościoła</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Dzieje_Apostolskie" title="Dzieje Apostolskie">Dzieje Apostolskie</a> (Dz)</li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Listy_Paw%C5%82a" title="Listy Pawła">Listy Pawłowe</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/List_do_Rzymian" title="List do Rzymian">List do Rzymian</a> (Rz)</li> <li><a href="/wiki/1._List_do_Koryntian" title="1. List do Koryntian">1. List do Koryntian</a> (1Kor)</li> <li><a href="/wiki/2._List_do_Koryntian" title="2. List do Koryntian">2. List do Koryntian</a> (2Kor)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Galat%C3%B3w" title="List do Galatów">List do Galatów/ Galacjan</a> (Ga)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Efezjan" title="List do Efezjan">List do Efezjan</a> (Ef)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Filipian" title="List do Filipian">List do Filipian</a> (Flp)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Kolosan" title="List do Kolosan">List do Kolosan</a> (Kol)</li> <li><a href="/wiki/1._List_do_Tesaloniczan" title="1. List do Tesaloniczan">1. List do Tesaloniczan</a> (1Tes)</li> <li><a href="/wiki/2._List_do_Tesaloniczan" title="2. List do Tesaloniczan">2. List do Tesaloniczan</a> (2Tes)</li> <li><a href="/wiki/1._List_do_Tymoteusza" title="1. List do Tymoteusza">1. List do Tymoteusza</a> (1Tm)</li> <li><a href="/wiki/2._List_do_Tymoteusza" title="2. List do Tymoteusza">2. List do Tymoteusza</a> (2Tm)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Tytusa" title="List do Tytusa">List do Tytusa</a> (Tt)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Filemona" title="List do Filemona">List do Filemona</a> (Flm)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Hebrajczyk%C3%B3w" title="List do Hebrajczyków">List do Hebrajczyków</a> (Hbr)</li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Listy_powszechne" title="Listy powszechne">Listy powszechne</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/List_Jakuba" title="List Jakuba">List św. Jakuba</a> (Jk)</li> <li><a href="/wiki/1._List_Piotra" title="1. List Piotra">1. List św. Piotra</a> (1P)</li> <li><a href="/wiki/2._List_Piotra" title="2. List Piotra">2. List św. Piotra</a> (2P)</li> <li><a href="/wiki/1._List_Jana" title="1. List Jana">1. List św. Jana</a> (1J)</li> <li><a href="/wiki/2._List_Jana" title="2. List Jana">2. List św. Jana</a> (2J)</li> <li><a href="/wiki/3._List_Jana" title="3. List Jana">3. List św. Jana</a> (3J)</li> <li><a href="/wiki/List_Judy" title="List Judy">List Judy</a> (Jud)</li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Apokalipsa" title="Apokalipsa">Apokalipsa</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Apokalipsa_%C5%9Bw._Jana" title="Apokalipsa św. Jana">Apokalipsa/ Objawienie św. Jana</a> (Ap/ Obj)</li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/120px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg" decoding="async" width="120" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/180px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/240px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg 2x" data-file-width="1256" data-file-height="1571" /></a></span> </p> </div></div><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Nowy_Testament" title="Kategoria:Nowy Testament">Kategoria:Nowy Testament</a></li></ul> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Szablon:Chrześcijaństwo"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Chrześcijaństwo (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Chrześcijaństwo">Chrześcijaństwo</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Podstawy</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Jezus Chrystus</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_(teologia)" title="Kościół (teologia)">Kościół</a></li> <li><a href="/wiki/Teologia" title="Teologia">Teologia</a></li> <li><a href="/wiki/Nowe_Przymierze" title="Nowe Przymierze">Nowe Przymierze</a></li> <li><a href="/wiki/Aposto%C5%82" title="Apostoł">Apostołowie</a></li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Bo%C5%BCe" title="Królestwo Boże">Królestwo Boże</a></li> <li><a href="/wiki/Ewangelia" title="Ewangelia">Ewangelia</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Biblia</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Stary_Testament" title="Stary Testament">Stary Testament</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Nowy Testament</a></li> <li><a href="/wiki/Kanon_Biblii" title="Kanon Biblii">Kanon</a></li> <li><a href="/wiki/Ksi%C4%99gi_deuterokanoniczne" title="Księgi deuterokanoniczne">Księgi deuterokanoniczne</a></li> <li><a href="/wiki/Apokryf" title="Apokryf">Apokryfy</a></li> <li><a href="/wiki/Septuaginta" title="Septuaginta">Septuaginta</a></li> <li><a href="/wiki/Wulgata" title="Wulgata">Wulgata</a></li> <li><a href="/wiki/Dekalog" title="Dekalog">Dekalog</a></li> <li><a href="/wiki/Kazanie_na_g%C3%B3rze" title="Kazanie na górze">Kazanie na górze</a></li> <li><a href="/wiki/Polskie_przek%C5%82ady_Biblii" title="Polskie przekłady Biblii">Polskie przekłady Biblii</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Teologia" title="Teologia">Teologia</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <dl><dt><a href="/wiki/Tr%C3%B3jca_%C5%9Awi%C4%99ta" title="Trójca Święta">Trójca Święta</a></dt> <dd><a href="/wiki/B%C3%B3g_Ojciec" title="Bóg Ojciec">Ojciec</a></dd> <dd><a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Syn</a></dd> <dd><a href="/wiki/Duch_%C5%9Awi%C4%99ty" title="Duch Święty">Duch Święty</a></dd></dl> <ul><li><a href="/wiki/Stworzenie_%C5%9Bwiata_wed%C5%82ug_Biblii" title="Stworzenie świata według Biblii">Stworzenie świata</a></li> <li><a href="/wiki/Grzech_pierworodny" title="Grzech pierworodny">Upadek człowieka</a></li> <li><a href="/wiki/S%C5%82owo_Bo%C5%BCe" title="Słowo Boże">Słowo Boże</a></li> <li><a href="/wiki/Wiara_(chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo)" title="Wiara (chrześcijaństwo)">Wiara</a></li> <li><a href="/wiki/Misterium_paschalne" title="Misterium paschalne">Misterium paschalne</a></li> <li><a href="/wiki/Usprawiedliwienie" title="Usprawiedliwienie">Usprawiedliwienie</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%81aska" title="Łaska">Łaska Boża</a></li> <li><a href="/wiki/Zbawienie" title="Zbawienie">Zbawienie</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99to%C5%9B%C4%87" title="Świętość">Uświęcenie</a></li> <li><a href="/wiki/Przeb%C3%B3stwienie" title="Przebóstwienie">Przebóstwienie</a></li> <li><a href="/wiki/Nabo%C5%BCe%C5%84stwo" title="Nabożeństwo">Nabożeństwo</a></li> <li><a href="/wiki/Liturgia_chrze%C5%9Bcija%C5%84ska" title="Liturgia chrześcijańska">Liturgia</a></li> <li><a href="/wiki/Sakrament" title="Sakrament">Sakramenty</a></li> <li><a href="/wiki/Eschatologia_chrze%C5%9Bcija%C5%84ska" title="Eschatologia chrześcijańska">Eschatologia</a></li> <li><a href="/wiki/Apologetyka" title="Apologetyka">Apologetyka</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Historia_chrze%C5%9Bcija%C5%84stwa" title="Historia chrześcijaństwa">Historia</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Sob%C3%B3r_powszechny" title="Sobór powszechny">Sobory powszechne</a></li> <li><a href="/wiki/Chrystianizacja" title="Chrystianizacja">Chrystianizacja</a></li> <li><a href="/wiki/Wielka_schizma_wschodnia" title="Wielka schizma wschodnia">Schizma wschodnia</a></li> <li><a href="/wiki/Krucjata" title="Krucjata">Krucjaty</a></li> <li><a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">Reformacja</a></li> <li><a href="/wiki/Antytrynitaryzm" title="Antytrynitaryzm">Antytrynitaryzm</a></li> <li><a href="/wiki/Augustianizm" title="Augustianizm">Augustianizm</a></li> <li><a href="/wiki/Tomizm" title="Tomizm">Tomizm</a></li> <li><a href="/wiki/Ikona" title="Ikona">Ikonografia</a></li> <li><a href="/wiki/Arminianizm" title="Arminianizm">Arminianizm</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_episkopalny" title="Kościół episkopalny">Episkopalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Prezbiterianizm" title="Prezbiterianizm">Prezbiterianizm</a></li> <li><a href="/wiki/Kongregacjonalizm" title="Kongregacjonalizm">Kongregacjonalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84ski_fundamentalizm" title="Chrześcijański fundamentalizm">Fundamentalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo_liberalne" title="Chrześcijaństwo liberalne">Liberalizm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_chrze%C5%9Bcija%C5%84skie" title="Kościoły chrześcijańskie">Wyznania</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a5_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><b><a href="/wiki/Prawos%C5%82awie" title="Prawosławie">Prawosławie</a> i <a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_wschodnie" title="Kościoły wschodnie">ortodoksja</a></b></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Cerkiew_prawos%C5%82awna" title="Cerkiew prawosławna">Cerkiew prawosławna</a></li> <li><a href="/wiki/Staroobrz%C4%99dowcy" title="Staroobrzędowcy">Staroobrzędowcy</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_asyryjskie" title="Kościoły asyryjskie">Kościoły asyryjskie</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_orientalne" title="Kościoły orientalne">Kościoły orientalne</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><b><a href="/wiki/Katolicyzm" title="Katolicyzm">Katolicyzm</a></b></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki" title="Kościół katolicki">Kościół katolicki</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%82aci%C5%84ski" title="Kościół łaciński">Kościół łaciński</a></li> <li><a href="/wiki/Katolickie_Ko%C5%9Bcio%C5%82y_wschodnie" title="Katolickie Kościoły wschodnie">Katolickie Kościoły wschodnie</a></li> <li><a href="/wiki/Starokatolicyzm" title="Starokatolicyzm">Starokatolicyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Mariawityzm" title="Mariawityzm">Mariawityzm</a></li> <li><a href="/wiki/Polskokatolicyzm" title="Polskokatolicyzm">Polskokatolicyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Anglokatolicyzm" title="Anglokatolicyzm">Anglokatolicyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Tradycjonalizm_katolicki" title="Tradycjonalizm katolicki">Tradycjonalizm katolicki</a></li> <li><a href="/wiki/Katolicki_liberalizm" title="Katolicki liberalizm">Katolicki liberalizm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5_3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><b><a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">Protestantyzm</a></b></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Luteranizm" title="Luteranizm">Luteranizm</a></li> <li><a href="/wiki/Kalwinizm" title="Kalwinizm">Kalwinizm</a></li> <li><a href="/wiki/Anglikanizm" title="Anglikanizm">Anglikanizm</a></li> <li><a href="/wiki/Anabaptyzm" title="Anabaptyzm">Anabaptyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Mennonici" title="Mennonici">Mennonici</a></li> <li><a href="/wiki/Unitarianizm" title="Unitarianizm">Unitarianizm</a></li> <li><a href="/wiki/Baptyzm" title="Baptyzm">Baptyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Metodyzm" title="Metodyzm">Metodyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Adwentyzm" title="Adwentyzm">Adwentyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Bracia_plymuccy" title="Bracia plymuccy">Bracia plymuccy</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_Chrystusowe" title="Kościoły Chrystusowe">Kościoły Chrystusowe</a></li> <li><a href="/wiki/Ruch_u%C5%9Bwi%C4%99ceniowy" title="Ruch uświęceniowy">Ruch uświęceniowy</a></li> <li><a href="/wiki/Pentekostalizm" title="Pentekostalizm">Pentekostalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_ewangelickie" title="Kościoły ewangelickie">Ewangelicyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Ewangelikalizm" title="Ewangelikalizm">Ewangelikalizm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5_4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><b><a href="/wiki/Restoracjonizm" title="Restoracjonizm">Restoracjonizm</a></b></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Pentekostalizm_Jedno%C5%9Bci_B%C3%B3stwa" title="Pentekostalizm Jedności Bóstwa">Jednościowcy</a></li> <li><a href="/wiki/Chrystadelfianie" title="Chrystadelfianie">Chrystadelfianie</a></li> <li><a href="/wiki/Badacze_Pisma_%C5%9Awi%C4%99tego" title="Badacze Pisma Świętego">Badacze Pisma Świętego</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Awiadkowie_Jehowy" title="Świadkowie Jehowy">Świadkowie Jehowy</a></li> <li><a href="/wiki/Ruch_%C5%9Bwi%C4%99tych_w_dniach_ostatnich" title="Ruch świętych w dniach ostatnich">Ruch świętych w dniach ostatnich</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row">Postacie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">Apostoł Paweł</a></li> <li><a href="/wiki/Piotr_Aposto%C5%82" title="Piotr Apostoł">Apostoł Piotr</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Apostoł Jan</a></li> <li><a href="/wiki/Ojcowie_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Ojcowie Kościoła">Ojcowie Kościoła</a></li> <li><a href="/wiki/Atanazy_Wielki" title="Atanazy Wielki">Atanazy</a></li> <li><a href="/wiki/Ariusz" title="Ariusz">Ariusz</a></li> <li><a href="/wiki/Marcjon" title="Marcjon">Marcjon</a></li> <li><a href="/wiki/Anzelm_z_Canterbury" title="Anzelm z Canterbury">Anzelm z Canterbury</a></li> <li><a href="/wiki/Augustyn_z_Hippony" title="Augustyn z Hippony">Augustyn z Hippony</a></li> <li><a href="/wiki/Tomasz_z_Akwinu" title="Tomasz z Akwinu">Tomasz z Akwinu</a></li> <li><a href="/wiki/Marcin_Luter" title="Marcin Luter">Marcin Luter</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_Kalwin" title="Jan Kalwin">Jan Kalwin</a></li> <li><a href="/wiki/John_Wesley" title="John Wesley">John Wesley</a></li> <li><a href="/wiki/Arcybiskup_Canterbury" title="Arcybiskup Canterbury">Arcybiskup Canterbury</a></li> <li><a href="/wiki/Papie%C5%BC" title="Papież">Papież katolicki</a></li> <li><a href="/wiki/Patriarcha_Konstantynopola" title="Patriarcha Konstantynopola">Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola</a></li> <li><a href="/wiki/Henryk_VIII_Tudor" title="Henryk VIII Tudor">Henryk VIII</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Christian_cross.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Christian_cross.svg/125px-Christian_cross.svg.png" decoding="async" width="125" height="175" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Christian_cross.svg/188px-Christian_cross.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Christian_cross.svg/250px-Christian_cross.svg.png 2x" data-file-width="404" data-file-height="564" /></a></span> </p> </div></div><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li><b><a href="/wiki/Kategoria:Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Kategoria:Chrześcijaństwo">Kategoria</a></b></li></ul> </div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description">utwór pisany</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">VIAF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/223078470">223078470</a></span></li><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/n79023150">n79023150</a></span></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4041771-2">4041771-2</a></span></li><li><a href="/wiki/LIBRIS" title="LIBRIS">LIBRIS</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/katalogisering/gdsvx5g0326w65f">gdsvx5g0326w65f</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb120082498">120082498</a></span></li><li><a href="/wiki/Syst%C3%A8me_Universitaire_de_Documentation" title="Système Universitaire de Documentation">SUDOC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/028198689">028198689</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/unn2006374670">unn2006374670</a></span>, <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/unn20221152928">unn20221152928</a></span></li><li><a href="/wiki/Hiszpa%C5%84ska_Biblioteka_Narodowa" title="Hiszpańska Biblioteka Narodowa">BNE</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX3572404">XX3572404</a></span></li><li><a href="/wiki/BIBSYS" title="BIBSYS">BIBSYS</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://authority.bibsys.no/authority/rest/authorities/html/1573632000028">1573632000028</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_(Warszawa)" title="Biblioteka Narodowa (Warszawa)">PLWABN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/9810684840105606">9810684840105606</a></span></li><li><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Nacionalna_i_sveu%C4%8Dili%C5%A1na_knji%C5%BEnica_u_Zagrebu" class="extiw" title="hr:Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Zagrebu">NSK</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://katalog.nsk.hr/F/?func=direct&doc_number=000076135&local_base=nsk10">000076135</a></span></li><li><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Biblioteca_Nacional_de_la_Rep%C3%BAblica_Argentina" class="extiw" title="es:Biblioteca Nacional de la República Argentina">BNA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bn.gov.ar/F/?func=direct&doc_number=000046521&local_base=BNA10">000046521</a></span></li><li><a href="/wiki/Grecka_Biblioteka_Narodowa" title="Grecka Biblioteka Narodowa">ΕΒΕ</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.nlg.gr/resource/authority/record2320">2320</a></span></li><li><a href="/wiki/Brazylijska_Biblioteka_Narodowa" title="Brazylijska Biblioteka Narodowa">BLBNB</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://acervo.bn.br/sophia_web/autoridade/detalhe/001495895">001495895</a></span></li><li><a href="/w/index.php?title=Getty_Iconography_Authority&action=edit&redlink=1" class="new" title="Getty Iconography Authority (strona nie istnieje)">GIA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.getty.edu/cona/CONAIconographyRecord.aspx?iconid=901000254">901000254</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3948873.html">3948873</a></span></li> <li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/New-Testament">topic/New-Testament</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/bible-ancien-et-nouveau-testament/">bible-ancien-et-nouveau-testament</a></span></li> <li><a href="/wiki/Nationalencyklopedin" title="Nationalencyklopedin">NE.se</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/nya-testamentet">nya-testamentet</a></span></li> <li><a href="/wiki/Store_norske_leksikon" title="Store norske leksikon">SNL</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4342&url_prefix=https://snl.no/&id=Det_nye_testamentet">Det_nye_testamentet</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1296" class="extiw" title="d:Property:P1296">Catalana</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0241472.xml">0241472</a></span></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Det_Nye_Testamente">Det_Nye_Testamente</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nowy_Testament&oldid=74650914">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nowy_Testament&oldid=74650914</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategoria</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Nowy_Testament" title="Kategoria:Nowy Testament">Nowy Testament</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 30 sie 2024, 20:23.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Nowy_Testament&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-dg26b","wgBackendResponseTime":181,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.886","walltime":"1.112","ppvisitednodes":{"value":24401,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":88881,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":19162,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":11,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":10,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":61819,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":8,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 914.132 1 -total"," 26.93% 246.173 85 Szablon:Odn"," 25.33% 231.506 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 16.55% 151.259 13 Szablon:Cytuj_książkę"," 14.85% 135.722 3 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 14.37% 131.357 1 Szablon:Nowy_Testament"," 7.35% 67.231 1 Szablon:Przypisy"," 5.68% 51.943 85 Szablon:Odn/tekst"," 4.08% 37.287 183 Szablon:Odn/id"," 3.75% 34.322 4 Szablon:Cytuj_stronę"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.393","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3389111,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-554f9d5bc7-nwzvw","timestamp":"20241105231811","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Nowy Testament","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Nowy_Testament","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q18813","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q18813","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-04-18T14:48:34Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/b\/bd\/Codex_alexandrinus.jpg","headline":"druga cz\u0119\u015b\u0107 Biblii chrze\u015bcija\u0144skiej"}</script> </body> </html>