CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Cyceron – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"b864480c-d4a0-40e6-92b5-26a2c0ed5c2e","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Cyceron","wgTitle":"Cyceron","wgCurRevisionId":74969954,"wgRevisionId":74969954,"wgArticleId":823,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Szablon cytowania używa pól opisowych","Wyróżnione artykuły","Dobre Artykuły","Filozofowie starożytnego Rzymu","Konsulowie Republiki Rzymskiej","Pisarze I wieku p.n.e.","Pisarze łacińscy starożytnego Rzymu","Starożytni myśliciele polityczni","Teoretycy retoryki","Urodzeni w 106 p.n.e.","Zmarli w 43 p.n.e."],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Cyceron","wgRelevantArticleId": 823,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":74969954,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q1541","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model", "platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.tablesorter.styles":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready", "ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.tablesorter","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents", "ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cjquery.tablesorter.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1530"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1020"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="816"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Cyceron – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Cyceron"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Cyceron"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Cyceron rootpage-Cyceron skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Menu główne </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z">Strona główna</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x">Losuj artykuł</a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne">Kategorie artykułów</a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii">Najlepsze artykuły</a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ">Częste pytania (FAQ)</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami">Kontakt</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki">Pierwsze kroki</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje">Portal wikipedystów</a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84">Ogłoszenia</a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady">Zasady</a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci">Pomoc</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r">Ostatnie zmiany</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"> Szukaj </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Wygląd </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class="">Wspomóż Wikipedię</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Cyceron" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class="">Utwórz konto</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Cyceron" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class="">Zaloguj się</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Narzędzia osobiste </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl">Wspomóż Wikipedię</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Cyceron" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."> Utwórz konto</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Cyceron" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"> Zaloguj się</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania">dowiedz się więcej</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y">Edycje</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n">Dyskusja</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Życiorys" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Życiorys"> <div class="vector-toc-text"> 1 Życiorys </div> </a> <button aria-controls="toc-Życiorys-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Życiorys </button> <ul id="toc-Życiorys-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Dzieciństwo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dzieciństwo"> <div class="vector-toc-text"> 1.1 Dzieciństwo </div> </a> <ul id="toc-Dzieciństwo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Młodość" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Młodość"> <div class="vector-toc-text"> 1.2 Młodość </div> </a> <ul id="toc-Młodość-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pierwsze_sukcesy_i_podróż_do_Grecji" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pierwsze_sukcesy_i_podróż_do_Grecji"> <div class="vector-toc-text"> 1.3 Pierwsze sukcesy i podróż do Grecji </div> </a> <ul id="toc-Pierwsze_sukcesy_i_podróż_do_Grecji-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kwestura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kwestura"> <div class="vector-toc-text"> 1.4 Kwestura </div> </a> <ul id="toc-Kwestura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Proces_Werresa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Proces_Werresa"> <div class="vector-toc-text"> 1.5 Proces Werresa </div> </a> <ul id="toc-Proces_Werresa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Edylat_i_pretura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Edylat_i_pretura"> <div class="vector-toc-text"> 1.6 Edylat i pretura </div> </a> <ul id="toc-Edylat_i_pretura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Konsulat" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Konsulat"> <div class="vector-toc-text"> 1.7 Konsulat </div> </a> <ul id="toc-Konsulat-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Walka_z_Katyliną" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Walka_z_Katyliną"> <div class="vector-toc-text"> 1.8 Walka z Katyliną </div> </a> <ul id="toc-Walka_z_Katyliną-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wygnanie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Wygnanie"> <div class="vector-toc-text"> 1.9 Wygnanie </div> </a> <ul id="toc-Wygnanie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kompromis_z_triumwirami" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kompromis_z_triumwirami"> <div class="vector-toc-text"> 1.10 Kompromis z triumwirami </div> </a> <ul id="toc-Kompromis_z_triumwirami-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wycofanie_z_działalności_publicznej" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Wycofanie_z_działalności_publicznej"> <div class="vector-toc-text"> 1.11 Wycofanie z działalności publicznej </div> </a> <ul id="toc-Wycofanie_z_działalności_publicznej-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Proces_Milona" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Proces_Milona"> <div class="vector-toc-text"> 1.12 Proces Milona </div> </a> <ul id="toc-Proces_Milona-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Namiestnik_i_imperator" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Namiestnik_i_imperator"> <div class="vector-toc-text"> 1.13 Namiestnik i imperator </div> </a> <ul id="toc-Namiestnik_i_imperator-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wojna_domowa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Wojna_domowa"> <div class="vector-toc-text"> 1.14 Wojna domowa </div> </a> <ul id="toc-Wojna_domowa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pod_rządami_Cezara" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pod_rządami_Cezara"> <div class="vector-toc-text"> 1.15 Pod rządami Cezara </div> </a> <ul id="toc-Pod_rządami_Cezara-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-W_Tuskulum" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#W_Tuskulum"> <div class="vector-toc-text"> 1.16 W Tuskulum </div> </a> <ul id="toc-W_Tuskulum-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ostatnia_walka_w_obronie_republiki" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ostatnia_walka_w_obronie_republiki"> <div class="vector-toc-text"> 1.17 Ostatnia walka w obronie republiki </div> </a> <ul id="toc-Ostatnia_walka_w_obronie_republiki-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Śmierć" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Śmierć"> <div class="vector-toc-text"> 1.18 Śmierć </div> </a> <ul id="toc-Śmierć-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Poglądy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Poglądy"> <div class="vector-toc-text"> 2 Poglądy </div> </a> <button aria-controls="toc-Poglądy-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Poglądy </button> <ul id="toc-Poglądy-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Filozofia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Filozofia"> <div class="vector-toc-text"> 2.1 Filozofia </div> </a> <ul id="toc-Filozofia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Teologia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Teologia"> <div class="vector-toc-text"> 2.2 Teologia </div> </a> <ul id="toc-Teologia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Prawo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Prawo"> <div class="vector-toc-text"> 2.3 Prawo </div> </a> <ul id="toc-Prawo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Państwo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Państwo"> <div class="vector-toc-text"> 2.4 Państwo </div> </a> <ul id="toc-Państwo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Retoryka" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Retoryka"> <div class="vector-toc-text"> 2.5 Retoryka </div> </a> <ul id="toc-Retoryka-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Dzieła" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Dzieła"> <div class="vector-toc-text"> 3 Dzieła </div> </a> <button aria-controls="toc-Dzieła-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Dzieła </button> <ul id="toc-Dzieła-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Mowy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mowy"> <div class="vector-toc-text"> 3.1 Mowy </div> </a> <ul id="toc-Mowy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dzieła_retoryczne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dzieła_retoryczne"> <div class="vector-toc-text"> 3.2 Dzieła retoryczne </div> </a> <ul id="toc-Dzieła_retoryczne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dzieła_filozoficzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dzieła_filozoficzne"> <div class="vector-toc-text"> 3.3 Dzieła filozoficzne </div> </a> <ul id="toc-Dzieła_filozoficzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Inne_prace" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Inne_prace"> <div class="vector-toc-text"> 3.4 Inne prace </div> </a> <ul id="toc-Inne_prace-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Korespondencja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Korespondencja"> <div class="vector-toc-text"> 3.5 Korespondencja </div> </a> <ul id="toc-Korespondencja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Poezja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Poezja"> <div class="vector-toc-text"> 3.6 Poezja </div> </a> <ul id="toc-Poezja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Recepcja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Recepcja"> <div class="vector-toc-text"> 4 Recepcja </div> </a> <button aria-controls="toc-Recepcja-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Recepcja </button> <ul id="toc-Recepcja-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Starożytność" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Starożytność"> <div class="vector-toc-text"> 4.1 Starożytność </div> </a> <ul id="toc-Starożytność-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ojcowie_Kościoła" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ojcowie_Kościoła"> <div class="vector-toc-text"> 4.2 Ojcowie Kościoła </div> </a> <ul id="toc-Ojcowie_Kościoła-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Średniowiecze" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Średniowiecze"> <div class="vector-toc-text"> 4.3 Średniowiecze </div> </a> <ul id="toc-Średniowiecze-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nowożytność" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nowożytność"> <div class="vector-toc-text"> 4.4 Nowożytność </div> </a> <ul id="toc-Nowożytność-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-W_Polsce" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#W_Polsce"> <div class="vector-toc-text"> 4.5 W Polsce </div> </a> <ul id="toc-W_Polsce-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Średniowiecze_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Średniowiecze_2"> <div class="vector-toc-text"> 4.5.1 Średniowiecze </div> </a> <ul id="toc-Średniowiecze_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XVI–XVIII_wiek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#XVI–XVIII_wiek"> <div class="vector-toc-text"> 4.5.2 XVI–XVIII wiek </div> </a> <ul id="toc-XVI–XVIII_wiek-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Krytyka" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Krytyka"> <div class="vector-toc-text"> 5 Krytyka </div> </a> <ul id="toc-Krytyka-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> 6 Zobacz też </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uwagi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Uwagi"> <div class="vector-toc-text"> 7 Uwagi </div> </a> <ul id="toc-Uwagi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> 8 Przypisy </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> 9 Bibliografia </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> 10 Linki zewnętrzne </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Przełącz stan spisu treści </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Cyceron</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 128 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-128" aria-hidden="true" > 128 języków </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Cicero" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – szwajcarski niemiecki" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="szwajcarski niemiecki" class="interlanguage-link-target">Alemannisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%AA%E1%8A%AC%E1%88%AE" title="ኪኬሮ – amharski" lang="am" hreflang="am" data-title="ኪኬሮ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharski" class="interlanguage-link-target">አማርኛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%8A%D8%B4%D8%B1%D9%88%D9%86" title="شيشرون – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="شيشرون" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Cicer%C3%B3n" title="Cicerón – aragoński" lang="an" hreflang="an" data-title="Cicerón" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragoński" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%AB%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%B8%D5%B6" title="Կիկերոն – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Կիկերոն" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target">Արեւմտահայերէն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A7%B0%E0%A7%8D%E0%A6%95%E0%A6%BE%E0%A6%9B_%E0%A6%9F%E0%A7%81%E0%A6%B2%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE%E0%A6%9B_%E0%A6%9A%E0%A6%BF%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A7%B0%E0%A7%8B" title="মাৰ্কাছ টুলিয়াছ চিচেৰো – asamski" lang="as" hreflang="as" data-title="মাৰ্কাছ টুলিয়াছ চিচেৰো" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="asamski" class="interlanguage-link-target">অসমীয়া</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Cicer%C3%B3n" title="Cicerón – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Cicerón" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – awarski" lang="av" hreflang="av" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="awarski" class="interlanguage-link-target">Авар</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Mark_Tulli_Siseron" title="Mark Tulli Siseron – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Mark Tulli Siseron" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%B1%D9%88%D9%86" title="سیسرون – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="سیسرون" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%B8%E0%A6%BF%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8B" title="সিসারো – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="সিসারো" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Cicero" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – baszkirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baszkirski" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA_%D0%A2%D1%83%D0%BB%D1%96%D0%B9_%D0%A6%D1%8B%D1%86%D1%8D%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Марк Тулій Цыцэрон – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Марк Тулій Цыцэрон" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA_%D0%A2%D1%83%D0%BB%D1%96%D1%8E%D1%81_%D0%A6%D1%8B%D1%86%D1%8D%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Марк Туліюс Цыцэрон – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Марк Туліюс Цыцэрон" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Cicero" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target">Bikol Central</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target">Brezhoneg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Cicer%C3%B3" title="Ciceró – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Ciceró" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA_%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B9_%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Марк Туллий Цицерон – czuwaski" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Марк Туллий Цицерон" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="czuwaski" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Cicero_(konsul)" title="Cicero (konsul) – cebuański" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Cicero (konsul)" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuański" class="interlanguage-link-target">Cebuano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Marcu_Tulliu_Cicerone" title="Marcu Tulliu Cicerone – korsykański" lang="co" hreflang="co" data-title="Marcu Tulliu Cicerone" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="korsykański" class="interlanguage-link-target">Corsu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Cicero" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="polecany artykuł"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%B1%D9%88" title="كيكيرو – marokański arabski" lang="ary" hreflang="ary" data-title="كيكيرو" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="marokański arabski" class="interlanguage-link-target">الدارجة</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Cicero" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%AC%CF%81%CE%BA%CE%BF%CF%82_%CE%A4%CF%8D%CE%BB%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%81%CF%89%CE%BD" title="Μάρκος Τύλλιος Κικέρων – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Μάρκος Τύλλιος Κικέρων" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Cicero" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Cicer%C3%B3n" title="Cicerón – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Cicerón" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Cicerono" title="Cicerono – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Cicerono" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Cicer%C3%B3n" title="Cicerón – estremadurski" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Cicerón" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="estremadurski" class="interlanguage-link-target">Estremeñu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Zizeron" title="Zizeron – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Zizeron" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%B1%D9%88%D9%86" title="سیسرون – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="سیسرون" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Cic%C3%A9ron" title="Cicéron – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Cicéron" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Markus_Tullius_Sisero" title="Markus Tullius Sisero – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Markus Tullius Sisero" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – friulski" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="friulski" class="interlanguage-link-target">Furlan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Cicear%C3%B3" title="Cicearó – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Cicearó" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target">Gaeilge</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Cicero" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="manx" class="interlanguage-link-target">Gaelg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Cicer%C3%B3n" title="Cicerón – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Cicerón" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%A4%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%8B" title="रोमन तत्त्वगिन्यानी सिसेरो – konkani (Goa)" lang="gom" hreflang="gom" data-title="रोमन तत्त्वगिन्यानी सिसेरो" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="konkani (Goa)" class="interlanguage-link-target">गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%EB%A5%B4%EC%BF%A0%EC%8A%A4_%ED%88%B4%EB%A6%AC%EC%9A%B0%EC%8A%A4_%ED%82%A4%EC%BC%80%EB%A1%9C" title="마르쿠스 툴리우스 키케로 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="마르쿠스 툴리우스 키케로" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – hausa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Cicero" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="hausa" class="interlanguage-link-target">Hausa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%AB%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%B8%D5%B6" title="Կիկերոն – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Կիկերոն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8B" title="सिसरो – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="सिसरो" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Cicero" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Cicero" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target">Interlingua</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interlingue" class="interlanguage-link-target">Interlingue</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/C%C3%ADcer%C3%B3" title="Cíceró – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Cíceró" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Marco_Tullio_Cicerone" title="Marco Tullio Cicerone – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Marco Tullio Cicerone" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A8%D7%A7%D7%95%D7%A1_%D7%98%D7%95%D7%9C%D7%99%D7%95%D7%A1_%D7%A7%D7%99%D7%A7%D7%A8%D7%95" title="מרקוס טוליוס קיקרו – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="מרקוס טוליוס קיקרו" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Cicero" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Cic%C3%A9ron" title="Cicéron – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Cicéron" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target">Kabɩyɛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – pampango" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Cicero" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="pampango" class="interlanguage-link-target">Kapampangan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%98" title="ციცერონი – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ციცერონი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – kornijski" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Cicero" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="kornijski" class="interlanguage-link-target">Kernowek</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Cic%C3%A9ron" title="Cicéron – kreolski haitański" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Cicéron" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="kreolski haitański" class="interlanguage-link-target">Kreyòl ayisyen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – kurdyjski" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Cicero" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdyjski" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – kirgiski" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiski" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mrj mw-list-item"><a href="https://mrj.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – zachodniomaryjski" lang="mrj" hreflang="mrj" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Кырык мары" data-language-local-name="zachodniomaryjski" class="interlanguage-link-target">Кырык мары</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Cicerons" title="Cicerons – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Cicerons" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target">Lëtzebuergesch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Markas_Tulijus_Ciceronas" title="Markas Tulijus Ciceronas – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Markas Tulijus Ciceronas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – limburski" lang="li" hreflang="li" data-title="Cicero" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburski" class="interlanguage-link-target">Limburgs</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Marco_Tullio_Cicero" title="Marco Tullio Cicero – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Marco Tullio Cicero" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Cicero" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target">Malagasy</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%B8%E0%B4%BF%E0%B4%B8%E0%B4%B1%E0%B5%8B" title="സിസറോ – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="സിസറോ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%8B" title="सिसेरो – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="सिसेरो" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%8A%D8%B4%D8%B1%D9%88%D9%86" title="شيشرون – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="شيشرون" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target">مصرى</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Cicero" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA_%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B9_%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Марк Туллий Цицерон – mongolski" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Марк Туллий Цицерон" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongolski" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%86%E1%80%85%E1%80%BA%E1%80%86%E1%80%9B%E1%80%AD%E1%80%AF" title="ဆစ်ဆရို – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="ဆစ်ဆရို" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target">မြန်မာဘာသာ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target">Nāhuatl</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%AB%E3%82%AF%E3%82%B9%E3%83%BB%E3%83%88%E3%82%A5%E3%83%83%E3%83%AA%E3%82%A6%E3%82%B9%E3%83%BB%E3%82%AD%E3%82%B1%E3%83%AD" title="マルクス・トゥッリウス・キケロ – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="マルクス・トゥッリウス・キケロ" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Cicero" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Sitseron_Mark_Tulliy" title="Sitseron Mark Tulliy – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Sitseron Mark Tulliy" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A9%8B" title="ਸਿਸਰੋ – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਸਿਸਰੋ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D9%88" title="سائیسیرو – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="سائیسیرو" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%8A%D8%B3%D8%B1%D9%88" title="سيسرو – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="سيسرو" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%9F%E1%9F%8A%E1%9E%B8%E1%9E%9F%E1%9F%81%E1%9E%9A%E1%9F%89%E1%9E%BC" title="ស៊ីសេរ៉ូ – khmerski" lang="km" hreflang="km" data-title="ស៊ីសេរ៉ូ" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="khmerski" class="interlanguage-link-target">ភាសាខ្មែរ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – piemoncki" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piemoncki" class="interlanguage-link-target">Piemontèis</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/C%C3%ADcero" title="Cícero – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Cícero" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – keczua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keczua" class="interlanguage-link-target">Runa Simi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Cicero" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target">Scots</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – fryzyjski saterlandzki" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="fryzyjski saterlandzki" class="interlanguage-link-target">Seeltersk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Ciceroni" title="Ciceroni – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Ciceroni" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Ciciruni" title="Ciciruni – sycylijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Ciciruni" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sycylijski" class="interlanguage-link-target">Sicilianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Cicero" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Mark_Tulij_Cicero" title="Mark Tulij Cicero – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Mark Tulij Cicero" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cu mw-list-item"><a href="https://cu.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%97%D0%BA%D1%94%D1%80%D1%A1%D0%BD%D1%8A" title="Кїкєрѡнъ – cerkiewnosłowiański" lang="cu" hreflang="cu" data-title="Кїкєрѡнъ" data-language-autonym="Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ" data-language-local-name="cerkiewnosłowiański" class="interlanguage-link-target">Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%B1%DB%86" title="سیسرۆ – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سیسرۆ" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%BE_%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B5_%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Марко Тулије Цицерон – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Марко Тулије Цицерон" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Cicero" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Cicero" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%9A%E0%AE%BF%E0%AE%9A%E0%AF%86%E0%AE%B0%E0%AF%8B" title="சிசெரோ – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="சிசெரோ" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – tatarski" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatarski" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%81%E0%B8%B4%E0%B9%81%E0%B8%81%E0%B9%82%E0%B8%A3" title="กิแกโร – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="กิแกโร" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Cicero" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Цицерон – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Цицерон" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D9%88" title="سائیسیرو – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="سائیسیرو" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Ciceron" title="Ciceron – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Ciceron" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target">Vèneto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Cicero" title="Cicero – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Cicero" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – wolapik" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="wolapik" class="interlanguage-link-target">Volapük</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E8%A5%BF%E5%A1%9E%E7%BE%85" title="西塞羅 – chiński klasyczny" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="西塞羅" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="chiński klasyczny" class="interlanguage-link-target">文言</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – zachodnioflamandzki" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="zachodnioflamandzki" class="interlanguage-link-target">West-Vlams</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Cicer%C3%B3n" title="Cicerón – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Cicerón" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E8%A5%BF%E5%A1%9E%E7%BD%97" title="西塞罗 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="西塞罗" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/K%C3%ADs%E1%BA%B9%CC%81r%C3%B2" title="Kísẹ́rò – joruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Kísẹ́rò" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="joruba" class="interlanguage-link-target">Yorùbá</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E8%A5%BF%E5%A1%9E%E7%BE%85" title="西塞羅 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="西塞羅" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" title="Marcus Tullius Cicero – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Marcus Tullius Cicero" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target">Zazaki</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%A5%BF%E5%A1%9E%E7%BD%97" title="西塞罗 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="西塞罗" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target">中文</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1541#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Cyceron" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c">Artykuł</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Cyceron" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t">Dyskusja</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >polski </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Cyceron">Czytaj</a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v">Edytuj</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e">Edytuj kod źródłowy</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h">Wyświetl historię</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Narzędzia </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Cyceron">Czytaj</a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v">Edytuj</a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e">Edytuj kod źródłowy</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=history">Wyświetl historię</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Cyceron" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j">Linkujące</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Cyceron" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k">Zmiany w linkowanych</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u">Prześlij plik</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q">Strony specjalne</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&oldid=74969954" title="Stały link do tej wersji tej strony">Link do tej wersji</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony">Informacje o tej stronie</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Cyceron&id=74969954&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę">Cytowanie tego artykułu</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FCyceron">Zobacz skrócony adres URL</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FCyceron">Pobierz kod QR</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Cyceron">Utwórz książkę</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Cyceron&action=show-download-screen">Pobierz jako PDF</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cyceron&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p">Wersja do druku</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Marcus_Tullius_Cicero" hreflang="en">Wikimedia Commons</a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Cyceron" hreflang="pl">Wikicytaty</a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikisource mw-list-item"><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Autor:Cyceron" hreflang="pl">Wikiźródła</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1541" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g">Element Wikidanych</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-good-article" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Wikipedia:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Ten artykuł został wyróżniony statusem „Dobrego Artykułu”. Kliknij, aby dowiedzieć się więcej."><img alt="To jest dobry artykuł" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/20px-Propozycja_DA.svg.png" decoding="async" width="20" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/30px-Propozycja_DA.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/40px-Propozycja_DA.svg.png 2x" data-file-width="586" data-file-height="642" /></a></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><table class="infobox"> <caption class="naglowek"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r65781301">.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex{display:flex;justify-content:flex-start;align-items:center;gap:4px}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-ikona{flex-grow:0;flex-shrink:0;font-size:7px;max-width:40px;overflow:hidden}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-tekst{flex-grow:1}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-1{font-weight:bold}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-2{font-style:italic}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-3{font-style:italic;font-size:90%}</style><div class="iboxt-1">Marek Tulliusz Cyceron</div><div class="iboxt-2">Marcus Tullius Cicero</div> </caption> <tbody><tr class="grafika iboxs"> <td colspan="2"><a href="/wiki/Plik:Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg" class="mw-file-description" title="Replika rzeźby w marmurze z I wieku. Muzeum Kapitolińskie, Rzym."><img alt="Ilustracja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg/188px-Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg" decoding="async" width="188" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg/282px-Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg 2x" data-file-width="335" data-file-height="427" /></a> Replika rzeźby w marmurze z I wieku. <a href="/wiki/Muzea_Kapitoli%C5%84skie" title="Muzea Kapitolińskie">Muzeum Kapitolińskie</a>, Rzym. </td></tr> <tr> <th>Data i miejsce urodzenia </th> <td> 3 stycznia 106 p.n.e. <a href="/wiki/Arpino" title="Arpino">Arpinum</a> </td></tr> <tr> <th>Data i miejsce śmierci </th> <td> 7 grudnia 43 p.n.e. <a href="/wiki/Formia" title="Formia">Formia</a> </td></tr> <tr> <th>Zawód, zajęcie </th> <td> pisarz, mówca sądowy, polityk, </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Cicero" title="Commons"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/21px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/31px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/42px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Cicero" class="extiw" title="commons:Category:Cicero">Multimedia w Wikimedia Commons</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Autor:Cyceron" title="Źródła"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></a> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Autor:Cyceron" class="extiw" title="s:Autor:Cyceron">Teksty w Wikiźródłach</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Cyceron" title="Wikicytaty"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/24px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="24" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/35px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/47px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Cyceron" class="extiw" title="q:Cyceron">Cytaty w Wikicytatach</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> </tbody></table> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;">Zobacz w łacińskich <a href="/wiki/Wiki%C5%BAr%C3%B3d%C5%82a" title="Wikiźródła">Wikiźródłach</a> tekst oryginalny <a href="https://pl.wikisource.org/wiki/la:Scriptor:Marcus_Tullius_Cicero" class="extiw" title="s:la:Scriptor:Marcus Tullius Cicero">dzieł Cycerona</a> </td></tr></tbody></table> Marek Tulliusz Cyceron (<a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łac.</a> Marcus Tullius Cicero), inaczej Marek Tulliusz Cycero<a href="#cite_note-1">[a]</a> (ur. 3 stycznia 106 p.n.e., zm. 7 grudnia 43 p.n.e.) – pisarz, polityk, dowódca wojskowy, <a href="/wiki/Filozofia_rzymska" title="Filozofia rzymska">filozof</a>, mówca sądowy<a href="#cite_note-2">[1]</a><a href="#cite_note-3">[2]</a> i kapłan <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Rzym" title="Starożytny Rzym">rzymski</a><a href="#cite_note-4">[b]</a>. Jako polityk i wódz stojący na czele stronnictwa broniącego <a href="/wiki/Republika_rzymska" title="Republika rzymska">republiki rzymskiej</a> przeciw <a href="/wiki/Gajusz_Juliusz_Cezar" title="Gajusz Juliusz Cezar">Cezarowi</a>, <a href="/wiki/Marek_Antoniusz" title="Marek Antoniusz">Antoniuszowi</a> i <a href="/wiki/Oktawian_August" title="Oktawian August">Oktawianowi</a>, poniósł klęskę. Jako mówca i pisarz, podziwiany nawet przez wrogów, już za życia odniósł wielki sukces. Współcześnie uważany za jedną z najważniejszych postaci w dziejach światowej literatury<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198917–19-5">[3]</a>. Podkreślał, że większa jest trwałość dowcipu niż siły, więc chętnie oddałby dwa militarne triumfy za dobrze ułożoną mowę. Zajmując się literackimi i filozoficznymi studiami, miał poczucie, że tworzy dzieła daleko ważniejsze, niż gdy siedział w <a href="/wiki/Krzes%C5%82o_kurulne" title="Krzesło kurulne">krześle kurulnym</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198920-6">[4]</a>. Już w starożytności sposób, w jaki posługiwał się <a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">językiem łacińskim</a>, był uznawany za ideał, do którego powinni dążyć mówcy i pisarze. W średniowieczu na podstawie jego dzieł nauczano <a href="/wiki/Retoryka" title="Retoryka">retoryki</a>, a autorytet Cycerona w tej dziedzinie był uważany za niepodważalny. Dla <a href="/wiki/Humanizm_renesansowy" title="Humanizm renesansowy">humanistów</a> stał się pisarzem wzorcowym, którego styl należało naśladować<a href="#cite_note-CITEREFCurtius199772-7">[5]</a>. Jego mowy, listy oraz teksty na temat retoryki i filozofii uważane są za normę językową prozy łacińskiej. Cyceroński model używania języka przez wieki wpływał na rozwój kultur, które czerpały wzorce z klasycznej łaciny. Cyceron jest prawdopodobnie bardziej odpowiedzialny niż jakikolwiek inny człowiek w historii za obecny kształt <a href="/wiki/J%C4%99zyk_literacki" title="Język literacki">języków literackich</a> używanych na całym świecie<a href="#cite_note-CITEREFLeonhardt201360–66-8">[6]</a>. Rozwinął <a href="/w/index.php?title=Literatura_rzymska&action=edit&redlink=1" class="new" title="Literatura rzymska (strona nie istnieje)">prozę rzymską</a>, a dziedzictwo <a href="/wiki/Filozofia_staro%C5%BCytna#Filozofia_starożytnej_Grecji" title="Filozofia starożytna">filozofii greckiej</a> przekazał następnym wiekom w łacinie. Jego dzieła inspirowały twórczość europejską przez dwa tysiąclecia – oczarowani nimi byli m.in. <a href="/wiki/Francesco_Petrarca" title="Francesco Petrarca">Petrarka</a>, <a href="/wiki/Erazm_z_Rotterdamu" title="Erazm z Rotterdamu">Erazm z Rotterdamu</a>, <a href="/wiki/Deizm" title="Deizm">deiści</a> angielscy, <a href="/wiki/Voltaire" title="Voltaire">Wolter</a> czy <a href="/wiki/Honor%C3%A9_Gabriel_Riqueti_de_Mirabeau" title="Honoré Gabriel Riqueti de Mirabeau">Mirabeau</a>. Dzieła te wciąż są żywe, a postać Cycerona nie jest obca współczesnej <a href="/wiki/Kultura_popularna" title="Kultura popularna">kulturze masowej</a> – pojawia się w powieściach i filmach<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989530-9">[7]</a>. W powszechnej świadomości na stałe zapisał się, paradoksalnie, jako prawnik, mimo że w rzeczywistości był wybitnym mówcą sądowym. W starożytnym Rzymie juryści stronili bowiem od bezpośredniego udziału w procesach w charakterze pełnomocników, rolę tę pozostawiali zaś retorom takim jak Cyceron<a href="#cite_note-10">[8]</a>. Od starożytności aż do XIX wieku, w kulturze europejskiej jego utwory były podstawą programu szkolnego, a ich znajomość niezbędnym elementem wykształcenia. Przez ponad półtora tysiąca lat, od V do XIX wieku, uczniowie musieli na co dzień obcować z dwiema książkami. Jedną z nich była <a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Biblia</a>, drugą prace Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFTuck199043-11">[9]</a>. Uczono się na pamięć mów Cycerona, aby potem w praktyce stosować jego sposób wysławiania się, argumenty i <a href="/wiki/Figura_retoryczna" title="Figura retoryczna">figury retoryczne</a>. Z jego prac czerpano sposoby umożliwiające przekonanie słuchaczy do własnych racji, które tak mocno zakorzeniły się, że są nadal wykorzystywane – przez duchownych, prawników czy polityków<a href="#cite_note-CITEREFCurtius199768nn-12">[10]</a>. Dzieła Cycerona były wielką pochwałą <a href="/wiki/Republika" title="Republika">ustroju republikańskiego</a>. To jedyna forma państwa, w której – jego zdaniem – warto żyć. Z wielką mocą swojego talentu przeciwstawiał się przez całe życie monarchii i dyktaturze; za swoje przekonania oddał życie. Nazwisko jego stało się symbolem republiki, która wraz z nim zginęła<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989531-13">[11]</a>. Cyceronowi kultura i nauka zawdzięczają między innymi takie pojęcia jak „człowieczeństwo” (humanitas) czy „<a href="/wiki/Godno%C5%9B%C4%87" title="Godność">ludzka godność</a>” (dignitas hominis), które po dziś dzień stanowią wspólne dobro cywilizowanej ludzkości<a href="#cite_note-CITEREFStroh201356-14">[12]</a>. Cyceron, będący <a href="/wiki/Homo_novus" title="Homo novus">„nowym człowiekiem” (homo novus)</a> wspiął się z małomiasteczkowej, peryferyjnej społeczności na szczyty władzy wielkiego rzymskiego imperium<a href="#cite_note-CITEREFStroh201356-14">[12]</a>. Przez wieki podziwiano upór, z jakim ten chwiejny człowiek, intelektualista obejmujący wszystkie możliwe aspekty każdej sprawy, walczył o swoje ideały, a także jego zdolność przekonywania do własnych poglądów zarówno wykształconych elit, jak i wielkich tłumów. Z jego imieniem na ustach szli mordercy Cezara, chociaż on sam w spisku ani zamachu udziału nie brał. Wokół niego skupili się w ostatnim roku jej istnienia wszyscy obrońcy republiki, mimo że Rzymianinem z urodzenia nie był<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989531-13">[11]</a>. Dzięki jego pismom <a href="/wiki/Republikanizm" title="Republikanizm">republikańskie</a>, <a href="/wiki/Demokracja" title="Demokracja">demokratyczne</a> idee zostały przekazane średniowiecznej i nowożytnej Europie, a założyciele współczesnych demokracji często się na Cycerona powoływali<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198968nn-15">[13]</a>. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Życiorys">Życiorys</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Życiorys" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Życiorys">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dzieciństwo">Dzieciństwo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Dzieciństwo" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dzieciństwo">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:The_Young_Cicero_Reading.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/The_Young_Cicero_Reading.jpg/220px-The_Young_Cicero_Reading.jpg" decoding="async" width="220" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/The_Young_Cicero_Reading.jpg/330px-The_Young_Cicero_Reading.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/The_Young_Cicero_Reading.jpg/440px-The_Young_Cicero_Reading.jpg 2x" data-file-width="985" data-file-height="748" /></a><figcaption>Czytający młody Cyceron. <a href="/wiki/Fresk" title="Fresk">Fresk</a> <a href="/wiki/Vincenzo_Foppa" title="Vincenzo Foppa">Vincenza Foppy</a> z 1464 roku. <a href="/wiki/Wallace_Collection" title="Wallace Collection">Wallace Collection</a>, Londyn</figcaption></figure> Cyceron urodził się w roku 106 p.n.e. w <a href="/wiki/Arpino" title="Arpino">Arpinum</a>, położonym w górach mieście w krainie <a href="/wiki/Wolskowie" title="Wolskowie">Wolsków</a>, około 100 kilometrów na południowy wschód od Rzymu. Mieszkańcy Arpinum od 188 r. p.n.e. posiadali obywatelstwo rzymskie, a rodzina Tulliuszów przez kilka pokoleń uczestniczyła w zarządzaniu rodzinnym miastem. Ojciec Marka należał do stanu <a href="/wiki/Ekwici" title="Ekwici">ekwitów</a>, natomiast matka pochodziła z rzymskiego rodu senatorskiego. Miał młodszego o około pięć lat brata <a href="/wiki/Kwintus_Tulliusz_Cyceron" title="Kwintus Tulliusz Cyceron">Kwintusa</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198923–28-16">[14]</a>. Z domem rodzinnym w Arpinum Cyceron był związany emocjonalnie do końca życia. Często tam wracał, a pytany o przyczynę, odpowiedział: jeśli mam prawdę powiedzieć, to są to moje i brata mego rodzinne strony; tutaj urodziliśmy się z prastarego rodu, tutaj są nasze świętości, tutaj ród, tutaj przodków naszych liczne wspomnienia. Willa, na którą patrzysz, tak jak obecnie się przedstawia, została rozbudowana staraniem mojego ojca; ów, będąc słabego zdrowia, niemal całe życie tu spędził, zajmując się literaturą. Ale wiedz, że w tym samym miejscu jeszcze za życia mego dziadka stała willa tak staroświecka i mała, jak willa Kuriuszów w Sabinum; w niej się urodziłem. Dlatego w mej duszy i uczuciach tkwi i kryje się coś, co sprawia, że miejsce to szczególną daje mi radość; przecież i Odyseusz, ów mąż mądrością sławny, odrzucił – jak powiadają – propozycję nieśmiertelności, aby tylko ujrzeć Itakę<a href="#cite_note-17">[15]</a>. Ojciec Marka uważał, że kluczem do kariery dzieci będzie zapewnienie im należytego wykształcenia. Był na tyle zamożny, że kupił dom w Rzymie i zamieszkał tam z dwójką synów, gdy Marek miał około dziesięciu lat. W stolicy do przyjaciół rodziny należeli wybitni ówcześni politycy i mówcy – <a href="/wiki/Marek_Antoniusz_Orator" title="Marek Antoniusz Orator">Marek Antoniusz Orator</a> oraz <a href="/wiki/Lucjusz_Licyniusz_Krassus" title="Lucjusz Licyniusz Krassus">Lucjusz Licyniusz Krassus</a>. W ich domach bywała młodzież ze znacznych rodów, literaci i greccy retorzy. W takim otoczeniu, pod opieką Marka Antoniusza i Krassusa, jedenastoletni Cyceron rozpoczął naukę <a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki_klasyczny" title="Język grecki klasyczny">języka greckiego</a>, filozofii oraz retoryki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198933–40-18">[16]</a>. Jego pierwszymi nauczycielami filozofii byli <a href="/wiki/Epikureizm" title="Epikureizm">epikurejczycy</a> Fajdros i Zenon<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198956-19">[17]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Młodość">Młodość</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Młodość" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Młodość">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Young_Folks%27_History_of_Rome_illus239.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Young_Folks%27_History_of_Rome_illus239.png/220px-Young_Folks%27_History_of_Rome_illus239.png" decoding="async" width="220" height="311" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Young_Folks%27_History_of_Rome_illus239.png 1.5x" data-file-width="295" data-file-height="417" /></a><figcaption>Młody Cyceron (ilustracja do Young Folks History of Rome <a href="/w/index.php?title=Charlotte_Mary_Yonge&action=edit&redlink=1" class="new" title="Charlotte Mary Yonge (strona nie istnieje)">Charlotte Mary Yonge</a>, Boston, 1880)</figcaption></figure> Po osiągnięciu pełnoletniości, w wieku szesnastu lat, Cyceron został uczniem znawcy <a href="/wiki/Prawo_rzymskie" title="Prawo rzymskie">prawa cywilnego</a>, <a href="/w/index.php?title=Kwintus_Mucjusz_Scewola_Augur&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kwintus Mucjusz Scewola Augur (strona nie istnieje)">Kwintusa Mucjusza Scewoli Augura</a>. Zgodnie ze starym rzymskim obyczajem rozpoczął tirocinium fori – naukę życia publicznego. Uczęszczał na rozprawy sądowe, gdzie przysłuchiwał się słynnym adwokatom; niemal codziennie przesiadywał na <a href="/wiki/Forum_Romanum" title="Forum Romanum">Forum Romanum</a>, by śledzić dysputy między zwolennikami różnych stronnictw; kilkakrotnie przyglądał się obradom senatu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198941-20">[18]</a>. W domu Augura narodziła się przyjaźń Marka ze starszym o trzy lata <a href="/wiki/Attyk" title="Attyk">Tytusem Pomponiuszem</a>, który później otrzymał przydomek Attyka. Przyjaźń ta miała przetrwać do śmierci Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198942-21">[19]</a>. Gdy wybuchła <a href="/wiki/Wojna_Rzymu_ze_sprzymierze%C5%84cami" title="Wojna Rzymu ze sprzymierzeńcami">wojna Rzymu ze sprzymierzeńcami</a>, jako siedemnastolatek zaciągnął się na rok do wojska. Został wpierw przydzielony na staż do sztabu konsula <a href="/wiki/Gnejusz_Pompejusz_Strabon" title="Gnejusz Pompejusz Strabon">Gnejusza Pompejusza Strabona</a>, następnie walczył jako oficer pod rozkazami <a href="/wiki/Sulla" title="Sulla">Lucjusza Korneliusza Sulli</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198951-22">[20]</a>. Ukończył służbę wojskową przed wybuchem wojny domowej między <a href="/wiki/Gajusz_Mariusz" title="Gajusz Mariusz">Mariuszem</a> a <a href="/wiki/Sulla" title="Sulla">Sullą</a> w 88 roku, podczas której zginęło wielu jego nauczycieli i przyjaciół. Awersja do terroru i krwawych walk domowych, którą żywił zresztą przez całe życie, powodowała, że patrzył z odrazą na to, co się działo wówczas w Rzymie. W konflikcie tym młody Cyceron zajął stanowisko neutralne, chociaż po zwycięstwie Sulli podejrzewano go o sprzyjanie swojemu krajanowi <a href="/wiki/Gajusz_Mariusz" title="Gajusz Mariusz">Mariuszowi</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198951–55-23">[21]</a>. W 88 roku umarł Kwintus Mucjusz Scewola Augur i osiemnastoletniego Cycerona na ucznia przyjął inny znakomity prawnik – <a href="/w/index.php?title=Kwintus_Mucjusz_Scewola_Pontifeks&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kwintus Mucjusz Scewola Pontifeks (strona nie istnieje)">Kwintus Mucjusz Scewola Pontifeks</a>. Okazał szacunek dla Pontifeksa, którego nazwał człowiekiem w dziedzinie prawa cywilnego najbardziej wykształconym i odznaczającym się największym talentem i mądrością<a href="#cite_note-24">[22]</a>, Cyceron wyrażał ten pogląd przez całe życie<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198958-25">[23]</a>. W latach 88–87 słuchał w Rzymie wykładów przewodzącego <a href="/wiki/Akademia_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Akademia (starożytność)">Akademii</a> ateńskiej <a href="/wiki/Filon_z_Laryssy" title="Filon z Laryssy">Filona z Laryssy</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198955-26">[24]</a>, <a href="/w/index.php?title=Diodotos_Stoik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Diodotos Stoik (strona nie istnieje)">stoika Diodotosa</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198963-27">[25]</a> oraz Milona, kierownika szkoły retorycznej z Rodos – wszyscy wywarli duży wpływ na poglądy Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198958-25">[23]</a>. Uczył się logiki i geometrii<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198963-27">[25]</a>. Uczęszczając na forum, przygotowywał się bezustannie do występu w charakterze mówcy<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198961-28">[26]</a>. Po latach wspominał: deklamowałem – jak się to dziś mówi – codziennie; często z Markiem Pizonem i Kwintusem Pompejuszem albo też z kim innym, niejednokrotnie po łacinie, ale częściej po grecku, zarówno dlatego, że język grecki zasobniejszy w krasomówcze ozdoby przyzwyczaja do przemawiania w podobny sposób i po łacinie, jak i dlatego, że sławni nauczyciele greccy nie mogliby mnie ani poprawić, ani niczego nauczyć, gdybym nie mówił po grecku<a href="#cite_note-29">[27]</a>. W latach 86–84 powstały pierwsze, młodzieńcze prace literackie Cycerona. Jego starożytni biografowie wymieniają krótki wiersz Halcyona, w którym opiewał przemianę <a href="/wiki/Alkione_(Plejada)" title="Alkione (Plejada)">Halcyony</a> i jej męża Keyksa w zimorodki; poematy Pontius Glaukus i O Nilu oraz <a href="/wiki/Elegia" title="Elegia">elegię</a> o zniekształconym w rękopisach tytule Thalia masta. Utwory te nie zachowały się. W krótkich cytatach przetrwały do naszych czasów fragmenty poematu Mariusz oraz tłumaczenia z greki Fenomenów <a href="/wiki/Aratos_z_Soloj" title="Aratos z Soloj">Arata</a>. Nie zachowało się natomiast tłumaczenie dzieła O gospodarstwie <a href="/wiki/Ksenofont" title="Ksenofont">Ksenofonta</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198963–64-30">[28]</a>. Około roku 84 dwudziestodwuletni Cyceron napisał pracę, która przez blisko dwa tysiące lat wywierać będzie olbrzymi wpływ na europejską kulturę. Stało się tak wbrew opinii samego autora, który pod koniec życia wstydził się tego młodzieńczego pisma, które niewykończone i niedojrzałe wypadło z zapisków chłopcu lub młodzieniaszkowi<a href="#cite_note-31">[29]</a>. Postanowił bowiem stworzyć podręcznik retoryki, lecz zdołał napisać tylko dwie z planowanych pięciu ksiąg, które zatytułował Libri rhetorici („Księgi retoryczne“). W wiekach późniejszych nazywano je <a href="/wiki/O_inwencji" title="O inwencji">De inventione</a> („O inwencji“)<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198965-32">[30]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pierwsze_sukcesy_i_podróż_do_Grecji">Pierwsze sukcesy i podróż do Grecji</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Pierwsze sukcesy i podróż do Grecji" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pierwsze sukcesy i podróż do Grecji">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Cicero.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Cicero.PNG/220px-Cicero.PNG" decoding="async" width="220" height="364" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Cicero.PNG/330px-Cicero.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Cicero.PNG/440px-Cicero.PNG 2x" data-file-width="1070" data-file-height="1769" /></a><figcaption>Popiersie Cycerona. Kopia rzeźby antycznej z XVIII wieku. <a href="/wiki/Ennio_Quirino_Visconti" title="Ennio Quirino Visconti">Visconti</a> – Iconograph rom. pl. 12 N. 1 (Abb. 428)</figcaption></figure> Cyceron rozpoczął pracę obrońcy sądowego podczas dyktatury Sulli. Jego przemówienia, wygłaszane w roku 81, nie zostały spisane. Pierwszą opublikowaną mową była <a href="/wiki/W_sprawie_Kwinkcjusza" title="W sprawie Kwinkcjusza">obrona Publiusza Kwinkcjusza</a>. Sama sprawa Kwinkcjusza, dość zawikłana, nie dawała szczególnej sposobności do zabłyśnięcia talentem retorycznym. Mowa, chociaż sucha – jak twierdził <a href="/wiki/Publiusz_Korneliusz_Tacyt" title="Publiusz Korneliusz Tacyt">Tacyt</a> – jest jednak uważana za początek krasomówczej kariery Cycerona. Pojawiły się w niej akcenty polityczne, typowe w późniejszych latach dla Cycerona. Przeciwstawił prostotę i skromność swojego klienta bogactwu i potędze wpływowych osób związanych z dyktatorem<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198969-33">[31]</a>. Oto z jednej strony uczciwy i oszczędny Kwinkcjusz, z drugiej – prowadzący wystawne życie, potężny, cieszący się wpływami i stosunkami Newiusz. Trzeba teraz rozstrzygnąć, czy owa wiejska, nieokrzesana prostota oszczędnego życia zdoła się obronić przeciw zbytkowi i rozpasaniu, czy też ze wszystkiego wyzuta, ze wszystkich ozdób odarta, naga, ma być wydana na łup chciwości i samowoli<a href="#cite_note-34">[32]</a>. Następna sprawa przyniosła Cyceronowi duży rozgłos i spowodowała, że stał się jednym z najbardziej wziętych rzymskich mówców sądowych. Była to jego pierwsza sprawa karna, <a href="/wiki/W_obronie_Sekstusa_Roscjusza" title="W obronie Sekstusa Roscjusza">obrona Sekstusa Roscjusza</a> z roku 80. <a href="/wiki/Sekstus_Roscjusz" title="Sekstus Roscjusz">Sekstus</a> został oskarżony o ojcobójstwo przez bliskich współpracowników Sulli, którzy chcieli przejąć majątek zamordowanego. Cyceron dowiódł niewinności oskarżonego, czego nie podjął się żaden inny mówca, wykazując się wielką odwagą wobec dyktatora<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198974-35">[33]</a>. Ci wszyscy, którzy są tutaj – jak widzicie – obecni, uważają, że w tej sprawie należy bronić człowieka skrzywdzonego zbrodnią nowego rodzaju; sami nie mają jednak odwagi go bronić ze względu na trudne okoliczności. Są obecni dlatego, że spełniają swój obowiązek; a milczą, ponieważ chcą uniknąć niebezpieczeństwa (...). Jakżeż to, czyż ja bym miał być ze wszystkich najśmielszy? Bynajmniej (...). Gdyby jeden z tych tak wybitnych i dostojnych mężów, których tu widzicie, zabrał głos i wspomniał o położeniu Rzeczypospolitej – czego w tej sprawie nie można pominąć – mniemano by, że daleko więcej powiedział, niż powiedział istotnie<a href="#cite_note-36">[34]</a>. Przeciw Sulli wystąpił jeszcze raz, w 79 roku podczas procesu kobiety, której odebrano <a href="/wiki/Obywatele_rzymscy" title="Obywatele rzymscy">obywatelstwo rzymskie</a>. Cyceron odważnie zaatakował dyktatora i stanowczo stwierdził, że raz nadanego obywatelstwa nie można nikomu odebrać wbrew jego woli<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198980-37">[35]</a>. Gdy pod koniec 79 roku rodzina i przyjaciele zaczęli obawiać się o życie Cycerona, ten zdecydował się zrealizować swoje marzenia ujrzenia Grecji i wyjechał do Aten<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198983-38">[36]</a>. W Atenach Cyceron słuchał wykładów <a href="/wiki/Antiochos_z_Askalonu" title="Antiochos z Askalonu">Antiocha z Askalonu</a>, założyciela <a href="/wiki/Akademia_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Akademia (starożytność)">piątej Akademii</a>, który skłaniał się w stronę <a href="/wiki/Stoicyzm" title="Stoicyzm">stoicyzmu</a>. Zwiedzał zabytki i miejsca wsławione czynami wielkich Greków<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198986-39">[37]</a>. Po sześciu miesiącach przeprawił się do rzymskiej prowincji <a href="/wiki/Azja_(prowincja_rzymska)" title="Azja (prowincja rzymska)">Azji</a>, którą przewędrował, ćwicząc się w wymowie pod kierunkiem najwybitniejszych tamtejszych mówców<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198990-40">[38]</a>. Na Rodos słuchał stoika <a href="/wiki/Posejdonios_z_Rodos" title="Posejdonios z Rodos">Posejdoniosa</a> i uczył się od znanego sobie z Rzymu retora <a href="/wiki/Apollonios_Molon" title="Apollonios Molon">Apolloniosa Molona</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198993-41">[39]</a>. Dołożył on starań – nie wiem, czy cel swój osiągnął – aby ukrócić u mnie zbyteczną bujność i nadmiar właściwy płochej i swawolnej młodości i ten jakby z brzegów wylewający się potok zahamować. Po dwóch latach powróciłem nie tylko doskonalszy, ale prawie odmieniony; zbytnie natężenie głosu opadło, mowa moja – że się tak wyrażę – przestała się burzyć, płuca się wzmocniły, ciało nabrało pewnej tężyzny<a href="#cite_note-42">[40]</a>. Cyceron uczestniczył w <a href="/wiki/Misteria_eleuzyjskie" title="Misteria eleuzyjskie">misteriach eleuzyjskich</a><a href="#cite_note-43">[41]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kwestura">Kwestura</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Kwestura" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kwestura">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Cicero_discovering_tomb_of_Archimedes_(_Paolo_Barbotti_).jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Cicero_discovering_tomb_of_Archimedes_%28_Paolo_Barbotti_%29.jpeg/220px-Cicero_discovering_tomb_of_Archimedes_%28_Paolo_Barbotti_%29.jpeg" decoding="async" width="220" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Cicero_discovering_tomb_of_Archimedes_%28_Paolo_Barbotti_%29.jpeg/330px-Cicero_discovering_tomb_of_Archimedes_%28_Paolo_Barbotti_%29.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Cicero_discovering_tomb_of_Archimedes_%28_Paolo_Barbotti_%29.jpeg/440px-Cicero_discovering_tomb_of_Archimedes_%28_Paolo_Barbotti_%29.jpeg 2x" data-file-width="3868" data-file-height="2745" /></a><figcaption>Cyceron odkrywa grób <a href="/wiki/Archimedes" title="Archimedes">Archimedesa</a>. Obraz olejny z XIX wieku, <a href="/w/index.php?title=Paolo_Barbotti&action=edit&redlink=1" class="new" title="Paolo Barbotti (strona nie istnieje)">Paolo Barbotti</a></figcaption></figure> W roku 77, po śmierci Sulli i przywróceniu praw republiki, trzydziestoletni Cyceron wrócił do Rzymu. Znany z procesów, w których występował przeciw potędze Sulli, powrócił do pracy w sądach i bronił w kolejnych głośnych sprawach. Nie zachowała się ani jedna z mów, które wygłosił w tym okresie, ale jego popularność musiała rosnąć, bo w roku 76 został wybrany na <a href="/wiki/Komicja_trybusowe" title="Komicja trybusowe">komicjach</a> jednym z dwudziestu <a href="/wiki/Kwestor" title="Kwestor">kwestorów</a>. Przy losowaniu prowincji przypadła mu kwestura w <a href="/wiki/Lilibeum" title="Lilibeum">Lilibeum</a> na <a href="/wiki/Sycylia" title="Sycylia">Sycylii</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198998-44">[42]</a>. Przez rok urzędował w zachodniej Sycylii, a do jego zadań należało egzekwowanie przy pomocy dzierżawców podatkowych, tzw. <a href="/wiki/Publikanie" title="Publikanie">publikanów</a>, dziesięciny z płodów rolnych, dodatkowej dziesięciny odpłatnej oraz podatków. Byłem łagodny dla ludzi interesu, sprawiedliwy dla kupców, hojny dla dzierżawców, uczciwy wobec sprzymierzeńców, a wszystkim wydawałem się najsumienniejszy w spełnianiu obowiązków. Sycylijczycy wymyślili dla mnie jakieś niezwykłe wyróżnienia – twierdził<a href="#cite_note-45">[43]</a>. Zajmował się tam również obroną w sądach, odszukał też i odnowił grób <a href="/wiki/Archimedes" title="Archimedes">Archimedesa</a> w <a href="/wiki/Syrakuzy" title="Syrakuzy">Syrakuzach</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989102-46">[44]</a>. W roku 74 Cyceron powrócił do Rzymu i jako były kwestor zasiadł w senacie. Poparł w nim przywrócenie władzy <a href="/wiki/Trybun_ludowy" title="Trybun ludowy">trybunów ludowych</a>, gdyż widział w tym powrót do tradycyjnych praw republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989106-47">[45]</a>. Z wielu spraw sądowych, w jakich występował w tym okresie, zachowały się mowy z tylko trzech – obrony wyzwoleńca Skamandra oskarżonego o próbę otrucia ekwity; procesu niejakiego Tulliusza przeciw bogatemu sąsiadowi Fabiuszowi, który przy pomocy niewolników napadł na willę Tulliusza i pobił wielu jego ludzi; obrony Steniusza, który niesłusznie skazany na Sycylii zbiegł do Rzymu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989107–108-48">[46]</a>. Mniej więcej w tym okresie ożenił się z Terencją, która przeżyła Cycerona, była trzykrotnie zamężna i zmarła dożywszy stu trzech lat. Jako pierwsza urodziła im się córka Tulia, kilka lat później syn Marek<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989136-49">[47]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Proces_Werresa">Proces Werresa</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Proces Werresa" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Proces Werresa">edytuj kod</a>]</div> Z początkiem roku 70 do Cycerona przybyła delegacja miast sycylijskich z prośbą o wystąpienie z oskarżeniem o wyzysk przeciwko namiestnikowi Sycylii <a href="/wiki/Werres" title="Werres">Gajuszowi Werresowi</a>, który przez lata bezlitośnie łupił tę prowincję. Werres, powiązany z najstarszymi rodami Rzymu, miał bardzo silną pozycję w senacie<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989109–110-50">[48]</a>. Cyceron zdecydował się po raz pierwszy wystąpić przed sądem jako oskarżyciel, a ówczesne jego przemowy weszły do historii literatury jako tzw. Werrynki. Obrona starała się utrącić proces ze względów formalnych i wykazywała niedostatek dowodów. Cyceron zbierał więc przez dwa miesiące na Sycylii obciążający Werresa materiał dowodowy, bo jego zdaniem podjąwszy się w tej sprawie obrony Sycylijczyków, bronię zarazem sprawy ludu rzymskiego. Zamiarem moim jest nie tylko pokonać jednego przestępcę, czego sobie życzą Sycylijczycy, ale usunąć i zlikwidować wszelkie przekupstwo, czego już od dawna domaga się głośno lud rzymski<a href="#cite_note-51">[49]</a>. Po siedmiu dniach procesu wina Werresa stała się tak oczywista, że oskarżony, nie czekając na orzeczenie trybunału, dobrowolnie udał się na wygnanie. Cyceron stracił okazję do wygłoszenia mowy oskarżycielskiej, przygotowanej wielkim nakładem starań. Nie chcąc jednak, by rezultat jego trudu zaginął, opracował zebrany materiał w formie mowy Actio secunda in Verrem<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989118-52">[50]</a>. Stanął w tym dziele w obronie czystości republiki, a odsłaniając korupcję administracji rzymskiej, uderzył w wiele rodów senatorskich, broniąc słabych i pokrzywdzonych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989123-53">[51]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Edylat_i_pretura">Edylat i pretura</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Edylat i pretura" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Edylat i pretura">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Jean_Antoine_Houdon_Ciceron.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Jean_Antoine_Houdon_Ciceron.JPG/220px-Jean_Antoine_Houdon_Ciceron.JPG" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Jean_Antoine_Houdon_Ciceron.JPG/330px-Jean_Antoine_Houdon_Ciceron.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Jean_Antoine_Houdon_Ciceron.JPG/440px-Jean_Antoine_Houdon_Ciceron.JPG 2x" data-file-width="2736" data-file-height="3648" /></a><figcaption>Cyceron jako senator. <a href="/wiki/Jean-Antoine_Houdon" title="Jean-Antoine Houdon">Jean-Antoine Houdon</a> – rzeźba z 1803 roku. Siedziba francuskiego <a href="/wiki/Senat_(Francja)" title="Senat (Francja)">senatu</a>, <a href="/wiki/Pa%C5%82ac_Luksemburski" title="Pałac Luksemburski">Pałac Luksemburski</a>, Paryż</figcaption></figure> Wsławiony walką z korupcją Cyceron bez problemów wygrał w roku 69 wybory na <a href="/wiki/Edyl" title="Edyl">edyla</a>. Pod swoją pieczą miał świątynie, budowle użyteczności publicznej, ulice i targowiska miejskie. Zajmował się aprowizacją ludności i organizacją igrzysk publicznych. Nie był człowiekiem ubogim, ale daleko było mu do bogactwa, więc sprawował edylat na miarę swoich możliwości – uzyskał między innymi pomoc finansową od wdzięcznych Sycylijczyków<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989127-54">[52]</a>. Obowiązki edyla nie przeszkadzały mu w występowaniu przed sądami – bronił namiestnika Galii <a href="/w/index.php?title=Marek_Fontejusz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marek Fontejusz (strona nie istnieje)">Marka Fontejusza</a>, kwestora Publiusza Oppiusza, ekwity Aulusa Cecyny i aktora Roscjusza<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989128–135-55">[53]</a>. Sytuacja materialna Cycerona poprawiła się na tyle, że w roku 68 kupił posiadłość w <a href="/wiki/Tusculum" title="Tusculum">Tuskulum</a>, położoną nad morzem niedaleko Rzymu. Sprowadził tam wyposażenie i ozdoby z Grecji. Będzie to, po rodzinnym <a href="/wiki/Arpino" title="Arpino">Arpinum</a>, jego ulubione miejsce wypoczynku, do którego mógł przyjeżdżać częściej, gdyż leżało blisko stolicy<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989137-56">[54]</a>. Cyceron cieszył się tak wielką popularnością, że w roku 67 <a href="/wiki/Komicja_centurialne" title="Komicja centurialne">komicja</a> wybrały go jednogłośnie na <a href="/wiki/Pretor" title="Pretor">pretora</a> – takiego zaszczytu doznało tylko kilku obywateli w wielowiekowej historii Rzymu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989139-57">[55]</a>. Z racji swojego urzędu po raz pierwszy sądził oraz przewodniczył trybunałom w najważniejszych sprawach karnych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989146-58">[56]</a>. Jednocześnie nadal występował jako obrońca (piastowanie godności pretora nie przeszkadzało w starożytnym Rzymie występować w roli adwokata). Bronił Aulusa Kluencjusza Habitusa, oskarżonego o otrucie ojczyma; Marka Fundaniusza, oskarżonego o wymuszenia oraz Kwintusa Galliusza, oskarżonego o nadużycia wyborcze<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989150–151-59">[57]</a>. W okresie edylatu i pretury był politycznym sojusznikiem <a href="/wiki/Pompejusz" title="Pompejusz">Gnejusza Pompejusza</a>, swojego towarzysza broni z czasów wojny ze sprzymierzeńcami. Podczas obrad senatu w roku 67 jako świeżo obrany pretor wykorzystał cały swój autorytet, by przeforsować wniosek trybuna ludowego Maniliusza, zgodnie z którym powierzono Pompejuszowi dowództwo armii w wojnie z królem <a href="/wiki/Pont" title="Pont">Pontu</a> <a href="/wiki/Mitrydates_VI_Eupator" title="Mitrydates VI Eupator">Mitrydatesem</a>. Wygłosił wówczas w senacie mowę, która w historii literatury zwana jest <a href="/wiki/O_nadzwyczajnej_w%C5%82adzy_wojskowej_Gnejusza_Pompejusza" title="O nadzwyczajnej władzy wojskowej Gnejusza Pompejusza">Manilianą</a> i uchodzi za jedno z najlepszych jego dzieł<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989141-60">[58]</a>. Upewniam was, Rzymianie, iż cokolwiek w tej sprawie podjąłem, uczyniłem to z miłości do Rzeczypospolitej i nie tylko nie myślę, że w ten sposób zyskałem czyjąś łaskę, ale przeciwnie, wiem, że ściągnąłem na siebie wiele wrogich uczuć, częścią ukrytych, częścią jawnych, dla mnie zbytecznych, lecz dla was może pożytecznych. Jednak wyniesiony na ten urząd, tyloma dobrodziejstwami przez was obsypany, sądziłem, Rzymianie, że jest moim obowiązkiem postawić wasze życzenia, godność Rzeczypospolitej, dobro sprzymierzeńców i prowincji nad wszelkie osobiste rachuby i korzyści<a href="#cite_note-61">[59]</a>. Mowa za powierzeniem naczelnego dowództwa Pompejuszowi jest niewątpliwie jednym z najświetniejszych i najlepiej opracowanych stylistycznie dzieł Cycerona. Pisana w pełnym figur retorycznych i wspaniale dźwięczących klauzul stylu, jest pochwałą dowódcy, posiadającego cztery główne zalety znakomitego wodza: znajomość sztuki wojennej, męstwo, autorytet i szczęście<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989142-62">[60]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Konsulat">Konsulat</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Konsulat" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Konsulat">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Cicero_Denounces_Catiline_in_the_Roman_Senate_by_Cesare_Maccari_-_3.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Cicero_Denounces_Catiline_in_the_Roman_Senate_by_Cesare_Maccari_-_3.jpg/220px-Cicero_Denounces_Catiline_in_the_Roman_Senate_by_Cesare_Maccari_-_3.jpg" decoding="async" width="220" height="137" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Cicero_Denounces_Catiline_in_the_Roman_Senate_by_Cesare_Maccari_-_3.jpg/330px-Cicero_Denounces_Catiline_in_the_Roman_Senate_by_Cesare_Maccari_-_3.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Cicero_Denounces_Catiline_in_the_Roman_Senate_by_Cesare_Maccari_-_3.jpg/440px-Cicero_Denounces_Catiline_in_the_Roman_Senate_by_Cesare_Maccari_-_3.jpg 2x" data-file-width="962" data-file-height="600" /></a><figcaption>Cyceron przemawiający w senacie. Fresk <a href="/wiki/Cesare_Maccari" title="Cesare Maccari">Cezara Maccariego</a>. Palazzo Madama, siedziba włoskiego senatu w Rzymie</figcaption></figure> Oficjalne staranie o <a href="/wiki/Konsul_rzymski" title="Konsul rzymski">konsulat</a>, rozpoczął Cyceron zwyczajem rzymskim na rok przed wyborami, w lipcu 65 roku. Stanął przed bardzo trudnym zadaniem. Nie był z pochodzenia Rzymianinem, nikt z jego rodu nigdy nie sprawował w republice żadnego urzędu. W Rzymie dopuszczano „<a href="/wiki/Homo_novus" title="Homo novus">ludzi nowych</a>” najwyżej do pretury, jednak zdecydowanie sprzeciwiano się ich wyborowi do konsulatu, zarezerwowanego dla starych rodów senatorskich<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989158-63">[61]</a>. Jeszcze przed rozpoczęciem kampanii wyborczej Cyceron bronił w sądzie trybunów ludowych Maniusza i Korneliusza (stronników Pompejusza), terroryzowanych procesami przez przeciwników politycznych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989153-64">[62]</a>. Wystąpił też po raz pierwszy przeciwko <a href="/wiki/Gajusz_Juliusz_Cezar" title="Gajusz Juliusz Cezar">Juliuszowi Cezarowi</a> – przekonał senat do zaniechania projektu wojny z Egiptem i wysłania tam na czele wojsk Cezara<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989158-63">[61]</a>. Sprzeciwił się wywołaniu konfliktu, który określił jako zamierzoną wojnę niesprawiedliwą, mającą na celu rozbój i zagarnięcie majątku króla egipskiego<a href="#cite_note-65">[63]</a>. Cyceron poznał Cezara w szkole retorycznej na Rodos w roku 78. Mimo stosunkowo niewielkiej różnicy wieku, były pretor Cyceron był już uznaną wielkością, gdy były kwestor Cezar stawiał pierwsze kroki na arenie politycznej<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989144-66">[64]</a>. 17 lipca 65 roku Cyceron po raz pierwszy nałożył specjalnie kredą wybieloną, lśniącą togę (toga candida), aby wyróżnić się spośród tłumu, i obchodząc ulice – stąd nazwa ambitio – w otoczeniu orszaku przyjaciół, ujmował za rękę przechodniów, prosząc o popieranie jego kandydatury. Miał przy sobie specjalnego niewolnika (nomenclatora), który podszeptywał mu nazwiska przechodzących obywateli, żeby mógł tych przechodniów imiennie pozdrowić<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989159-67">[65]</a>. Od września do stycznia objeżdżał miasta Italii i <a href="/wiki/Galia_Przedalpejska" title="Galia Przedalpejska">Galii Przedalpejskiej</a>, aby pozyskać poparcie tamtejszych wyborców<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989162-68">[66]</a>. Podczas komicjów w 64 roku wybrany został głosami wszystkich centurii. Dumny z owego jednomyślnego wyboru, niejednokrotnie o tym później wspominał<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989167-69">[67]</a>. Mnie cała Italia, mnie wszystkie stany, mnie wszyscy obywatele (...) wybrali konsulem jako pierwszego<a href="#cite_note-70">[68]</a>. Dumny też był Cyceron z tego, że przeszedł w wyborach jedynie dzięki własnej popularności, że nie należał do tych, którzy konsulami zostali wybrani w kołysce, lecz do tych, których wybrano na <a href="/wiki/Pole_Marsowe" title="Pole Marsowe">Polu Marsowym</a><a href="#cite_note-71">[69]</a> Na Cycerona głosowali ekwici, publikanie i większa część nobilitas. Miał znane nazwisko jako obrońca sądowy i mówca polityczny, był popularny wśród zwykłych mieszkańców Rzymu, wspierały go miasta Italii, które uważały go za swojego reprezentanta. Z tak wielkim poparciem społecznym, w wieku 42 lat, objął najwyższy urząd Republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989168-72">[70]</a>. Konsulat objął 1 stycznia 63 roku i jeszcze tego dnia wystąpił przeciwko projektowi ustawy agrarnej wniesionemu przez trybunów ludowych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989174-73">[71]</a>. Odwołał się do ludu w przemowie, w której argumentował: doszedłem do przekonania, że to piękne i cieszące się popularnością u ludu prawo rolne ludowi nic nie daje, a wszystko tylko niektórym jednostkom w darze przynosi, że mami lud nadzieją uzyskania gruntów, a wolność mu wydziera; że wzbogaca jednostki, a skarb publiczny uszczupla i że – co jest rzeczą najbardziej niegodną – trybunowie ludowi, których przodkowie nasi chcieli mieć stróżami i obrońcami wolności, królów w naszym państwie ustanawiają<a href="#cite_note-74">[72]</a>. Oprócz czterech mów przeciw reformie rolnej, wygłosił Cyceron za konsulatu jeszcze osiem innych, wydanych później razem z owymi czterema i stanowiących całość „mów konsularnych”. Wymienił je w następującej kolejności: pierwsza to mowa w senacie wygłoszona 1 stycznia; druga do ludu w sprawie prawa agrarnego; trzecia o Othonie; czwarta w obronie Rabiriusza; piąta o synach obywateli proskrybowanych; szósta, w której zrzekłem się prowincji na zebraniu ludowym; siódma, którą wypędziłem Katylinę; ósma wygłoszona do ludu nazajutrz po ucieczce Katyliny; dziewiąta na zebraniu ludowym po zeznaniach Allobrogów; dziesiąta w senacie 5 grudnia<a href="#cite_note-75">[73]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Walka_z_Katyliną">Walka z Katyliną</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Walka z Katyliną" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Walka z Katyliną">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Temple_de_Jupiter_Stator.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Temple_de_Jupiter_Stator.jpeg/220px-Temple_de_Jupiter_Stator.jpeg" decoding="async" width="220" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Temple_de_Jupiter_Stator.jpeg/330px-Temple_de_Jupiter_Stator.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Temple_de_Jupiter_Stator.jpeg/440px-Temple_de_Jupiter_Stator.jpeg 2x" data-file-width="760" data-file-height="554" /></a><figcaption>Rekonstrukcja świątyni Jowisza Statora na Palatynie, w której Cyceron wygłosił pierwszą katylinarkę (<a href="/wiki/John_Pentland_Mahaffy" title="John Pentland Mahaffy">John Pentland Mahaffy</a>, ilustracja do History of Rome and of the Roman, Boston, 1890)</figcaption></figure> Na czele opozycji przeciwko rządom Cycerona stanął zrujnowany arystokrata, <a href="/wiki/Katylina" title="Katylina">Lucjusz Sergiusz Katylina</a>. Od lat starał się on bezskutecznie o zdobycie najwyższego urzędu. W roku 66 nie przyjęto jego kandydatury ze względów formalnych, gdyż został oskarżony o wyzysk w Afryce; w roku 64 przepadł w walce wyborczej przeciw Cyceronowi. Zdecydował się ponownie kandydować w roku 63. Jego program obejmował powszechne oddłużenie rolników i parcelację wielkich majątków ziemskich. Był związany z grupą polityków, która w razie niepowodzenia w legalnych wyborach, gotowa była na drodze zamachu przejąć najwyższą władzę w państwie. Katylinę poparł Juliusz Cezar, podczas gdy Cyceron wysunął umiarkowaną kandydaturę Sulpicjusza Rufusa Mureny<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989190-76">[74]</a>. Pragnąc zasygnalizować niebezpieczeństwo grożące państwu, Cyceron jako prowadzący komicja wyborcze, przybył na Pole Marsowe otoczony strażą. Pod togę założył lśniący pancerz, znak niebezpieczeństwa zagrażającego życiu konsula. Przekonał Rzymian do swojej umiarkowanej polityki – Katylina ponownie przegrał w wyborach, a najwięcej głosów otrzymał Murena<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989192-77">[75]</a>. Kiedy grupie Katyliny nie udało się zdobyć władzy w sposób legalny, <a href="/wiki/Sprzysi%C4%99%C5%BCenie_Katyliny" title="Sprzysiężenie Katyliny">przeszła do działalności podziemnej</a>. Wczesną jesienią w kilku regionach Italii zebrały się zbrojne oddziały, gotowe do wyruszenia na Rzym. W samej stolicy grupa spiskowców planowała zająć punkty strategiczne, podpalić miasto i zabić przeciwników politycznych. Zdrada Kuriusza, jednego z uczestników sprzysiężenia, który za pośrednictwem swej kochanki Fulwii doniósł o planach spiskowców Cyceronowi, spowodowała, że konsul zarządził przygotowania do walki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989193-78">[76]</a>. Nawet w przeddzień planowanego zamachu stanu uwięzienie bez niezbitych dowodów winy obywatela pochodzącego ze starej arystokracji rzymskiej było w republice niemożliwe. Dlatego Cyceron postanowił 8 listopada zwołać senat do świątyni Jowisza Statora na <a href="/wiki/Palatyn_(wzg%C3%B3rze)" title="Palatyn (wzgórze)">Palatynie</a> i sprowokować Katylinę do wypowiedzenia słów, które mogłyby świadczyć o jego winie<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989196-79">[77]</a>. Budynek został obstawiony młodymi ekwitami, stanowiącymi przyboczną straż konsula. Po otwarciu posiedzenia, w todze zarzuconej na pancerz, Cyceron od razu zaatakował Katylinę – wygłosił swoją najsłynniejszą mowę, tak zwaną pierwszą katylinarkę<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989197-80">[78]</a>. Dokądże, Katylino, będziesz szydził z naszej cierpliwości? Jak długo twoje szaleństwo będzie się nami bawić? Jak długo będzie paradować twoja wyuzdana zuchwałość? Nicże cię nie obchodzi nocna załoga Palatynu, nic straże miejskie? Żartujesz sobie z lęku ludzi, z tego, że wszyscy przyzwoici skupiają się razem, że senat obraduje pod mocną osłoną? Nic ci nie mówią te twarze? Nie zdajesz sobie sprawy, że twoje plany są obnażone?<a href="#cite_note-81">[79]</a> Mowa była patetyczna, pełna nawiązań do śmierci. O czasy, o obyczaje! Wie o tym senat, konsul to widzi, a ten jednak żyje!<a href="#cite_note-82">[80]</a>. W kilka chwil później Cyceron zawołał: na śmierć cię, Katylino, z rozkazu konsula od dawna zaprowadzić należało!<a href="#cite_note-83">[81]</a>. Całe serie piętrzących się pytań retorycznych, wypowiedzianych raz z oburzeniem, raz z groźną ironią, oblegały i miażdżyły przeciwnika. Przeplatały się z zaklęciami do bogów: o bogowie nieśmiertelni, gdzie jesteśmy? W jakim mieście żyjemy? Jaką rzeczpospolitą mamy?<a href="#cite_note-84">[82]</a>. Cyceron zakończył inwokacją: Ty na koniec, Jowiszu, któremu pod tymi samymi auspicjami co i Rzymowi Romulus zbudował świątynię, Ty, którego słusznie nazywamy obrońcą tego miasta i państwa, wstrzymasz tego człowieka i jego towarzyszy od twoich i innych świątyń, od dachów i murów miasta, od zamachu na życie i majątek obywateli, a wrogów ludzi uczciwych, zbójców Italii, połączonych ze sobą przymierzem zbrodni i niegodziwym sojuszem, wiecznymi karami za życia i po śmierci ukarzesz<a href="#cite_note-85">[83]</a>. <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg/270px-Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg" decoding="async" width="270" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg/405px-Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg/540px-Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg 2x" data-file-width="2778" data-file-height="1752" /></a><figcaption>Cyceron oskarżający Katylinę. Ilustracja Johna Leecha do Komicznej historii Rzymu (1850)</figcaption></figure> Przemówienie wywarło olbrzymie wrażenie – wszyscy senatorzy poparli konsula. Katylina wciąż twierdził, że jest niewinny, jednak nocą uciekł z Rzymu. Hasła powszechnego oddłużenia, którymi posługiwali się spiskowcy, spotykały się jednak z pewnym poparciem społecznym, więc Cyceron postanowił przekonać do walki w obronie republiki zwykłych mieszkańców miasta. Na zwołanym nazajutrz wielkim zgromadzeniu ludowym przemówił do tłumów i wygłosił drugą katylinarkę<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989201-86">[84]</a>. Tym razem argumenty dostosował do poziomu odbiorców: rozwaleni u stołów biesiadnych, w objęciach bezwstydnych kobiet, rozmarzeni winem, uwieńczeni kwieciem i woniejący perfumami, wycieńczeni rozpustą, plotą, co im ślina na język przyniesie, o spaleniu Rzymu, o rzezi uczciwych obywateli<a href="#cite_note-2,3,5-87">[85]</a>. Żeby przekonać lud, Cyceron zestawił potężne siły stojące do dyspozycji republiki ze „zbieraniną” Katyliny, o której powiedział z pogardą, że składa się ze zdesperowanych starców i wiejskiej hołoty, z chłopów, którzy przepuścili swój majątek, z tych, co woleli opuścić termin sądowy niż swoje szeregi, z ludzi, którzy do nóg upadną, kiedy im pokażę już nie wojsko w szyku bojowym, ale edykt pretora<a href="#cite_note-2,3,5-87">[85]</a>. Senat z pełnym poparciem ludu wydał uchwałę uznającą Katylinę i jego stronników za wrogów. Do walki z oddziałami sprzysiężenia skierowano wierne republice wojsko, zaś obroną stolicy dowodził Cyceron<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989204-88">[86]</a>. W początkach grudnia odkryto przekonujące dowody obciążające spiskowców, którzy pozostali w Rzymie. Wobec fali aresztowań mieszkańcy zebrali się na forum, żądając wyjaśnień. Wyszedł do nich Cyceron i wygłosił trzecią katylinarkę<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989210-89">[87]</a>. Gdyby cały impet wewnętrznych wrogów, od was odwrócony, przeciw mnie jednemu miał się zwrócić, waszą rzeczą, Rzymianie, będzie zastanowić się nad tym, jakiego losu w przyszłości oczekiwać mogą ludzie, którzy broniąc waszej całości, narazili się na nienawiść i wszelkie niebezpieczeństwa<a href="#cite_note-90">[88]</a>. Decydujące o losie spiskowców posiedzenie senatu odbyło się 5 grudnia w świątyni <a href="/wiki/Concordia_(mitologia)" title="Concordia (mitologia)">Konkordii</a>. Po mieście krążyły patrole, świątynia obstawiona była przez młodzież ze stanu ekwitów. Większość senatorów była za karą śmierci, której sprzeciwili się Juliusz Cezar i grupa jego zwolenników. Wówczas Cyceron wygłosił czwartą katylinarkę<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989210-89">[87]</a>. Macie wszystkie stany, wszystkich obywateli, cały lud rzymski myślący jednakowo, co w sprawach politycznych dziś dopiero po raz pierwszy widzimy<a href="#cite_note-91">[89]</a>. W jednym rzędzie stoi nie tylko stan senatorski i ekwici, ale także wyzwoleńcy. Nie ma takiego niewolnika, byleby znośna była jego niewola, który by nie pragnął widzieć Rzymu stojącym i zależnie od sił i śmiałości przyczynić się do wspólnego ocalenia<a href="#cite_note-92">[90]</a>. Prawie wszyscy, a właściwie wszyscy, cenią nade wszystko spokój. Cały ich sprzęt, cała praca i zarobek istnieje tylko przy wielkiej liczbie obywateli i wzrasta w czasach spokojnych; jeśli ich zyski zmniejszają się z chwilą zamknięcia kramów i warsztatów, to cóż będzie, kiedy one spłoną?<a href="#cite_note-93">[91]</a> Poparł to przemówienie <a href="/wiki/Katon_M%C5%82odszy" title="Katon Młodszy">Katon</a>, a senat uchwalił kary śmierci dla spiskowców. Cyceron jako konsul polecił wykonać uchwałę. Wieczorem na forum obywatele tłumnie witali go oklaskami i okrzykami, nazywając zbawcą i wskrzesicielem ojczyzny<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989218-94">[92]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Wygnanie">Wygnanie</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Wygnanie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wygnanie">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:CiceroEpistulaeAdFamiliaresVenice1547page329.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/CiceroEpistulaeAdFamiliaresVenice1547page329.jpg/220px-CiceroEpistulaeAdFamiliaresVenice1547page329.jpg" decoding="async" width="220" height="322" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/CiceroEpistulaeAdFamiliaresVenice1547page329.jpg/330px-CiceroEpistulaeAdFamiliaresVenice1547page329.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/CiceroEpistulaeAdFamiliaresVenice1547page329.jpg/440px-CiceroEpistulaeAdFamiliaresVenice1547page329.jpg 2x" data-file-width="2399" data-file-height="3510" /></a><figcaption>Początek IX księgi Epistulae ad familiares („Listów do przyjaciół”). Druk: Hieronymus Scotus, Wenecja, rok 1545. W środkowej kolumnie drzeworyt przedstawiający piszącego Cycerona. Poniżej humanistyczny <a href="/wiki/Komentarz_(gatunek_literacki)" title="Komentarz (gatunek literacki)">komentarz</a> do tekstu</figcaption></figure> Po upływie kadencji, 29 grudnia 63 roku, Cyceron złożył urząd. Nowy trybun ludowy <a href="/wiki/Kwintus_Cecyliusz_Metellus_Nepos_M%C5%82odszy" title="Kwintus Cecyliusz Metellus Nepos Młodszy">Metellus Nepos</a> zaatakował byłego konsula, zarzucając mu egzekucje obywateli rzymskich bez wyroku sądowego. Za kampanią przeciwko Cyceronowi stał Juliusz Cezar. Sprawa była skomplikowana, ponieważ senat miał prawo ferować wyroki śmierci tylko w przypadku zagrożenia państwa. W mowie do senatu, tak zwanej mettelinie, Cyceron argumentował, że spisek Katyliny był właśnie tego typu przypadkiem, a senat podzielił jego poglądy w kolejnej uchwale<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989221-95">[93]</a>. Cyceron powrócił do pracy w sądach. Bronił między innymi oskarżonego o udział w spisku Publiusza Korneliusza Sullę, greckiego poetę <a href="/wiki/Aulus_Licinius_Archias" title="Aulus Licinius Archias">Archiasa</a> i byłego pretora Lucjusza Waleriusza Flakkusa<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989227-96">[94]</a>. Napisał też kilka dzieł poświęconych dziejom własnego konsulatu, prozą i wierszem<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989243-97">[95]</a>. Rósł jego majątek. W 62 roku kupił dom na Palatynie, w następnych latach posiadłości w Ancjum, Pompejanum i Formiae<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989250-98">[96]</a>. Na wieść o zawarciu w roku 60 pierwszego triumwiratu (między Cezarem, Pompejuszem i <a href="/wiki/Marek_Licyniusz_Krassus" title="Marek Licyniusz Krassus">Krassusem</a>) usunął się z życia publicznego. Konsekwentnie odmawiał przyjęcia jakiegokolwiek urzędu. Przywództwo obozu republikańskiego objął Katon<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989248-99">[97]</a>, natomiast Cyceron zajął się studiami nad literaturą i nauką grecką<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989253-100">[98]</a>. Dla Cezara pozostawał jednak Cyceron potencjalnie niebezpiecznym przeciwnikiem. Gdy w roku 58 jego wojska obozowały pod Rzymem, trybun ludowy <a href="/wiki/Publiusz_Klodiusz_Pulcher" title="Publiusz Klodiusz Pulcher">Publiusz Klodiusz Pulcher</a> przedstawił skierowany przeciwko Cyceronowi projekt uchwały, zgodnie z którym za skazanie obywatela rzymskiego bez wyroku sądowego groziło wygnanie. Projekt został odrzucony przez senat, jednak trybun zwołał poza miastem, w obozie wojskowym, nielegalne zgromadzenie ludowe (tzw. contio), na którym Cezar nakłonił urzędujących konsulów do zatwierdzenia uchwały bez zgody senatu. Następnego dnia senatorzy na znak protestu ubrali czarne togi, ale sprawa została przesądzona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989268-101">[99]</a>. Cyceron postanowił opuścić Rzym przed wejściem w życie nowego prawa, dobrowolnie udając się na wygnanie. Jednak to nie wystarczyło jego wrogom. Skonfiskowano mu majątek, zburzono dom na Palatynie, willę pod Formiami i willę tuskulańską. Dzieci Cycerona nie znalazły się w zupełnej nędzy tylko dlatego, że Terencja posiadała skromny własny majątek. Cyceron mógł się wprawdzie pocieszać, że ustawa o jego wygnaniu nie została uchwalona legalnie, niemniej nie chciał i nie mógł nic przeciwko niej zrobić<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989271-102">[100]</a>. W maju osiedlił się w <a href="/wiki/Durr%C3%ABs" title="Durrës">Dyrrachium</a>, w <a href="/wiki/Epir" title="Epir">Epirze</a>, gdzie żył na koszt przyjaciół. Listy, które stamtąd pisał, świadczą o pogłębiającej się depresji<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989272-103">[101]</a>. Piszesz, moja Terencjo, że zamierzasz sprzedać swoją posiadłość (...) Zaklinam cię, zastanów się, co dalej? Jeśli los dalej nas będzie prześladował, co stanie się z naszym biednym chłopcem? Nie mogę pisać – tak wielka jest siła łez – nie chcę i ciebie do łez doprowadzić. Jedno tylko jeszcze napiszę: jeśli nasi przyjaciele spełnią obowiązek przyjaźni, nie zabraknie pieniędzy, jeśli go nie spełnią, ty swoimi pieniędzmi niczego nie dokażesz. W imię naszego nieszczęsnego losu bacz, byśmy nie zgubili do reszty i tak już zgubionego chłopca<a href="#cite_note-104">[102]</a>. <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Franciabigio_TriunfCicero.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Franciabigio_TriunfCicero.jpg/220px-Franciabigio_TriunfCicero.jpg" decoding="async" width="220" height="197" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Franciabigio_TriunfCicero.jpg/330px-Franciabigio_TriunfCicero.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Franciabigio_TriunfCicero.jpg/440px-Franciabigio_TriunfCicero.jpg 2x" data-file-width="1061" data-file-height="950" /></a><figcaption>Tryumfalny powrót Cycerona z wygnania. Fresk <a href="/wiki/Franciabigio" title="Franciabigio">Franciabigio</a> z około 1520 roku. <a href="/w/index.php?title=Villa_Medici&action=edit&redlink=1" class="new" title="Villa Medici (strona nie istnieje)">Villa Medici</a>, <a href="/wiki/Poggio_a_Caiano" title="Poggio a Caiano">Poggio a Caiano</a></figcaption></figure> 1 stycznia 57 roku, pod nieobecność Cezara, senat uchwalił odwołanie Cycerona z wygnania. Jednak zwołane dla zatwierdzenia tej decyzji zgromadzenie ludowe zostało rozbite przez bojówki <a href="/wiki/Publiusz_Klodiusz_Pulcher" title="Publiusz Klodiusz Pulcher">Klodiusza</a>. Na ulicach Rzymu wybuchły krwawe walki między zwolennikami Cezara i Klodiusza a bojówkami, które zorganizował w obronie senatu i Cycerona inny trybun ludowy, <a href="/wiki/Tytus_Anniusz_Milon" title="Tytus Anniusz Milon">Tytus Anniusz Milon</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989279–280-105">[103]</a>. W czerwcu sprawę Cycerona senat powierzył do rozpatrzenia miastom i mieszkańcom prowincji. Wezwano ich równocześnie do stawienia się w Rzymie i osłonięcia „autorytetu senatu”. W całej Italii odbyły się demonstracje, których uczestnicy domagali się powrotu wygnańca. Zwolennicy Cezara zostali zmajoryzowani przez napływającą do stolicy ludność miast italskich. Sprawę Cycerona poparł Pompejusz. W senacie na czterystu siedemnastu obecnych, czterystu szesnastu opowiedziało się za wnioskiem. 4 sierpnia 57 roku jedno z najbardziej tłumnych zgromadzeń ludowych w historii Rzymu, przy powszechnym aplauzie, uchwaliło wezwanie Cycerona do natychmiastowego powrotu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989281–282-106">[104]</a>. 5 sierpnia Cyceron stanął w Italii. Podróż z <a href="/wiki/Brindisi" title="Brindisi">Brundisium</a> do Rzymu, która trwała cały miesiąc, przerodziła się w wielką demonstrację w obronie wartości republikańskich<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989282-107">[105]</a>. Widziałem nieprzerwany ciąg ludzi zgromadzonych z całej Italii. Nie było miejscowości ani municypium, prefektury czy kolonii, skąd nie przychodzono by z gratulacjami. Cóż mam powiedzieć o przyjęciu w rozmaitych miejscowościach? O zbiegowisku ludzkim w miastach? O pojawianiu się ojców rodzin wraz z żonami i dziećmi? (...) Ten jeden dzień mojego powrotu staje mi za nieśmiertelność, kiedy widziałem senat i lud rzymski wychodzący na moje spotkanie, kiedy mi się zdawało, że sam Rzym poruszony z posad wyszedł, by powitać swego zbawcę. Tak mię przyjął, że wydawało się, iż cieszą się nie tylko wszyscy mężczyźni i kobiety wszystkich warstw i wszelkiego wieku i stanu, wszelkiego stopnia majątkowego i urodzenia, lecz nawet same mury, mieszkania i świątynie miasta<a href="#cite_note-108">[106]</a>. 4 września Cyceron wjechał na złoconym rydwanie do Rzymu i złożył bogom na Kapitolu dzięki za powrót do ojczyzny. Nazajutrz, na uroczystym posiedzeniu, dziękował senatowi i urzędnikom, którzy się przyczynili do jego odwołania. Senat przywrócił mu majątek i przyznał odszkodowanie za zburzone budynki. Wygłoszona z tej okazji mowa O domu swoim jest niewątpliwie jedną z najlepszych i najbardziej wzruszających, jaką skomponował<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989283–285-109">[107]</a>. W mowie do obywateli, którzy domagali się jego przemówienia na Forum, podziękował całemu ludowi rzymskiemu za to, że go wydźwignął z nieszczęścia i podniósł w godności'<a href="#cite_note-110">[108]</a>. Wyjaśnił, że poszedł dobrowolnie na wygnanie dla dobra Republiki, unikając rozlewu krwi<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989285-111">[109]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kompromis_z_triumwirami">Kompromis z triumwirami</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Kompromis z triumwirami" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kompromis z triumwirami">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:M-T-Cicero.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/M-T-Cicero.jpg/220px-M-T-Cicero.jpg" decoding="async" width="220" height="296" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/M-T-Cicero.jpg/330px-M-T-Cicero.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/M-T-Cicero.jpg/440px-M-T-Cicero.jpg 2x" data-file-width="709" data-file-height="953" /></a><figcaption>Popiersie Cycerona według rzymskiego oryginału. <a href="/wiki/Bertel_Thorvaldsen" title="Bertel Thorvaldsen">Bertel Thorvaldsen</a>, <a href="/wiki/Muzeum_Thorvaldsena" title="Muzeum Thorvaldsena">Thorvaldsen Museum</a>, Kopenhaga</figcaption></figure> Po powrocie do Rzymu zajął się odbudową majątku, uczestniczył w obradach senatu i wznowił pracę w sądach. Bronił w procesach politycznych przeciwników Cezara – <a href="/w/index.php?title=Lucjusz_Kalpurniusz_Bestia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lucjusz Kalpurniusz Bestia (strona nie istnieje)">Lucjusza Kalpurniusza Bestię</a>, <a href="/w/index.php?title=Publiusz_Sestiusz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Publiusz Sestiusz (strona nie istnieje)">Sestiusza</a> oraz <a href="/w/index.php?title=Marek_Celiusz_Rufus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marek Celiusz Rufus (strona nie istnieje)">Celiusza Rufusa</a>. Jego autorytet powodował, że senat czy zgromadzenie ludowe podejmowały decyzje za radą Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989289–296-112">[110]</a>. Gdy w maju 56 roku przedłożył projekt uchwały znoszącej reformę rolną, uchwaloną w czasie jego wygnania pod naciskiem Cezara, <a href="/wiki/I_triumwirat" title="I triumwirat">triumwirowie</a> spotkali się w <a href="/wiki/Lukka" title="Lukka">Luce</a>, aby ustalić, jakie kroki zastosować wobec Cycerona. Marsz na Rzym ich wojsk był wówczas mało realny, zdecydowali się więc zawrzeć z mówcą kompromis. Ustrój republikański Rzymu miał zostać zachowany, a senat nadal sprawować władzę nad Rzymem i Italią; Cyceron miał natomiast powstrzymać się przed uderzaniem w interesy Cezara, Pompejusza i Krassusa oraz wycofać wszystkie projekty uchwał, które tym interesom zagrażały. Cyceron, który za wszelką cenę chciał powstrzymać wojnę domową, zdecydował się zaakceptować takie kompromisowe rozwiązanie<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989299-113">[111]</a>. Po zjeździe w Luce stanowisko polityczne Cycerona uległo zmianie. Nie tylko już nie występował przeciw triumwirom, lecz zaczął ich nawet popierać. Już w drugiej połowie maja na posiedzeniu senatu postawił wniosek o przyznanie Cezarowi dziesięciu legatów oraz wypłacenie żołdu legionom zaciągniętym przez niego na własną rękę. Jeszcze dalej posunął się z początkiem czerwca, kiedy w mowie De haruspicum responso wzywał do zgody między tymi, „którzy bezsprzecznie więcej mogą”, to jest triumwirami, a tymi, „którzy nie mają tak wielkiej siły”, czyli obrońcami republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989301-114">[112]</a>. W sposób zdecydowany poparł Cyceron politykę triumwirów w Mowie o prowincjach konsularnych. Gdyby za konsularne przyjęto obie Galie, Cezar zobowiązany byłby te prowincje opuścić. Cyceron przyznał, że z punktu widzenia politycznego powinien był nadal pozostać przeciwnikiem Cezara. Jednakże muszę uznać działalność Cezara w Galii za korzystną dla państwa. Miłość moja do Rzeczypospolitej, dawna i stała, godzi mnie obecnie z Cezarem (...) Czyż mogę być nieprzyjacielem tego, którego listy, sława i wieści cieszą codziennie moje uszy nowymi nazwami ludów, szczepów, krajów?<a href="#cite_note-115">[113]</a> Dziś, gdy Cezar aż do Oceanu poskromił wszystkich wrogów, mogą się nawet Alpy zapaść, którymi przyroda nie bez woli bogów osłoniła Italię<a href="#cite_note-116">[114]</a>. Cyceron obrawszy nowy kierunek polityczny, jak mówił, składał dawną nieprzyjaźń do Cezara na ołtarzu ojczyzny<a href="#cite_note-117">[115]</a>. Wszedłszy na drogę współpracy z triumwirami, Cyceron zaczął występować w procesach sądowych jako obrońca ludzi „dynastów”. Pierwszą sprawą tego typu była obrona <a href="/w/index.php?title=Lucjusz_Korneliusz_Balbus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lucjusz Korneliusz Balbus (strona nie istnieje)">Korneliusza Balbusa</a>, oskarżonego o nieprawne korzystanie z obywatelstwa rzymskiego<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989305-118">[116]</a>. Ówczesne listy Cycerona świadczą o rozterkach, jakie przeżywał. Stopniowo zaczął wycofywać się z życia publicznego. W roku 55 miał sporo wolnego czasu, występował bowiem zarówno w senacie, jak w sądzie dość rzadko. Czas ten spędzał przeważnie w willach podmiejskich, zajmując się pracą literacką. Im większa była jego niechęć do występowania w sądach w obronie ludzi, „których bronić nie miał ochoty”, tym większą odczuwał potrzebę pozostawienia po sobie jakiegoś trwałego dzieła<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989310-119">[117]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Wycofanie_z_działalności_publicznej">Wycofanie z działalności publicznej</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Wycofanie z działalności publicznej" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wycofanie z działalności publicznej">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:M._Tullii_Ciceronis_De_oratore_liber.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/M._Tullii_Ciceronis_De_oratore_liber.jpg/220px-M._Tullii_Ciceronis_De_oratore_liber.jpg" decoding="async" width="220" height="338" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0d/M._Tullii_Ciceronis_De_oratore_liber.jpg 1.5x" data-file-width="312" data-file-height="480" /></a><figcaption>Pierwsza strona De oratore (O mówcy). Rękopis sporządzony w północnej Italii około 1400 (<a href="/wiki/Muzeum_Brytyjskie" title="Muzeum Brytyjskie">Muzeum Brytyjskie</a>, Londyn)</figcaption></figure> W roku 55 napisał pierwszą wielką pracę teoretyczną – De oratore („O mówcy”) – w którym objaśnił, na czym polega sztuka pisania i przemawiania. Cyceron nawiązał do wzorów dialogu platońskiego i do pism Arystotelesa, tworząc w ten sposób utwór żywy i interesujący<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989311-120">[118]</a>. Prawidła greckiej retoryki ilustrowane są w dialogu przykładami zaczerpniętymi z praktyki rzymskiego życia politycznego. Mimo że dzieło oparte jest na doskonałej znajomości greckiej teorii, góruje ono nad specjalistyczną literaturą ścisłym powiązaniem z życiem i praktyką<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989314-121">[119]</a>. Wobec opanowania życia politycznego przez triumwirów, rola polityczna Cycerona w roku 54 była już znikoma – przemówił w senacie tylko raz. Również jego działalność w charakterze obrońcy sądowego była sporadyczna. Skupił się na pracy nad drugim wielkim dziełem – De re publica („O Rzeczypospolitej”)<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989314-121">[119]</a>. Przykładał do niego wielką wagę, tak że ukończył je dopiero po prawie dwóch latach, w roku 52. Z sześciu ksiąg tego utworu, który był wielką pochwałą <a href="/wiki/Republika_rzymska" title="Republika rzymska">republiki rzymskiej</a>, zachowały się jedynie fragmenty. Cyceron wyłożył w nim swoją słynną koncepcję mieszanego ustroju<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989346-122">[120]</a>. De re publica kończyła się w pełni zachowanym <a href="/wiki/Sen_Scypiona" title="Sen Scypiona">Snem Scypiona</a>, fragmentem, który wywarł znaczący wpływ na europejską literaturę i naukę. W podniosłych słowach opowiadał w nim <a href="/wiki/Scypion_Afryka%C5%84ski_M%C5%82odszy" title="Scypion Afrykański Młodszy">Scypion</a>, jak we śnie zjawił mu się <a href="/wiki/Scypion_Afryka%C5%84ski_Starszy" title="Scypion Afrykański Starszy">Scypion Starszy</a>, uniósł w niebieskie przestworza i zapewnił, że wszyscy, którzy przysłużyli się ojczyźnie żyją szczęśliwie w niebie. Potem pojawił się ojciec Scypiona, <a href="/wiki/Lucjusz_Emiliusz_Paulus_Macedo%C5%84ski" title="Lucjusz Emiliusz Paulus Macedoński">Emiliusz Paulus</a> – wskazał na <a href="/wiki/Droga_Mleczna" title="Droga Mleczna">Drogę Mleczną</a> i małą w stosunku do niej, kulistą Ziemię. Cyceron wyraził w tych kilku akapitach swoje przekonanie o nieśmiertelności <a href="/wiki/Dusza_(filozofia)" title="Dusza (filozofia)">duszy</a> tych, którzy zasłużyli się ojczyźnie<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989350-123">[121]</a>. O ile De re publica w maju 51 roku była „w rękach wszystkich”, o tyle napisany w tym roku dialog De legibus („O prawach”) nie został ukończony, ani wydany za życia Cycerona. Zachowały się jedynie trzy pierwsze księgi i nieliczne fragmenty z księgi czwartej i piątej. Sam pomysł zaczerpnięty był z <a href="/wiki/Platon" title="Platon">Platona</a>, jednak Cyceron opiera się w swojej pracy na prawach republiki rzymskiej. Dzieło to jest jednym z podstawowych źródeł dla poznania rzymskich praw i obyczajów<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989353-124">[122]</a>. Cyceron sformułował w nim słynną tezę, że prawo nie powstało drogą umowy, lecz jest oparte na <a href="/wiki/Rozum" title="Rozum">rozumie</a>, który jest wrodzony wszystkim ludziom i dany od Boga. <a href="/wiki/Prawo_natury" title="Prawo natury">Źródłem prawa jest więc „natura”</a>, której pochodzenie jest boskie<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989354-125">[123]</a>. Po śmierci <a href="/wiki/Marek_Licyniusz_Krassus" title="Marek Licyniusz Krassus">Krassusa</a>, w roku 53, Cycerona wybrano do kolegium <a href="/wiki/Augur" title="Augur">augurów</a>. Czuł się tym wyróżnieniem zaszczycony, poważnie też podszedł do nowych obowiązków. Z wielką powagą przyswoił sobie przekazywane ustnie zasady rzymskiego kapłaństwa, przestudiował też dotychczasową literaturę jemu poświęconą – zwłaszcza Libri augurale <a href="/wiki/Appiusz_Klaudiusz_Pulcher_(konsul_143_p.n.e.)" title="Appiusz Klaudiusz Pulcher (konsul 143 p.n.e.)">Appiusza Klaudiusza Pulchera</a>, którymi się zachwycał. Po dziewięciu latach kapłaństwa swoimi doświadczeniami i wiedzą na ten temat podzielił się Cyceron w dziele De divinatione<a href="#cite_note-CITEREFBrożek1969195-126">[124]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Proces_Milona">Proces Milona</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Proces Milona" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Proces Milona">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Cicero_-_Palazzo_di_Giustizia.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Cicero_-_Palazzo_di_Giustizia.jpg/220px-Cicero_-_Palazzo_di_Giustizia.jpg" decoding="async" width="220" height="430" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5f/Cicero_-_Palazzo_di_Giustizia.jpg 1.5x" data-file-width="224" data-file-height="438" /></a><figcaption>XIX-wieczny pomnik Cycerona jako prawnika. Rzymski Pałac Sprawiedliwości (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_w%C5%82oski" title="Język włoski">wł.</a> Palazzo di Giustizia)</figcaption></figure> Z początkiem 52 roku Cyceron musiał przerwać prace literackie, aby bronić <a href="/wiki/Tytus_Anniusz_Milon" title="Tytus Anniusz Milon">Milona</a>, przewodzącego ulicznym bojówkom broniącym senatu. Milon zabił Klodiusza, który z kolei przewodził bojówkom stojącym po stronie triumwirów. Cyceron znalazł się w bardzo trudnej sytuacji – nie popierał przemocy, ale nie mógł porzucić człowieka, któremu wiele zawdzięczał. 8 kwietnia Forum wypełnione było zwolennikami triumwirów. Obok stały pod bronią oddziały Pompejusza. Cyceron, który zawsze miał tremę przed publicznymi wystąpieniami, był zdenerwowany. Jak przyznał, „nowy kształt nowego sądu przerażał jego oczy”. Po pierwszych słowach podniosły się krzyki. Wtedy wkroczyły oddziały Pompejusza, by zapewnić porządek – byli ranni i zabici. Cyceron musiał przerwać, a kiedy zaczął na nowo, podniósł się kolejny tumult. Cyceron nie umiał opanować nerwów, mowa wypadła blado, a Milon został skazany i udał się na wygnanie do Marsylii<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989342–343-127">[125]</a>. Chcąc się zrehabilitować, Cyceron opracował na piśmie nową mowę (Pro Milone), która się zachowała i jest uważana za szczyt kunsztu oratorskiego. Przebywający na wygnaniu Milon miał podobno powiedzieć, że nie jadałby ryb w Marsylii, gdyby Cyceron istotnie taką mowę wypowiedział. Już <a href="/wiki/Kwintylian" title="Kwintylian">Kwintylian</a> nazwał ją „najpiękniejszą i najsławniejszą”. Przez wieki była przytaczana w podręcznikach retoryki i prawa jako wzorcowy przykład obrony oskarżonego, którego winy nie sposób zaprzeczyć. Cyceron przyznawał, że Milon zabił Klodiusza, lecz starał się uprawdopodobnić tezę, że to nie Milon na Klodiusza, lecz Klodiusz na Milona przygotował zasadzkę, zatem Milon działał w obronie własnej<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989344-128">[126]</a>. Z procesem Milona łączyły się jeszcze dwa inne, w których Cyceron odniósł sukces. Pierwszy to obrona Saufejusza, który na rozkaz Milona miał pozbawić życia Klodiusza. Drugi to oskarżenie trybuna ludowego <a href="/w/index.php?title=Munacjusz_Plankus_Bursa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Munacjusz Plankus Bursa (strona nie istnieje)">Munacjusza Plankusa Bursy</a>, który przez cały okres swego trybunatu atakował zarówno Milona, jak i Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989345-129">[127]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Namiestnik_i_imperator">Namiestnik i imperator</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Namiestnik i imperator" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Namiestnik i imperator">edytuj kod</a>]</div> W roku 51 Cyceron nie mógł się już dłużej uchylać od obowiązku, który spoczywał na byłym konsulu – objęciu namiestnictwa jednej z prowincji. Drogą losowania wyznaczono mu <a href="/wiki/Cylicja" title="Cylicja">Cylicję</a>, która graniczyła z <a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Part%C3%B3w" title="Królestwo Partów">państwem Partów</a>. Dwa lata wcześniej w bitwie z Partami <a href="/wiki/Bitwa_pod_Carrhae" title="Bitwa pod Carrhae">pod Carrhae</a> zginął <a href="/wiki/Marek_Licyniusz_Krassus" title="Marek Licyniusz Krassus">Krassus</a>, Cyceron mógł się więc spodziewać, że czekają na niego nie tylko obowiązki administracyjne, ale także wojskowe<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989357-130">[128]</a>. Edykt Cycerona, który ogłosił w Cylicji, stanowił, że miasta azjatyckie winny się rządzić własnymi prawami. Sprawa, z której był szczególnie dumny, to pomoc miastom, uginającym się pod ciężarem długów. Na podstawie edyktu miastom nie wolno było pokrywać wydatków związanych z wyjazdami delegacji do Rzymu. „Wzmacniające środki” polegały więc przede wszystkim na zwolnieniu miast z wydatków związanych z utrzymaniem namiestnika i jego świty. Cyceron surowo zwalczał korupcję wśród urzędników. Ani Cylicja, ani inne miasta azjatyckie nie utrzymywały też, zgodnie z zarządzeniem Cycerona, wojska rzymskiego<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989373-131">[129]</a>. Surowa, ale sprawiedliwa polityka budżetowa Cycerona spowodowała, że kończył on swoje rządy namiestnikowskie ze znaczną nadwyżką finansową, z której część – zgodnie z ówczesnym prawem – przypadła mu osobiście<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989378-132">[130]</a>. W końcu sierpnia 51 roku Partowie wkroczyli na terytorium rzymskie. Cyceron nie wiedział, co jest celem ataku, więc przeprowadził swoje legiony z Cylicji, wzdłuż gór <a href="/wiki/Taurus_(g%C3%B3ry_w_Turcji)" title="Taurus (góry w Turcji)">Taurus</a>, do <a href="/wiki/Kapadocja" title="Kapadocja">Kapadocji</a>, którą uważał za najbardziej zagrożoną<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989366-133">[131]</a>. Tymczasem celem ataku okazała się <a href="/wiki/Syria_(prowincja_rzymska)" title="Syria (prowincja rzymska)">Syria</a>, gdzie garnizon rzymski był oblegany w <a href="/wiki/Antiochia" title="Antiochia">Antiochii</a>. Cyceron ruszył z odsieczą – 5 października był w <a href="/wiki/Tarsus_(miasto)" title="Tarsus (miasto)">Tarsie</a>, 8 października w syryjskiej <a href="/wiki/Mopsuestia" title="Mopsuestia">Mopsuesti</a>, a po forsownym marszu już 10 października pod Epifanią. Partowie, którzy oblegali stolicę Syrii, wycofali się na wieść o zbliżaniu się odsieczy, a kwestor Kassjusz z częścią wojsk udał się w pościg za nimi<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989369-134">[132]</a>. Ponieważ, po ataku Partów, sprzyjające im szczepy górskie powstały przeciw władzy rzymskiej, Cyceron postanowił je spacyfikować. Dwunastego października ruszyłem z wojskiem nie obciążonym bagażami i nazajutrz o świcie stanąłem na szczycie gór <a href="/wiki/G%C3%B3ry_Nur" title="Góry Nur">Amanu</a>. Tu podzieliłem kohorty i oddziały posiłkowe. Jedną grupą dowodził wraz ze mną mój brat jako legat, drugą legat Gajusz Pomptinus, trzecią Marek Anneusz i Lucjusz Tulliusz. Napadliśmy na większość szczepów znienacka i odciąwszy im drogę wycięliśmy ich w pień albo wzięli do niewoli. Zdobyliśmy Eranę, główną miejscowość Amanu, podobniejszą raczej do miasta niż do wsi, a także Sepyrę i Kommoryn, leżące w części opanowanej przez Pomptinusa. Broniły się dzielnie od świtu aż do czwartej po południu. Zabiwszy wielu nieprzyjaciół, zdobyliśmy również sześć innych zameczków, wiele też spaliliśmy<a href="#cite_note-135">[133]</a>. 17 października wojsko obwołało Cycerona <a href="/wiki/Imperator" title="Imperator">imperatorem</a>, co w nomenklaturze republiki oznaczało godność naczelnego wodza. Do laurów mówcy przybyły laury wojownika<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989369-134">[132]</a>. Wspominając kilka dni postoju na miejscu dawnego obozu <a href="/wiki/Aleksander_Macedo%C5%84ski" title="Aleksander Macedoński">Aleksandra Wielkiego</a>, Cyceron żartował z tego nowego tytułu: był to trochę lepszy wódz ode mnie<a href="#cite_note-136">[134]</a>. 18 października wkroczył do niepodlegającej Rzymowi części Cylicji i podbił ją. Ponieważ mieszkańcy Pindenissus dawali schronienie zbiegłym od nas niewolnikom i oczekiwali niecierpliwie przybycia Partów, uznałem, że dla honoru państwa rzymskiego powinnością moją było poskromić ich zuchwałość, aby przez to tym łatwiej przełamać opór innych, niechętnych naszemu panowaniu<a href="#cite_note-137">[135]</a>. Na wieść o zwycięstwach Cycerona senat uchwalił dziękczynną suplikację<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989370-138">[136]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Wojna_domowa">Wojna domowa</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Wojna domowa" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wojna domowa">edytuj kod</a>]</div> Jeszcze w Cylicji Cyceron otrzymał pierwsze wieści o konflikcie między Cezarem a <a href="/wiki/Pompejusz" title="Pompejusz">Pompejuszem</a>. W liście do Attyka jesienią 50 roku stwierdził<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989380-139">[137]</a>: zanosi się na wielką między nimi walkę i (...) jeżeli ten sam bóg, który nad spodziewanie nasze uwolnił nas od wojny z Partami, nie spojrzy łaskawie na Rzeczpospolitą, nadejdzie wojna tak straszna, jakiej jeszcze nie było<a href="#cite_note-140">[138]</a>. W grudniu, gdy stanął w Italii, Cezar właśnie przekroczył ze swoimi wojskami Alpy<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989382-141">[139]</a>. 4 stycznia 49 roku Cyceron wziął udział w obradach senatu, na których usilnie namawiał do dalszych rozmów pokojowych. Większość senatorów poparła jednak Pompejusza, przegłosowano mobilizację. Cyceronowi wyznaczono nadzór nad poborem rekruta w okręgu <a href="/wiki/Kapua" title="Kapua">Kapui</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989385–386-142">[140]</a>. Nie wypełniał tych obowiązków zbyt gorliwie, starał trzymać się na uboczu i wysuwał kolejne propozycje pokojowe<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989393-143">[141]</a>. Przesłał 5 lutego list do Cezara z zapewnieniem, że nie bierze udziału we wrogich mu poczynaniach oraz wezwał go „by miał wzgląd na dobro ojczyzny” i pogodził się z Pompejuszem. Cezar, nie pytając o zgodę, opublikował ten prywatny list i starał się utrzymać Cycerona w roli mediatora<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989395-144">[142]</a>. 28 marca spotkali się w <a href="/wiki/Formia" title="Formia">Formii</a>, ale Cyceron nie zaakceptował opanowania Italii przez Cezara i odmówił przyjazdu do Rzymu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989396-145">[143]</a>. Gdy Cezar walczył z wojskami wiernymi Pompejuszowi w Hiszpanii, Cyceron umacniał się w przekonaniu, że powinien opuścić Italię. Armię Cezara i ludzi go popierających uważał za „zbiorowisko łotrów gotowych na wszystko”. Rządzący w imieniu Cezara Marek Antoniusz doprowadził go do wściekłości i przyspieszył dojrzewającą decyzję o wyjeździe<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989401-146">[144]</a>. W drugiej połowie 49 roku Cyceron był już w Grecji u boku Pompejusza, ale także wobec niego i jego stronników pozostawał bardzo krytyczny<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989402-147">[145]</a>. W początkach 48 roku, zniechęcony daremnymi staraniami o pokój, osiadł w Epirze i czekał na zakończenie walk<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989403-148">[146]</a>. Po <a href="/wiki/Bitwa_pod_Farsalos" title="Bitwa pod Farsalos">klęsce Pompejusza pod Farsalos</a> uznał wojnę za rozstrzygniętą. Niewiele się zastanawiając, powrócił w połowie października do Italii<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989409-149">[147]</a>. W tym okresie zaczęły się psuć stosunki Cycerona z Terencją, z którą przeżył na ogół zgodnie trzydzieści dwa lata i która zawsze była jego podporą. Tej ambitnej i samodzielnej kobiecie, która niejednokrotnie wpływała na decyzje męża, coraz mniej podobał się jego dość beztroski stosunek do pieniędzy. W czasie wojny domowej więzy łączące dotąd małżeństwo coraz bardziej się rozluźniały, aż doszło do rozwodu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989412–414-150">[148]</a>. Tymczasem Cezar, któremu zależało na pozyskaniu wielkiego mówcy, w kwietniu 47 roku wysłał z Egiptu uprzejmy list do Cycerona, zapewniając go, że „może pozostać takim samym jak zawsze”. Pozwolił mu także na używanie tytułu imperatora<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989415-151">[149]</a>. 25 września Cezar wylądował w Italii. Spotkanie Cycerona ze zwycięskim Cezarem opisał szczegółowo <a href="/wiki/Plutarch" title="Plutarch">Plutarch</a>. A kiedy wreszcie nadeszła wiadomość, że Cezar wpłynął do Tarentu i stamtąd maszeruje lądem do Brundisium, Cyceron wyruszył mu naprzeciw, nie tracąc bynajmniej nadziei, choć wstydem przejmowała go myśl, że wobec tylu świadków wystawi się na próbę w spotkaniu ze zwycięskim przeciwnikiem. Tymczasem nie musiał ani powiedzieć, ani zrobić nic upokarzającego. Cezar bowiem, zobaczywszy z daleka, że Cyceron wyprzedza innych, idąc mu naprzeciw, zsiadł z konia, przyjaźnie go pozdrowił i z nim tylko rozmawiając, przeszedł spory szmat drogi<a href="#cite_note-152">[150]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pod_rządami_Cezara">Pod rządami Cezara</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Pod rządami Cezara" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pod rządami Cezara">edytuj kod</a>]</div> W październiku 47 roku powrócił po ponad pięciu latach do Rzymu. Miasto opanowane było przez zwolenników Cezara, a obecność tam Cycerona była tolerowana o tyle, o ile nie przeciwstawiał się polityce dyktatora. Większość przyjaciół i dotychczasowych współpracowników zginęła, bądź przebywała na wygnaniu. Osamotniony, rozwiedziony Cyceron nawiązał kontakt z dawnymi znajomymi – <a href="/wiki/Marek_Terencjusz_Warron" title="Marek Terencjusz Warron">Warronem</a> oraz <a href="/wiki/Marek_Juniusz_Brutus" title="Marek Juniusz Brutus">Markiem Juniuszem Brutusem</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989417–418-153">[151]</a>. Nie mając żadnych obowiązków i nie znajdując przyjemności w obcowaniu ze zwolennikami Cezara, postanowił<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989419-154">[152]</a> pojednać się ze swoimi dawnymi przyjaciółmi, z książkami<a href="#cite_note-155">[153]</a>. W jednym z ówczesnych listów opisał swój dość ponury i monotonny tryb życia: rano przychodzi do mnie z pozdrowieniem wielu patriotów, ale ci są smutni; przychodzą i ci spośród radosnych zwycięzców, którzy mnie szczególnie szanują i poważają. Po tych odwiedzinach zasiadam do książek i czytam lub piszę. Przychodzą także ludzie, którzy chcą coś ode mnie posłyszeć, jak gdybym był uczonym człowiekiem tylko dlatego, że trochę więcej od nich umiem. Potem czas wolny poświęcam pielęgnacji ciała. Ojczyznę moją opłakałem gorzko i dłużej, niż kiedykolwiek matka opłakiwała jedynego syna<a href="#cite_note-156">[154]</a>. W liście do dawnego przyjaciela, Serwiusza Sulpicjusza, wyjaśnił: odkąd stwierdziłem, że sztuka, której się pilnie poświęcałem, nie ma znaczenia ani w senacie, ani na forum, całą swą uwagę i pracę poświęciłem filozofii<a href="#cite_note-157">[155]</a>. Zimą 46 roku zdecydował się opracować historię rzymskiej wymowy w formie dialogu i opatrzyć ją na cześć przyjaciela tytułem Brutus. To dzieło, napisane w ciągu trzech miesięcy, nie miało precedensu w dotychczasowej literaturze. Cyceron nie uzależniał ocen od osobistej sympatii czy przynależności mówców do obozów politycznych, przedstawił ich galerię od największych do zupełnie poślednich. Nie zabrakło podtekstów politycznych, gdyż problemy literackie nie pozwoliły Cyceronowi zapomnieć o nurtującym go niepokoju. W dyskusjach przebija żal nie tylko nad upadkiem wspaniałej retoryki, ale również nad końcem republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989419–420-158">[156]</a>. Bezpośrednio po Brutusie napisał Paradoxa stoicorum („Paradoksy stoickie”). Teza, że cnota sama przez się wystarcza do szczęścia, była dla Cycerona pocieszeniem. Postanowił wykazać, że dobrem jest jedynie to, co piękne; że cnota wystarcza do osiągnięcia szczęścia; że wszystkie przewinienia i cnoty są równe; że każdy głupiec jest szaleńcem; że jedynie mędrzec jest wolny; że jedynie mędrzec jest bogaty; że jedynie mędrzec jest obywatelem, podczas gdy głupcy są wygnańcami. Tezy te starał się udowodnić, posługując się przykładami z rzymskiego życia politycznego i własnych doświadczeń. Tezą o „wolności prawdziwej” bronił, tak jak wówczas mógł i potrafił, wolności politycznej ludzi, którzy musieli żyć pod dyktaturą Cezara, czyli „w niewoli”<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989421-159">[157]</a>. <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:CiceroBust.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/CiceroBust.jpg/220px-CiceroBust.jpg" decoding="async" width="220" height="317" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/CiceroBust.jpg 1.5x" data-file-width="314" data-file-height="453" /></a><figcaption>Popiersie Cycerona w wieku około 60 lat. Prawdopodobnie wykonane w I wieku. Muzeum <a href="/wiki/Prado" title="Prado">Prado</a> w Madrycie</figcaption></figure> Jeszcze zanim opublikował Brutusa, około 20 kwietnia 46 roku, nadeszła wiadomość o <a href="/wiki/Bitwa_pod_Tapsus" title="Bitwa pod Tapsus">bitwie pod Tapsus</a> w Afryce i pogromie resztek pompejańczyków. Według relacji Cycerona, życie w stolicy w tych dniach nie było przyjemne, gdyż cezarianie pysznili się zwycięstwem i patrzyli na innych jak na zwyciężonych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989422-160">[158]</a>. Cyceron zastanawiał się w liście do Warrona nad planami na przyszłość. Jeśliby nas ktoś chciał użyć do odbudowania Rzeczypospolitej nie tylko jako budowniczych, lecz nawet jako cieślów, ociągać się nie będziemy, owszem, z ochotą się stawimy. Jeżeli nikt naszej pomocy potrzebować nie będzie, nie przestaniemy pisać i czytać dzieł o polityce, służąc Rzeczypospolitej jeśli nie w senacie i na forum, to przynajmniej nauką, dziełami i badaniami, odnoszącymi się do praw i obyczajów<a href="#cite_note-161">[159]</a>. Aby uczcić pamięć długoletniego przyjaciela, obok Cycerona najważniejszego lidera stronnictwa republikańskiego, z początkiem lipca ukończył <a href="/wiki/Pochwa%C5%82a_Katona" title="Pochwała Katona">Pochwałę Katona</a>. Wstrzymał się jednak z jej publikacją, bowiem z Afryki do Rzymu wrócił zwycięski Cezar<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989423-162">[160]</a>. Cyceron starał się wykorzystywać swoją sławę dla obrony tych z jego przyjaciół i sojuszników politycznych, którzy przeżyli wojnę i przebywali na wygnaniu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989428-163">[161]</a>. We wrześniu po raz pierwszy od siedmiu lat przemówił w senacie, dziękując Cezarowi za łaskę okazaną Markowi Marcellusowi. W listopadzie powrócił do pracy w sądach i zaczął bronić ludzi oskarżonych przez dyktatora. Pierwszą tego typu sprawą była obrona Kwintusa Ligariusza, którą zrelacjonował Plutarch: a kiedy Cyceron podjął się obrony Ligariusza, Cezar miał podobno powiedzieć do swoich przyjaciół: „Cóż szkodzi po dłuższej przerwie posłuchać znów mowy Cycerona? Tamten i tak jest już dawno osądzony jako nikczemnik i wróg.” Kiedy jednak Cyceron zaczął przemawiać, od razu wywarł silne wrażenie. W miarę jak dalej mówił, wzbudzając coraz to inne uczucia i coraz większy zachwyt, twarz Cezara zaczęła się mienić i ujawniać nurtujące go uczucia. Wreszcie, gdy mówca wspominał o zmaganiach pod Farsalos, Cezar przestał nad sobą panować, z rąk wypadły mu jakieś pisma. Ostatecznie, zniewolony mową, darował winę oskarżonemu<a href="#cite_note-164">[162]</a>. Jeszcze latem 46 roku Cyceron zabrał się do następnego dzieła, które zatytułował Orator („Mówca”). Do dawnych tez, w których podkreślał konieczność ogólnego wykształcenia retora, dodał nowe. Na własnym przykładzie wykazywał, że „prawdziwym mówcą” może być ten tylko, kto swobodnie potrafi się posługiwać wszystkimi stylami. Orator został opublikowany pod koniec 46 roku, a jego kopie były w Rzymie rozchwytywane<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989424-165">[163]</a>. Wobec kilku polemik, jakie wywołało to dzieło, Cyceron opracował krótkie pismo De optimo genere oratorum („O najlepszym rodzaju mówców”). Stwierdził w nim, że przykładem najlepszego retora jest <a href="/wiki/Demostenes" title="Demostenes">Demostenes</a>, który potrafił posługiwać się wszystkimi stylami literackimi. Do dzieła dołączone były przekłady mów Demostenesa, które się nie zachowały<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989436-166">[164]</a>. Po dobrym przyjęciu Oratora, gdy Cezar przebywał w Hiszpanii, Cyceron zdecydował się opublikować Pochwałę Katona. Odniósł niebywały sukces, dzieło było „na ustach wszystkich”. Pobudził innych autorów do wydania własnych „Katonów”, w których wychwalano wartości republikańskie. W odpowiedzi posypały się cezariańskie „Antykatony”<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989436-166">[164]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="W_Tuskulum">W Tuskulum</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: W Tuskulum" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: W Tuskulum">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Tusculum,_villa_Ciceronis.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Tusculum%2C_villa_Ciceronis.jpg/220px-Tusculum%2C_villa_Ciceronis.jpg" decoding="async" width="220" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Tusculum%2C_villa_Ciceronis.jpg/330px-Tusculum%2C_villa_Ciceronis.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Tusculum%2C_villa_Ciceronis.jpg/440px-Tusculum%2C_villa_Ciceronis.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="745" /></a><figcaption>Ruiny rzymskiej willi w <a href="/wiki/Tusculum" title="Tusculum">Tuskulum</a>. Uważane za pozostałości, odbudowanego przez cesarza <a href="/wiki/Trajan" title="Trajan">Trajana</a>, domu Cycerona (fotografia z 1891)</figcaption></figure> Po rozwodzie z Terencją dokuczały Cyceronowi trudności finansowe. Pod koniec 46 roku zaczął myśleć o małżeństwie, które by podreperowało jego stan majątkowy. Swatano go z <a href="/wiki/Pompeja" title="Pompeja">Pompeją</a>, wdową po Faustusie Sulli, oraz inną jeszcze kobietą, której nazwiska w liście nie wymienia<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989437-167">[165]</a>, choć zaznacza: nie widziałem nigdy nic brzydszego<a href="#cite_note-168">[166]</a>. Wybór padł na młodziutką i bogatą sierotę Publilię, której majątkiem się opiekował. Finanse, a nie uroda wybranej – jak to stwierdził w zaginionej biografii Cycerona jego wyzwoleniec <a href="/wiki/Tyron" title="Tyron">Tyron</a> – zadecydował o drugim małżeństwie. Związek sześćdziesięcioletniego mężczyzny z dwudziestoletnią dziewczyną wywołał w Rzymie pełne oburzenia komentarze. Podkpiwano z Cycerona, że w tak późnym wieku żeni się z dziewicą. Jak twierdził Kwintylian, miał na to podobno odparować: „jutro będzie kobietą”<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989437-167">[165]</a>. Jego była żona Terencja stwierdziła, że na starość stracił głowę<a href="#cite_note-169">[167]</a>. Jednak w lutym 45 roku spotkał Cycerona najcięższy cios w życiu – w połogu zmarła jego ukochana córka Tullia. Z jej śmiercią odszedł ostatni członek rodziny, z którym był głęboko uczuciowo związany. Drażniła go obecność Publilii, którą podejrzewał o skryte zadowolenie ze śmierci pasierbicy. Zapragnął uciec z domu, w którym wszystko przypominało mu zmarłą, i od nowej rodziny. Schronił się w swojej posiadłości w <a href="/wiki/Tusculum" title="Tusculum">Tuskulum</a>, w której żył samotnie i skąd rzadko wyjeżdżał<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989439-170">[168]</a>. W tej samotności – zwierzył się Attykowi – nie mam z kim porozmawiać. Rankiem zapuszczam się w gęsty i cienisty las, który opuszczam dopiero wieczorem. Poza tobą nic mi nie jest tak drogie jak samotność. W samotności rozmawiam z książkami i tylko płacz mnie od nich odrywa. Wstrzymuję się, jak mogę, lecz ból jest silniejszy<a href="#cite_note-171">[169]</a>. <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Sundial_on_Bondleigh_church.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Sundial_on_Bondleigh_church.JPG/220px-Sundial_on_Bondleigh_church.JPG" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Sundial_on_Bondleigh_church.JPG/330px-Sundial_on_Bondleigh_church.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Sundial_on_Bondleigh_church.JPG/440px-Sundial_on_Bondleigh_church.JPG 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a><figcaption>Zegar słoneczny z 1706 na kościele w <a href="/wiki/Bondleigh" title="Bondleigh">Bondleigh</a>, w angielskim hrabstwie <a href="/wiki/Devon" title="Devon">Devon</a>. Motto zaczerpnięto z Cycerona: sensim sine sensu aetas senescit. Nieprzetłumaczalna gra łacińskich słów: „stopniowo i niepostrzeżenie nadchodzi starość” (<a href="/wiki/Cato_Maior_de_Senectute" title="Cato Maior de Senectute">De senectute</a> 11, 38)</figcaption></figure> Zagłębiając się w lekturę rozpraw o cierpieniu, Cyceron przeczytał traktat filozofa <a href="/wiki/Krantor_z_Soloj" title="Krantor z Soloj">Krantora</a> O boleści i na nim oparł się, pisząc w lutym słynne <a href="/wiki/Pocieszenie" title="Pocieszenie">Consolatio</a> („Pocieszenie”). Dzieło to wywarło olbrzymi wpływ na piśmiennictwo starożytne. Pod względem literackim było nowatorskie, studiowali je m.in. <a href="/wiki/Hieronim_ze_Strydonu" title="Hieronim ze Strydonu">św. Hieronim</a>, <a href="/wiki/Ambro%C5%BCy_z_Mediolanu" title="Ambroży z Mediolanu">św. Ambroży</a> czy <a href="/wiki/Laktancjusz" title="Laktancjusz">Laktancjusz</a>, jednak nie dochowało się do czasów współczesnych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989440-172">[170]</a>. Zawierało zestawienie wypadków śmierci najsławniejszych ludzi w państwie<a href="#cite_note-173">[171]</a>. W marcu, w dialogu <a href="/wiki/Hortensjusz_(dialog)" title="Hortensjusz (dialog)">Hortensius</a> („Hortensjusz”), napisał o pocieszeniu jakie daje filozofia. Pismo to zaginęło, ale uczeni odtworzyli jego duże fragmenty z obszernych cytatów, które w swoich pracach zamieścili m.in. <a href="/wiki/Augustyn_z_Hippony" title="Augustyn z Hippony">św. Augustyn</a>, <a href="/wiki/Marcjanus_Kapella" title="Marcjanus Kapella">Marcjan Kapella</a> czy <a href="/wiki/Serwiusz_(gramatyk)" title="Serwiusz (gramatyk)">Serwiusz</a>. Cyceron wyraził w nim przeświadczenie, że filozofia uzbraja człowieka przeciw wszelkim przeciwnościom losu. Stwierdził, że jeśli nie ma życia pozagrobowego, to filozofia pozwala lżej znieść życie doczesne – jeśli zaś istnieje życie pozagrobowe, to jej potrzeba jest bodaj jeszcze większa. Dialog ujęty był w piękną formę literacką, a liczne przykłady zaczerpnięte z historii rzymskiej<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989448-174">[172]</a>. W maju ukończył dwie księgi Rozpraw akademickich. Była to pierwsza redakcja tego dzieła, z której zachowała się jedynie druga księga zatytułowana Lukullus. W następnych miesiącach Cyceron przeredagował Akademiki do czterech ksiąg<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989445-175">[173]</a>. Opisał w nich historię <a href="/wiki/Akademia_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Akademia (starożytność)">Akademii platońskiej</a>. W formie dialogu wyłożył spór między przedstawicielami tzw. czwartej i piątej Akademii na temat <a href="/wiki/Epistemologia" title="Epistemologia">teorii poznania</a>. Podkreślił, że tworzenie nowych systemów nie jest jego zamierzeniem, a czytelnik winien wybrać ten pogląd, który uzna za najbardziej przekonujący<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989450–451-176">[174]</a>. Równocześnie z Rozprawami akademickimi ukończył Cyceron pięć ksiąg De finibus („Problemy najwyższego dobra i zła”), nad którymi pracował od marca do końca czerwca<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989451-177">[175]</a>. Podsumował je w liście do Attyka następująco: w pięciu skończonych księgach „De finibus” wykładam naukę epikurejczyków przez usta Lucjusza Torkwata, naukę stoików przez usta Marka Katona, perypatetyków przez usta Marka Pizona. Wprowadzam osoby nieżyjące, żeby nie wzbudzić zazdrości między żyjącymi<a href="#cite_note-178">[176]</a>. Dzieło jest pod względem literackim mało jednorodne, co wynika z ogromu materiału, który udało się Cyceronowi zebrać. Wiele obrazowych przykładów miało pomóc czytelnikowi zrozumieć tezy. Szczególny jest zwłaszcza wstęp do księgi piątej, w którym wspomina własną młodość. Chociaż Cyceron tylko referuje poglądy etyczne różnych szkół filozoficznych, to jednak zdecydowanie zwalcza pogląd, że nie można stopniować dobra i zła – jest jego zdaniem różnica pomiędzy tym, kto bije niewolnika, a tym, kto bije własnego ojca<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989452-179">[177]</a>. W lipcu Cyceron rozpoczął pisać <a href="/wiki/Tuskulanki" title="Tuskulanki">Rozmowy tuskulańskie</a>, które popularnie nazywa się Tuskulankami. W dziele tym chciał dać czytelnikowi skuteczną broń przeciw najrozmaitszym przeciwnościom losu w walce o szczęście<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989453-180">[178]</a>. Pierwsza księga mówi o pogardzie dla śmierci, druga o znoszeniu bólu, trzecia o łagodzeniu zmartwień, czwarta o afektach burzących spokój umysłu, piąta, poświęcona centralnemu problemowej całej filozofii, poucza, że do osiągnięcia szczęścia wystarczy sama cnota<a href="#cite_note-181">[179]</a>. W przeciwieństwie do poprzednich dialogów, osoby dyskutujące w Tuskulankach pozostały anonimowe. Pięć ksiąg odtwarzało pięć rozmów, które miały odbyć się w pięciu kolejnych dniach w willi Cycerona. Napisane z wielkim talentem i ciepłem, kreślą ideał mędrca „któremu sama cnota wystarcza do szczęścia”. Ten ideał pozwalał łatwiej znosić Cyceronowi problemy polityczne i rodzinne<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989454-182">[180]</a>. W końcu sierpnia rozpoczął pracę nad dialogiem <a href="/wiki/O_naturze_bog%C3%B3w" title="O naturze bogów">De natura deorum</a> („O naturze bogów”). Przedstawił w nim stanowiska różnych szkół filozoficznych o istocie bóstwa. Chodziło mu przede wszystkim o szkołę stoicką i epikurejską oraz ich krytykę z punktu widzenia sceptycznej Akademii. Podsumowując dialog w trzeciej księdze, Cyceron uznał za pokonaną jedynie materialistyczną naukę Epikura, natomiast stoicka teza o opatrzności bożej kierującej światem, nie została potępiona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989456-183">[181]</a>. <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Newhavenstructure2-statue.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Newhavenstructure2-statue.jpg/220px-Newhavenstructure2-statue.jpg" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Newhavenstructure2-statue.jpg/330px-Newhavenstructure2-statue.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Newhavenstructure2-statue.jpg/440px-Newhavenstructure2-statue.jpg 2x" data-file-width="1920" data-file-height="2560" /></a><figcaption>Pomnik Cycerona jako uczonego, przy <a href="/w/index.php?title=Woolsey_Hall&action=edit&redlink=1" class="new" title="Woolsey Hall (strona nie istnieje)">Woolsey Hall</a>, na terenie <a href="/wiki/Uniwersytet_Yale" title="Uniwersytet Yale">Uniwersytetu Yale</a> (<a href="/wiki/New_Haven" title="New Haven">New Haven</a> w stanie <a href="/wiki/Connecticut" title="Connecticut">Connecticut</a>)</figcaption></figure> We wrześniu Cyceron wymienił uprzejme listy z Cezarem. Dyktator polemizował z Pochwałą Katona pisząc i przesyłając Arpinacie własne <a href="/wiki/Antykatony" title="Antykatony">Antykatony</a>. W październiku po raz pierwszy powrócił na krótko do Rzymu, po powrocie Cezara z Hiszpanii<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989458-184">[182]</a>. W listopadzie wystąpił z mową obrończą w sprawie króla <a href="/wiki/Galacja" title="Galacja">Galacji</a> <a href="/wiki/Dejotar_I_Filoromajos" title="Dejotar I Filoromajos">Dejotara</a>, oskarżonego przez swego wnuka o przygotowywanie zamachu na życie Cezara<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989463-185">[183]</a>. W grudniu Cezar odwiedził Cycerona w jego willi<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989465-186">[184]</a>. Jednak nie mogąc i nie chcąc brać udziału w życiu publicznym, Cyceron zajmował się nadal zagadnieniami filozoficznymi, pisząc przez całą jesień. Wyszedł wówczas spod jego pióra dialog De divinatione („O znakach bożych”). Krytykował w nim wiele wypaczeń religii rzymskiej, jednak nie kwestionował użyteczności tej instytucji publicznej, ale jedynie jej nadużywanie do celów politycznych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989461-187">[185]</a>. Cyceron nic nie wiedział o planowanym zamachu na życie Cezara. Mimo że jednym ze spiskowców był jego przyjaciel <a href="/wiki/Marek_Juniusz_Brutus" title="Marek Juniusz Brutus">Brutus</a>, znana była powszechnie odraza Cycerona do spisków i skrytobójstw. Zdaniem Plutarcha spiskowcy przypuszczali, że Cyceron będzie odwodził ich od zamachu i chcieli go postawić przed faktem dokonanym<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989468-188">[186]</a>. W liście do Attyka Cyceron tak wspominał 15 marca 44 roku: pamiętasz, jak w dzień śmierci Cezara, kiedy spiskowcy udali się na Kapitol, wołałem, żeby pretorowie zwołali tego samego dnia senat na Kapitol. Bogowie nieśmiertelni! Czegóż nie można było dokazać w chwili, kiedy dobrze myślący obywatele – ba, nawet mniej gorliwi – cieszyli się, a źli upadli na duchu<a href="#cite_note-189">[187]</a>. Spiskowcy nie poszli jednak za jego radą i nie wykorzystali zamieszania, jakie zapanowało w pierwszej chwili po zamachu. Już wtedy zginęliśmy<a href="#cite_note-190">[188]</a> – podsumował Cyceron. Co prawda na zwołanym 17 marca posiedzeniu Cyceron przekonał senatorów do ogłoszenia amnestii, ale nadal nie włączał się aktywnie do życia politycznego. W prywatnych listach nie krył zadowolenia z końca dyktatury, ale nie był optymistą. Nie podobały mu się posunięcia spiskowców, których oficjalnie nie poparł. O jego neutralność zabiegali Marek Antoniusz i cezarianie, grożąc wojną domową. Cyceron zdecydował się więc ponownie wycofać do Tuskulum i innych podmiejskich willi<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989472-191">[189]</a>. W kwietniu odwiedził go osiemnastoletni <a href="/wiki/Oktawian_August" title="Oktawian August">Oktawian</a>, który szukał poparcia. Oktawiusz okazuje mi wielką przyjaźń i uszanowanie. Jego ludzie nazywają go Cezarem, ale Filip nazywa go Oktawiuszem, i ja tak samo. (...) My – jeśli mnie wszystko nie myli – nie podźwigniemy się z upadku. Chciałbym udać się gdzieś na kraniec świata<a href="#cite_note-192">[190]</a>. 7 czerwca zaproponowano Cyceronowi funkcję legata w Grecji. Znużony sytuacją, z której nie widział dobrego wyjścia, chętnie przyjął propozycję. Na okręt wsiadł 17 lipca. Wydawało się, że opuszcza Italię na zawsze<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989483-193">[191]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ostatnia_walka_w_obronie_republiki">Ostatnia walka w obronie republiki</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Ostatnia walka w obronie republiki" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ostatnia walka w obronie republiki">edytuj kod</a>]</div> 1 sierpnia 44 roku statek, na którym płynął Cyceron, zawinął do Syrakuz na Sycylii. Wobec nieprzychylnego wiatru, Cyceron zatrzymał się u swego przyjaciela Waleriusza. Tam dotarł do niego list od Brutusa i <a href="/wiki/Gajusz_Kasjusz_Longinus" title="Gajusz Kasjusz Longinus">Kassjusza</a>, w którym prosili go o przybycie 1 września na decydujące o wojnie lub pokoju posiedzenie senatu, na którym mieli się stawić wszyscy byli konsulowie i pretorzy<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989484-194">[192]</a>. Prawie równocześnie nadszedł list Attyka wzywający do powrotu: zatem przybywaj! Ty, który pożądasz pięknej śmierci, miałżebyś opuścić ojczyznę?<a href="#cite_note-195">[193]</a>. Sześćdziesięciodwuletni Cyceron podjął brzemienną w skutki decyzję. Zawsze był przeciwnikiem wojny domowej, po zdaniu konsulatu wzbraniał się przed przyjmowaniem najwyższych urzędów. Wiedział, że powrót oznaczał, że będzie musiał stanąć na czele republiki, co prawdopodobnie doprowadzi do wojny. Uznał to jednak za swój obowiązek. Jak pisał, wdzięczny był wiatrom, że „odwróciły od niego tę hańbę” i „na zew ojczyzny” ruszył do Rzymu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989485-196">[194]</a>. 31 sierpnia, w przeddzień posiedzenia senatu, Cyceron przybył do stolicy<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989487-197">[195]</a>. Na jego spotkanie wyszły takie tłumy pełne radości i tęsknoty za nim, że prawie cały dzień zeszedł mu na powitaniach i uściskach, przy bramach miasta i po drodze<a href="#cite_note-198">[196]</a>. Jednak w posiedzeniu udziału nie wziął. Dowiedział się bowiem, że Antoniusz zamierza postawić wniosek prowadzący do ubóstwienia Cezara. Aby zachować pozory, wytłumaczył się zmęczeniem. Antoniusz, któremu zależało na tym, by Cyceron głosował za wnioskiem, tak dalece stracił panowanie nad sobą, że groził zburzeniem domu Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989488-199">[197]</a>. <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Rostra.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Rostra.jpg/220px-Rostra.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Rostra.jpg/330px-Rostra.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Rostra.jpg/440px-Rostra.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="600" /></a><figcaption>Pozostałości <a href="/wiki/Rostra" title="Rostra">rostra</a>, mównicy na <a href="/wiki/Forum_Romanum" title="Forum Romanum">Forum Romanum</a> w Rzymie, z której wielokrotnie swoje mowy wygłaszał Cyceron</figcaption></figure> 2 września na posiedzeniu senatu Antoniusz był nieobecny, zjawił się natomiast Cyceron, który wygłosił pierwszą z <a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">filipik</a> – mów skierowanych przeciw Antoniuszowi. Była ona ostrą krytyką ustaw uchwalonych za sprawą Antoniusza i apelem do konsulów, wzywającym ich do powrotu na drogę prawa i do służby dla republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989489-200">[198]</a>. Wiem, jak niebezpiecznie jest narażać się człowiekowi rozgniewanemu i dzierżącemu oręż w ręku, zwłaszcza w tych czasach, kiedy miecz tak bezkarnie zabija, ale podam sprawiedliwe, jak sądzę, warunki ugody i przypuszczam, że Antoniusz ich nie odrzuci. Jeśli obelżywie będę mówił o jego życiu i charakterze, zgadzam się, by był moim największym nieprzyjacielem; jeśli jednak stosownie do mego zwyczaju powiem otwarcie, co myślę, pragnę, by mimo gniewu odniósł się do mnie jak do obywatela. Niech chwyta za broń, jeśli wymaga tego obrona, ale niechaj ta broń nie zagraża ludziom, którzy wypowiadają to, co uznają za dobre dla Rzeczypospolitej<a href="#cite_note-201">[199]</a>. Senatorzy byli jednak zastraszeni i tylko jeden z nich poparł mowę Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989490-202">[200]</a>. Odtąd obrady senatu zaczęły odbywać się w otoczeniu wojsk Antoniusza. Cyceron, w obawie o życie, wyjechał do swoich willi. Na jednym z posiedzeń Antoniusz zaatakował Cycerona. Zrzucił na niego winę za skazanie katylinarczyków, przypisywał jego machinacjom zabójstwa Klodiusza i Cezara. To Cyceron miał poróżnić Cezara z Pompejuszem i doprowadzić w ten sposób do wojny domowej<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989489-200">[198]</a>. W odpowiedzi Cyceron opracował na piśmie i opublikował w formie <a href="/wiki/Obelga" title="Obelga">inwektywy</a> drugą filipikę. Obrzucił w niej Antoniusza najordynarniejszymi wyzwiskami. Nazwał go rozpustnikiem, złodziejem, nikczemnikiem, łotrem, tyranem i pijakiem, który<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989491-203">[201]</a> obrzyguje kawałkami potraw cuchnącymi winem cały trybunał<a href="#cite_note-204">[202]</a>. 1 listopada Cyceron otrzymał list od Oktawiana, który prosił o radę i obiecywał utrzymanie republiki w zamian za wsparcie przeciwko Antoniuszowi. Oktawian wkroczył po kilku dniach do Rzymu, ale musiał wycofać się przed wojskami Antoniusza. Gdy pod koniec listopada Antoniusz wyruszył do Galii, a w grudniu swoje posłuszeństwo senatowi ogłosił Brutus, stojący na czele legionów na wschodzie imperium, na posiedzeniu 20 grudnia Cyceron wygłosił trzecią filipikę. Złożył wnioski m.in. o poparcie Oktawiana oraz wypłacenia dodatkowych pieniędzy dla legionów, które stanęły po stronie republiki. Senat poparł Cycerona, który uważał, że tego dnia „rzucił podwaliny pod Rzeczpospolitą”<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989500-205">[203]</a>. Tego samego dnia Cyceron wyszedł do zgromadzonych na Forum Rzymian i wystąpił z czwartą filipiką, w której zreferował uchwały podjęte przez senat. Stwierdził, że Antoniusz jest wrogiem ojczyzny. Żywe oklaski potwierdziły, że właściwie wyczuł nastroje tłumu, więc z tym większą pasją zaatakował: <a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989500-205">[203]</a> tak jest, nie tylko ludzie, ale i bogowie nieśmiertelni zgadzają się, jak widzę, na ocalenie Rzeczypospolitej. Bo jeśli niebo przez cuda i znaki wolę swą objawia, to czyż nie widzimy wyraźnie, że dla Antoniusza zbliża się godzina kary, a dla nas wolności? Lub jeśli ta jednomyślna zgoda nie mogła nastąpić bez zrządzenia bogów, to czyż możemy wątpić o ich woli?<a href="#cite_note-206">[204]</a>. W listopadzie i grudniu, w przerwach między wystąpieniami publicznymi, Cyceron napisał swoje ostatnie dzieło filozoficzne – De officiis („O powinnościach”), dedykowane studiującemu w Atenach synowi. Arpinata ukończył pracę 9 grudnia, chociaż już nie zdążył wykończyć traktatu literacko. Opublikowano go najprawdopodobniej dopiero po śmierci autora. Cyceron opierał się w pierwszych dwóch księgach na zaginionym współcześnie dziele stoika <a href="/wiki/Panajtios" title="Panajtios">Panajtiosa</a>. W trzeciej pisał już, jak to sam określił, „na własną rękę”. W traktacie bronił tezy, że w życiu ludzi, społeczeństw czy państw najważniejszą normą moralną jest uczciwość. Twierdził równocześnie, że niekiedy trudno bez dokładnego namysłu zorientować się, co jest uczciwe – dlatego większą część swojego dzieła poświęcił szczegółowej analizie rozmaitych przykładów niejednoznacznych moralnie zachowań<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989493–495-207">[205]</a>. 1 stycznia 43 roku, w piątej filipice, Cyceron po raz pierwszy w życiu opowiedział się za wojną. Przekonywał senat, że wszelkie układy nie mają sensu, wobec czego należy dążyć do ostatecznej rozprawy z wrogami republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989501-208">[206]</a>. Nie mówić o posłach, bezzwłocznie przystąpić do akcji i szybko działać; ogłosić stan wojenny, zawiesić sądy, przywdziać strój wojskowy, przeprowadzić bez żadnych zwolnień zaciąg w Rzymie oraz w całej Italii, wyjąwszy Galię<a href="#cite_note-209">[207]</a>. Debata nad wnioskami Cycerona toczyła się przez cztery dni. Większość została przyjęta, ale senat opowiedział się za wysłaniem do Antoniusza jeszcze jednego pokojowego poselstwa<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989502-210">[208]</a>. W szóstej filipice, wygłoszonej tego samego dnia na zgromadzeniu ludowym, Cyceron przyznał, że zwłoka może mieć także swoje dobre strony, gdyż po odrzuceniu ultimatum stanie się już całkiem jawne, że Antoniusz jest wrogiem Rzeczypospolitej. Przypomniał, iż przez dwadzieścia lat walczył ze „złymi” obywatelami, i zapewniał zebranych, że okazałby się niewdzięczny wobec ludu rzymskiego, który go wyniósł do tak wysokich godności, gdyby niezmordowanie nie walczył o jego wolność<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989502-210">[208]</a>. W patetycznych słowach, przyjętych wielkim aplauzem, wezwał Rzymian do walki w obronie republiki: nie godzi się ludowi rzymskiemu, wolą bogów nieśmiertelnych przeznaczonemu na pana wszystkich ludów, schylać karku pod jarzmo niewoli. Chwila stanowcza nadeszła. Walczymy o naszą wolność. Trzeba albo zwyciężyć, Rzymianie – a zwyciężycie na pewno, będąc zgodni i bogom posłuszni – albo wszystko raczej ścierpieć niż niewolę. Inne ludy mogą ją znieść, lud rzymski umie żyć tylko w wolności<a href="#cite_note-211">[209]</a>. <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Anonymous_Bust_of_Cicero_(detail).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Anonymous_Bust_of_Cicero_%28detail%29.jpg/220px-Anonymous_Bust_of_Cicero_%28detail%29.jpg" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Anonymous_Bust_of_Cicero_%28detail%29.jpg/330px-Anonymous_Bust_of_Cicero_%28detail%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Anonymous_Bust_of_Cicero_%28detail%29.jpg/440px-Anonymous_Bust_of_Cicero_%28detail%29.jpg 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a><figcaption>XIX-wieczne popiersie Cycerona. <a href="/wiki/Pa%C5%82ac_My%C5%9Blewicki_w_Warszawie" title="Pałac Myślewicki w Warszawie">Pałac Myślewicki</a> w warszawskich <a href="/wiki/%C5%81azienki_Kr%C3%B3lewskie_w_Warszawie" title="Łazienki Królewskie w Warszawie">Łazienkach</a>, jadalnia</figcaption></figure> Gdy stronnicy Antoniusza rozpuścili pogłoski, że Cyceron kieruje się nie dobrem państwa, lecz osobistą nienawiścią, Cyceron na posiedzeniu senatu, które odbyło się około połowy stycznia, wyjaśnił dlaczego jako zwolennik pokoju jest obecnie nieustępliwym szermierzem wojny. Mowa ta, tzw. siódma filipika, ma przejrzysty układ, zalecany przez wieki w podręcznikach retoryki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989503-212">[210]</a>. Cyceron zapytał: dlaczego nie chcę pokoju? i natychmiast odpowiedział: dlatego, że jest haniebny, że jest niebezpieczny, że jest niemożliwy. Proszę was, senatorowie, byście mnie ze zwykłą łaskawością wysłuchali, gdy będę tych trzech punktów dowodził<a href="#cite_note-213">[211]</a>. Pokój jest – według Cycerona – dlatego haniebny, że Antoniusz został uznany za wroga, a z wrogiem się nie paktuje. Pokój jest niebezpieczny, ponieważ Antoniusz wykorzysta go dla wzmocnienia własnej pozycji. Niemożliwy zaś jest dlatego, że nienawiść między walczącymi stronami jest tak wielka, że trwałego pokoju uzyskać się nie da. Ostrzegam was, senatorowie – tu idzie o wolność ludu rzymskiego wam powierzoną, o życie i majątek najlepszych obywateli, na które Antoniusz z nienasyconą chciwością i groźnym okrucieństwem od dawna godzi – idzie na koniec o waszą władzę, która obróci się wniwecz, jeśli jej teraz nie utrzymacie. Strzeżcie się, byście tego dzikiego i strasznego zwierza, już pojmanego i spętanego, nie wypuścili z sieci<a href="#cite_note-214">[212]</a>. Pod koniec stycznia powróciło poselstwo pokojowe. Antoniusz nie zaniechał oblężenia zamkniętego w Mutynie, wiernego republice, Decimusa Brutusa i odprawił posłów. Dla Cycerona było jasne, że Antoniusza należy uznać za „wroga” i proklamować wojnę. Nie wszyscy w senacie byli jednak tego zdania, konsul Pansa zarządził stan „tumultu”, a nie „wojny”. Ponieważ debaty na ten temat trwały nadal, 3 lutego Cyceron wygłosił ósmą filipikę, w której nie oszczędził senatorów i urzędników wstrzymujących działania zbrojne. Cierpka i ostra mowa, pełna gryzącej ironii, wypowiedziana z młodzieńczym impetem, kończyła się wnioskiem, by zapewnić bezkarność tym żołnierzom Antoniusza, którzy przejdą na stronę republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989504–505-215">[213]</a>. Prawdopodobnie nazajutrz wygłosił Cyceron dziewiątą filipikę, w której uczcił pamięć zmarłego posła, Serwiusza Sulpicjusza<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989507-216">[214]</a>. W połowie lutego Cyceron, w dziesiątej filipice, wystąpił z wnioskiem, by senat powierzył Brutusowi zarząd opanowanych już przez niego prowincji oraz zlecił mu, by „z siłami swymi stał jak najbliżej Italii”. Przemówienie zostało uwieńczone sukcesem – Brutus, który już de facto miał w swym ręku trzy prowincje, obecnie na mocy uchwały senatu otrzymał je de iure<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989508–509-217">[215]</a>. Pod koniec lutego dowiedziano się, że stronnik Antoniusza <a href="/wiki/Publiusz_Korneliusz_Dolabella" title="Publiusz Korneliusz Dolabella">Publiusz Korneliusz Dolabella</a> zamordował prokonsula Azji Gajusza Treboniusza. Cyceron wygłosił jedenastą filipikę, w której skutecznie zaapelował o uznanie Dolabelli za wroga państwa i wysłanie przeciw niemu wojska<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989510-218">[216]</a>. Gdy na początku marca zasiadający w senacie stronnicy Antoniusza próbowali przeprowadzić uchwałę o wysłaniu kolejnego poselstwa pokojowego. Cyceron w dwunastej filipice oskarżył ich o granie na zwłokę, a senat przychylił się do jego zdania<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989511-219">[217]</a>. 20 marca wystąpił przeciwko pokojowym propozycjom namiestnika Hiszpanii <a href="/wiki/Marek_Emiliusz_Lepidus_(triumwir)" title="Marek Emiliusz Lepidus (triumwir)">Lepidusa</a> w namiętnej, trzynastej z kolei filipice<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989513-220">[218]</a>. Pod koniec marca wojska republikańskie, pod dowództwem konsula Pensy, wyruszyły przeciwko Antoniuszowi. W połowie kwietnia nadeszła do Rzymu wiadomość o zwycięstwie odniesionym przez Antoniusza nad oddziałami Pansy i jego marszu na Rzym. Zwolennicy Antoniusza gromadzili się przed kurią Pompejusza, w miejscu gdzie zamordowano Cezara, i gotowali się do opanowania miasta. Równocześnie rozpowszechniano pogłoski, że 21 kwietnia, w dniu święta Pariliów, Cyceron ma zamiar dokonać zamachu stanu i sięgnąć po władzę dyktatora. 20 kwietnia, na zgromadzeniu ludowym, Cyceron jeszcze raz przekonał do siebie lud rzymski, który jednogłośnie zakrzyknął, że Cyceron zawsze najlepiej odnosił się do Rzeczypospolitej<a href="#cite_note-221">[219]</a>. Kiedy w dwie godziny po zgromadzeniu przyszła wiadomość o zwycięstwie konsulów i Oktawiana nad wojskami Antoniusza, koło Forum Gallorum przy via Aemilia, Cyceron „niemal w tryumfie” został zaprowadzony na Kapitol, a potem odprowadzony do domu. Wspominając w senacie te chwile, powiedział: wtedy jest – zdaniem moim – słuszny i prawdziwy tryumf, kiedy wszyscy obywatele zgodnie wydają świadectwo dobrze zasłużonym ojczyźnie. Bo kiedy wśród powszechnej radości ludu rzymskiego mnie jednemu składano gratulacje, było to wielką oznaką szacunku; kiedy mnie jednemu dziękowano, był to zaszczyt jeszcze większy. Skoro jednak i jedno, i drugie przypadło mi w udziale, nic wspanialszego wymyślić już nie można<a href="#cite_note-222">[220]</a>. Nazajutrz, w patetycznym, doskonale skonstruowanym przemówieniu w senacie, Cyceron osiągnął szczyty retoryki, których nigdy już nie miał przekroczyć. Była to jego ostatnia mowa, czternasta filipika. Stwierdził w niej, że po przyjęciu suplikacji dziękczynnej, którą uchwala się jedynie w razie zwycięstwa nad wrogiem, Antoniusz i jego zwolennicy zostaną napiętnowani jako „nieprzyjaciele”. Rozprawił się też z niechętnymi mu politykami i wskazywał na nich, jako na inspiratorów oszczerstw rzucanych na niego<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989514-223">[221]</a>. Walna <a href="/wiki/Bitwa_pod_Mutin%C4%85_(43_p.n.e.)" title="Bitwa pod Mutiną (43 p.n.e.)">bitwa</a> z wojskami Antoniusza pod murami Mutyny zakończyła się zwycięstwem republikanów. Wieść dotarła do Rzymu 25 kwietnia i wywołała powszechny entuzjazm, ale równoczesna wiadomość o śmierci konsulów tłumiła radość. W chwili kiedy należało ścigać pobitego Antoniusza, zabrakło obu dowódców, a Oktawian – jak się niebawem okazało – nie zamierzał walczyć dalej u boku republikanów<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989515-224">[222]</a>. W maju Antoniusz zawarł sojusz z dysponującym wojskami z Hiszpanii Lepidusem. 30 czerwca na wniosek Cycerona senat uznał także Lepidusa za „wroga” i uchwalił nowe podatki wojenne<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989521–522-225">[223]</a>. Ostatni zachowany list Cycerona nosi datę 17 lipca 43 roku. Zastanawiał się w nim nad poglądami Oktawiana na temat zachowania republiki. Mam jednak jeszcze jakąś nadzieję, że utrzymam go, choć wielu chce mi go wydrzeć. Ma on charakter, ale jego wiek jest podatny, i wielu chce go zepsuć. Choć wzrok jego jest bystry, liczą na to, że omamią go blaskiem fałszywych zaszczytów. Tak więc do innych dołączyła się jeszcze ta troska, że nie chcąc, by mnie posądzono o lekkomyślność, na wszelki sposób dążyć muszę do utrzymania na dobrej drodze tego młodzieniaszka<a href="#cite_note-226">[224]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Śmierć">Śmierć</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Śmierć" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Śmierć">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Assassinat_de_Cic%C3%A9ron.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Assassinat_de_Cic%C3%A9ron.jpg/220px-Assassinat_de_Cic%C3%A9ron.jpg" decoding="async" width="220" height="190" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Assassinat_de_Cic%C3%A9ron.jpg/330px-Assassinat_de_Cic%C3%A9ron.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Assassinat_de_Cic%C3%A9ron.jpg/440px-Assassinat_de_Cic%C3%A9ron.jpg 2x" data-file-width="529" data-file-height="456" /></a><figcaption>Śmierć Cycerona. Inicjał w rękopisie z 1440 roku (Les cas des nobles hommes et femmes. Rouen, BM, ms. 1440, f. 213v)</figcaption></figure> Pod koniec lipca 43 roku delegacja czterystu centurionów i żołnierzy Oktawiana wystąpiła w senacie z żądaniem konsulatu dla swego wodza, grożąc użyciem siły. Odmowa senatu i pełna ironii uwaga Cycerona, skierowana do centuriona wyciągającego miecz z pochwy, spowodowały, że kilka dni później Oktawian, podobnie jak sześć lat wcześniej Juliusz Cezar, przekroczył na czele oddziałów <a href="/wiki/Rubikon" title="Rubikon">Rubikon</a>, oddzielający Italię od prowincji, i szybkim marszem podążył na Rzym. Na wniosek Cycerona w pierwszych dniach sierpnia uchwalono w senacie tak zwaną „uchwałę ostateczną”. Przeciwko Oktawianowi skierowano dwa legiony. Oba przeszły na stronę Oktawiana, a on sam po kilku dniach stanął na czele swych wojsk na wzgórzach wznoszących się na północ od <a href="/wiki/Kwiryna%C5%82" title="Kwirynał">Kwirynału</a>. Senat był bezbronny. Oktawian na czele zbrojnych oddziałów wkroczył do Rzymu, wojska broniące stolicy skapitulowały<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989521–524-227">[225]</a>. Cyceron po raz ostatni w życiu opuścił Rzym. Odchodząc do swoich książek, wystosował do Oktawiana niezachowany list, w którym dziękował za zwolnienie z udziału w posiedzeniach senatu<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989525-228">[226]</a>. Tragedia obozu republikańskiego dobiegała końca. Wojska nie chciały już walczyć i nic nie stało na przeszkodzie do zjednoczenia wszystkich cezarianów. Konferencja trzech głównych wodzów na małej wysepce na rzece <a href="/wiki/Reno_(rzeka)" title="Reno (rzeka)">Renus</a>, na północ od <a href="/wiki/Bononia_(staro%C5%BCytne_miasto)" title="Bononia (starożytne miasto)">Bononii</a>, zakończyła się pełnym porozumieniem. Jeśli miano zniszczyć obóz republikański, należało zlikwidować przede wszystkim przywódców. Skonfiskowane majątki <a href="/wiki/Proskrypcja" title="Proskrypcja">proskrybowanych</a> miały być rozdane zwycięskim żołnierzom. Na liście pierwszych proskrybowanych znalazło się nazwisko Marka Cycerona. O jego życie toczyła się podobno trzydniowa walka między Oktawianem a Antoniuszem. Zgodnie z relacją Plutarcha największy spór rozgorzał wokół sprawy proskrybowania Cycerona. Antoniusz nie chciał słyszeć o żadnym porozumieniu bez uprzedniego stracenia tego człowieka, w czym popierał go Lepidus, a Cezar usilnie sprzeciwiał się jednemu i drugiemu. W pobliżu miasta Bononii odbywały się przez trzy dni tajne spotkania, w których tylko oni brali udział. Schodzili się w miejscu otoczonym wodami rzeki, z dala od wojsk i obozów. Przez dwa pierwsze dni Cezar prowadził podobno zaciętą walkę o życie Cycerona; trzeciego dnia jednak ustąpił i wydał go<a href="#cite_note-229">[227]</a>. <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Gr%C3%B3b_Cycerona.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Gr%C3%B3b_Cycerona.jpg/220px-Gr%C3%B3b_Cycerona.jpg" decoding="async" width="220" height="243" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Gr%C3%B3b_Cycerona.jpg/330px-Gr%C3%B3b_Cycerona.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Gr%C3%B3b_Cycerona.jpg/440px-Gr%C3%B3b_Cycerona.jpg 2x" data-file-width="710" data-file-height="785" /></a><figcaption>Domniemany grób Cycerona przy <a href="/wiki/Via_Appia" title="Via Appia">Via Appia</a>, w pobliżu <a href="/wiki/Formia" title="Formia">Formii</a>. Budowla z I wieku przed Chrystusem o podstawie 18 metrów kwadratowych, wykonana z bloków wapiennych pokrytych marmurem. Zgodnie z tradycją w tym miejscu został zabity i pochowany Cyceron</figcaption></figure> Wobec zaginięcia listów Cycerona z tego okresu, nie można odtworzyć jego losów w końcowych miesiącach życia, kiedy znalazł się na liście proskrypcyjnej. Z przekazów Plutarcha i innych biografów można wnioskować o dręczącej go niepewności i niezdecydowaniu. Stracił już wiarę w zwycięstwo. Opuszczając Italię, mógł uratować życie, ale pogłębiała się w nim rezygnacja, której niejednokrotnie dawał wyraz, pisząc, że niewiele dni żywota mu pozostaje i że nie warto żyć, gdy nie ma Rzeczypospolitej<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989525-228">[226]</a>. Najobszerniej o jego śmierci napisał Plutarch: po wielu niespokojnych rozmyślaniach i coraz to nowych postanowieniach kazał służbie, by go odwiozła do portu Kajety, gdzie miał nad morzem posiadłość i miłe miejsce odpoczynku na czas letnich upałów, kiedy wieją tam bardzo przyjemne, coroczne wiatry północne. (...) W owej chwili nadeszli oprawcy: setnik Herenniusz i trybun wojskowy Popiliusz, którego Cyceron obronił niegdyś w procesie o ojcobójstwo, a z nim grupa pomocników. Zastawszy drzwi domu zamknięte, wyłamali je, ale Cycerona już tam nie było. Służba mówiła, że nie wie, gdzie pan przebywa. Dopiero jakiś młody człowiek imieniem Filologus, wychowanek i uczeń Cycerona, a wyzwoleniec brata Cyceronowego Kwintusa, powiedział trybunowi, że służba poniosła go w lektyce przez park i ocienione ścieżki w kierunku morza. Trybun wziął więc ze sobą kilku ludzi i ruszył z nimi okrężną drogą do wyjścia, a Herenniusz pobiegł przez park ścieżkami. Widząc go, Cyceron kazał służbie przystanąć i trzymając się lewą ręką za brodę, bo taki miał zwyczaj, wzrokiem niewzruszonym spojrzał na siepaczy. Twarz miał zarośniętą, okrytą kurzem i ściągniętą od trosk, tak że w chwili, gdy Herenniusz zadał mu cios śmiertelny, prawie wszyscy zamknęli oczy. Z lektyki podał szyję pod miecz i tak został zabity – w sześćdziesiątym czwartym roku życia<a href="#cite_note-230">[228]</a>. Inni pisarze podali nieco odmienne szczegóły ostatnich chwil Cycerona. <a href="/wiki/Tytus_Liwiusz" title="Tytus Liwiusz">Liwiusz</a>, <a href="/wiki/Appian_z_Aleksandrii" title="Appian z Aleksandrii">Appian</a> i <a href="/wiki/Waleriusz_Maksymus" title="Waleriusz Maksymus">Waleriusz Maksymus</a> wymieniają jako mordercę Gajusza Popiliusza Lenasa, a <a href="/wiki/Kasjusz_Dion" title="Kasjusz Dion">Kasjusz Dion</a> napisał o przekłuciu języka Cycerona szpilką przez <a href="/wiki/Fulwia" title="Fulwia">Fulwię</a>, żonę Antoniusza. Liwiusz twierdził, że wierni niewolnicy gotowi byli go bronić, ale Cyceron, ujrzawszy siepaczy, kazał lektykę postawić na ziemi i wychyliwszy głowę spokojnie podał ją pod cios oprawcy<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989530-9">[7]</a>. Od ciała Cycerona, na rozkaz Antoniusza, odcięto ręce oraz głowę i zawieziono do Rzymu. Tam je przybito do <a href="/wiki/Rostra" title="Rostra">mównicy</a> na Forum Romanum, z której tak często przemawiał<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989529-231">[229]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Poglądy">Poglądy</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Poglądy" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Poglądy">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Filozofia">Filozofia</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Filozofia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Filozofia">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:D%C3%BCrer,_Philosophia.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/D%C3%BCrer%2C_Philosophia.png/220px-D%C3%BCrer%2C_Philosophia.png" decoding="async" width="220" height="321" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/D%C3%BCrer%2C_Philosophia.png/330px-D%C3%BCrer%2C_Philosophia.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/D%C3%BCrer%2C_Philosophia.png/440px-D%C3%BCrer%2C_Philosophia.png 2x" data-file-width="2134" data-file-height="3118" /></a><figcaption>Personifikacja filozofii, drzeworyt <a href="/wiki/Albrecht_D%C3%BCrer" title="Albrecht Dürer">Albrechta Dürera</a> z 1502. Cyceron reprezentuje mądrość Rzymian (obok <a href="/wiki/Platon" title="Platon">Platona</a> reprezentującego Greków, <a href="/wiki/Klaudiusz_Ptolemeusz" title="Klaudiusz Ptolemeusz">Ptolemeusza</a> reprezentującego Egipcjan i <a href="/wiki/Albert_Wielki" title="Albert Wielki">Alberta Wielkiego</a> reprezentującego Niemców)</figcaption></figure> Cyceron uznawany jest za najwybitniejszego przedstawiciela <a href="/wiki/Eklektyzm_staro%C5%BCytny" title="Eklektyzm starożytny">filozoficznego eklektyzmu</a> w starożytnym Rzymie. Był kontynuatorem myśli <a href="/wiki/Filon_z_Laryssy" title="Filon z Laryssy">Filona z Laryssy</a> i nie sformułował żadnej własnej, oryginalnej koncepcji<a href="#cite_note-CITEREFReale1999539-232">[230]</a>. Jego znaczenie polega na wpływie jaki wywarł, będąc „najskuteczniejszym, najszerszym i najbardziej okazałym pomostem, przez który filozofia grecka przeszła na obszar kultury rzymskiej, a potem na cały Zachód”<a href="#cite_note-CITEREFReale1999540-233">[231]</a>. Cyceron był drugim, po <a href="/wiki/Lukrecjusz" title="Lukrecjusz">Lukrecjuszu</a>, <a href="/wiki/Filozofia_rzymska" title="Filozofia rzymska">rzymskim filozofem</a>. Pisał po łacinie, niedostosowanej do rozważania problematyki filozoficznej i zmuszony był szukać nowych słów, najczęściej przez <a href="/w/index.php?title=Latynizacja_(konwersja_pisma)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Latynizacja (konwersja pisma) (strona nie istnieje)">latynizację</a> słów greckich czy tworzenie neologizmów (np. <a href="/wiki/Jako%C5%9B%C4%87" title="Jakość">qualitas</a>, <a href="/wiki/Istota" title="Istota">essentia</a>, <a href="/wiki/Percepcja" title="Percepcja">perceptio</a>, <a href="/wiki/Moralno%C5%9B%C4%87" title="Moralność">moralis</a>). Przez łacinę, stały się one częścią także słownictwa filozoficznego wielu języków nowożytnych<a href="#cite_note-234">[232]</a>. Cyceron zestawiał ze sobą poglądy różnych szkół filozoficznych, starając się określić, które z nich są najbardziej prawdopodobne (eklektyczny probablizm)<a href="#cite_note-CITEREFReale1999541-235">[233]</a>. Obok wartości metodologicznej, takie zestawienie było też jego zdaniem doskonałym ćwiczeniem wymowy. Cechował go umiarkowany sceptycyzm, co do możliwości jednoznacznego określenia prawdy. To, że wybitni myśliciele nie byli w stanie zgodzić się co do żadnych podstawowych prawd, wskazuje jego zdaniem, że <a href="/wiki/Prawda" title="Prawda">prawda</a> jest nieosiągalna, a jedyne co człowiekowi pozostaje, to zbliżające się do prawdy prawdopodobieństwo<a href="#cite_note-CITEREFReale1999542-236">[234]</a>. W niewielkim stopniu interesował się <a href="/wiki/Filozofia_przyrody" title="Filozofia przyrody">filozofią przyrody</a>, kwestiami <a href="/wiki/Metafizyka_klasyczna" title="Metafizyka klasyczna">metafizycznymi</a> i <a href="/wiki/Filozofia_religii" title="Filozofia religii">religijnymi</a>. Jego najważniejsze dzieła poświęcone były tematyce etycznej. Etyka nie była dla niego dyscypliną kontemplacyjną, lecz praktyczną. Podobnie jak w pozostałych obszarach refleksji, także tutaj nie wprowadził zasadniczych nowości, ograniczając się do eklektycznego łączenia znanych stanowisk. Odrzucał etykę <a href="/wiki/Epikureizm" title="Epikureizm">epikurejską</a>, czołowe znaczenie przyznając <a href="/wiki/Stoicyzm" title="Stoicyzm">stoicyzmowi</a>, zmieniając go jednak pod wpływem <a href="/wiki/Arystotelizm" title="Arystotelizm">arystotelizmu</a> i <a href="/wiki/Platonizm" title="Platonizm">platonizmu</a><a href="#cite_note-CITEREFReale1999550-237">[235]</a>. Przede wszystkim odrzucił stoicki elitaryzm, uznający, że tylko mędrzec jest <a href="/wiki/Aret%C3%A9" title="Areté">cnotliwy</a>. Według Cycerona nikt ze śmiertelnych nie dostąpił prawdziwej cnoty, należy się więc zająć problemami codziennego życia. Rygoryzm stoicyzmu uległ u niego złagodzeniu i duża część pism etycznych Cycerona poświęcona jest <a href="/wiki/Zjawisko" title="Zjawisko">fenomenologicznym</a> analizom różnych sytuacji moralnych<a href="#cite_note-CITEREFReale1999551-238">[236]</a>. Dla Cycerona filozofia była pocieszycielką w najcięższych chwilach i najbardziej osobistych przeżyciach człowieka<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198798-239">[237]</a>. Jego inwokacja do filozofii, wygłoszona w <a href="/wiki/Tuskulanki" title="Tuskulanki">Tuskulankach</a>, ma formę modlitwy: o filozofio, przewodniczko życia! Ty, która zgłębiasz cnoty, zwalczasz wady. Czym bylibyśmy nie tylko my, ale w ogóle życie ludzkie bez ciebie? (...) Do ciebie się uciekam, proszę o pomoc. Jak kiedyś w ogromnej mierze, tak teraz całkowicie Ci się oddaję (...) Czyjaż więc pomoc mogłaby nam lepiej posłużyć niźli twoja, skoro tak szczodrze obdarzyłaś nas spokojem w życiu i oddaliłaś grozę śmierci?<a href="#cite_note-240">[238]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Teologia">Teologia</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Teologia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Teologia">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Ulm-Muenster-ChorGestuehl2-061104.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Ulm-Muenster-ChorGestuehl2-061104.jpg/220px-Ulm-Muenster-ChorGestuehl2-061104.jpg" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Ulm-Muenster-ChorGestuehl2-061104.jpg/330px-Ulm-Muenster-ChorGestuehl2-061104.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Ulm-Muenster-ChorGestuehl2-061104.jpg/440px-Ulm-Muenster-ChorGestuehl2-061104.jpg 2x" data-file-width="1800" data-file-height="2400" /></a><figcaption>Popiersie Cycerona. Rzeźba w drewnie z XV wieku. <a href="/wiki/Stalle" title="Stalle">Stalle</a> w prezbiterium <a href="/wiki/Ulmer_M%C3%BCnster" title="Ulmer Münster">minsteru w Ulm</a></figcaption></figure> Jakkolwiek poglądy teologiczne Cycerona cechowały <a href="/wiki/Sceptycyzm" title="Sceptycyzm">sceptycyzm</a> i <a href="/wiki/Racjonalizm_filozoficzny" title="Racjonalizm filozoficzny">racjonalizm</a>, przez całe życie był człowiekiem głęboko religijnym. Sprawował obowiązki <a href="/wiki/Augur" title="Augur">augura</a> z pełną powagą i szacunkiem dla autorytetu kapłaństwa. Jednocześnie oddzielał to, co było w religii wartościowe od przesądu i zabobonu (superstitio). W swoich pracach poszukiwał formuły, która pozwoliłaby pogodzić <a href="/wiki/Religia_staro%C5%BCytnego_Rzymu" title="Religia starożytnego Rzymu">tradycyjną religię rzymską</a> z wymogami rozumu<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198791–92-241">[239]</a>. Religię definiował Cyceron jako społecznie ustanowiony kult nieśmiertelnych bogów. Najważniejszym argumentem na rzecz ich istnienia była dla niego tradycja – wiara przodków przekazywana z pokolenia na pokolenie<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198794-242">[240]</a>. Żaden wywód uczonego lub nieuczonego człowieka nigdy nie odwiedzie mnie od przekazanego przez przodków poglądu na składanie czci nieśmiertelnym bogom (...) Oświadczam, że żadnej z tych części składowych naszej religii nigdy nie uważałem za godną pogardy<a href="#cite_note-243">[241]</a>. Uznawał też Cyceron argumenty stoików za istnieniem bóstwa, opierające się głównie na doskonałości przyrody i całego wszechświata<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198794-242">[240]</a>. Był zwolennikiem poglądu, że dusza ludzka jest wieczna i nieśmiertelna. Idee te wyraził wprost w Śnie Scypiona i w niezachowanym Consolatio<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198796-244">[242]</a>. W dialogu De legibus uściślił: to zaś, że prawo moje nakazuje czcić ludzi podniesionych do rzędu bogów, jak na przykład Herkulesa i innych, oznacza iż choć wszystkie dusze są nieśmiertelne, jednakowoż dusze ludzi dzielnych i prawych są boskie<a href="#cite_note-245">[243]</a>. Argumenty za nieśmiertelnością duszy wyłożył w Tuskulankach – jest to, jego zdaniem, powszechne na całym świecie przekonanie opierające się na głosie natury<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198797-246">[244]</a>. Odrzucał religijne znaczenie snów i prodigia (dziwów natury)<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198793-247">[245]</a>. A czyż mamy się lękać, jeśli nam powiedzą, że bądź to wśród zwierząt domowych, bądź pośród ludzi przyszła na świat jakaś poczwara? Aby długo nad tym się nie rozwodzić, powiem tylko, iż uzasadnienie wszystkich tych wypadków jest jedno. Cokolwiek rodzi się, niezależnie od swoich właściwości musi być dziełem przyczyny naturalnej. I jeśli nawet coś zdarzyło się wbrew zwykłemu sposobowi, to jednak nie mogło się stać wbrew naturze<a href="#cite_note-248">[246]</a>. W De divinatione przedstawił racjonalny wywód na temat bezsensu wiary we wróżby, złowróżebne znaki, wszelkie przesądy i zabobony. Jednocześnie uważał, że można odczytać wolę bożą na podstawie dokładnej wiedzy, znajomości faktów, doświadczenia i prawidłowego rozumowania<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198792-249">[247]</a>. Cyceron pisał w swoich dziełach, często w tym samym fragmencie, jednocześnie o bogach i Najwyższym Bogu. Podzielał bowiem w tej kwestii postawę stoików, którzy uważali, że tradycyjni bogowie to przejawy obecności w świecie Jedynego Boga. Można więc było odczytywać dzieła Cycerona w duchu <a href="/wiki/Monoteizm" title="Monoteizm">monoteizmu</a>, a <a href="/wiki/Ojcowie_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Ojcowie Kościoła">Ojcowie Kościoła</a> często się na niego powoływali<a href="#cite_note-CITEREFWood199171-250">[248]</a>. Za <a href="/wiki/Marek_Terencjusz_Warron" title="Marek Terencjusz Warron">Warronem</a> Cyceron rozróżniał trzy rodzaje teologii: mityczną (którą posługiwali się poeci), naturalną (którą omawiali filozofowie) oraz polityczną (którą posługiwano się w życiu publicznym)<a href="#cite_note-CITEREFCurtius1997225-251">[249]</a>. Teologia ta, uwalniając od ciężaru przesądów i zabobonów, a otwierając drogę do monoteizmu i wiary w życie pozagrobowe związane z zasługami moralnymi na ziemi – stwarzała nowe perspektywy rozwoju religii<a href="#cite_note-CITEREFJaczynowska198798-239">[237]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Prawo">Prawo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Prawo" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Prawo">edytuj kod</a>]</div> Chociaż Cyceron opierał się w dużej mierze na rozważaniach stoików, był pierwszym, który zdefiniował i w pełni rozwinął koncepcję <a href="/wiki/Prawo_natury" title="Prawo natury">prawa naturalnego</a> (lex naturalis). Człowiek, wraz z całym wszechświatem podlega naturalnym prawom, których pochodzenie jest boskie. Dla Cycerona Bóg rządzi światem za pomocą prawa natury. Nakazy i zakazy tego prawa regulują istnienie wszystkiego i jako takie są w pełni racjonalne, a ich autorytet jest niepodważalny<a href="#cite_note-CITEREFWood199170-252">[250]</a>. Według Cycerona prawo jest bezwzględne, wieczne, niezmienne i uniwersalne. Żadne ograniczenia lub zmiany dokonane w nim przez ludzi, nie mogą na nie wpłynąć. Jest nie tylko ucieleśnieniem <a href="/wiki/Rozum" title="Rozum">rozumu</a> (ratio), ale także, z definicji, rozumnym prawem (recta ratio), ponieważ jego źródłem jest Bóg, najwyższe i wszechmądre <a href="/w/index.php?title=Dobro_moralne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dobro moralne (strona nie istnieje)">dobro moralne</a> (summum bonum)<a href="#cite_note-CITEREFWood199171-250">[248]</a>. Temu prawu podlega też dusza każdego człowieka, co pozwala odróżnić dobro od zła i postępować zgodnie z naturą<a href="#cite_note-CITEREFWood199172-253">[251]</a>. Cyceron rozróżniał prawo naturalne od <a href="/wiki/Prawo_pozytywne" title="Prawo pozytywne">prawa stanowionego</a> (lex), <a href="/wiki/Ius_civile" title="Ius civile">prawa cywilnego</a> (lex civilis) i <a href="/wiki/Prawo_zwyczajowe" title="Prawo zwyczajowe">prawa zwyczajowego</a> (consuetudo). Prawa każdego państwa powinny być zgodne z uniwersalnymi zasadami prawa natury. Jeśli tak nie jest, to w państwie nie obowiązuje prawdziwe, sprawiedliwe prawo<a href="#cite_note-CITEREFWood199173-254">[252]</a>. Sprawiedliwość natomiast, jak twierdził Cyceron, jest absolutnie konieczna dla przetrwania państwa. Żadna ludzka społeczność nie może istnieć przez dłuższy czas bez sprawiedliwości opartej na prawie naturalnym<a href="#cite_note-CITEREFWood199175-255">[253]</a>. Sprawiedliwość, oparta na prawie naturalnym, sprowadza się – według Cycerona – do kilku podstawowych zasad: nie szkodzenia innym; poszanowania <a href="/w/index.php?title=W%C5%82asno%C5%9B%C4%87_prywatna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Własność prywatna (strona nie istnieje)">własności prywatnej</a> i wspólnej; uprzejmości i hojności; <a href="/w/index.php?title=Wolno%C5%9B%C4%87_wypowiedzi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wolność wypowiedzi (strona nie istnieje)">wolności wypowiedzi</a> i <a href="/wiki/Wolno%C5%9B%C4%87_zgromadze%C5%84" title="Wolność zgromadzeń">zgromadzeń</a>. Wśród czterech <a href="/wiki/Cnota" title="Cnota">cnót kardynalnych</a> – <a href="/wiki/M%C4%85dro%C5%9B%C4%87" title="Mądrość">mądrości</a> (prudentia), <a href="/wiki/Sprawiedliwo%C5%9B%C4%87" title="Sprawiedliwość">sprawiedliwości</a> (iustitia), <a href="/wiki/M%C4%99stwo" title="Męstwo">odwagi</a> (fortitudo) i <a href="/wiki/Umiarkowanie" title="Umiarkowanie">umiarkowania</a> (temperantia) – sprawiedliwość, rozumiana jako podporządkowanie się prawu, miała dla Cycerona najwyższą wartość. To, co sprzyja interesom całego społeczeństwa, musi mieć bowiem pierwszeństwo przed innymi cnotami<a href="#cite_note-CITEREFWood199177–78-256">[254]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Państwo">Państwo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Państwo" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Państwo">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Palimpset_De_Re_Publica.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Palimpset_De_Re_Publica.jpg/220px-Palimpset_De_Re_Publica.jpg" decoding="async" width="220" height="179" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Palimpset_De_Re_Publica.jpg/330px-Palimpset_De_Re_Publica.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fc/Palimpset_De_Re_Publica.jpg 2x" data-file-width="379" data-file-height="308" /></a><figcaption><a href="/wiki/Palimpsest_(pi%C5%9Bmiennictwo)" title="Palimpsest (piśmiennictwo)">Palimpsest</a> zawierający tekst fragmentów De re publica, spisany na początku V wieku. <a href="/wiki/Minusku%C5%82a" title="Minuskuła">Minuskułą</a> z VII wieku nadpisano na nim <a href="/w/index.php?title=Obja%C5%9Bnienia_Psalm%C3%B3w&action=edit&redlink=1" class="new" title="Objaśnienia Psalmów (strona nie istnieje)">Objaśnienia Psalmów</a> św. Augustyna. Rękopis odkryty przez <a href="/wiki/Angelo_Mai" title="Angelo Mai">Angelo Mai</a> w roku 1819. Najstarszy zachowany manuskrypt z tekstem Cycerona. <a href="/wiki/Biblioteka_Watyka%C5%84ska" title="Biblioteka Watykańska">Biblioteka Watykańska</a></figcaption></figure> Dla większości współczesnych politologów i socjologów Cyceron jest twórcą najstarszej zwięzłej definicji <a href="/wiki/Pa%C5%84stwo" title="Państwo">państwa</a>, nie opartej o rozważania filozoficzne czy etyczne. Cyceron uważał państwo za formę zabezpieczenia i ochrony obywateli oraz własności prywatnej. Pierwszy wyraźnie rozróżnił społeczeństwo od państwa. Jego wkład w nowożytną ideę państwa – wypracowaną w oparciu o jego dzieła przez <a href="/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli" title="Niccolò Machiavelli">Machiavellego</a>, <a href="/wiki/Jean_Bodin" title="Jean Bodin">Bodina</a>, <a href="/wiki/Hugo_Grocjusz" title="Hugo Grocjusz">Grocjusza</a>, <a href="/wiki/Thomas_Hobbes" title="Thomas Hobbes">Hobbesa</a> czy <a href="/wiki/John_Locke" title="John Locke">Locke’a</a> – jest niezaprzeczalny. Wszystko, co jest specyficznie ludzkie – według Cycerona – zależy od istnienia i pomyślności państwa. W ramach zabezpieczenia ustanowionego i utrzymywanego przez państwo, zrodziła się i rozwinęła cywilizacja. Dzięki państwu ludzkość istnieje jako społeczność zachowująca normy rozumu i etyki, wyróżniające ją od świata zwierząt. Dzięki państwu ludzie mogą nabywać i chronić swoje dobra materialne. Wreszcie, jak podkreślał Cyceron, to państwo zapewnia środowisko sprzyjające rozwojowi kultury i nauki<a href="#cite_note-CITEREFWood1991120-257">[255]</a>. Analizując w De re publica ustrój <a href="/wiki/Republika_rzymska" title="Republika rzymska">republiki rzymskiej</a>, Cyceron określa ją jako res populi, aby stwierdzić, że <a href="/wiki/Lud" title="Lud">lud</a> (populus) to nie przypadkowy zbiór, ale zjednoczenie wielu mężów w umowie, w odniesieniu do tego, co jest słuszne i sprawiedliwe, a wiąże się we wspólnym interesie<a href="#cite_note-258">[256]</a>. Sprawiedliwość (ius) i wspólny interes (utilitas) to dla Cycerona dwa fundamenty państwa, które wiążą wszystkich „mężów”, niezależnie od ich pochodzenia społecznego, bogactwa, <a href="/wiki/Status_spo%C5%82eczny" title="Status społeczny">statusu</a> czy urzędu<a href="#cite_note-CITEREFWood1991126-259">[257]</a>. Jeżeli państwo nie dba o sprawiedliwość ani wspólny interes obywateli, wtedy jego funkcje nie są wypełnianie<a href="#cite_note-CITEREFWood1991136-260">[258]</a>, a ludzie, jak to obrazowo określił Cyceron, zmieniają się w lwy<a href="#cite_note-261">[259]</a>. Państwa podzielił Cyceron, biorąc pod uwagę ich ustrój (ordo), na trzy typy. Każdy z nich miał formę prawidłową, czyli „sprawiedliwą” i drugą, zepsutą, czyli „skorumpowaną”<a href="#cite_note-CITEREFWood1991144–145-262">[260]</a>: <table class="wikitable" style="text-align:center"> <tbody><tr> <th> </th> <th>Państwo sprawiedliwe </th> <th>Państwo niesprawiedliwe </th></tr> <tr> <th>Rządy jednego </th> <td>regnum <a href="/wiki/Monarchia" title="Monarchia">królestwo</a> </td> <td>dominatus <a href="/wiki/Tyran" title="Tyran">tyrania</a>, <a href="/wiki/Dyktatura" title="Dyktatura">dyktatura</a> </td></tr> <tr> <th>Rządy niewielu </th> <td>optimatium <a href="/wiki/Arystokracja" title="Arystokracja">arystokracja</a>, rządy <a href="/wiki/Elita" title="Elita">elit</a> </td> <td>potestas factionis <a href="/wiki/Oligarchia" title="Oligarchia">oligarchia</a> </td></tr> <tr> <th>Rządy wielu </th> <td>civitas popularis <a href="/wiki/Demokracja" title="Demokracja">demokracja</a>, <a href="/wiki/Republika" title="Republika">republika</a> </td> <td>dominatus multitudinis <a href="/wiki/Ochlokracja" title="Ochlokracja">ochlokracja</a>, rządy tłumu </td></tr></tbody></table> Chociaż Cyceron uznawał wartość trzech „sprawiedliwych” form rządów, to twierdził, że najlepszym dla państwa jest ustrój mieszany, w którym elementy monarchiczne, arystokratyczne i demokratyczne znajdują harmonijne połączenie (ordo mixta). Urzeczywistnienie takiego ustroju widział w Rzymie, gdzie konsulowie reprezentowali element monarchiczny, senat – element arystokratyczny, a <a href="/wiki/Concilium_plebis" title="Concilium plebis">zgromadzenia ludowe</a> i <a href="/wiki/Komicja_kurialne" title="Komicja kurialne">komicja</a> – element demokratyczny. Opierając się na tej teorii, uważał, że wszystkie kryzysy ustrojowe, jakie Rzym przeżywał, tłumaczą się zakłóceniem owej idealnej równowagi między trzema elementami ustrojowymi<a href="#cite_note-CITEREFWood1991144–145-262">[260]</a>. Cycerońska koncepcja mieszanego ustroju wywarła wielki wpływ na twórców nowożytnej koncepcji <a href="/wiki/Podzia%C5%82_w%C5%82adz" title="Podział władz">podziału władz</a>, m.in. <a href="/wiki/Monteskiusz" title="Monteskiusz">Monteskiusza</a>, twórców angielskiej monarchii konstytucyjnej czy <a href="/wiki/Ojcowie_za%C5%82o%C5%BCyciele_Stan%C3%B3w_Zjednoczonych" title="Ojcowie założyciele Stanów Zjednoczonych">ojców założycieli</a> Stanów Zjednoczonych. Jej celem było połączenie zalet monarchii, rządów elit i zasad demokratycznych – bez ich wad – w wyważoną całość, która oparłaby się korupcji i uniemożliwiłaby tyranię<a href="#cite_note-CITEREFWood1991159-263">[261]</a>. Jeżeli pochwała ustroju republiki rzymskiej w De res publica nie budzi wątpliwości, to o wiele trudniejszy problem przedstawia sprawa stosunku Cycerona do władzy jednostki. W piątej księdze skreślił Cyceron ideał princepsa, czyli pierwszego obywatela. Oktawian August nawiązywał później do tych wywodów, gdy zmieniał ustrój Rzymu na <a href="/wiki/Pryncypat_(Rzym)" title="Pryncypat (Rzym)">pryncypat</a>. Fragmentarycznie zachowane dzieło nie pozwala stwierdzić, czy Cyceron był prekursorem pryncypatu, czy (co jest bardziej prawdopodobne) pod nazwą princepsa kreślił ideał przywódcy politycznego republiki<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989346-122">[120]</a>. W każdym razie, podkreślając równość obywateli, Cyceron zalecał politykom, by liczyli się nie tyle z wolą ludu, co z jego korzyścią<a href="#cite_note-264">[262]</a>. Ponieważ rozwój i stabilność państwa są niezbędne dla dobra ludzkości, Cyceron głosił wyższość życia aktywnego (vita activa) nad życiem spokojnym (vita quieta). Jego zdaniem kariera polityczna jest realizacją istoty człowieczeństwa – służbą na rzecz państwa i dobra ludzkości. Mądrość polityka przewyższa nawet geniusz filozofa, gdyż zarządzanie państwem wymaga nie tylko najwyższych kompetencji intelektualnych, ale także odwagi i umiejętności przezwyciężania przeciwności<a href="#cite_note-CITEREFWood1991123-265">[263]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Retoryka">Retoryka</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Retoryka" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Retoryka">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Cicero_Topica.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Cicero_Topica.jpg/220px-Cicero_Topica.jpg" decoding="async" width="220" height="189" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Cicero_Topica.jpg/330px-Cicero_Topica.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Cicero_Topica.jpg/440px-Cicero_Topica.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2584" /></a><figcaption>Fragment XI-wiecznego rękopisu Topiki Cycerona. Rysunek przedstawiający podstawową klasyfikację <a href="/wiki/Topos" title="Topos">toposów</a>. Rękopis przechowywany w <a href="/wiki/St._Gallen" title="St. Gallen">Sankt Gallen</a>, w <a href="/wiki/Biblioteka_opactwa_%C5%9Bw._Galla" title="Biblioteka opactwa św. Galla">Bibliotece opactwa św. Galla</a> pod sygnaturą 818, pagina 253</figcaption></figure> Cyceron wystąpił przeciwko panującym w jego czasach regułom komponowania <a href="/wiki/Wypowied%C5%BA" title="Wypowiedź">wypowiedzi</a> – pisania dzieła literackiego i wygłaszania mowy. Wprowadził szereg zmian w obrębie sztywnych i konwencjonalnych schematów oraz dokonał przekształceń w sferze terminologii. Wiele spośród jego koncepcji wywodzi się z pism greckich, jednak w oparciu o własne doświadczenie sformułował szereg nowych tez. Cyceron był przez wieki niekwestionowanym autorytetem jako pisarz i mówca, stąd jego terminologia, definicje, wyjaśnienia i przykłady stanowiły podstawę podręczników przez kilkanaście następnych wieków<a href="#cite_note-CITEREFKorolko1990180-266">[264]</a>. Przede wszystkim Cyceron był w dużej mierze twórcą łacińskiej terminologii retorycznej i szerzej – literackiej. Poprzez jego prace terminologia ta trafiła do języków zachodnich, w tym języka polskiego. Jego młodzieńcze dzieło, <a href="/wiki/O_inwencji" title="O inwencji">De inventione</a> („O inwencji”), będące adaptacją do łaciny greckiej teorii retoryki i literatury, przez wieki pełniło rolę podstawowego podręcznika dla mówców oraz pisarzy i wywarło olbrzymi wpływ na kulturę europejską<a href="#cite_note-CITEREFKorolko1990179-267">[265]</a>. W De inventione Cyceron opierał się na podręczniku <a href="/wiki/Hermagoras_z_Temnos" title="Hermagoras z Temnos">Hermagorasa</a>, chociaż niekiedy z nim polemizował. Miał też w rękach świeżo napisaną, anonimową <a href="/wiki/Retoryka_dla_Herenniusza" title="Retoryka dla Herenniusza">Retorykę dla Herenniusza</a>, z której częściowo przejął łacińską terminologię<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki198965-32">[30]</a>. O ile retoryka grecka podkreślała znaczenie umiejętności przemawiania, Cyceron był zdania, że niezbędne jest również wykształcenie ogólne o charakterze encyklopedycznym, a także przestrzeganie zasad etyki. Zdaniem Cycerona, nie można być idealnym mówcą, nie będąc idealnym człowiekiem. Retor musi więc posiadać trzy cechy – rzetelne wykształcenie ogólne, sprawność w rzemiośle krasomówczym i zakorzenione normy moralne<a href="#cite_note-CITEREFKorolko1990180-266">[264]</a>. Sąd wygłoszony przez <a href="/wiki/Marek_Licyniusz_Krassus" title="Marek Licyniusz Krassus">Krassusa</a> w dialogu De oratore, że nikt nie będzie mógł zostać prawdziwie wielkim mówcą, jeśli nie zdobędzie znajomości wszystkich wielkich rzeczy i sztuk<a href="#cite_note-Cyceron:_De_oratore_1,_6,_20-268">[266]</a>, wyraża przekonanie samego Cycerona. Retoryka była dla niego koroną wszystkich nauk, które są jedynie jej służebnicami i towarzyszkami<a href="#cite_note-Cyceron:_De_oratore_1,_6,_20-268">[266]</a>. W sporze toczącym się między retoryką a filozofią o prymat w wychowaniu młodzieży, Cyceron wyznaczył retoryce, podbudowanej znajomością filozofii i encyklopedycznym wykształceniem, najważniejszą rolę<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989311-120">[118]</a>. Cyceron zwalczał <a href="/wiki/Attycyzm" title="Attycyzm">attycyzm</a>, był przeciwnikiem naśladowania stylu <a href="/wiki/Literatura_starogrecka" title="Literatura starogrecka">klasycznej literatury greckiej</a>. W dialogu Orator na własnym przykładzie wykazywał, że prawdziwym mówcą i pisarzem może być ten tylko, kto swobodnie potrafi się posługiwać trzema stylami: wzniosłym, średnim i skromnym. Stosowanie jedynie skromnego stylu, na wzór grecki, nasunęło Cyceronowi porównanie z ludźmi, którzy po wynalezieniu zboża karmiliby się żołędziami. Szczegółowo wyjaśnił, na czym polegały używane przez niego w stylu wzniosłym środki wyrazu: rytmika mowy, dźwięczne klauzule zdaniowe, śmiała metaforyka czy figury retoryczne<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1989424-165">[163]</a>. W dialogu Orator przedstawił nowatorski wykład na temat prozy rytmicznej. W drugiej księdze De oratore znalazł się dłuższy wywód poświęcony dowcipowi, oryginalne uwagi o stylu języka literackiego, wreszcie krótkie refleksje o <a href="/wiki/Mnemotechnika" title="Mnemotechnika">mnemonice</a>, czyli technice zapamiętywania. W księdze trzeciej, po omówieniu tzw. czterech zalet wysłowienia, wymienił Cyceron długi katalog figur retorycznych, sformułował zasady pisania prozą i budowy okresów retorycznych oraz podzielił się uwagami dotyczącymi techniki wygłaszania mowy<a href="#cite_note-CITEREFKorolko1990180-266">[264]</a>. Za twórcę dojrzałej i wyczerpującej, obowiązującej także współcześnie teorii <a href="/wiki/Narracja_(retoryka)" title="Narracja (retoryka)">narracji</a>, uważa się Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFZiomek199083-269">[267]</a>. Jego rozważania na temat narracji zostały rozproszone w różnych pracach. Zadania zebrania tej nauki w całość, usystematyzowania jej i jasnego wyłożenia podjął się <a href="/wiki/Kwintylian" title="Kwintylian">Kwintylian</a><a href="#cite_note-CITEREFZiomek199083-269">[267]</a>. Jako retor Cycero był niedoścignionym ideałem dla sobie współczesnych i pozostaje nim nadal. Jego mowy były wzorcowym przykładem wypełnienia wszystkich warunków stawianych przez retorykę. Wrodzona inteligencja, solidne wykształcenie, logika wywodów, ale i niezwykła fantazja – pozwalały mu dobierać właściwe argumenty; łatwość wynajdowania odpowiednich słów, elokwencja i doskonałe opanowanie różnych stylów wymowy – dawały mu możliwość przedstawiania treści w pięknej formie; wreszcie szczere zaangażowanie, niezwykła pamięć, uroda, miły głos oraz skłonność do żywego gestykulowania – były czynnikami, który pozwalały mu oczarowywać i poruszać słuchaczy<a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXI-270">[268]</a>. Styl Cycerona charakteryzował się długimi, pięknie dźwięczącymi, kunsztownie rozczłonkowanymi periodami zdobnymi w <a href="/wiki/Anafora_(%C5%9Brodek_stylistyczny)" title="Anafora (środek stylistyczny)">anafory</a>, <a href="/wiki/Homoioteleuton" title="Homoioteleuton">homoioteleuta</a> i <a href="/w/index.php?title=Isokolon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Isokolon (strona nie istnieje)">isokola</a>. Każde zdanie zmierzało do najbardziej idealnego punktu, by w końcu opaść łagodnie brzmiącym <a href="/wiki/Dytrochej" title="Dytrochej">dytrochejem</a> lub <a href="/wiki/Amfimakr" title="Amfimakr">kretykiem</a>. Obok długich periodów potrafił, gdy zamierzał osiągnąć inny efekt stylistyczny, posługiwać się zdaniami krótkimi, pełnymi niespodziewanych puent. Styl ten, pełen bogactwa i harmonii, to największe osiągnięcie prozy rzymskiej i wzór, na którym będą opierać się twórcy literatur w <a href="/wiki/J%C4%99zyk_wernakularny" title="Język wernakularny">językach wernakularnych</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977190–191-271">[269]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Dzieła">Dzieła</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Dzieła" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dzieła">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mowy">Mowy</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Mowy" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Mowy">edytuj kod</a>]</div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;">Zobacz w łacińskich <a href="/wiki/Wiki%C5%BAr%C3%B3d%C5%82a" title="Wikiźródła">Wikiźródłach</a> tekst oryginalny <a href="https://pl.wikisource.org/wiki/la:Orationes_(Marcus_Tullius_Cicero)" class="extiw" title="s:la:Orationes (Marcus Tullius Cicero)">mów Cycerona</a> </td></tr></tbody></table> Zachowało się w całości lub w obszernych fragmentach 58 mów Cycerona. Ponadto znane są tytuły 50 innych, zaginionych lub znanych z krótkich fragmentów. Działalność oratorską Cycerona dzieli się zazwyczaj na cztery okresy. Pierwszy obejmuje lata 81–66, czyli przemówienia wygłoszone do objęcia pretury; drugi lata 66–59, czyli okres od pretury do wygnania; trzeci lata 59–52, czyli przemówienia wygłoszone po powrocie z wygnania aż do objęcia namiestnictwa Cylicji; czwarty lata 46–43, czyli przemówienia wygłoszone w czasie dyktatury Cezara oraz walki z Antoniuszem<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977189-272">[270]</a>. <table class="wikitable sortable" style="margin-left:auto; margin-right:auto"> <tbody><tr> <th style="width:2em;">Rok (p.n.e.)</th> <th>Okres</th> <th>Tytuł</th> <th>Tłumaczenie</th> <th>Grupa</th> <th>Audytorium</th> <th class="unsortable">Opis</th> <th class="unsortable">Przypis </th></tr> <tr align="center"> <td>81</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Quinctio</td> <td><a href="/wiki/W_sprawie_Kwinkcjusza" title="W sprawie Kwinkcjusza">W sprawie Kwinkcjusza</a></td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Najstarsza zachowana mowa Cycerona.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977192-273">[271]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>80</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Roscio Amerino</td> <td><a href="/wiki/W_obronie_Sekstusa_Roscjusza" title="W obronie Sekstusa Roscjusza">W obronie Sekstusa Roscjusza</a></td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977195-274">[272]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>80 lub 79</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Vareno</td> <td>W obronie Lucjusza Warenusa</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977199-275">[273]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>79</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro muliere Arretina</td> <td>W obronie kobiety z Arretium</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zrekonstruowana.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977200-276">[274]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>79</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Titinia</td> <td>W sprawie Titinii</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Znana z krótkiego streszczenia.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977200-276">[274]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>74 lub 71</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Tullio</td> <td>W sprawie Marka Tulliusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się obszerne fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977201-277">[275]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>74</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Scamandro</td> <td>W obronie Skamandra</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977202-278">[276]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>70 (20 stycznia)</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Divinatio in Caecilium</td> <td>Zgadywanie przed Cecyliuszem</td> <td>Werrynki (In Verrem)</td> <td>Sąd</td> <td>Mowa przeciwko Gajuszowi Werresowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977203-279">[277]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>70 (5 sierpnia)</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>In Verrem actio prima</td> <td>Pierwsza werrynka</td> <td>Werrynki (In Verrem)</td> <td>Sąd</td> <td>Mowa przeciwko Gajuszowi Werresowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977204-280">[278]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>70</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>In Verrem actio secunda</td> <td>Druga werrynka</td> <td>Werrynki (In Verrem)</td> <td>Niewygłoszona</td> <td>Mowa przeciwko Gajuszowi Werresowi, opublikowana we wrześniu lub październiku 70 roku.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977205-281">[279]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>69</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Fonteio</td> <td>W obronie Marka Fontejusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się obszerne fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977208-282">[280]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>69</td> <td align="left">do objęcia pretury</td> <td>Pro Oppio</td> <td>W obronie Publiusza Oppiusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się obszerne fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977210-283">[281]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>66</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>De imperio Gn. Pompei lub Pro lege Manilia</td> <td><a href="/wiki/O_nadzwyczajnej_w%C5%82adzy_wojskowej_Gnejusza_Pompejusza" title="O nadzwyczajnej władzy wojskowej Gnejusza Pompejusza">O nadzwyczajnej władzy wojskowej Gnejusza Pompejusza</a> lub Maniliana</td> <td></td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977216-284">[282]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>66</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>De Sullae bonis</td> <td>Na rzecz Lucjusza Faustusa Sulli</td> <td></td> <td>Zgromadzenie ludowe</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977219-285">[283]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>66</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Cluentio</td> <td>W obronie Aulusa Kluencjusza Habitusa</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977219-285">[283]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>66</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Gallio</td> <td>W obronie Kwintusa Galliusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977221-286">[284]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>66</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Fundanio</td> <td>W obronie Marka Fundaniusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977222-287">[285]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>66</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Manilio</td> <td>W obronie Maniliusza</td> <td></td> <td>Zgromadzenie ludowe</td> <td>Zachowały się fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977222-287">[285]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>65</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Cornelio</td> <td>W obronie Gajusza Korneliusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zrekonstruowana.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977223-288">[286]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>65</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>De rege Alexandrino</td> <td>O królu aleksandryjskim</td> <td></td> <td>Senat</td> <td>Zachowały się fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977224-289">[287]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>64</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Oratio in toga candida</td> <td>Oracja w bielonej todze</td> <td></td> <td>Senat</td> <td>Zrekonstruowana.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977224-289">[287]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63 (1 stycznia)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>De lege agraria</td> <td>O prawie rolnym</td> <td>Mowy konsularne</td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977225-290">[288]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>De Othone</td> <td>O Othonie</td> <td>Mowy konsularne</td> <td>Lud w <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%85tynia_Bellony_w_Rzymie" title="Świątynia Bellony w Rzymie">świątyni Bellony</a></td> <td>Zachowały się fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977228-291">[289]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Rabirio perduellionis reo</td> <td>W obronie Rabiriusza</td> <td>Mowy konsularne</td> <td>Komicje centurialne na Polu Marsowym</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977228-291">[289]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>De proscriptorum liberis</td> <td>O dzieciach proskrybowanych obywateli</td> <td>Mowy konsularne</td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977230-292">[290]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63 (noc z 6 na 7, lub z 7 na 8 listopada)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>In Catilinam I</td> <td>Pierwsza katylinarka</td> <td>Mowy konsularne – Katylinarki</td> <td>Senat, w świątyni Jowisza Statora na Palatynie</td> <td>Mowa przeciwko Lucjuszowi Sergiuszowi Katylinie.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977232-293">[291]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63 (8 lub 9 listopada)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>In Catilinam II</td> <td>Druga katylinarka</td> <td>Mowy konsularne – Katylinarki</td> <td>Zgromadzenie ludowe na Forum Romanum</td> <td>Mowa przeciwko Lucjuszowi Sergiuszowi Katylinie.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977233-294">[292]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63 (3 grudnia)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>In Catilinam III</td> <td>Trzecia katylinarka</td> <td>Mowy konsularne – Katylinarki</td> <td>Lud na Forum Romanum</td> <td>Mowa przeciwko Lucjuszowi Sergiuszowi Katylinie.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977234-295">[293]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63 (5 grudnia)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>In Catilinam IV</td> <td>Czwarta katylinarka</td> <td>Mowy konsularne – Katylinarki</td> <td>Senat w świątyni Konkordii</td> <td>Mowa przeciwko Lucjuszowi Sergiuszowi Katylinie.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977235-296">[294]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>63 (listopad lub grudzień)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Murena</td> <td>W obronie Sulpicjusza Rufusa Mureny</td> <td>Mowy konsularne</td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977238-297">[295]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>62 (styczeń)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Metelina oratio</td> <td>Metelinarka</td> <td></td> <td>Senat</td> <td>Zachowały się obszerne fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977240-298">[296]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>62</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Sulla</td> <td>W obronie Publiusza Korneliusza Sulli</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977241-299">[297]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>62</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Archia</td> <td>W obronie poety Archiasza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977242-300">[298]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>61</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>De consulatu suo</td> <td>O swoim konsulacie</td> <td></td> <td>Senat</td> <td>Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977244-301">[299]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>61 (15 maja)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>In Clodium et Curionem</td> <td>Przeciwko Klodiuszowi i Gajuszowi Kurionowi</td> <td></td> <td>Senat</td> <td>Zachowały się fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977245-302">[300]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>61 (październik)</td> <td align="left">od pretury do wygnania</td> <td>Pro Flacco</td> <td>W obronie Lucjusza Galeriusza Flakkusa</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977246-303">[301]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>57 (5 września)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Oratio cum senatui gratias egit</td> <td>Oracja dziękczynna do senatorów</td> <td></td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977247-304">[302]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>57 (6 września)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Oratio cum populo gratias egit</td> <td>Oracja dziękczynna do ludu</td> <td></td> <td>Lud na Forum Romanum</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977248-305">[303]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>57 (30 września)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>De domo sua ad pontifices</td> <td>O swoim domu do pontyfików lub O domu swoim</td> <td></td> <td>Kolegium <a href="/wiki/Pontyfik" title="Pontyfik">pontyfików</a></td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977249-306">[304]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>56 (11 marca)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Sestio</td> <td>W obronie trybuna Sestiusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977251-307">[305]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>56</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>In Vatinum testem interrogatio</td> <td>Przeciwko świadectwu Watyniusza podczas przesłuchania</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977252-308">[306]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>56 (4 kwietnia)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Caelio</td> <td>W obronie Marka Celiusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977253-309">[307]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>56 (maj)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>De haruspicum responso</td> <td>O orzeczeniu <a href="/wiki/Haruspik" title="Haruspik">haruspików</a></td> <td></td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977256-310">[308]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>56 (czerwiec)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>De provinciis consularibus</td> <td>O prowincjach konsularnych</td> <td></td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977258-311">[309]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>55 (wrzesień)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Balbo</td> <td>W obronie Korneliusza Balbusa</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977259-312">[310]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>55 (czerwiec-wrzesień)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>In Pisonem</td> <td>Przeciwko Lucjuszowi Kalpurniuszowi Pizonowi</td> <td></td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977260-313">[311]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54 (lato)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>De Raetinorum causa</td> <td>O sprawie mieszkańców Raete</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977262-314">[312]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Livio Druso</td> <td>W obronie Liwiusza Druzusa Klaudianusa</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977262-314">[312]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Messio</td> <td>W obronie Gajusza Messjusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977262-314">[312]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Cispio</td> <td>W obronie Marka Cispiusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977263-315">[313]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Vatino</td> <td>W obronie Publiusza Watyniusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977263-315">[313]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54 (4 września)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Cn. Plancio</td> <td>W obronie Gnejusza Plancjusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977263-315">[313]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54 (wrzesień)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Scauro</td> <td>W obronie Emiliusza Skaurusa</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się obszerne fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977265-316">[314]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54 (grudzień)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Gabino</td> <td>W obronie Aulusa Ganbiniusza</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td>Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977267-317">[315]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>54 (grudzień) lub 53 (styczeń)</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Rabirio Postumo</td> <td>W obronie Rabiriusza Postumusa</td> <td></td> <td>Sąd</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977268-318">[316]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>52</td> <td align="left">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</td> <td>Pro Milone</td> <td>W obronie Milona</td> <td></td> <td>Niewygłoszona</td> <td>Opublikowana w kwietniu 52 roku.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977270-319">[317]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>46 (wrzesień)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Pro Marcello</td> <td>W sprawie Marka Marcelliusza</td> <td></td> <td>Senat</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977275-320">[318]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>46 (listopad lub grudzień)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Pro Ligario</td> <td>W obronie Kwintusa Ligariusza</td> <td></td> <td>Juliusz Cezar</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977277-321">[319]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45 (listopad)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Pro rege Deiotaro</td> <td>W obronie króla Galacji Dejotara</td> <td></td> <td>Juliusz Cezar</td> <td></td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977279-322">[320]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44 (2 września)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica I</td> <td>Pierwsza filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977281-323">[321]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica II</td> <td>Druga filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Niewygłoszona</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi. Napisana 25 października 44 roku.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977282-324">[322]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44 (20 grudnia)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica III</td> <td>Trzecia filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977283-325">[323]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44 (20 grudnia)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica IV</td> <td>Czwarta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Lud</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977284-326">[324]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (1 stycznia)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica V</td> <td>Piąta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977284-326">[324]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44 (4 stycznia)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica VI</td> <td>Szósta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Zgromadzenie ludowe na Forum Romanum</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977285-327">[325]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (styczeń)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica VII</td> <td>Siódma filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977285-327">[325]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (3 lutego)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica VIII</td> <td>Ósma filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977286-328">[326]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (4 lutego)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica IX</td> <td>Dziewiąta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977287-329">[327]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (luty)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica X</td> <td>Dziesiąta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977287-329">[327]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (luty)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica XI</td> <td>Jedenasta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977288-330">[328]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (marzec)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica XII</td> <td>Dwunasta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977288-330">[328]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (20 marca)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica XIII</td> <td>Trzynasta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977289-331">[329]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43 (21 kwietnia)</td> <td align="left">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</td> <td>Philippica XIV</td> <td>Czternasta filipika</td> <td><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Philippicae</a> (Filipiki)</td> <td>Senat</td> <td>Mowa przeciwko Markowi Antoniuszowi.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977289-331">[329]</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dzieła_retoryczne">Dzieła retoryczne</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=28" title="Edytuj sekcję: Dzieła retoryczne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=28" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dzieła retoryczne">edytuj kod</a>]</div> Działalność Cycerona na polu retoryki można podzielić na trzy okresy. Pierwszy, młodzieńczy, reprezentuje napisane przez dwudziestoletniego młodzieńca <a href="/wiki/O_inwencji" title="O inwencji">De inventione</a>. Jest to dzieło zajmujące się przede wszystkim zagadnieniami retorycznymi, chociaż już w nim postawił Cyceron tezę o związku retoryki z filozofią<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977295-332">[330]</a>. Drugi okres wydał dzieła pod względem artystycznym najdoskonalsze. Są to De oratore, Brutus, Orator oraz De optimo genere oratorum. Cyceron dążył w nich do stworzenia syntezy dwu antycznych tradycji, izokratejskiej i arystotelesowskiej, przedstawiając ideał mówcy, który jest jednocześnie filozofem, i filozofa, który jest jednocześnie mówcą. Ideałem Cycerona był Demostenes, umiejący posługiwać się swobodnie wszystkimi trzema stylami. Tezę tę głosił Cyceron przede wszystkim w pismach, w których bronił własnej twórczości literackiej i polemizował ze zwolennikami stylu „skromnego”. Wyraził ją już w Brutusie, którego głównym tematem była historia wymowy rzymskiej, przede wszystkim jednak w Oratorze i w De optimo genere oratorum<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977295-332">[330]</a>. W dwóch dziełach ostatniego okresu, Partitiones oratoriae oraz Topica, Cyceron powrócił do zagadnień technicznych. Prace te były syntezą rozważań filozoficznych z praktyką retoryczną. Przez wielu były uznawane za szczytowe osiągnięcie myśli retorycznej Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977295-332">[330]</a>. <table class="wikitable sortable" style="margin-left:auto; margin-right:auto"> <tbody><tr> <th style="width:2em;">Rok powstania (p.n.e.)</th> <th>Tytuł</th> <th>Tłumaczenie</th> <th class="unsortable">Opis</th> <th class="unsortable">Przypis </th></tr> <tr align="center"> <td>82 (napisany po tym roku)</td> <td>De inventione lub Libri rhetorici</td> <td><a href="/wiki/O_inwencji" title="O inwencji">O inwencji</a> lub Księgi retoryczne</td> <td>Podręcznik w dwóch księgach, nieukończony.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977296-333">[331]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>55 (listopad)</td> <td>De oratore</td> <td>O mówcy</td> <td>Dialog w trzech księgach.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977299-334">[332]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>46 (styczeń-marzec)</td> <td>Brutus</td> <td>Brutus</td> <td>Dialog w jednej księdze.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977303-335">[333]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>46 (listopad – czas publikacji)</td> <td>Orator</td> <td>Mówca</td> <td>Traktat w jednej księdze.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977306-336">[334]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>46</td> <td>De optimo genere oratorum</td> <td>O najlepszym rodzaju mówców</td> <td>Wstęp do zaginionego przekładu mów Demostenesa.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977308-337">[335]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>46</td> <td>Partitiones oratoriae</td> <td>Podziały retoryczne</td> <td>Podręcznik w formie dialogu, w jednej księdze.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977309-338">[336]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44 (lipiec)</td> <td>Topica</td> <td>Topika</td> <td>Traktat w jednej księdze.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977311-339">[337]</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dzieła_filozoficzne">Dzieła filozoficzne</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=29" title="Edytuj sekcję: Dzieła filozoficzne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=29" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dzieła filozoficzne">edytuj kod</a>]</div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;">Zobacz w łacińskich <a href="/wiki/Wiki%C5%BAr%C3%B3d%C5%82a" title="Wikiźródła">Wikiźródłach</a> tekst oryginalny <a href="https://pl.wikisource.org/wiki/la:Opera_philosophica_(Marcus_Tullius_Cicero)" class="extiw" title="s:la:Opera philosophica (Marcus Tullius Cicero)">dzieł filozoficznych Cycerona</a> </td></tr></tbody></table> Swoje dzieła filozoficzne napisał Cyceron w dwóch okresach życia. Pierwszy to lata 54–51, kiedy powstały traktaty O Rzeczypospolitej i O prawach. Drugi to lata 46–44, na które przypada najważniejsza twórczość filozoficzna Cycerona. Szybkie tempo, w jakim dokonał olbrzymiej pracy przy końcu życia, po sześćdziesiątce, było możliwe dzięki temu, że od młodości z ogromnym zapałem oddawał się studiom i żaden ówczesny problem filozoficzny nie był mu obcy. Co więcej, filozofia była elementem kształtującym całą jego osobowość. Jak sam pisał, filozofia czyni mnie tym, czym jestem<a href="#cite_note-340">[338]</a>. Nic więc dziwnego, że w okresie kiedy został odsunięty od aktywnego życia politycznego, powrócił do tych studiów, od których nigdy nie należało odstępować<a href="#cite_note-341">[339]</a> i w bardzo szybkim tempie powstały najważniejsze prace<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977313-342">[340]</a>. <table class="wikitable sortable" style="margin-left:auto; margin-right:auto"> <tbody><tr> <th style="width:2em;">Rok powstania (p.n.e.)</th> <th>Tytuł</th> <th>Tłumaczenie</th> <th class="unsortable">Opis</th> <th class="unsortable">Przypis </th></tr> <tr align="center"> <td>54–52 (napisany), 51 (opublikowany)</td> <td>De re publica</td> <td>O Rzeczypospolitej, O republice lub O państwie</td> <td>Dialog w sześciu księgach. Zachowały się obszerne fragmenty, mniej więcej jedna czwarta tekstu.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977324-343">[341]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>53–51</td> <td>De legibus</td> <td>O prawach</td> <td>Dialog w sześciu księgach, nieukończony. Zachowały się pierwsze trzy księgi oraz krótkie fragmenty czwartej i piątej.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977330-344">[342]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>Paradoxa stoicorum</td> <td>Paradoksy stoickie</td> <td>Traktat w jednej księdze.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977335-345">[343]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>Consolatio</td> <td><a href="/wiki/Pocieszenie" title="Pocieszenie">Pocieszenie</a></td> <td>Zaginiony traktat. Krótkie fragmenty zrekonstruowano na podstawie cytatów u późniejszych autorów.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977336-346">[344]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>Hortensius</td> <td><a href="/wiki/Hortensjusz_(dialog)" title="Hortensjusz (dialog)">Hortensjusz</a> lub Hortenzjusz</td> <td>Zaginiony dialog. Obszerne fragmenty zrekonstruowano na podstawie cytatów u późniejszych autorów.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977339-347">[345]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>Catulus et Lucullus lub Academici libri priores</td> <td>Katulus i Lukullus lub Pierwsza redakcja Akademików</td> <td>Dialog w dwóch księgach. Zachowały się obszerne fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977342-348">[346]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>Academicorum libri quattuor lub Academica</td> <td>Akademików ksiąg cztery lub Akademiki</td> <td>Dialog w czterech księgach. Druga redakcja Akademików.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977344-349">[347]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>De finibus bonorum et malorum</td> <td>O problemach najwyższego dobra i zła lub O najwyższym dobru i złu</td> <td>Dialog w pięciu księgach.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977346-350">[348]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>Tusculanorum disputationum libri V lub Tusculanae disputationes</td> <td>Rozmów tuskulańskich ksiąg pięć, Rozmowy tuskulańskie lub <a href="/wiki/Tuskulanki" title="Tuskulanki">Tuskulanki</a></td> <td>Dialog w pięciu księgach.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977350-351">[349]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45</td> <td>Timaeus</td> <td><a href="/wiki/Timajos_(dialog)" title="Timajos (dialog)">Timajos</a></td> <td>Przekład z <a href="/wiki/Platon" title="Platon">Platona</a> poprzedzony wstępem.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977356-352">[350]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45 lub 44</td> <td>De natura deorum</td> <td><a href="/wiki/O_naturze_bog%C3%B3w" title="O naturze bogów">O naturze bogów</a></td> <td>Dialog w trzech księgach.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977357-353">[351]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>45 lub 44</td> <td>Cato maior de senectute lub De senectute</td> <td><a href="/wiki/Cato_Maior_de_Senectute" title="Cato Maior de Senectute">O starości</a></td> <td>Dialog w jednej księdze.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977360-354">[352]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44</td> <td>De divinatione</td> <td>O znakach bożych lub O wróżeniu</td> <td>Dialog w dwóch księgach.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977363-355">[353]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44</td> <td>De fato</td> <td>O przeznaczeniu</td> <td>Traktat w jednej księdze. Tekst uszkodzony.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977367-356">[354]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44</td> <td>Laelius de amicitia</td> <td><a href="/w/index.php?title=Leliusz_o_przyja%C5%BAni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Leliusz o przyjaźni (strona nie istnieje)">Leliusz o przyjaźni</a></td> <td>Traktat w jednej księdze.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977368-357">[355]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44</td> <td>De gloria</td> <td>O sławie</td> <td>Traktat w jednej księdze. Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977372-358">[356]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44 (9 grudnia). Opublikowany pośmiertnie.</td> <td>De officiis</td> <td>O obowiązkach lub O powinnościach</td> <td>Traktat w trzech księgach.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977373-359">[357]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>44 lub 43</td> <td>De virtutibus</td> <td>O cnotach</td> <td>Zaginiony traktat. Zachowało się kilka cytatów u późniejszych autorów.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977379-360">[358]</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Inne_prace">Inne prace</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=30" title="Edytuj sekcję: Inne prace" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=30" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Inne prace">edytuj kod</a>]</div> <table class="wikitable sortable" style="margin-left:auto; margin-right:auto"> <tbody><tr> <th style="width:2em;">Rok powstania (p.n.e.)</th> <th>Tytuł</th> <th>Tłumaczenie</th> <th class="unsortable">Opis</th> <th class="unsortable">Przypis </th></tr> <tr align="center"> <td>60</td> <td>De consulatu suo</td> <td>O swoim konsulacie</td> <td>Pismo historyczne, napisane po grecku i łacinie. Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977379-360">[358]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>59</td> <td>Anecdota lub De consiliis suis</td> <td>Anegdoty</td> <td>Pismo historyczne. Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977380-361">[359]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>59</td> <td>Admiranda lub Chorographia</td> <td>Osobliwości</td> <td>Pismo geograficzne. Zachowały się krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977382-362">[360]</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Korespondencja">Korespondencja</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=31" title="Edytuj sekcję: Korespondencja" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=31" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Korespondencja">edytuj kod</a>]</div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;">Zobacz w łacińskich <a href="/wiki/Wiki%C5%BAr%C3%B3d%C5%82a" title="Wikiźródła">Wikiźródłach</a> tekst oryginalny <a href="https://pl.wikisource.org/wiki/la:Epistulae_(Marcus_Tullius_Cicero)" class="extiw" title="s:la:Epistulae (Marcus Tullius Cicero)">listów Cycerona</a> </td></tr></tbody></table> W zbiorach opublikowanych po śmierci Cycerona zachowały się 774 listy jego autorstwa. Zbiory te zawierają również 90 listów rozmaitych osób do Cycerona. Są one wyjątkowo cennym źródłem historycznym do ówczesnych wydarzeń, jak również dla poznania samego Cycerona. Szczególnie ważne są listy do Attyka, któremu Cyceron zwierzał się z najskrytszych myśli i z którym dzielił się wszystkim, co przeżywał<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977384-363">[361]</a>. Cyceron dzielił listy na donoszące o jakichś wydarzeniach, żartobliwe i poważne. Przeprowadził też podział na listy pisane w okresach szczęśliwych (secundis rebus) i w okresach smutnych (triste genus), jednak nie trzymał się w korespondencji żadnych ściśle określonych podziałów. Czasami w jednym i tym samym liście odkryć można całe bogactwo rozmaitych tonów. I właśnie to bogactwo tonów i wspaniały styl, w jakim pisał, spowodowały, że Cyceron uchodzi za mistrza epistolografii. Zachowały się jego listy oficjalne, których styl przypomina mowy; sprawozdania z Cylicji, zbliżone do oficjalnych raportów; list do brata Kwintusa zawierający wskazówki, jak powinien postępować namiestnik prowincji. Są to listy, które pisał Cyceron niewątpliwie z myślą o potomności, Najwięcej zachowało się jednak listów osobistych, których treść były przeznaczone tylko dla adresata. Zachowały się także listy żartobliwe, przekomarzające się i pełne serdeczności; listy grzeczne, ale dość zimne do osób których Cyceron nie lubił czy listy pełne rad i przestróg skierowane do podopiecznych<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977385-364">[362]</a>. Już w starożytności listy Cycerona ułożone zostały w cztery zbiory – 16 ksiąg listów do przyjaciół, 16 ksiąg listów do Attyka, 3 księgi listów do brata Kwintusa oraz dwie księgi listów do Brutusa<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977387-365">[363]</a>. <table class="wikitable sortable" style="margin-left:auto; margin-right:auto"> <tbody><tr> <th style="width:2em;">Lata powstania (p.n.e.)</th> <th>Tytuł</th> <th>Tłumaczenie</th> <th>Adresat</th> <th class="unsortable">Opis</th> <th class="unsortable">Przypis </th></tr> <tr align="center"> <td>62–43</td> <td>Epistulae ad familiares lub Ad familiares</td> <td>Listy do przyjaciół</td> <td>Przyjaciele</td> <td>Szesnaście ksiąg korespondencji z przyjaciółmi. Listy ułożone są według adresatów, choć niekonsekwentnie. Po 43 roku wyzwoleniec Cycerona, <a href="/wiki/Tyron" title="Tyron">Tyron</a>, opublikował szesnaście osobnych ksiąg, z odrębnymi tytułami. Połączono je w jeden zbiór w IV lub V wieku. Tytuł nadał zbiorowi H. Stephanus w wieku XVI.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977387–388-366">[364]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>68–44</td> <td>Epistulae ad Atticum lub Ad Atticum</td> <td>Listy do Attyka</td> <td><a href="/wiki/Attyk" title="Attyk">Attyk</a></td> <td>Szesnaście ksiąg korespondencji z Tytusem Pomponiuszem Attykiem. Listy ułożone są chronologicznie. Opublikowane około 60 roku po Chrystusie z archiwum Attyka.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977391-367">[365]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>60–54</td> <td>Epistulae ad Quintum fratrem lub Ad Quintum</td> <td>Listy do brata Kwintusa</td> <td><a href="/wiki/Kwintus_Tulliusz_Cyceron" title="Kwintus Tulliusz Cyceron">Kwintus</a> (młodszy brat Cycerona)</td> <td>Cztery księgi korespondencji z Kwintusem Tulliuszem Cyceronem. Listy ułożone są chronologicznie. Opublikowane po 43 roku, czyli śmierci braci, z archiwum wdowy po Kwintusie – Pomponii, siostry Attyka.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977394-368">[366]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>43</td> <td>Epistulae ad Brutum lub Ad Brutum</td> <td>Listy do Brutusa</td> <td><a href="/wiki/Marek_Juniusz_Brutus" title="Marek Juniusz Brutus">Brutus</a></td> <td>Dwie księgi korespondencji z Markiem Juniuszem Brutusem. Zawierają 26 listów – 17 Cycerona do Brutusa, 8 Brutusa do Cycerona i list Brutusa do Kwintusa. Listy ułożone są chronologicznie, choć niekonsekwentnie. Opublikowane po 43 roku, z archiwum Cycerona.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977395-369">[367]</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Poezja">Poezja</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=32" title="Edytuj sekcję: Poezja" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=32" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Poezja">edytuj kod</a>]</div> Poezję pisał Cyceron rzadko, do naszych czasów przetrwały tylko jej fragmenty. Nie była ona dobrze odbierana przez jemu współczesnych – zarzucano autorowi nadmierny <a href="/wiki/Egocentryzm" title="Egocentryzm">egocentryzm</a>, gdyż tematem wierszy i poematów było często życie samego Cycerona. W późniejszych wiekach oceny były bardziej zróżnicowane. Część badaczy uważała, że <a href="/wiki/Heksametr_daktyliczny" title="Heksametr daktyliczny">heksametr</a> Cycerona zapowiadał klasyczną epokę poezji rzymskiej, która nadeszła już po jego śmierci. Najbardziej znany przez wieki był cytat z poematu De consulatu suo: cedant arma togae („niech oręż ustąpi przed togą”)<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977409–410-370">[368]</a>. <table class="wikitable sortable" style="margin-left:auto; margin-right:auto"> <tbody><tr> <th style="width:2em;">Rok powstania (p.n.e.)</th> <th>Tytuł</th> <th>Tłumaczenie</th> <th class="unsortable">Opis</th> <th class="unsortable">Przypis </th></tr> <tr align="center"> <td>86–84</td> <td>Aratea</td> <td>Aratea</td> <td>Przekład z greckiego poematu Φαινόμενα („Zjawiska na niebie”) <a href="/wiki/Aratos_z_Soloj" title="Aratos z Soloj">Aratosa</a>.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977400-371">[369]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>86–84</td> <td>Marius</td> <td>Mariusz</td> <td>Poemat epiczny o charakterze panegirycznym. Zachowało się 16 heksametrów.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977401-372">[370]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>60</td> <td>De consulatu suo</td> <td>O swoim konsulacie</td> <td>Poemat w trzech księgach. Zachowały się fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977404-373">[371]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>56–54</td> <td>De temporibus suis</td> <td>O swoich czasach</td> <td>Poemat w trzech księgach. Zrekonstruowano krótkie fragmenty.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977406-374">[372]</a> </td></tr> <tr align="center"> <td>nieznany</td> <td>Limon</td> <td>Łąka</td> <td>Poemat o nieznanej treści i czasie powstania. Zachowały się cztery heksametry.</td> <td><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki1977408-375">[373]</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Recepcja">Recepcja</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=33" title="Edytuj sekcję: Recepcja" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=33" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Recepcja">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Cyceron_SSBN-742.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Cyceron_SSBN-742.jpg/220px-Cyceron_SSBN-742.jpg" decoding="async" width="220" height="221" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Cyceron_SSBN-742.jpg/330px-Cyceron_SSBN-742.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Cyceron_SSBN-742.jpg/440px-Cyceron_SSBN-742.jpg 2x" data-file-width="624" data-file-height="628" /></a><figcaption>Cytat z poezji Cycerona na emblemacie członków załogi wyposażonego w broń jądrową okrętu podwodnego <a href="/wiki/USS_Wyoming_(SSBN-742)" title="USS Wyoming (SSBN-742)">USS Wyoming</a></figcaption></figure> Cyceron zajmuje wyjątkową pozycję w historii. Był jedynym autorem łacińskim cytowanym – już za życia – przez greckich krytyków. Zachowało się więcej średniowiecznych rękopisów jego utworów, niż jakiegokolwiek innego klasycznego pisarza. Wśród <a href="/wiki/Inkunabu%C5%82" title="Inkunabuł">inkunabułów</a> znalazło się ponad trzysta osobnych edycji jego prac. Chociaż brakuje dokładnych statystyk, cytaty z jego dzieł mają wyraźną przewagę liczebną nad jakimkolwiek innym autorem (pomijając Biblię) – przynajmniej aż do początku XIX wieku<a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002481-376">[374]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Starożytność">Starożytność</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=34" title="Edytuj sekcję: Starożytność" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=34" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Starożytność">edytuj kod</a>]</div> Już Oktawian, który podpisał przecież wyrok śmierci na Cycerona w ramach proskrypcji, uważał go za człowieka uczonego i miłującego ojczyznę. Wynikało to z propagandy Augusta, która głosiła, że w ramach pryncypatu wskrzeszono republikę<a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002481-376">[374]</a>. Jak przekazał Plutarch: kiedyś, po długim czasie Cezar przyszedł do jednego ze swych wnuków, gdy ten trzymał właśnie w rękach jakieś pismo Cycerona i przerażony starał się je ukryć w fałdach szaty. Cezar, widząc to, wziął od niego pismo i stojąc, przeczytał zeń dość duży ustęp. Następnie oddał je chłopcu z powrotem i powiedział: „Uczony to był człowiek, uczony – i prawdziwie miłujący ojczyznę”. Bezpośrednio po zwycięstwie nad Antoniuszem Cezar, pozostawszy sam na stanowisku konsula, przybrał sobie za kolegę syna Cycerona. (...) Tak więc z woli bogów dom Cycerona mógł wymierzyć ostateczną karę Antoniuszowi<a href="#cite_note-377">[375]</a>. <a href="/wiki/Swetoniusz" title="Swetoniusz">Swetoniusz</a> odnotował, że specjalną pracę (współcześnie zaginioną) w obronie dorobku Cycerona napisał cesarz <a href="/wiki/Klaudiusz_(cesarz)" title="Klaudiusz (cesarz)">Klaudiusz</a><a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002482-378">[376]</a>. Dzieła Cycerona były powszechnie czytane i komentowane w okresie wczesnego cesarstwa. <a href="/wiki/Seneka_Starszy" title="Seneka Starszy">Seneka Starszy</a> rozważał w Suasoriae dwie kwestie: czy Cyceron powinien błagać Antoniusza o życie i zgodzić się na zniszczenie swoich prac. Odpowiadając, przytoczył fragment z zaginionego dzieła <a href="/wiki/Tytus_Liwiusz" title="Tytus Liwiusz">Liwiusza</a>, w którym ten rzymski historyk stwierdził, że wielkość Cycerona mógłby w odpowiednich słowach wychwalać tylko sam Cyceron. <a href="/wiki/Seneka_M%C5%82odszy" title="Seneka Młodszy">Seneka Młodszy</a> w jednym z listów nazwał Cycerona największym z uczonych, od którego początek bierze rzymska elokwencja. Najstarsze <a href="/wiki/Komentarz_(gatunek_literacki)" title="Komentarz (gatunek literacki)">komentarze</a> do dzieł Arpinaty napisał około roku 50 <a href="/wiki/Askoniusz_Pedianus" title="Askoniusz Pedianus">Askoniusz Pedianus</a><a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002484-379">[377]</a>. Mniej więcej do końca II wieku dyskutowano jeszcze nad stylem Cycerona. Część autorów broniła attycyzmu, którego krytykiem był Cyceron, oskarżając go niekiedy o <a href="/wiki/Azjanizm" title="Azjanizm">azjanizm</a>. Wątpliwości pod adresem formy literackiej dzieł Cycerona podnosili między innymi <a href="/wiki/Publiusz_Korneliusz_Tacyt" title="Publiusz Korneliusz Tacyt">Tacyt</a>, Seneka Młodszy czy <a href="/wiki/Gelliusz" title="Gelliusz">Gelliusz</a>. W III wieku uznawano już bez zastrzeżeń styl Cycerona za wzorcowy, do czego przyczyniło się przede wszystkim stanowisko <a href="/wiki/Kwintylian" title="Kwintylian">Kwintyliana</a><a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002485-380">[378]</a>. Kwintylian, któremu cesarz <a href="/wiki/Wespazjan" title="Wespazjan">Wespazjan</a> zlecił około roku 75 odnowienie – po okresie upadku za <a href="/wiki/Neron" title="Neron">Nerona</a> – studiów literackich i naukowych w Rzymie, oparł program nauczania na Cyceronie. Postanowił, że pisma Arpinaty staną się źródłem wiedzy i wzorem do naśladowania dla studentów. Zdaniem Kwintyliana imię Cycerona było synonimem elokwencji<a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002486-381">[379]</a>, a każdy student może postępować w wiedzy, gdy zostanie wielbicielem Cycerona<a href="#cite_note-382">[380]</a>. Za Kwintylianem nauczyciele retoryki i filozofii, aż do końca starożytności, zalecali ustawiczne czytanie i uczenie się na pamięć prac Cycerona jako najskuteczniejszy sposób studiowania<a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002487-383">[381]</a>. Kwintylian podzielił, za Cyceronem, przedmioty szkolne na filozofię, filologię (retorykę) i gramatykę<a href="#cite_note-CITEREFSandys19039-384">[382]</a>. Stąd od końca I wieku, dla gramatyków prace Arpinaty stały się wykładnią poprawnej łaciny. Powszechnie przyjęto jego definicję gramatyki jako studium litterarum<a href="#cite_note-CITEREFSandys19038-385">[383]</a>, w skład którego wchodziły poetarum pertractatio, historiarum cognitio, verborum interpretatio, pronuntiandi quidam sonus („odczytywanie poetów, poznanie historii, interpretacja słów, wymawianie dźwięku”)<a href="#cite_note-386">[384]</a>. W przypadku wątpliwości gramatycznych, cytaty z jego prac były rozstrzygające. <a href="/wiki/Pryscjan" title="Pryscjan">Pryscjan</a>, który na początku VI wieku napisał fundamentalne dla łaciny dzieło Institutiones gramaticae, przykłady poprawnego języka czerpał w pierwszej kolejności z prac Cycerona. Naśladowali Pryscjana średniowieczni i nowożytni gramatycy<a href="#cite_note-CITEREFSandys1903259-387">[385]</a>. W końcu IV wieku <a href="/wiki/Komentarz_(gatunek_literacki)" title="Komentarz (gatunek literacki)">komentarz</a> do <a href="/wiki/Sen_Scypiona" title="Sen Scypiona">Snu Scypiona</a> napisał <a href="/wiki/Neoplatonizm" title="Neoplatonizm">neoplatończyk</a> <a href="/wiki/Ambrozjusz_Teodozjusz_Makrobiusz" title="Ambrozjusz Teodozjusz Makrobiusz">Makrobiusz</a>. Komentarz ten był powszechnie czytany w późnoantycznych i średniowiecznych szkołach<a href="#cite_note-CITEREFCurtius1997369-388">[386]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ojcowie_Kościoła">Ojcowie Kościoła</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=35" title="Edytuj sekcję: Ojcowie Kościoła" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=35" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ojcowie Kościoła">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:The_Dream_of_Saint_Jerome,_1476,_by_Matteo_di_Giovanni_-_Art_Institute_of_Chicago_-_DSC09649.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/The_Dream_of_Saint_Jerome%2C_1476%2C_by_Matteo_di_Giovanni_-_Art_Institute_of_Chicago_-_DSC09649.JPG/220px-The_Dream_of_Saint_Jerome%2C_1476%2C_by_Matteo_di_Giovanni_-_Art_Institute_of_Chicago_-_DSC09649.JPG" decoding="async" width="220" height="124" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/The_Dream_of_Saint_Jerome%2C_1476%2C_by_Matteo_di_Giovanni_-_Art_Institute_of_Chicago_-_DSC09649.JPG/330px-The_Dream_of_Saint_Jerome%2C_1476%2C_by_Matteo_di_Giovanni_-_Art_Institute_of_Chicago_-_DSC09649.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/The_Dream_of_Saint_Jerome%2C_1476%2C_by_Matteo_di_Giovanni_-_Art_Institute_of_Chicago_-_DSC09649.JPG/440px-The_Dream_of_Saint_Jerome%2C_1476%2C_by_Matteo_di_Giovanni_-_Art_Institute_of_Chicago_-_DSC09649.JPG 2x" data-file-width="4088" data-file-height="2313" /></a><figcaption>Sen <a href="/wiki/Hieronim_ze_Strydonu" title="Hieronim ze Strydonu">św. Hieronima</a>. Obraz <a href="/w/index.php?title=Matteo_di_Giovanni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Matteo di Giovanni (strona nie istnieje)">Matteo di Giovanniego</a> z 1476. Hieronim (chłostany przez anioły w środku) musi zdecydować, czy jest chrześcijaninem czy cyceronianinem (Jezus po lewej, Cyceron po prawej). <a href="/wiki/Art_Institute_of_Chicago" title="Art Institute of Chicago">Art Institute of Chicago</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:7_Nicolo_di_Pietro._1413-15._The_Saint_Augustine_Taken_to_School_by_Saint_Monica._Pinacoteca,_Vatican..jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/7_Nicolo_di_Pietro._1413-15._The_Saint_Augustine_Taken_to_School_by_Saint_Monica._Pinacoteca%2C_Vatican..jpg/220px-7_Nicolo_di_Pietro._1413-15._The_Saint_Augustine_Taken_to_School_by_Saint_Monica._Pinacoteca%2C_Vatican..jpg" decoding="async" width="220" height="327" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/7_Nicolo_di_Pietro._1413-15._The_Saint_Augustine_Taken_to_School_by_Saint_Monica._Pinacoteca%2C_Vatican..jpg/330px-7_Nicolo_di_Pietro._1413-15._The_Saint_Augustine_Taken_to_School_by_Saint_Monica._Pinacoteca%2C_Vatican..jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/7_Nicolo_di_Pietro._1413-15._The_Saint_Augustine_Taken_to_School_by_Saint_Monica._Pinacoteca%2C_Vatican..jpg/440px-7_Nicolo_di_Pietro._1413-15._The_Saint_Augustine_Taken_to_School_by_Saint_Monica._Pinacoteca%2C_Vatican..jpg 2x" data-file-width="935" data-file-height="1390" /></a><figcaption><a href="/wiki/Augustyn_z_Hippony" title="Augustyn z Hippony">Św. Augustyn</a> przyprowadzony do szkoły przez <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99ta_Monika" title="Święta Monika">św. Monikę</a>. Na ławie leżą dzieła Cycerona, dzięki którym Augustyn zwróci się ku Bogu. XV-wieczna <a href="/wiki/Malarstwo_temperowe" title="Malarstwo temperowe">tempera</a> na desce <a href="/w/index.php?title=Niccol%C3%B2_di_Pietro&action=edit&redlink=1" class="new" title="Niccolò di Pietro (strona nie istnieje)">Niccolò di Pietro</a>. <a href="/wiki/Muzea_Watyka%C5%84skie" title="Muzea Watykańskie">Pinakoteka Watykańska</a></figcaption></figure> <a href="/wiki/Ojcowie_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Ojcowie Kościoła">Ojcowie Kościoła</a> mieli ambiwalentny stosunek do Cycerona. Studiowanie dzieł Arpinaty były dla uczonych chrześcijańskich nadal niezbędnym elementem należytego wykształcenia, co jednak niekiedy prowadziło do konfliktu z wiarą<a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002487-383">[381]</a>. Najbardziej znany przykład tego typu rozterek przedstawił <a href="/wiki/Hieronim_ze_Strydonu" title="Hieronim ze Strydonu">św. Hieronim</a> na kartach XXII listu. Głęboko przeżywający wiarę Hieronim próbował porzucić przywiązanie do pogańskich autorów, ale nie był w stanie rozstać się ze zgromadzoną przez siebie biblioteką. Gdy bowiem, nawet po kilkudniowym poście, zaczynał czytać <a href="/wiki/Stary_Testament" title="Stary Testament">Stary Testament</a>, odrzucał go niemal prostacki styl autorów biblijnych, daleko odbiegający od ówczesnych wysokich standardów literackich. Zdegustowany, powracał Hieronim do czytania Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002487-383">[381]</a>. Kiedy jednak ciężko zachorował, a najbliżsi rozpoczęli już przygotowania do pogrzebu, we śnie ujrzał samego siebie przed sądem ostatecznym. Hieronim próbował wyjaśnić, że za życia był chrześcijaninem. Kłamiesz. – usłyszał na to od sędziego – Cyceronianin z ciebie, nie chrześcijanin. Gdzie bowiem skarb twój, tam i serce twoje<a href="#cite_note-389">[387]</a>. Tylko dzięki wstawiennictwu wielu osób Hieronim uzyskał szansę na nawrócenie i zdobycie przebaczenia poprzez pokutę, którą było przetłumaczenie Biblii na łacinę. W <a href="/wiki/Wulgata" title="Wulgata">Wulgacie</a> znalazło się jednak wiele elementów stylu i słownictwa Cycerona, które Hieronim przejął podczas studiów w Rzymie od swojego nauczyciela, gramatyka <a href="/wiki/Eliusz_Donat" title="Eliusz Donat">Donata</a><a href="#cite_note-CITEREFKennedy2002487-383">[381]</a>. Około roku 390 <a href="/wiki/Ambro%C5%BCy_z_Mediolanu" title="Ambroży z Mediolanu">Ambroży z Mediolanu</a> napisał traktat <a href="/wiki/Obowi%C4%85zki_duchownych" title="Obowiązki duchownych">De officiis ministrorum</a> („Obowiązki duchownych”), w którym naśladował De officiis Cycerona. Traktat ten uważany jest za najstarszy podręcznik <a href="/wiki/Etyka_chrze%C5%9Bcija%C5%84ska" title="Etyka chrześcijańska">etyki chrześcijańskiej</a>, w którym autor dokonał chrystianizacji tradycyjnych zasad rzymskiej moralności oraz filozofii stoickiej<a href="#cite_note-CITEREFCytowska1994117-390">[388]</a>. Ambroży otwarcie wzorował się na układzie, pojęciach, argumentacji oraz stylu Arpinaty<a href="#cite_note-CITEREFCytowska1994117-390">[388]</a>, przejął w wielu miejscach od niego całe zwroty i zdania. Dotyczy to zwłaszcza pozytywnych bądź negatywnych przykładów ludzkich zachowań, choć Ambroży nie przyznaje się do tego, że przepisuje dane <a href="/wiki/Exemplum" title="Exemplum">exemplum</a> od Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFNakonieczny200055-391">[389]</a>. Na poparcie tez i poglądów wziętych dosłownie z Cycerona, niemal w każdym rozdziale Ambroży przytaczał cytaty z <a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Pisma Świętego</a><a href="#cite_note-CITEREFSajdak196710-392">[390]</a>. <a href="/wiki/Augustyn_z_Hippony" title="Augustyn z Hippony">Św. Augustyn</a> datował swoje nawrócenie i zwrot ku Bogu od lektury cyceronowskiego dialogu <a href="/wiki/Hortensjusz_(dialog)" title="Hortensjusz (dialog)">Hortensjusz</a><a href="#cite_note-CITEREFStroh201393-393">[391]</a>. Opowiedział o tym w <a href="/wiki/Wyznania" title="Wyznania">Wyznaniach</a>: w zwyczajnym porządku studiów natrafiłem wówczas na jedną z książek autora imieniem Cycero, którego styl podziwiają wszyscy bardzo, a jego ducha – już nie tak. Książka ta zawiera zachętę do filozofii, a nosi tytuł „Hortensjusz”. To właśnie ona zmieniła uczucia moje i ku Tobie, Panie, zwróciła moje modlitwy, i nowe, odmienne wzbudziła we mnie życzenia i pragnienia. Przed mymi oczyma zmarniały nagle wszystkie ambicje światowe. Niewiarogodnym wprost żarem serca zacząłem tęsknić do nieśmiertelności, jaką daje mądrość. I już się zacząłem podnosić, aby do Ciebie wrócić. Nie do kształcenia stylu (chociaż na taki właśnie cel łożyła środki materialne moja matka w owym dziewiętnastym roku mego życia, gdy ojciec już od dwóch lat nie żył) – nie do kształcenia stylu posługiwałem się tą książką. Wywarła na mnie wpływ nie stosowanym w niej sposobem mówienia, ale tym, co mówiła<a href="#cite_note-394">[392]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Średniowiecze">Średniowiecze</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=36" title="Edytuj sekcję: Średniowiecze" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=36" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Średniowiecze">edytuj kod</a>]</div> W średniowieczu <a href="/wiki/O_inwencji" title="O inwencji">De Inventione</a> zostało jednym z dwóch podstawowych podręczników do nauki w trivium, w ramach <a href="/wiki/Sztuki_wyzwolone" title="Sztuki wyzwolone">sztuk wyzwolonych</a>. Drugim była <a href="/wiki/Retoryka_dla_Herenniusza" title="Retoryka dla Herenniusza">Rhetorica ad Herennium</a>, którą przynajmniej od czasów św. Hieronima przypisywano Cyceronowi. Traktat O inwencji określano jako Rhetorica vetus lub Rhetorica prima, aby odróżnić go od Retoryki dla Herenniusza, którą nazywano Rhetorica nova albo Rhetorica secunda<a href="#cite_note-CITEREFCurtius1997162-395">[393]</a>. Cycerona cytowała większość ważniejszych średniowiecznych autorów. Jego sentencje zebrał <a href="/wiki/Beda_Czcigodny" title="Beda Czcigodny">Beda</a>, De Inventione było źródłem krótkiego traktatu <a href="/wiki/Alkuin" title="Alkuin">Alkuina</a>. <a href="/wiki/Einhard" title="Einhard">Einhard</a> cytował <a href="/wiki/Tuskulanki" title="Tuskulanki">Rozmowy Tuskulańskie</a>, parafrazował mowy W obronie Milona, Pierwszą katylinarkę i Drugą werrynkę. Listy Cycerona były studiowane przez <a href="/w/index.php?title=Lupus_Servatus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lupus Servatus (strona nie istnieje)">Lupusa Servatusa</a> (IX wiek). Dla <a href="/wiki/Paschasius_Radbertus" title="Paschasius Radbertus">Paschazjusza Radaberta</a> w IX wieku i <a href="/wiki/William_z_Malmesbury" title="William z Malmesbury">Williama z Malmesbury</a> w XII wieku był „królem elokwencji”. Cycerona często cytowali <a href="/wiki/Hraban_Maur" title="Hraban Maur">Hraban Maur</a> i <a href="/wiki/Jan_Szkot_Eriugena" title="Jan Szkot Eriugena">Jan Szkot Eriugena</a>. W X wieku <a href="/wiki/Sylwester_II" title="Sylwester II">Sylwester II</a> interesował się nie tylko dziełami retorycznymi i filozoficznymi Cycerona, ale analizował też jego mowy. W tym samym wieku <a href="/wiki/Liutprand_z_Cremony" title="Liutprand z Cremony">Liutprand z Cremony</a> czytał listy Arpinaty w bibliotece w <a href="/wiki/Lorsch" title="Lorsch">Lorsch</a><a href="#cite_note-CITEREFSandys1903623-396">[394]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nowożytność">Nowożytność</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=37" title="Edytuj sekcję: Nowożytność" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=37" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Nowożytność">edytuj kod</a>]</div> Termin <a href="/wiki/Humanizm_renesansowy" title="Humanizm renesansowy">humanizm</a>, który był nierozerwalnie związany z <a href="/wiki/Renesans" title="Renesans">odrodzeniem</a> i początkami ery nowożytnej, został przez humanistów zaczerpnięty z pism Cycerona. Historycy uważają, że pojęcie humanitas było używane jako slogan polityczny w późnych latach osiemdziesiątych I wieku przed Chrystusem, podczas proskrypcji Sulli. Podchwycił je Cyceron w swoich wczesnych mowach, w których apelował o humanizm, mając na myśli empatię wobec niesłusznie oskarżonych przed sullańskimi sądami. W późniejszym pracach Arpinata rozszerzył zakres znaczeniowy tego pojęcia. Stało się ono dla niego synonimem wykształcenia, jako że ludzie oczytani – jego zdaniem – stają się bardziej komunikatywni w sferze języka, a w efekcie bardziej empatyczni<a href="#cite_note-CITEREFStroh2013182-397">[395]</a>. W okresie konsulatu, w roku 63, broniąc w senacie Sulpicjusza Rufusa Mureny, Cyceron posłużył się terminem studia humanitatis<a href="#cite_note-398">[396]</a>. Miał na myśli zainteresowania filozoficzne, które w zwrocie retorycznym przypisywał wszystkim senatorom. Rok później, wygłaszając mowę W obronie poety Archiasza, użył tego samego pojęcia w odniesieniu do gramatyki i retoryki<a href="#cite_note-399">[397]</a>. Odnawiając „studia humanistyczne”, pisarze włoskiego odrodzenia sięgnęli właśnie po terminy z mów Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFStroh2013182–183-400">[398]</a>. Fascynacja pisarzy renesansowych Cyceronem bierze początek od <a href="/wiki/Francesco_Petrarca" title="Francesco Petrarca">Petrarki</a>. Jako nastolatek Petrarka zwrócił swą uwagę ku dziełom Cycerona. Według relacji poety, ta pasja pochłonęła go tak bardzo, że odmawiał sobie kęsów chleba, byle zaoszczędzić pieniądze na książki Arpinaty. Zmuszony przez ojca Petrarka rozpoczął studia prawnicze – porzucił Cycerona na siedem lat, ale jego książki trzymał w ukryciu. Na ich trop wpadł ojciec i zgorszony spalił je quasi haeresum libri („niczym księgi heretyków”). Nie wzdychałem podczas całej tej akcji inaczej, niż gdyby to mnie samego wrzucono w płomienie<a href="#cite_note-401">[399]</a> – wspominał po latach Petrarka. Jego błaganiom uległ ojciec, który wyciągnął z płomieni dwa ostatnie, nadwęglone egzemplarze ksiąg<a href="#cite_note-CITEREFStroh2013183-402">[400]</a>. Według Petrarki Cyceron wywarł na nim podwójne wrażenie<a href="#cite_note-CITEREFStroh2013184-403">[401]</a>. W młodości oszołomiła mnie słodycz i miłe brzmienie słów, a wszystkie inne lektury wydały mu się ochrypłe i fałszywe. W wieku dojrzałym zasmakował w filozofii Cycerona, który przedstawiał najbardziej zbawienne wskazówki na temat właściwego życia<a href="#cite_note-404">[402]</a>. Za Petrarką, XV i XVI-wieczni pisarze włoscy odrzucili suchy żargon <a href="/wiki/Scholastyka_(filozofia)" title="Scholastyka (filozofia)">scholastyki</a>, który więcej ziewał niż mówił i doszli do przekonania, że posługiwanie się pięknym językiem, wzorowanym na Cyceronie, jest obowiązkiem uczonych<a href="#cite_note-CITEREFStroh2013185-405">[403]</a>. Podstawową kodyfikację języka Cycerona przeprowadził <a href="/wiki/Lorenzo_Valla" title="Lorenzo Valla">Lorenzo Valla</a> w dziele Elegantiarum Latinae linguae libri sex („Sześć ksiąg o eleganckim wypowiadaniu się po łacinie”) – wydanym po raz pierwszy w 1440 roku, a wznawianym ogromną liczbę razy, aż do wieku XVIII. Valla wyznaczył sobie za cel rozwianie wszelkich wątpliwości, czym jest wzorcowa, „prawdziwa” łacina, wyjaśniając swoje tezy w oparciu o prace Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFStroh2013191-406">[404]</a>. W XVI wieku wśród większości włoskich pisarzy naśladownictwo słownictwa i stylu Cycerona było tak daleko posunięte, że kardynał <a href="/wiki/Pietro_Bembo" title="Pietro Bembo">Pietro Bembo</a> w odniesieniu do Boga używał nie terminu Deus (bowiem Cyceron rzadko to robił), ale formuły politeistycznej Di Immortales, zaś Jezus i Maryja byli to dla niego Heros i Dea<a href="#cite_note-CITEREFStroh2013192-407">[405]</a>. Myśl polityczna Cycerona legła u podstaw prawodawstwa współczesnych państw demokratycznych. Oddziaływanie Cycerona na ustawodawstwo angielskie datuje się co najmniej od czasów <a href="/wiki/El%C5%BCbieta_I_Tudor" title="Elżbieta I Tudor">Elżbiety I</a>, która w wieku 16 lat przeczytała niemal wszystkie jego dzieła. W Ameryce <a href="/wiki/George_Washington" title="George Washington">Jerzy Waszyngton</a> w mowach na temat organizacji rządu Stanów Zjednoczonych parafrazował De republica. <a href="/wiki/John_Adams" title="John Adams">John Adams</a> wspominał, że pierwsza książka, którą przeczytał, była autorstwa Cycerona. Do podobnych inspiracji przyznawali się rewolucjoniści francuscy, twórcy <a href="/wiki/Deklaracja_praw_cz%C5%82owieka_i_obywatela" title="Deklaracja praw człowieka i obywatela">Deklaracji praw człowieka i obywatela</a>, na przykład <a href="/wiki/Honor%C3%A9_Gabriel_Riqueti_de_Mirabeau" title="Honoré Gabriel Riqueti de Mirabeau">Mirabeau</a>. Słownictwo, zwroty i kadencje zdań Cycerona stosowali w swoich mowach politycznych między innymi <a href="/wiki/Thomas_Jefferson" title="Thomas Jefferson">Thomas Jefferson</a>, <a href="/wiki/William_Pitt_M%C5%82odszy" title="William Pitt Młodszy">William Pitt</a>, <a href="/wiki/Abraham_Lincoln" title="Abraham Lincoln">Abraham Lincoln</a>, a w XX wieku <a href="/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Winston Churchill</a><a href="#cite_note-CITEREFEveritt2003192-408">[406]</a>. W notatkach <a href="/wiki/Ronald_Reagan" title="Ronald Reagan">Ronalda Reagana</a> odkryto, że ten prezydent Stanów Zjednoczonych przygotowywał się do przemówień, zapisując na kartkach cytaty z dzieł Cycerona<a href="#cite_note-409">[407]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="W_Polsce">W Polsce</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=38" title="Edytuj sekcję: W Polsce" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=38" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: W Polsce">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Średniowiecze_2">Średniowiecze</h4>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=39" title="Edytuj sekcję: Średniowiecze" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=39" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Średniowiecze">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Wp%C5%82yw_uniwersytetu_na_kraj.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Wp%C5%82yw_uniwersytetu_na_kraj.jpg/220px-Wp%C5%82yw_uniwersytetu_na_kraj.jpg" decoding="async" width="220" height="134" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Wp%C5%82yw_uniwersytetu_na_kraj.jpg/330px-Wp%C5%82yw_uniwersytetu_na_kraj.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Wp%C5%82yw_uniwersytetu_na_kraj.jpg/440px-Wp%C5%82yw_uniwersytetu_na_kraj.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="624" /></a><figcaption>Wpływ Uniwersytetu na Kraj Wieku XV – obraz olejny <a href="/wiki/Jan_Matejko" title="Jan Matejko">Jana Matejki</a> z cyklu <a href="/wiki/Dzieje_cywilizacji_w_Polsce" title="Dzieje cywilizacji w Polsce">Dzieje cywilizacji w Polsce</a>. Profesor uniwersytetu, <a href="/wiki/Micha%C5%82_z_Wielunia" title="Michał z Wielunia">Michał z Wielunia</a> (na dole po lewej) składa na ławie bakałarzy kodeksy z dziełami Cycerona</figcaption></figure> Już na początku XIII wieku <a href="/wiki/Wincenty_Kad%C5%82ubek" title="Wincenty Kadłubek">Wincenty Kadłubek</a> wykazywał bardzo dobrą znajomość twórczości Cycerona. Nie tylko cytował Arpinatę i czerpał z jego dzieł pouczające przykłady, które zamieścił w swojej <a href="/wiki/Kronika_Wincentego_Kad%C5%82ubka" title="Kronika Wincentego Kadłubka">Kronice</a>, ale także dostosowywał do swojego tekstu wyrażenia i figury, zapożyczał pojęcia i układał mowy na wzór Cycerona<a href="#cite_note-CITEREFKürbis2008XCVIII-410">[408]</a>. Całą Kronikę rozpoczął od cytatu z Pierwszej katylinarki: była, była ongi cnota w tej rzeczypospolitej, którą senatorowie niby jakoweś świeczniki niebieskie opromienili nie zapisaniem pergaminowych kart wprawdzie, ale najświetniejszych czynów blaskiem<a href="#cite_note-411">[409]</a>. W XV wieku na <a href="/wiki/Uniwersytet_Jagiello%C5%84ski" title="Uniwersytet Jagielloński">Uniwersytecie Jagiellońskim</a> wykładano filozofię, retorykę i prawo w oparciu o dzieła Cycerona. Odtąd był on najczęściej czytanym autorem klasycznym w Polsce. Od końca XV wieku wydawano jego prace drukiem. W XVI wieku powstały pierwsze komentarze do mów Cycerona – autorstwa <a href="/wiki/Szymon_Marycjusz" title="Szymon Marycjusz">Szymona Marycjusza</a>, <a href="/wiki/Benedykt_Herbest" title="Benedykt Herbest">Benedykta Herbesta</a> i <a href="/wiki/Andrzej_Patrycy_Nidecki" title="Andrzej Patrycy Nidecki">Andrzeja Patrycego Nideckiego</a><a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXX-412">[410]</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="XVI–XVIII_wiek">XVI–XVIII wiek</h4>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=40" title="Edytuj sekcję: XVI–XVIII wiek" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=40" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: XVI–XVIII wiek">edytuj kod</a>]</div> Najwcześniej przetłumaczono na język polski dzieła filozoficzne Cycerona – w XVI wieku <a href="/wiki/Bieniasz_Budny" title="Bieniasz Budny">Bieniasz Budny</a> wydał Księgi o starości oraz Księgi o przyjaźni, a <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Koszutski_(pisarz)" title="Stanisław Koszutski (pisarz)">Stanisław Koszutski</a> przełożył O powinnościach. W XVIII wieku wyszły pierwsze tłumaczenia mów Cycerona – Adam Tołoczko przełożył Mowy przeciw Katylinie, Mowę za ustawą Maniljusza, Mowę za M. Marcellem i Mowę za Archjaszem; <a href="/wiki/Ignacy_Nagurczewski" title="Ignacy Nagurczewski">Ignacy Nagurczewski</a> Mowy przeciw Katylinie oraz Mowę za M. Marcellem, a Julian Siemaszko Mowę za Roscjuszem z Amerji, Mowę za prawem Maniljusza, Mowę za Ligarjuszem, Mowę za Dejotarem i Mowę za Milonem. Chociaż dzieła retoryczne Cycerona zostały już w XVI wieku podstawą podręczników szkolnych, to pierwszym całościowym przekładem była dopiero Nauka o krasomówstwie z ksiąg M.T. Cycerona na polski język wytłumaczona <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Borejko" title="Józef Borejko">Józefa Borejki</a> z 1763 roku<a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXI-413">[411]</a>. Cyceron wywarł wielki wpływ na rozwój kultury polskiej. Gdy w XV wieku zaczęto studiować jego dzieła, zarzucono stopniowo łacinę średniowieczną, a przyswojono język Arpinaty. Pod koniec XV wieku, zwłaszcza w XVI, a niemniej w XVII i XVIII, w piśmiennictwie polskim panowała łacina autora De res publica, a na miano dobrego pisarza zasługiwał tylko ten, kto potrafił pisać jak Cyceron. Już w XVI wieku kwitła w Rzeczypospolitej wspaniała proza łacińska, reprezentowaną przez <a href="/wiki/Andrzej_Frycz_Modrzewski" title="Andrzej Frycz Modrzewski">Andrzeja Frycza Modrzewskiego</a>, <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Orzechowski_(pisarz)" title="Stanisław Orzechowski (pisarz)">Stanisława Orzechowskiego</a> i innych – wzorowana na stylu Cycerona. Styl ten opanował także urzędy, kancelarie biskupie i królewskie. Był uczony w szkołach, a stamtąd przedostał się do mowy potocznej w postaci przeróżnych zwrotów, powiedzeń i sentencji, którymi posługiwali się ludzie wykształceni<a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXII-414">[412]</a>. W ścisłym związku z rolą języka Cycerona w Polsce, jako wzoru literackiej prozy i poprawnej łaciny w ogóle, pozostawał rozwój języka polskiego i pisanej w nim prozy. Przyswojenie cycerońskiej łaciny w XV i XVI wieku, wpłynęło na kształt morfologii, składni i stylu języka polskiego. W dziełach Stanisława Orzechowskiego, <a href="/wiki/%C5%81ukasz_G%C3%B3rnicki" title="Łukasz Górnicki">Łukasza Górnickiego</a>, a przede wszystkim <a href="/wiki/Piotr_Skarga" title="Piotr Skarga">Piotra Skargi</a>, wzorowana na Cyceronie proza polska uzyskała dojrzałość i dorównała innym literackim językom europejskim. Zasługa to w dużej mierze Cycerona – sformułowane przez niego zasady składni i stylu zostały niemal w całości przejęte przez prozę polską wieków XVI, XVII i XVIII<a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXIII-415">[413]</a>. Także treść dzieł Cycerona wywarły silny wpływ na polskie piśmiennictwo, począwszy od <a href="/wiki/Sen_Scypiona" title="Sen Scypiona">Snu Scypiona</a>, który oddziałał w sferze pojęć moralnych na <a href="/wiki/Wincenty_Kad%C5%82ubek" title="Wincenty Kadłubek">Wincentego Kadłubka</a>, a w opisie systemu heliocentrycznego na <a href="/wiki/Miko%C5%82aj_Kopernik" title="Mikołaj Kopernik">Mikołaja Kopernika</a>. Mówiące o życiu, obowiązkach, religii, społeczeństwie, państwie, świecie – podające informacje w pięknej formie językowej, w sposób jasny i niemal popularyzatorski – prace Cycerona zapładniały przez wieki polskich pisarzy, w sposób który nie można porównać z żadnym innym ze starożytnych autorów. Ślady tego między innymi widać w pojmowaniu takich pojęć jak Ojczyzna, Rzeczpospolita czy dobro publiczne oraz w licznych echach myśli Cycerona pobrzmiewających u pisarzy polskich, zwłaszcza w XVI i XVII wieku<a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXIII-415">[413]</a>. Rozwój sztuki przemawiania w <a href="/wiki/Rzeczpospolita_Obojga_Narod%C3%B3w" title="Rzeczpospolita Obojga Narodów">Rzeczypospolitej</a> przypisuje się wpływowi Cycerona. Jego dzieła retoryczne polscy autorzy przytaczają od połowy XV wieku, wtedy też rozpoczęło się ich powszechne zastosowanie w szkolnictwie. Jasność układu, polot, fantazja i elegancja formy regis eloquentiae (jak zwano wówczas autora De inventione) powodowały, że sławę mówcy zdobywał ten, kto bliski był zaleceń Cycerona. Do tej grupy zaliczano między innymi Andrzeja Frycza Modrzewskiego (którego grande oris eloquium wychwalali współcześni), Stanisława Orzechowskiego (mówcę pełnego zapału, głębokich myśli i bystrości), kaznodzieję Piotra Skargę, hetmana <a href="/wiki/Jan_Zamoyski" title="Jan Zamoyski">Jana Zamoyskiego</a> czy <a href="/wiki/Jerzy_Ossoli%C5%84ski" title="Jerzy Ossoliński">Jerzego Ossolińskiego</a>, który jako poseł zasłynął na obcych dworach łacińskimi oracjami. W XVIII wieku, w czasach <a href="/wiki/Komisja_Edukacji_Narodowej" title="Komisja Edukacji Narodowej">Komisji Edukacji Narodowej</a>, reformę nauczania Wymowy <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Konarski" title="Stanisław Konarski">Stanisław Konarski</a> oparł na dziełach Cycerona, które nadal czytano w szkołach<a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXIV-416">[414]</a>. Zawdzięcza też kultura polska Cyceronowi powstanie i rozwój <a href="/wiki/Epistolografia" title="Epistolografia">epistolografii</a>. Jego listy były od XV wieku wzorem dla listu artystycznego, który nie służył wyłącznie celom praktycznym, lecz w formie i stylu miał znamiona sztuki. Pisanie listów artystycznych stosowano nie tylko w życiu publicznym, ale także prywatnym, co przyczyniło się do rozpowszechnienia klasycznej łaciny. Pod wpływem epistolografii Cycerona powstały wszelkie zbiory listów, opublikowane w języku łacińskim lub polskim od XV do XVIII wieku – <a href="/w/index.php?title=Jan_Ursyn_z_Krakowa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jan Ursyn z Krakowa (strona nie istnieje)">Jana Ursyna</a>, <a href="/wiki/Jan_(Sacranus)_z_O%C5%9Bwi%C4%99cimia" title="Jan (Sacranus) z Oświęcimia">Jana z Oświęcimia</a>, <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Karnkowski" title="Stanisław Karnkowski">Stanisława Karnkowskiego</a>, <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Reszka" title="Stanisław Reszka">Stanisława Reszki</a>, <a href="/w/index.php?title=Samuel_Obiedzi%C5%84ski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Samuel Obiedziński (strona nie istnieje)">Samuela Obiedzińskiego</a>, <a href="/wiki/Andrzej_Chryzostom_Za%C5%82uski" title="Andrzej Chryzostom Załuski">Chryzostoma Załuskiego</a>, Stanisława Konarskiego i wielu innych<a href="#cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXIV-XXXV-417">[415]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Krytyka">Krytyka</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=41" title="Edytuj sekcję: Krytyka" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=41" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Krytyka">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg/220px-Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg" decoding="async" width="220" height="139" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg/330px-Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg/440px-Comic_History_of_Rome_Table_10_Cicero_denouncing_Catiline.jpg 2x" data-file-width="2778" data-file-height="1752" /></a><figcaption>Karykatura Cycerona. Rysunek Johna Leecha w The Comic History of Rome by Gilbert Abbott A. Beckett, Londyn 1850</figcaption></figure> W roku 1345 <a href="/wiki/Francesco_Petrarca" title="Francesco Petrarca">Petrarka</a> w bibliotece w <a href="/wiki/Werona" title="Werona">Weronie</a> odnalazł listy Cycerona. Ich lektura wstrząsnęła poetą i zachwiała obrazem uśmiechniętego mędrca udzielającego porad życiowych przyjaciołom, przekazanego przez średniowiecze. Z kart rękopisu wyłaniał się wizerunek człowieka słabego i chwiejnego, zmieniającego zamiary, uskarżającego się na los. W literackim liście do Cycerona Petrarka napisał: współczuję ci, przyjacielu, i wstyd czuję z powodu twych błędów. Niech nie usiłuje być mistrzem innych i nie rozprawia o wymowie, o cnocie ten, co sam zamyka oczy na własne nauki. Petrarkę bolał fakt, że Cyceron, zamiast pędzić spokojną starość wśród cichych pól na rozmyślaniach filozoficznych, dał się wciągnąć w wir walki politycznej, która w końcu doprowadziła go do śmierci niegodnej filozofa<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki19895-418">[416]</a>. W XIX wieku badacze podjęli opinie Petrarki i rozpoczęli rewizję dotychczasowego obrazu postaci Cycerona. Niemiecki historyk <a href="/wiki/Wilhelm_Drumann" title="Wilhelm Drumann">Wilhelm Drumann</a> określił go jako egoistę pozbawionego wszelkich przekonań politycznych, chełpliwego tchórza udającego bohatera oraz żądnego sławy i pieniędzy karierowicza. Do podobnych wniosków doszedł najwybitniejszy niemiecki historyk starożytnego Rzymu, <a href="/wiki/Theodor_Mommsen" title="Theodor Mommsen">Theodor Mommsen</a>. Jako zwolennik Cezara z pogardą odnosił się do Cycerona, w którym widział jedynie „ograniczonego egoistę”, walczącego o sprawy dawno już przesądzone, polityka bez jasnej myśli politycznej i programu, nadto słabego adwokata, którego przemówienia cechowała pustka myśli. Mommsen nie wahał się nawet zaatakować stylu Cycerona, który wydawał mu się „stylem publicysty, i to publicysty gorszego gatunku – bogatym w słowa i ubogim w myśli”<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki19896-419">[417]</a>. Ostatnią znaczącą pracą procezariańską, a jednocześnie antycyceronowską była książka <a href="/wiki/J%C3%A9r%C3%B4me_Carcopino" title="Jérôme Carcopino">Jérôme Carcopino</a> Les secrets de la correspondance de Cicéron z 1947 roku. Według jej autora Cyceron był egoistą pozbawionym skrupułów w życiu prywatnym i publicznym, złym ojcem i mężem, tchórzem oraz samochwałą, a do tego żył ponad stan i trwonił majątek<a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki19897-420">[418]</a>. XX-wieczna nauka niemiecka odeszła od wizji Mommsena i Drumanna. Monografie <a href="/w/index.php?title=Matthias_Gelzer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Matthias Gelzer (strona nie istnieje)">Matthiasa Gelzera</a> i <a href="/w/index.php?title=Otto_Seel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Otto Seel (strona nie istnieje)">Otto Seela</a> przywróciły bardziej wyważoną ocenę. W innych krajach (we Francji, Włoszech, Anglii, Stanach Zjednoczonych lub Polsce) okazywano zawsze więcej zrozumienia dla trudnych wyborów Cycerona. Świadczą o tym książki zafascynowanych Arpinatą <a href="/wiki/Gaston_Boissier" title="Gaston Boissier">Gastona Boissiera</a>, <a href="/w/index.php?title=Emanuele_Ciaceri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Emanuele Ciaceri (strona nie istnieje)">Emanuele Ciaceriego</a>, <a href="/w/index.php?title=Francesco_Arnaldi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Francesco Arnaldi (strona nie istnieje)">Francesco Arnaldiego</a>, <a href="/w/index.php?title=Torsten_Petersson&action=edit&redlink=1" class="new" title="Torsten Petersson (strona nie istnieje)">Torstena Peterssona</a>, <a href="/w/index.php?title=Ernest_Gottlieb_Sihler&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ernest Gottlieb Sihler (strona nie istnieje)">Ernsta Gottlieba Sihlera</a>, <a href="/wiki/Kazimierz_Morawski_(filolog)" title="Kazimierz Morawski (filolog)">Kazimierza Morawskiego</a>, <a href="/wiki/Tadeusz_Zieli%C5%84ski_(filolog)" title="Tadeusz Zieliński (filolog)">Tadeusza Zielińskiego</a> czy <a href="/wiki/Kazimierz_Feliks_Kumaniecki" title="Kazimierz Feliks Kumaniecki">Kazimierza Kumanieckiego</a><a href="#cite_note-CITEREFKumaniecki19895-418">[416]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też">Zobacz też</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=42" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=42" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też">edytuj kod</a>]</div> <ul><li><a href="/wiki/Cyceronianizm" title="Cyceronianizm">cyceronianizm</a></li> <li><a href="/wiki/O_tempora,_o_mores!" title="O tempora, o mores!">O tempora, o mores!</a></li> <li><a href="/wiki/Quo_usque_tandem_abutere,_Catilina,_patientia_nostra%3F" title="Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?">Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Uwagi">Uwagi</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=43" title="Edytuj sekcję: Uwagi" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=43" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Uwagi">edytuj kod</a>]</div> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-uwagi ll-script ll-script-uwagi"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><a href="#cite_ref-1">↑</a> Niekiedy w literaturze polskiej można również spotkać formy Ciceron lub Cicero. Używa się też określenia Arpinata, od miejsca urodzenia Cycerona. </li> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4">↑</a> Wykorzystano przekłady: <a href="/wiki/Erazm_Rykaczewski" title="Erazm Rykaczewski">Erazma Rykaczewskiego</a> (mowy oraz pisma filozoficzne i retoryczne Cycerona), Gabrieli Pianko (korespondencja Cycerona), <a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Bro%C5%BCek" title="Mieczysław Brożek">Mieczysława Brożka</a> (Plutarch, Kwintylian), <a href="/wiki/Kazimierz_Feliks_Kumaniecki" title="Kazimierz Feliks Kumaniecki">Kazimierza Kumanieckiego</a> (Salustiusz, Petrarka), <a href="/wiki/Zygmunt_Kubiak" title="Zygmunt Kubiak">Zygmunta Kubiaka</a> (św. Augustyn, św. Hieronim), <a href="/wiki/Brygida_K%C3%BCrbis" title="Brygida Kürbis">Brygidy Kürbis</a> (Wincenty Kadłubek). </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=44" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=44" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy">edytuj kod</a>]</div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">↑</a> <cite class="citation book nourl">AntoniA. Dębiński AntoniA., Rzymskie prawo prywatne: kompendium, 6. wydanie, Seria Akademicka, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2017, s. 46-47, 370, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788381076937" title="Specjalna:Książki/9788381076937">ISBN 978-83-8107-693-7</a> [dostęp 2024-05-18]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=Warszawa&rft.edition=6.+wydanie&rft.aufirst=Antoni&rft.aulast=D%C4%99bi%C5%84ski&rft.date=2017&rft.isbn=978-83-8107-693-7&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Rzymskie+prawo+prywatne%3A+kompendium&rft.pub=Wolters+Kluwer+Polska" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-3"><a href="#cite_ref-3">↑</a> <cite class="citation book nourl">KazimierzK. Kolańczyk KazimierzK., Prawo rzymskie, 6. wydanie, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 67, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788382462517" title="Specjalna:Książki/9788382462517">ISBN 978-83-8246-251-7</a> [dostęp 2024-05-18]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=Warszawa&rft.edition=6.+wydanie&rft.aufirst=Kazimierz&rft.aulast=Kola%C5%84czyk&rft.date=2021&rft.isbn=978-83-8246-251-7&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Prawo+rzymskie&rft.pub=Wolters+Kluwer" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198917–19-5"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198917–19_5-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 17–19. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198920-6"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198920_6-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 20. </li> <li id="cite_note-CITEREFCurtius199772-7"><a href="#cite_ref-CITEREFCurtius199772_7-0">↑</a> <a href="#CITEREFCurtius1997">Curtius 1997 ↓</a>, s. 72. </li> <li id="cite_note-CITEREFLeonhardt201360–66-8"><a href="#cite_ref-CITEREFLeonhardt201360–66_8-0">↑</a> <a href="#CITEREFLeonhardt2013">Leonhardt 2013 ↓</a>, s. 60–66. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989530-9">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989530_9-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989530_9-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 530. </li> <li id="cite_note-10"><a href="#cite_ref-10">↑</a> <cite class="citation book nourl">KazimierzK. Kolańczyk KazimierzK., Prawo rzymskie, 6. wydanie, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 67, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788382462517" title="Specjalna:Książki/9788382462517">ISBN 978-83-8246-251-7</a> [dostęp 2024-05-18]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=Warszawa&rft.edition=6.+wydanie&rft.aufirst=Kazimierz&rft.aulast=Kola%C5%84czyk&rft.date=2021&rft.isbn=978-83-8246-251-7&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Prawo+rzymskie&rft.pub=Wolters+Kluwer" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFTuck199043-11"><a href="#cite_ref-CITEREFTuck199043_11-0">↑</a> <a href="#CITEREFTuck1990">Tuck 1990 ↓</a>, s. 43. </li> <li id="cite_note-CITEREFCurtius199768nn-12"><a href="#cite_ref-CITEREFCurtius199768nn_12-0">↑</a> <a href="#CITEREFCurtius1997">Curtius 1997 ↓</a>, s. 68nn. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989531-13">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989531_13-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989531_13-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 531. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh201356-14">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFStroh201356_14-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFStroh201356_14-1">b</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 56. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198968nn-15"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198968nn_15-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 68nn. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198923–28-16"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198923–28_16-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 23–28. </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> Cyceron: De legibus 2, 2, 3. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198933–40-18"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198933–40_18-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 33–40. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198956-19"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198956_19-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 56. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198941-20"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198941_20-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 41. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198942-21"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198942_21-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 42. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198951-22"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198951_22-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 51. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198951–55-23"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198951–55_23-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 51–55. </li> <li id="cite_note-24"><a href="#cite_ref-24">↑</a> Cyceron: De Oratione 1, 39, 180. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198958-25">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198958_25-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198958_25-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 58. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198955-26"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198955_26-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 55. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198963-27">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198963_27-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198963_27-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 63. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198961-28"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198961_28-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 61. </li> <li id="cite_note-29"><a href="#cite_ref-29">↑</a> Cyceron: Brutus 90, 310. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198963–64-30"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198963–64_30-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 63–64. </li> <li id="cite_note-31"><a href="#cite_ref-31">↑</a> Cyceron: De oratione 1, 1, 5. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198965-32">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198965_32-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198965_32-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 65. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198969-33"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198969_33-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 69. </li> <li id="cite_note-34"><a href="#cite_ref-34">↑</a> Cyceron: Pro Quinctio 30, 92. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198974-35"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198974_35-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 74. </li> <li id="cite_note-36"><a href="#cite_ref-36">↑</a> Cyceron: Pro Sexto Roscio Amerino 1, 1-2. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198980-37"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198980_37-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 80. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198983-38"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198983_38-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 83. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198986-39"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198986_39-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 86. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198990-40"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198990_40-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 90. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198993-41"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198993_41-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 93. </li> <li id="cite_note-42"><a href="#cite_ref-42">↑</a> Cyceron: Brutus 91, 316. </li> <li id="cite_note-43"><a href="#cite_ref-43">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ancient.eu/article/32/the-eleusinian-mysteries-the-rites-of-demeter/">The Eleusinian Mysteries: The Rites of Demeter</a> [online], Ancient History Encyclopedia [dostęp 2019-04-27]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Eleusinian+Mysteries%3A+The+Rites+of+Demeter&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ancient.eu%2Farticle%2F32%2Fthe-eleusinian-mysteries-the-rites-of-demeter%2F" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki198998-44"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki198998_44-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 98. </li> <li id="cite_note-45"><a href="#cite_ref-45">↑</a> Cyceron: Pro Piane 26, 64. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989102-46"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989102_46-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 102. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989106-47"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989106_47-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 106. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989107–108-48"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989107–108_48-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 107–108. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989136-49"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989136_49-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 136. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989109–110-50"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989109–110_50-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 109–110. </li> <li id="cite_note-51"><a href="#cite_ref-51">↑</a> Cyceron: Divinatio in Caecilium 8, 26. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989118-52"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989118_52-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 118. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989123-53"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989123_53-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 123. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989127-54"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989127_54-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 127. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989128–135-55"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989128–135_55-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 128–135. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989137-56"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989137_56-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 137. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989139-57"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989139_57-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 139. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989146-58"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989146_58-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 146. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989150–151-59"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989150–151_59-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 150–151. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989141-60"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989141_60-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 141. </li> <li id="cite_note-61"><a href="#cite_ref-61">↑</a> Cyceron: De imperio Gnaei Pompei 24, 71. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989142-62"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989142_62-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 142. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989158-63">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989158_63-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989158_63-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 158. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989153-64"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989153_64-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 153. </li> <li id="cite_note-65"><a href="#cite_ref-65">↑</a> Cyceron: De lege agraria contra Rullum 1, 4. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989144-66"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989144_66-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 144. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989159-67"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989159_67-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 159. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989162-68"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989162_68-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 162. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989167-69"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989167_69-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 167. </li> <li id="cite_note-70"><a href="#cite_ref-70">↑</a> Cyceron: In Pisonem 1, 3. </li> <li id="cite_note-71"><a href="#cite_ref-71">↑</a> Cyceron: De lege agraria contra Rullum 2, 36, 100. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989168-72"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989168_72-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 168. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989174-73"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989174_73-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 174. </li> <li id="cite_note-74"><a href="#cite_ref-74">↑</a> Cyceron: De lege agraria contra Rullum 2, 6, 15. </li> <li id="cite_note-75"><a href="#cite_ref-75">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 2, 1, 3. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989190-76"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989190_76-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 190. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989192-77"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989192_77-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 192. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989193-78"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989193_78-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 193. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989196-79"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989196_79-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 196. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989197-80"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989197_80-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 197. </li> <li id="cite_note-81"><a href="#cite_ref-81">↑</a> Cyceron: In Catilinam 1, 1, 1. </li> <li id="cite_note-82"><a href="#cite_ref-82">↑</a> Cyceron: In Catilinam 1, 2, 5. </li> <li id="cite_note-83"><a href="#cite_ref-83">↑</a> Cyceron: In Catilinam 1, 2, 6. </li> <li id="cite_note-84"><a href="#cite_ref-84">↑</a> Cyceron: In Catilinam 1, 4, 9. </li> <li id="cite_note-85"><a href="#cite_ref-85">↑</a> Cyceron: In Catilinam 1, 5, 12. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989201-86"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989201_86-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 201. </li> <li id="cite_note-2,3,5-87">↑ <a href="#cite_ref-2,3,5_87-0">a</a> <a href="#cite_ref-2,3,5_87-1">b</a> Cyceron: In Catilinam 2, 3, 5. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989204-88"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989204_88-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 204. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989210-89">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989210_89-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989210_89-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 210. </li> <li id="cite_note-90"><a href="#cite_ref-90">↑</a> Cyceron: In Catilinam 3, 12, 28. </li> <li id="cite_note-91"><a href="#cite_ref-91">↑</a> Cyceron: In Catilinam 4, 9, 19. </li> <li id="cite_note-92"><a href="#cite_ref-92">↑</a> Cyceron: In Catilinam 4, 8, 16. </li> <li id="cite_note-93"><a href="#cite_ref-93">↑</a> Cyceron: In Catilinam 4, 8, 17. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989218-94"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989218_94-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 218. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989221-95"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989221_95-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 221. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989227-96"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989227_96-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 227. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989243-97"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989243_97-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 243. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989250-98"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989250_98-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 250. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989248-99"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989248_99-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 248. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989253-100"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989253_100-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 253. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989268-101"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989268_101-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 268. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989271-102"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989271_102-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 271. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989272-103"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989272_103-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 272. </li> <li id="cite_note-104"><a href="#cite_ref-104">↑</a> Cyceron: Ad familiares 14, 1. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989279–280-105"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989279–280_105-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 279–280. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989281–282-106"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989281–282_106-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 281–282. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989282-107"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989282_107-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 282. </li> <li id="cite_note-108"><a href="#cite_ref-108">↑</a> Cyceron: In Pisonem 22, 51, 2. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989283–285-109"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989283–285_109-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 283–285. </li> <li id="cite_note-110"><a href="#cite_ref-110">↑</a> Cyceron: Post reditum ad Populum 2. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989285-111"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989285_111-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 285. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989289–296-112"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989289–296_112-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 289–296. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989299-113"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989299_113-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 299. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989301-114"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989301_114-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 301. </li> <li id="cite_note-115"><a href="#cite_ref-115">↑</a> Cyceron: De provinciis consularibus 9, 23. </li> <li id="cite_note-116"><a href="#cite_ref-116">↑</a> Cyceron: De provinciis consularibus 14, 34. </li> <li id="cite_note-117"><a href="#cite_ref-117">↑</a> Cyceron: De provinciis consularibus 20, 47. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989305-118"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989305_118-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 305. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989310-119"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989310_119-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 310. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989311-120">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989311_120-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989311_120-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 311. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989314-121">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989314_121-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989314_121-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 314. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989346-122">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989346_122-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989346_122-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 346. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989350-123"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989350_123-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 350. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989353-124"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989353_124-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 353. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989354-125"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989354_125-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 354. </li> <li id="cite_note-CITEREFBrożek1969195-126"><a href="#cite_ref-CITEREFBrożek1969195_126-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrożek1969">Brożek 1969 ↓</a>, s. 195. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989342–343-127"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989342–343_127-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 342–343. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989344-128"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989344_128-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 344. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989345-129"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989345_129-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 345. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989357-130"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989357_130-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 357. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989373-131"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989373_131-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 373. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989378-132"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989378_132-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 378. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989366-133"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989366_133-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 366. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989369-134">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989369_134-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989369_134-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 369. </li> <li id="cite_note-135"><a href="#cite_ref-135">↑</a> Cyceron: Ad familiares 15, 4, 8-9. </li> <li id="cite_note-136"><a href="#cite_ref-136">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 5, 10. </li> <li id="cite_note-137"><a href="#cite_ref-137">↑</a> Cyceron: Ad familiares 15, 4, 10. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989370-138"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989370_138-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 370. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989380-139"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989380_139-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 380. </li> <li id="cite_note-140"><a href="#cite_ref-140">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 7, 1, 2. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989382-141"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989382_141-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 382. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989385–386-142"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989385–386_142-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 385–386. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989393-143"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989393_143-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 393. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989395-144"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989395_144-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 395. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989396-145"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989396_145-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 396. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989401-146"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989401_146-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 401. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989402-147"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989402_147-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 402. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989403-148"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989403_148-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 403. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989409-149"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989409_149-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 409. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989412–414-150"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989412–414_150-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 412–414. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989415-151"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989415_151-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 415. </li> <li id="cite_note-152"><a href="#cite_ref-152">↑</a> Plutarch: Cicero 25. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989417–418-153"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989417–418_153-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 417–418. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989419-154"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989419_154-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 419. </li> <li id="cite_note-155"><a href="#cite_ref-155">↑</a> Cyceron: Ad familiares 9, 1, 1. </li> <li id="cite_note-156"><a href="#cite_ref-156">↑</a> Cyceron: Ad familiares 9, 20, 3. </li> <li id="cite_note-157"><a href="#cite_ref-157">↑</a> Cyceron: Ad familiares 4, 3, 4. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989419–420-158"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989419–420_158-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 419–420. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989421-159"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989421_159-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 421. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989422-160"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989422_160-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 422. </li> <li id="cite_note-161"><a href="#cite_ref-161">↑</a> Cyceron: Ad familiares 9, 2, 5. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989423-162"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989423_162-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 423. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989428-163"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989428_163-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 428. </li> <li id="cite_note-164"><a href="#cite_ref-164">↑</a> Plutarch: Cicero 35, 5-6. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989424-165">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989424_165-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989424_165-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 424. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989436-166">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989436_166-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989436_166-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 436. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989437-167">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989437_167-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989437_167-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 437. </li> <li id="cite_note-168"><a href="#cite_ref-168">↑</a> Cyceron: Ad familiares 12, 11. </li> <li id="cite_note-169"><a href="#cite_ref-169">↑</a> Plutarch: Cicero 41. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989439-170"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989439_170-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 439. </li> <li id="cite_note-171"><a href="#cite_ref-171">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 12, 15. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989440-172"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989440_172-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 440. </li> <li id="cite_note-173"><a href="#cite_ref-173">↑</a> Cyceron: De divinatione 2, 9, 22. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989448-174"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989448_174-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 448. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989445-175"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989445_175-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 445. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989450–451-176"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989450–451_176-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 450–451. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989451-177"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989451_177-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 451. </li> <li id="cite_note-178"><a href="#cite_ref-178">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 13, 19, 4. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989452-179"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989452_179-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 452. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989453-180"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989453_180-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 453. </li> <li id="cite_note-181"><a href="#cite_ref-181">↑</a> Cyceron: De divinatione 2, 1, 2. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989454-182"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989454_182-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 454. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989456-183"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989456_183-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 456. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989458-184"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989458_184-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 458. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989463-185"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989463_185-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 463. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989465-186"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989465_186-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 465. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989461-187"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989461_187-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 461. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989468-188"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989468_188-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 468. </li> <li id="cite_note-189"><a href="#cite_ref-189">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 14, 10, 1. </li> <li id="cite_note-190"><a href="#cite_ref-190">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 14, 10. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989472-191"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989472_191-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 472. </li> <li id="cite_note-192"><a href="#cite_ref-192">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 14, 12, 2. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989483-193"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989483_193-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 483. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989484-194"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989484_194-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 484. </li> <li id="cite_note-195"><a href="#cite_ref-195">↑</a> Cyceron: Ad Atticum 16, 7, 3. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989485-196"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989485_196-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 485. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989487-197"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989487_197-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 487. </li> <li id="cite_note-198"><a href="#cite_ref-198">↑</a> Plutarch: Cicero 43. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989488-199"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989488_199-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 488. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989489-200">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989489_200-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989489_200-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 489. </li> <li id="cite_note-201"><a href="#cite_ref-201">↑</a> Cyceron: Philippicae 1, 11, 27. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989490-202"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989490_202-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 490. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989491-203"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989491_203-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 491. </li> <li id="cite_note-204"><a href="#cite_ref-204">↑</a> Cyceron: Philippicae 2, 46, 118. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989500-205">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989500_205-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989500_205-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 500. </li> <li id="cite_note-206"><a href="#cite_ref-206">↑</a> Cyceron: Philippicae 4, 4, 10. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989493–495-207"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989493–495_207-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 493–495. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989501-208"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989501_208-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 501. </li> <li id="cite_note-209"><a href="#cite_ref-209">↑</a> Cyceron: Philippicae 5, 12, 31. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989502-210">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989502_210-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989502_210-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 502. </li> <li id="cite_note-211"><a href="#cite_ref-211">↑</a> Cyceron: Philippicae 6, 16. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989503-212"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989503_212-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 503. </li> <li id="cite_note-213"><a href="#cite_ref-213">↑</a> Cyceron: Philippicae 7, 3, 9. </li> <li id="cite_note-214"><a href="#cite_ref-214">↑</a> Cyceron: Philippicae 7, 9, 27. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989504–505-215"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989504–505_215-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 504–505. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989507-216"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989507_216-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 507. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989508–509-217"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989508–509_217-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 508–509. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989510-218"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989510_218-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 510. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989511-219"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989511_219-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 511. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989513-220"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989513_220-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 513. </li> <li id="cite_note-221"><a href="#cite_ref-221">↑</a> Cyceron: Philippicae 14, 6, 16. </li> <li id="cite_note-222"><a href="#cite_ref-222">↑</a> Cyceron: Philippicae 14, 5, 13. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989514-223"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989514_223-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 514. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989515-224"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989515_224-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 515. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989521–522-225"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989521–522_225-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 521–522. </li> <li id="cite_note-226"><a href="#cite_ref-226">↑</a> Cyceron: Ad Brutum 1, 13, 3-4. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989521–524-227"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989521–524_227-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 521–524. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989525-228">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989525_228-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989525_228-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 525. </li> <li id="cite_note-229"><a href="#cite_ref-229">↑</a> Plutarch: Cicero 46. </li> <li id="cite_note-230"><a href="#cite_ref-230">↑</a> Plutarch: Cicero 47-48. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1989529-231"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1989529_231-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 529. </li> <li id="cite_note-CITEREFReale1999539-232"><a href="#cite_ref-CITEREFReale1999539_232-0">↑</a> <a href="#CITEREFReale1999">Reale 1999 ↓</a>, s. 539. </li> <li id="cite_note-CITEREFReale1999540-233"><a href="#cite_ref-CITEREFReale1999540_233-0">↑</a> <a href="#CITEREFReale1999">Reale 1999 ↓</a>, s. 540. </li> <li id="cite_note-234"><a href="#cite_ref-234">↑</a> <cite class="citation book nourl">A.A.A.A. Long A.A.A.A., Roman Philosophy, [w:] DavidD. Sedley (red.), The Cambridge Companion to Greek and Roman Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, 2003, s. 185<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Cambridge&rft.atitle=Roman+Philosophy&rft.aufirst=A.A.&rft.aulast=Long&rft.date=2003&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+Greek+and+Roman+Philosophy&rft.pub=Cambridge+University+Press" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFReale1999541-235"><a href="#cite_ref-CITEREFReale1999541_235-0">↑</a> <a href="#CITEREFReale1999">Reale 1999 ↓</a>, s. 541. </li> <li id="cite_note-CITEREFReale1999542-236"><a href="#cite_ref-CITEREFReale1999542_236-0">↑</a> <a href="#CITEREFReale1999">Reale 1999 ↓</a>, s. 542. </li> <li id="cite_note-CITEREFReale1999550-237"><a href="#cite_ref-CITEREFReale1999550_237-0">↑</a> <a href="#CITEREFReale1999">Reale 1999 ↓</a>, s. 550. </li> <li id="cite_note-CITEREFReale1999551-238"><a href="#cite_ref-CITEREFReale1999551_238-0">↑</a> <a href="#CITEREFReale1999">Reale 1999 ↓</a>, s. 551. </li> <li id="cite_note-CITEREFJaczynowska198798-239">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198798_239-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198798_239-1">b</a> <a href="#CITEREFJaczynowska1987">Jaczynowska 1987 ↓</a>, s. 98. </li> <li id="cite_note-240"><a href="#cite_ref-240">↑</a> Cyceron: Tusculanae disputationes 5, 2, 5. </li> <li id="cite_note-CITEREFJaczynowska198791–92-241"><a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198791–92_241-0">↑</a> <a href="#CITEREFJaczynowska1987">Jaczynowska 1987 ↓</a>, s. 91–92. </li> <li id="cite_note-CITEREFJaczynowska198794-242">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198794_242-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198794_242-1">b</a> <a href="#CITEREFJaczynowska1987">Jaczynowska 1987 ↓</a>, s. 94. </li> <li id="cite_note-243"><a href="#cite_ref-243">↑</a> Cyceron: De divinatione 2, 54-60. </li> <li id="cite_note-CITEREFJaczynowska198796-244"><a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198796_244-0">↑</a> <a href="#CITEREFJaczynowska1987">Jaczynowska 1987 ↓</a>, s. 96. </li> <li id="cite_note-245"><a href="#cite_ref-245">↑</a> Cyceron: De legibus 2, 11, 27. </li> <li id="cite_note-CITEREFJaczynowska198797-246"><a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198797_246-0">↑</a> <a href="#CITEREFJaczynowska1987">Jaczynowska 1987 ↓</a>, s. 97. </li> <li id="cite_note-CITEREFJaczynowska198793-247"><a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198793_247-0">↑</a> <a href="#CITEREFJaczynowska1987">Jaczynowska 1987 ↓</a>, s. 93. </li> <li id="cite_note-248"><a href="#cite_ref-248">↑</a> Cyceron: De divinatione 2, 28, 60. </li> <li id="cite_note-CITEREFJaczynowska198792-249"><a href="#cite_ref-CITEREFJaczynowska198792_249-0">↑</a> <a href="#CITEREFJaczynowska1987">Jaczynowska 1987 ↓</a>, s. 92. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood199171-250">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFWood199171_250-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFWood199171_250-1">b</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 71. </li> <li id="cite_note-CITEREFCurtius1997225-251"><a href="#cite_ref-CITEREFCurtius1997225_251-0">↑</a> <a href="#CITEREFCurtius1997">Curtius 1997 ↓</a>, s. 225. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood199170-252"><a href="#cite_ref-CITEREFWood199170_252-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 70. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood199172-253"><a href="#cite_ref-CITEREFWood199172_253-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 72. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood199173-254"><a href="#cite_ref-CITEREFWood199173_254-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 73. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood199175-255"><a href="#cite_ref-CITEREFWood199175_255-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 75. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood199177–78-256"><a href="#cite_ref-CITEREFWood199177–78_256-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 77–78. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood1991120-257"><a href="#cite_ref-CITEREFWood1991120_257-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 120. </li> <li id="cite_note-258"><a href="#cite_ref-258">↑</a> Cyceron: De republica 1, 39. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood1991126-259"><a href="#cite_ref-CITEREFWood1991126_259-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 126. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood1991136-260"><a href="#cite_ref-CITEREFWood1991136_260-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 136. </li> <li id="cite_note-261"><a href="#cite_ref-261">↑</a> Cyceron: De officis 1, 25, 26. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood1991144–145-262">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFWood1991144–145_262-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFWood1991144–145_262-1">b</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 144–145. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood1991159-263"><a href="#cite_ref-CITEREFWood1991159_263-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 159. </li> <li id="cite_note-264"><a href="#cite_ref-264">↑</a> Cyceron: De re publica 5, 6, 8. </li> <li id="cite_note-CITEREFWood1991123-265"><a href="#cite_ref-CITEREFWood1991123_265-0">↑</a> <a href="#CITEREFWood1991">Wood 1991 ↓</a>, s. 123. </li> <li id="cite_note-CITEREFKorolko1990180-266">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKorolko1990180_266-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKorolko1990180_266-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKorolko1990180_266-2">c</a> <a href="#CITEREFKorolko1990">Korolko 1990 ↓</a>, s. 180. </li> <li id="cite_note-CITEREFKorolko1990179-267"><a href="#cite_ref-CITEREFKorolko1990179_267-0">↑</a> <a href="#CITEREFKorolko1990">Korolko 1990 ↓</a>, s. 179. </li> <li id="cite_note-Cyceron:_De_oratore_1,_6,_20-268">↑ <a href="#cite_ref-Cyceron:_De_oratore_1,_6,_20_268-0">a</a> <a href="#cite_ref-Cyceron:_De_oratore_1,_6,_20_268-1">b</a> Cyceron: De oratore 1, 6, 20. </li> <li id="cite_note-CITEREFZiomek199083-269">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFZiomek199083_269-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFZiomek199083_269-1">b</a> <a href="#CITEREFZiomek1990">Ziomek 1990 ↓</a>, s. 83. </li> <li id="cite_note-CITEREFSzczepański1929XXI-270"><a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXI_270-0">↑</a> <a href="#CITEREFSzczepański1929">Szczepański 1929 ↓</a>, s. XXI. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977190–191-271"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977190–191_271-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 190–191. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977189-272"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977189_272-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 189. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977192-273"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977192_273-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 192. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977195-274"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977195_274-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 195. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977199-275"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977199_275-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 199. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977200-276">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977200_276-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977200_276-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 200. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977201-277"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977201_277-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 201. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977202-278"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977202_278-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 202. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977203-279"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977203_279-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 203. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977204-280"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977204_280-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 204. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977205-281"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977205_281-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 205. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977208-282"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977208_282-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 208. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977210-283"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977210_283-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 210. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977216-284"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977216_284-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 216. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977219-285">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977219_285-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977219_285-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 219. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977221-286"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977221_286-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 221. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977222-287">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977222_287-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977222_287-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 222. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977223-288"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977223_288-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 223. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977224-289">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977224_289-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977224_289-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 224. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977225-290"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977225_290-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 225. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977228-291">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977228_291-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977228_291-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 228. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977230-292"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977230_292-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 230. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977232-293"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977232_293-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 232. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977233-294"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977233_294-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 233. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977234-295"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977234_295-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 234. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977235-296"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977235_296-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 235. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977238-297"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977238_297-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 238. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977240-298"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977240_298-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 240. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977241-299"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977241_299-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 241. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977242-300"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977242_300-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 242. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977244-301"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977244_301-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 244. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977245-302"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977245_302-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 245. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977246-303"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977246_303-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 246. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977247-304"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977247_304-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 247. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977248-305"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977248_305-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 248. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977249-306"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977249_306-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 249. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977251-307"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977251_307-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 251. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977252-308"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977252_308-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 252. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977253-309"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977253_309-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 253. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977256-310"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977256_310-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 256. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977258-311"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977258_311-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 258. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977259-312"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977259_312-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 259. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977260-313"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977260_313-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 260. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977262-314">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977262_314-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977262_314-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977262_314-2">c</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 262. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977263-315">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977263_315-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977263_315-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977263_315-2">c</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 263. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977265-316"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977265_316-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 265. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977267-317"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977267_317-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 267. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977268-318"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977268_318-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 268. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977270-319"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977270_319-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 270. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977275-320"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977275_320-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 275. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977277-321"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977277_321-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 277. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977279-322"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977279_322-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 279. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977281-323"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977281_323-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 281. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977282-324"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977282_324-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 282. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977283-325"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977283_325-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 283. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977284-326">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977284_326-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977284_326-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 284. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977285-327">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977285_327-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977285_327-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 285. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977286-328"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977286_328-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 286. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977287-329">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977287_329-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977287_329-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 287. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977288-330">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977288_330-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977288_330-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 288. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977289-331">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977289_331-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977289_331-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 289. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977295-332">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977295_332-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977295_332-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977295_332-2">c</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 295. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977296-333"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977296_333-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 296. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977299-334"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977299_334-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 299. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977303-335"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977303_335-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 303. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977306-336"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977306_336-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 306. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977308-337"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977308_337-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 308. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977309-338"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977309_338-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 309. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977311-339"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977311_339-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 311. </li> <li id="cite_note-340"><a href="#cite_ref-340">↑</a> Cyceron: De legibus 1, 65. </li> <li id="cite_note-341"><a href="#cite_ref-341">↑</a> Cyceron: Ad familiares 16, 3. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977313-342"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977313_342-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 313. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977324-343"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977324_343-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 324. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977330-344"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977330_344-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 330. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977335-345"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977335_345-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 335. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977336-346"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977336_346-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 336. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977339-347"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977339_347-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 339. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977342-348"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977342_348-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 342. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977344-349"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977344_349-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 344. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977346-350"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977346_350-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 346. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977350-351"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977350_351-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 350. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977356-352"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977356_352-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 356. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977357-353"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977357_353-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 357. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977360-354"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977360_354-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 360. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977363-355"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977363_355-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 363. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977367-356"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977367_356-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 367. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977368-357"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977368_357-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 368. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977372-358"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977372_358-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 372. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977373-359"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977373_359-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 373. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977379-360">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977379_360-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977379_360-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 379. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977380-361"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977380_361-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 380. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977382-362"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977382_362-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 382. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977384-363"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977384_363-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 384. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977385-364"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977385_364-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 385. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977387-365"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977387_365-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 387. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977387–388-366"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977387–388_366-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 387–388. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977391-367"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977391_367-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 391. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977394-368"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977394_368-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 394. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977395-369"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977395_369-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 395. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977409–410-370"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977409–410_370-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 409–410. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977400-371"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977400_371-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 400. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977401-372"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977401_372-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 401. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977404-373"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977404_373-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 404. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977406-374"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977406_374-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 406. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki1977408-375"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki1977408_375-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1977">Kumaniecki 1977 ↓</a>, s. 408. </li> <li id="cite_note-CITEREFKennedy2002481-376">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002481_376-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002481_376-1">b</a> <a href="#CITEREFKennedy2002">Kennedy 2002 ↓</a>, s. 481. </li> <li id="cite_note-377"><a href="#cite_ref-377">↑</a> Plutarch: Cicero 49. </li> <li id="cite_note-CITEREFKennedy2002482-378"><a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002482_378-0">↑</a> <a href="#CITEREFKennedy2002">Kennedy 2002 ↓</a>, s. 482. </li> <li id="cite_note-CITEREFKennedy2002484-379"><a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002484_379-0">↑</a> <a href="#CITEREFKennedy2002">Kennedy 2002 ↓</a>, s. 484. </li> <li id="cite_note-CITEREFKennedy2002485-380"><a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002485_380-0">↑</a> <a href="#CITEREFKennedy2002">Kennedy 2002 ↓</a>, s. 485. </li> <li id="cite_note-CITEREFKennedy2002486-381"><a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002486_381-0">↑</a> <a href="#CITEREFKennedy2002">Kennedy 2002 ↓</a>, s. 486. </li> <li id="cite_note-382"><a href="#cite_ref-382">↑</a> Kwintylian: De institutione oratoria 10, 1, 112. </li> <li id="cite_note-CITEREFKennedy2002487-383">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002487_383-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002487_383-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002487_383-2">c</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKennedy2002487_383-3">d</a> <a href="#CITEREFKennedy2002">Kennedy 2002 ↓</a>, s. 487. </li> <li id="cite_note-CITEREFSandys19039-384"><a href="#cite_ref-CITEREFSandys19039_384-0">↑</a> <a href="#CITEREFSandys1903">Sandys 1903 ↓</a>, s. 9. </li> <li id="cite_note-CITEREFSandys19038-385"><a href="#cite_ref-CITEREFSandys19038_385-0">↑</a> <a href="#CITEREFSandys1903">Sandys 1903 ↓</a>, s. 8. </li> <li id="cite_note-386"><a href="#cite_ref-386">↑</a> Cyceron: De divinatione 34; Orator 72. </li> <li id="cite_note-CITEREFSandys1903259-387"><a href="#cite_ref-CITEREFSandys1903259_387-0">↑</a> <a href="#CITEREFSandys1903">Sandys 1903 ↓</a>, s. 259. </li> <li id="cite_note-CITEREFCurtius1997369-388"><a href="#cite_ref-CITEREFCurtius1997369_388-0">↑</a> <a href="#CITEREFCurtius1997">Curtius 1997 ↓</a>, s. 369. </li> <li id="cite_note-389"><a href="#cite_ref-389">↑</a> Św. Hieronim: Epistulae 22, 29–30. </li> <li id="cite_note-CITEREFCytowska1994117-390">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFCytowska1994117_390-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFCytowska1994117_390-1">b</a> <a href="#CITEREFCytowska1994">Cytowska 1994 ↓</a>, s. 117. </li> <li id="cite_note-CITEREFNakonieczny200055-391"><a href="#cite_ref-CITEREFNakonieczny200055_391-0">↑</a> <a href="#CITEREFNakonieczny2000">Nakonieczny 2000 ↓</a>, s. 55. </li> <li id="cite_note-CITEREFSajdak196710-392"><a href="#cite_ref-CITEREFSajdak196710_392-0">↑</a> <a href="#CITEREFSajdak1967">Sajdak 1967 ↓</a>, s. 10. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh201393-393"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh201393_393-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 93. </li> <li id="cite_note-394"><a href="#cite_ref-394">↑</a> Św. Augustyn: Wyznania 1, 4. </li> <li id="cite_note-CITEREFCurtius1997162-395"><a href="#cite_ref-CITEREFCurtius1997162_395-0">↑</a> <a href="#CITEREFCurtius1997">Curtius 1997 ↓</a>, s. 162. </li> <li id="cite_note-CITEREFSandys1903623-396"><a href="#cite_ref-CITEREFSandys1903623_396-0">↑</a> <a href="#CITEREFSandys1903">Sandys 1903 ↓</a>, s. 623. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh2013182-397"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh2013182_397-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 182. </li> <li id="cite_note-398"><a href="#cite_ref-398">↑</a> Cyceron: Pro Murena 61. </li> <li id="cite_note-399"><a href="#cite_ref-399">↑</a> Cyceron: Pro Archia 2-4. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh2013182–183-400"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh2013182–183_400-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 182–183. </li> <li id="cite_note-401"><a href="#cite_ref-401">↑</a> Petrarka: Seniles 16, 1. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh2013183-402"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh2013183_402-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 183. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh2013184-403"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh2013184_403-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 184. </li> <li id="cite_note-404"><a href="#cite_ref-404">↑</a> Petrarka: Seniles 16, 2. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh2013185-405"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh2013185_405-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 185. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh2013191-406"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh2013191_406-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 191. </li> <li id="cite_note-CITEREFStroh2013192-407"><a href="#cite_ref-CITEREFStroh2013192_407-0">↑</a> <a href="#CITEREFStroh2013">Stroh 2013 ↓</a>, s. 192. </li> <li id="cite_note-CITEREFEveritt2003192-408"><a href="#cite_ref-CITEREFEveritt2003192_408-0">↑</a> <a href="#CITEREFEveritt2003">Everitt 2003 ↓</a>, s. 192. </li> <li id="cite_note-409"><a href="#cite_ref-409">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://abcnews.go.com/US/ronald-reagan-wrote-quotes-cicero-churchill-speeches-note/story?id=13539937">Ronald Reagan Saved Favorite Quotes on Note Cards, Recently Found</a>. ABC News. [dostęp 2015-06-23]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFKürbis2008XCVIII-410"><a href="#cite_ref-CITEREFKürbis2008XCVIII_410-0">↑</a> <a href="#CITEREFKürbis2008">Kürbis 2008 ↓</a>, s. XCVIII. </li> <li id="cite_note-411"><a href="#cite_ref-411">↑</a> Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek): Kronika polska 1 (Cyceron: In Catilinam 1, 1 – fuit, fuit quondam in hac republica virtus...). </li> <li id="cite_note-CITEREFSzczepański1929XXX-412"><a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXX_412-0">↑</a> <a href="#CITEREFSzczepański1929">Szczepański 1929 ↓</a>, s. XXX. </li> <li id="cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXI-413"><a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXXI_413-0">↑</a> <a href="#CITEREFSzczepański1929">Szczepański 1929 ↓</a>, s. XXXI. </li> <li id="cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXII-414"><a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXXII_414-0">↑</a> <a href="#CITEREFSzczepański1929">Szczepański 1929 ↓</a>, s. XXXII. </li> <li id="cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXIII-415">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXXIII_415-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXXIII_415-1">b</a> <a href="#CITEREFSzczepański1929">Szczepański 1929 ↓</a>, s. XXXIII. </li> <li id="cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXIV-416"><a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXXIV_416-0">↑</a> <a href="#CITEREFSzczepański1929">Szczepański 1929 ↓</a>, s. XXXIV. </li> <li id="cite_note-CITEREFSzczepański1929XXXIV-XXXV-417"><a href="#cite_ref-CITEREFSzczepański1929XXXIV-XXXV_417-0">↑</a> <a href="#CITEREFSzczepański1929">Szczepański 1929 ↓</a>, s. XXXIV-XXXV. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki19895-418">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki19895_418-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki19895_418-1">b</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 5. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki19896-419"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki19896_419-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 6. </li> <li id="cite_note-CITEREFKumaniecki19897-420"><a href="#cite_ref-CITEREFKumaniecki19897_420-0">↑</a> <a href="#CITEREFKumaniecki1989">Kumaniecki 1989 ↓</a>, s. 7. </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=45" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=45" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia">edytuj kod</a>]</div> <ul><li><cite class="citation book" id="CITEREFBrożek1969"><a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Bro%C5%BCek" title="Mieczysław Brożek">Mieczysław Brożek</a>: Historia literatury łacińskiej w Starożytności. Zarys. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1969.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+literatury+%C5%82aci%C5%84skiej+w+Staro%C5%BCytno%C5%9Bci.+Zarys&rft.aulast=Bro%C5%BCek&rft.aufirst=Mieczys%C5%82aw&rft.pub=Zak%C5%82ad+Narodowy+imienia+Ossoli%C5%84skich&rft.place=Wroc%C5%82aw%2C+Warszawa%2C+Krak%C3%B3w"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFCurtius1997"><a href="/wiki/Ernst_Robert_Curtius" title="Ernst Robert Curtius">Ernst Robert Curtius</a>: Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Kraków: Wydawnictwo Universitas, 1997. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8370521282" title="Specjalna:Książki/8370521282">ISBN 83-7052-128-2</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Literatura+europejska+i+%C5%82aci%C5%84skie+%C5%9Bredniowiecze&rft.aulast=Curtius&rft.aufirst=Ernst+Robert&rft.pub=Wydawnictwo+Universitas&rft.place=Krak%C3%B3w&rft.isbn=83-7052-128-2"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFCytowska1994"><a href="/wiki/Maria_Cytowska" title="Maria Cytowska">Maria Cytowska</a>, <a href="/wiki/Hanna_Szelest" title="Hanna Szelest">Hanna Szelest</a>: Literatura rzymska. Okres cesarstwa – autorzy chrześcijańscy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301115262" title="Specjalna:Książki/8301115262">ISBN 83-01-11526-2</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Literatura+rzymska.+Okres+cesarstwa+%E2%80%93+autorzy+chrze%C5%9Bcija%C5%84scy&rft.aulast=Cytowska&rft.aufirst=Maria&rft.pub=Pa%C5%84stwowe+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-01-11526-2"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFEveritt2003">Anthony Everitt: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/cicerolifetimeso00ever">Cicero: The Life and Times of Rome’s Greatest Politician</a>. Nowy Jork: Random House, 2003. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/037575895X" title="Specjalna:Książki/037575895X">ISBN 0-375-75895-X</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cicero%3A+The+Life+and+Times+of+Rome%E2%80%99s+Greatest+Politician&rft.aulast=Everitt&rft.aufirst=Anthony&rft.pub=Random+House&rft.place=Nowy+Jork&rft.isbn=037575895X&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fcicerolifetimeso00ever"> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFJaczynowska1987"><a href="/wiki/Maria_Jaczynowska" title="Maria Jaczynowska">Maria Jaczynowska</a>: Religie świata rzymskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301074051" title="Specjalna:Książki/8301074051">ISBN 83-0107405-1</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Religie+%C5%9Bwiata+rzymskiego&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.pub=Pa%C5%84stwowe+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-0107405-1"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKennedy2002">George A. Kennedy: Cicero’s oratorical and rhetorical legacy. W: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/brillscompaniont00mayj">Brill’s Companion to Cicero. Oratory and Rhetoric</a>. James M. May (ed.). Lejda, Boston, Kolonia: Brill, 2002, s. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/brillscompaniont00mayj/page/481">481</a>–501. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9004121471" title="Specjalna:Książki/9004121471">ISBN 90-04-12147-1</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Brill%E2%80%99s+Companion+to+Cicero.+Oratory+and+Rhetoric&rft.atitle=Cicero%E2%80%99s+oratorical+and+rhetorical+legacy&rft.au=George+A.+Kennedy&rft.pub=Brill&rft.place=Lejda%2C+Boston%2C+Kolonia&rft.pages=%5Bhttps%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbrillscompaniont00mayj%2Fpage%2F481+481%5D%E2%80%93501&rft.isbn=90-04-12147-1&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbrillscompaniont00mayj"> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKorolko1990">Mirosław Korolko: Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8321406955" title="Specjalna:Książki/8321406955">ISBN 83-214-0695-5</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sztuka+retoryki.+Przewodnik+encyklopedyczny&rft.aulast=Korolko&rft.aufirst=Miros%C5%82aw&rft.date=1990&rft.pub=Wiedza+Powszechna&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-214-0695-5"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKumaniecki1989"><a href="/wiki/Kazimierz_Feliks_Kumaniecki" title="Kazimierz Feliks Kumaniecki">Kazimierz Kumaniecki</a>: Cyceron i jego współcześni. Warszawa: Czytelnik, 1989. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8307014557" title="Specjalna:Książki/8307014557">ISBN 83-07-01455-7</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cyceron+i+jego+wsp%C3%B3%C5%82cze%C5%9Bni&rft.aulast=Kumaniecki&rft.aufirst=Kazimierz&rft.pub=Czytelnik&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-07-01455-7"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKumaniecki1977"><a href="/wiki/Kazimierz_Feliks_Kumaniecki" title="Kazimierz Feliks Kumaniecki">Kazimierz Kumaniecki</a>: Literatura rzymska. Okres Cyceroński. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Literatura+rzymska.+Okres+Cycero%C5%84ski&rft.aulast=Kumaniecki&rft.aufirst=Kazimierz&rft.pub=Pa%C5%84stwowe+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKürbis2008"><a href="/wiki/Brygida_K%C3%BCrbis" title="Brygida Kürbis">Brygida Kürbis</a>: Wstęp. W: Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek): Kronika polska. Wyd. 4. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo, 2008, s. V-CXXIX. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788304049697" title="Specjalna:Książki/9788304049697">ISBN 978-83-04-04969-7</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Kronika+polska&rft.atitle=Wst%C4%99p&rft.au=Brygida+K%C3%BCrbis&rft.edition=4&rft.pub=Zak%C5%82ad+Narodowy+im.+Ossoli%C5%84skich.+Wydawnictwo&rft.place=Wroc%C5%82aw%2C+Warszawa%2C+Krak%C3%B3w&rft.pages=V-CXXIX&rft.isbn=978-83-04-04969-7"></cite></li> <li><cite class="citation book">Jürgen Leonhardt: Latein: Geschichte einer Weltsprache. Monachium: Verlag C.H. Beck oHG, 2009. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0674058070" title="Specjalna:Książki/0674058070">ISBN 0-674-05807-0</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Latein%3A+Geschichte+einer+Weltsprache&rft.aulast=Leonhardt&rft.aufirst=J%C3%BCrgen&rft.pub=Verlag+C.H.+Beck+oHG&rft.place=Monachium&rft.isbn=0674058070"> (<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>).</cite> Cytowany za – <cite class="citation book" id="CITEREFLeonhardt2013">Jürgen Leonhardt: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.pl/books?id=dQfeAAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=latin&hl=pl&sa=X&ei=LYVwVLWtOYefygOs2YDIBw&ved=0CDQQuwUwAg#v=onepage&q=latin&f=false">Latin: Story of a World Language</a>. Kenneth Kronenberg (tr.). Cambridge (Massachusetts), Londyn: The Belknap Press of Harvard University Press, 2013. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0674058070" title="Specjalna:Książki/0674058070">ISBN 0-674-05807-0</a>. [dostęp 2014-11-22].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Latin%3A+Story+of+a+World+Language&rft.aulast=Leonhardt&rft.aufirst=J%C3%BCrgen&rft.pub=The+Belknap+Press+of+Harvard+University+Press&rft.place=Cambridge+%28Massachusetts%29%2C+Londyn&rft.isbn=0674058070&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.pl%2Fbooks%3Fid%3DdQfeAAAAQBAJ%26printsec%3Dfrontcover%26dq%3Dlatin%26hl%3Dpl%26sa%3DX%26ei%3DLYVwVLWtOYefygOs2YDIBw%26ved%3D0CDQQuwUwAg%23v%3Donepage%26q%3Dlatin%26f%3Dfalse"> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFNakonieczny2000"><a href="/w/index.php?title=Rafa%C5%82_Nakonieczny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rafał Nakonieczny (strona nie istnieje)">Rafał Nakonieczny</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.wtl.us.edu.pl/e107_plugins/wtl_ssht/index.php?numer=33&str=41-56">Exempla cycerońskie w De officiis ministrorum św. Ambrożego</a>. „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”. 33, s. 41–56, 2000. Katowice: Księgarnia Świętego Jacka.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Exempla+cycero%C5%84skie+w+De+officiis+ministrorum+%C5%9Bw.+Ambro%C5%BCego&rft.jtitle=%C5%9Al%C4%85skie+Studia+Historyczno-Teologiczne&rft.date=2000&rft.volume=33&rft.au=Rafa%C5%82+Nakonieczny&rft.pages=41%E2%80%9356&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.wtl.us.edu.pl%2Fe107_plugins%2Fwtl_ssht%2Findex.php%3Fnumer%3D33%26str%3D41-56"> </li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFPlutarch2003"><a href="/wiki/Plutarch" title="Plutarch">Plutarch</a>: Cycero. W: Cztery żywoty. <a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Bro%C5%BCek" title="Mieczysław Brożek">Mieczysław Brożek</a> (tł.). Warszawa: Czytelnik, 2003, s. 128–184.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cztery+%C5%BCywoty&rft.atitle=Cycero&rft.au=Plutarch&rft.pub=Czytelnik&rft.place=Warszawa&rft.pages=128%E2%80%93184"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFReale1999">Giovanni Reale: Historia filozofii starożytnej. T. 3. Lublin: Wydawnictwo KUL, 1999.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+filozofii+staro%C5%BCytnej&rft.aulast=Reale&rft.aufirst=Giovanni&rft.pub=Wydawnictwo+KUL&rft.place=Lublin"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSandys1903">John Edwin Sandys: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/stream/historyofclassic00sanduoft#page/n7/mode/2up">A History of Classical Scholarship from the 6th Century B.C. to the End of the Middle Ages</a>. Cambridge: Cambridge University Press, 1903. [dostęp 2014-11-22].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+History+of+Classical+Scholarship+from+the+6th+Century+B.C.+to+the+End+of+the+Middle+Ages&rft.aulast=Sandys&rft.aufirst=John+Edwin&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.place=Cambridge&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fstream%2Fhistoryofclassic00sanduoft%23page%2Fn7%2Fmode%2F2up"> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSajdak1967"><a href="/wiki/Jan_Sajdak" title="Jan Sajdak">Jan Sajdak</a>, <a href="/wiki/Jan_Wikarjak" title="Jan Wikarjak">Jan Wikarjak</a>: Przedmowa. W: <a href="/wiki/Ambro%C5%BCy_z_Mediolanu" title="Ambroży z Mediolanu">Święty Ambroży z Mediolanu</a>: Obowiązki duchownych. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1967, s. 5–18.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Obowi%C4%85zki+duchownych&rft.atitle=Przedmowa&rft.au=%5B%5BJan+Sajdak%5D%5D&rft.pub=Instytut+Wydawniczy+%E2%80%9EPax%E2%80%9D&rft.place=Warszawa&rft.pages=5%E2%80%9318"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSzczepański1929">Jan Szczepański: Wstęp. W: Wybór mów Cycerona Cz. II. Lwów, Warszawa: Książnica Atlas, 1929, s. III-XXXV.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wyb%C3%B3r+m%C3%B3w+Cycerona+Cz.+II&rft.atitle=Wst%C4%99p&rft.au=Jan+Szczepa%C5%84ski&rft.pub=Ksi%C4%85%C5%BCnica+Atlas&rft.place=Lw%C3%B3w%2C+Warszawa&rft.pages=III-XXXV"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFStroh2013">Wilfried Stroh: Łacina umarła, niech żyje łacina! Mała historia wielkiego języka. Aleksandra Arnd (tł.), Elżbieta Wesołowska (wst.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788376542669" title="Specjalna:Książki/9788376542669">ISBN 978-83-7654-266-9</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%C5%81acina+umar%C5%82a%2C+niech+%C5%BCyje+%C5%82acina%21+Ma%C5%82a+historia+wielkiego+j%C4%99zyka&rft.aulast=Stroh&rft.aufirst=Wilfried&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skiego+Towarzystwa+Przyjaci%C3%B3%C5%82+Nauk&rft.place=Pozna%C5%84&rft.isbn=978-83-7654-266-9"></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFTuck1990">Richard Tuck: Humanism and Political Thought. W: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/isbn_9780582503311">The Impact of Humanism on Western Europe</a>. A. Goodman, A. MacKay (ed.). Nowy Jork: Longman, 1990, s. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/isbn_9780582503311/page/43">43</a>–65.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Impact+of+Humanism+on+Western+Europe&rft.atitle=Humanism+and+Political+Thought&rft.au=Richard+Tuck&rft.pub=Longman&rft.place=Nowy+Jork&rft.pages=%5Bhttps%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fisbn_9780582503311%2Fpage%2F43+43%5D%E2%80%9365&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fisbn_9780582503311"> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFWood1991">Neal Wood: Cicero’s Social and Political Thought. Berkeley, Los Angeles, Oksford: University of California Press, 1991.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cicero%E2%80%99s+Social+and+Political+Thought&rft.aulast=Wood&rft.aufirst=Neal&rft.pub=University+of+California+Press&rft.place=Berkeley%2C+Los+Angeles%2C+Oksford"> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFZiomek1990"><a href="/wiki/Jerzy_Ziomek" title="Jerzy Ziomek">Jerzy Ziomek</a>: Retoryka opisowa. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8304035448" title="Specjalna:Książki/8304035448">ISBN 83-04-03544-8</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Retoryka+opisowa&rft.aulast=Ziomek&rft.aufirst=Jerzy&rft.pub=Zak%C5%82ad+Narodowy+im.+Ossoli%C5%84skich&rft.place=Wroc%C5%82aw%2C+Warszawa%2C+Krak%C3%B3w&rft.isbn=83-04-03544-8"></cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne">Linki zewnętrzne</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cyceron&veaction=edit&section=46" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cyceron&action=edit&section=46" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne">edytuj kod</a>]</div> <dl><dt>Polskojęzyczne</dt></dl> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polona.pl/search/?filters=public:1,creator:%22Cyceron_(106--43_pne)%22">Cyceron – dzieła</a> w bibliotece <a href="/wiki/Polona" title="Polona">Polona</a></li></ul> <dl><dt>Obcojęzyczne</dt></dl> <ul><li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://latin.packhum.org/author/474">Marcus Tullius Cicero</a>. Classical Latin Texts. A Resource Prepared by The Packard Humanities Institute. [dostęp 2015-06-18]. (<abbr title="Treść w języku łacińskim (Latina)">łac.</abbr>).</cite> Tekst dużej liczby dzieł Cycerona za najlepszymi wydaniami. Zawiera też kilka prac błędnie przypisywanych Markowi.</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.thelatinlibrary.com/cic.html">M. TVLLIVS CICERO</a>. THE LATIN LIBRARY. [dostęp 2015-06-18]. (<abbr title="Treść w języku łacińskim (Latina)">łac.</abbr>).</cite> Zbiór online większości pism Cycerona. Błędnie Commentariolum petitionis, które jest dziełem brata Marka, <a href="/wiki/Kwintus_Tulliusz_Cyceron" title="Kwintus Tulliusz Cyceron">Kwintusa</a>.</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.intratext.com/IXT/LAT0922/">Marcus Tullius Cicero: Operum collectio</a>. [w:] I IntraText Edition CT [on-line]. IntraText. [dostęp 2015-06-18]. (<abbr title="Treść w języku łacińskim (Latina)">łac.</abbr>).</cite> Najważniejsze dzieła Cycerona z konkordacjami i statystykami.</li> <li><cite class="citation open-access">RaphaelR. Woolf RaphaelR., <a rel="nofollow" class="external text" href="https://plato.stanford.edu/entries/cicero/">Cicero</a>, [w:] <a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">Stanford Encyclopedia of Philosophy</a>, CSLI, <a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Stanford University</a>, 14 stycznia 2022, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1095-5054">1095-5054</a> [dostęp 2022-04-12]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Raphael&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%5B%5BStanford+Encyclopedia+of+Philosophy%5D%5D&rft.issn=1095-5054&rft.atitle=Cicero&rft.date=2022-01-14&rft.aulast=Woolf&rft_id=https%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Fcicero%2F" style="display:none">  (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation open-access">HaraldH. Thorsrud HaraldH., <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.iep.utm.edu/cicero-a/">Cicero: Academic Skepticism</a>, Internet Encyclopedia of Philosophy, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/2161-0002">2161-0002</a> [dostęp 2018-06-27]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Harald&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Cicero%3A+Academic+Skepticism&rft.issn=2161-0002&rft.aulast=Thorsrud&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.iep.utm.edu%2Fcicero-a%2F" style="display:none">  (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><img alt="Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Closed_Access_logo_alternative.svg/8px-Closed_Access_logo_alternative.svg.png" decoding="async" width="8" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Closed_Access_logo_alternative.svg/12px-Closed_Access_logo_alternative.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Closed_Access_logo_alternative.svg/16px-Closed_Access_logo_alternative.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="1000" /> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.rep.routledge.com/articles/biographical/cicero-marcus-tullius-106-43-bc/v-1">Cicero, Marcus Tullius (106–43 BC)</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>), <a href="/wiki/Routledge_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Routledge Encyclopedia of Philosophy">Routledge Encyclopedia of Philosophy</a>, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-09].</li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Cyceron" title="Szablon:Cyceron">p</a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Cyceron&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Cyceron (strona nie istnieje)">d</a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Cyceron&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption">Twórczość <a class="mw-selflink selflink">Cycerona</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Mowa_(retoryka)" title="Mowa (retoryka)">Mowy</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_1"><th class="navbox-group opis" scope="row">do objęcia pretury</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_1_1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/W_sprawie_Kwinkcjusza" title="W sprawie Kwinkcjusza">W sprawie Kwinkcjusza</a></li> <li><a href="/wiki/W_obronie_Sekstusa_Roscjusza" title="W obronie Sekstusa Roscjusza">W obronie Sekstusa Roscjusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Lucjusza_Warenusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Lucjusza Warenusa (strona nie istnieje)">W obronie Lucjusza Warenusa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_kobiety_z_Arretium&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie kobiety z Arretium (strona nie istnieje)">W obronie kobiety z Arretium</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_sprawie_Titinii&action=edit&redlink=1" class="new" title="W sprawie Titinii (strona nie istnieje)">W sprawie Titinii</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_sprawie_Marka_Tulliusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W sprawie Marka Tulliusza (strona nie istnieje)">W sprawie Marka Tulliusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Skamandra&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Skamandra (strona nie istnieje)">W obronie Skamandra</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Werreniki</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Zgadywanie_przed_Cecyliuszem&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zgadywanie przed Cecyliuszem (strona nie istnieje)">Zgadywanie przed Cecyliuszem</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pierwsza_werrynka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pierwsza werrynka (strona nie istnieje)">Pierwsza werrynka</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Druga_werrynka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Druga werrynka (strona nie istnieje)">Druga werrynka</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_1_3"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Marka_Fontejusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Marka Fontejusza (strona nie istnieje)">W obronie Marka Fontejusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Publiusza_Oppiusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Publiusza Oppiusza (strona nie istnieje)">W obronie Publiusza Oppiusza</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">od pretury do wygnania</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_2_1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/O_nadzwyczajnej_w%C5%82adzy_wojskowej_Gnejusza_Pompejusza" title="O nadzwyczajnej władzy wojskowej Gnejusza Pompejusza">O nadzwyczajnej władzy wojskowej Gnejusza Pompejusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Na_rzecz_Lucjusza_Faustusa_Sulli&action=edit&redlink=1" class="new" title="Na rzecz Lucjusza Faustusa Sulli (strona nie istnieje)">Na rzecz Lucjusza Faustusa Sulli</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Aulusa_Kluencjusza_Habitusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Aulusa Kluencjusza Habitusa (strona nie istnieje)">W obronie Aulusa Kluencjusza Habitusa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Kwintusa_Galliusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Kwintusa Galliusza (strona nie istnieje)">W obronie Kwintusa Galliusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Marka_Fundaniusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Marka Fundaniusza (strona nie istnieje)">W obronie Marka Fundaniusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Maniliusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Maniliusza (strona nie istnieje)">W obronie Maniliusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Gajusza_Korneliusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Gajusza Korneliusza (strona nie istnieje)">W obronie Gajusza Korneliusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_kr%C3%B3lu_aleksandryjskim&action=edit&redlink=1" class="new" title="O królu aleksandryjskim (strona nie istnieje)">O królu aleksandryjskim</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Oracja_w_bielonej_todze&action=edit&redlink=1" class="new" title="Oracja w bielonej todze (strona nie istnieje)">Oracja w bielonej todze</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_2_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">mowy konsularne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=O_prawie_rolnym&action=edit&redlink=1" class="new" title="O prawie rolnym (strona nie istnieje)">O prawie rolnym</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_Othonie&action=edit&redlink=1" class="new" title="O Othonie (strona nie istnieje)">O Othonie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Rabiriusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Rabiriusza (strona nie istnieje)">W obronie Rabiriusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_dzieciach_proskrybowanych_obywateli&action=edit&redlink=1" class="new" title="O dzieciach proskrybowanych obywateli (strona nie istnieje)">O dzieciach proskrybowanych obywateli</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pierwsza_katylinarka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pierwsza katylinarka (strona nie istnieje)">Pierwsza katylinarka</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Druga_katylinarka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Druga katylinarka (strona nie istnieje)">Druga katylinarka</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Trzecia_katylinarka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trzecia katylinarka (strona nie istnieje)">Trzecia katylinarka</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Czwarta_katylinarka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Czwarta katylinarka (strona nie istnieje)">Czwarta katylinarka</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Sulpicjusza_Rufusa_Mureny&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Sulpicjusza Rufusa Mureny (strona nie istnieje)">W obronie Sulpicjusza Rufusa Mureny</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_2_3"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Metelinarka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Metelinarka (strona nie istnieje)">Metelinarka</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Publiusza_Korneliusza_Sulli&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Publiusza Korneliusza Sulli (strona nie istnieje)">W obronie Publiusza Korneliusza Sulli</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_poety_Archiasza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie poety Archiasza (strona nie istnieje)">W obronie poety Archiasza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_swoim_konsulacie&action=edit&redlink=1" class="new" title="O swoim konsulacie (strona nie istnieje)">O swoim konsulacie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Przeciwko_Klodiuszowi_i_Gajuszowi_Kurionowi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Przeciwko Klodiuszowi i Gajuszowi Kurionowi (strona nie istnieje)">Przeciwko Klodiuszowi i Gajuszowi Kurionowi</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Lucjusza_Galeriusza_Flakkusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Lucjusza Galeriusza Flakkusa (strona nie istnieje)">W obronie Lucjusza Galeriusza Flakkusa</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a1_3"><th class="navbox-group opis" scope="row">od powrotu z wygnania do namiestnictwa</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Oracja_dzi%C4%99kczynna_do_senator%C3%B3w&action=edit&redlink=1" class="new" title="Oracja dziękczynna do senatorów (strona nie istnieje)">Oracja dziękczynna do senatorów</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Oracja_dzi%C4%99kczynna_do_ludu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Oracja dziękczynna do ludu (strona nie istnieje)">Oracja dziękczynna do ludu</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_swoim_domu_do_pontyfik%C3%B3w_lub_O_domu_swoim&action=edit&redlink=1" class="new" title="O swoim domu do pontyfików lub O domu swoim (strona nie istnieje)">O swoim domu do pontyfików lub O domu swoim</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_trybuna_Sestiusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie trybuna Sestiusza (strona nie istnieje)">W obronie trybuna Sestiusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Przeciwko_%C5%9Bwiadectwu_Watyniusza_podczas_przes%C5%82uchania&action=edit&redlink=1" class="new" title="Przeciwko świadectwu Watyniusza podczas przesłuchania (strona nie istnieje)">Przeciwko świadectwu Watyniusza podczas przesłuchania</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Marka_Celiusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Marka Celiusza (strona nie istnieje)">W obronie Marka Celiusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_orzeczeniu_haruspik%C3%B3w&action=edit&redlink=1" class="new" title="O orzeczeniu haruspików (strona nie istnieje)">O orzeczeniu haruspików</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_prowincjach_konsularnych&action=edit&redlink=1" class="new" title="O prowincjach konsularnych (strona nie istnieje)">O prowincjach konsularnych</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Korneliusza_Balbusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Korneliusza Balbusa (strona nie istnieje)">W obronie Korneliusza Balbusa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Przeciwko_Lucjuszowi_Kalpurniuszowi_Pizonowi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Przeciwko Lucjuszowi Kalpurniuszowi Pizonowi (strona nie istnieje)">Przeciwko Lucjuszowi Kalpurniuszowi Pizonowi</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_sprawie_mieszka%C5%84c%C3%B3w_Raete&action=edit&redlink=1" class="new" title="O sprawie mieszkańców Raete (strona nie istnieje)">O sprawie mieszkańców Raete</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Liwiusza_Druzusa_Klaudianusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Liwiusza Druzusa Klaudianusa (strona nie istnieje)">W obronie Liwiusza Druzusa Klaudianusa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Gajusza_Messjusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Gajusza Messjusza (strona nie istnieje)">W obronie Gajusza Messjusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Marka_Cispiusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Marka Cispiusza (strona nie istnieje)">W obronie Marka Cispiusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Publiusza_Watyniusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Publiusza Watyniusza (strona nie istnieje)">W obronie Publiusza Watyniusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Gnejusza_Plancjusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Gnejusza Plancjusza (strona nie istnieje)">W obronie Gnejusza Plancjusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Emiliusza_Skaurusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Emiliusza Skaurusa (strona nie istnieje)">W obronie Emiliusza Skaurusa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Aulusa_Ganbiniusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Aulusa Ganbiniusza (strona nie istnieje)">W obronie Aulusa Ganbiniusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Rabiriusza_Postumusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Rabiriusza Postumusa (strona nie istnieje)">W obronie Rabiriusza Postumusa</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_4"><th class="navbox-group opis" scope="row">od dyktatury Cezara do walki z Antoniuszem</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_4_1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Milona&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Milona (strona nie istnieje)">W obronie Milona</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_sprawie_Marka_Marcelliusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W sprawie Marka Marcelliusza (strona nie istnieje)">W sprawie Marka Marcelliusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_Kwintusa_Ligariusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie Kwintusa Ligariusza (strona nie istnieje)">W obronie Kwintusa Ligariusza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=W_obronie_kr%C3%B3la_Galacji_Dejotara&action=edit&redlink=1" class="new" title="W obronie króla Galacji Dejotara (strona nie istnieje)">W obronie króla Galacji Dejotara</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_4_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Filipiki_(Cyceron)" title="Filipiki (Cyceron)">Filipiki</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Pierwsza_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pierwsza filipika (strona nie istnieje)">Pierwsza filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Druga_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Druga filipika (strona nie istnieje)">Druga filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Trzecia_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trzecia filipika (strona nie istnieje)">Trzecia filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Czwarta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Czwarta filipika (strona nie istnieje)">Czwarta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pi%C4%85ta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Piąta filipika (strona nie istnieje)">Piąta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sz%C3%B3sta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Szósta filipika (strona nie istnieje)">Szósta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Si%C3%B3dma_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Siódma filipika (strona nie istnieje)">Siódma filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C3%93sma_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ósma filipika (strona nie istnieje)">Ósma filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Dziewi%C4%85ta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dziewiąta filipika (strona nie istnieje)">Dziewiąta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Dziesi%C4%85ta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dziesiąta filipika (strona nie istnieje)">Dziesiąta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Jedenasta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jedenasta filipika (strona nie istnieje)">Jedenasta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Dwunasta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dwunasta filipika (strona nie istnieje)">Dwunasta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Trzynasta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trzynasta filipika (strona nie istnieje)">Trzynasta filipika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Czternasta_filipika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Czternasta filipika (strona nie istnieje)">Czternasta filipika</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Dzieła retoryczne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/O_inwencji" title="O inwencji">O inwencji</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_m%C3%B3wcy&action=edit&redlink=1" class="new" title="O mówcy (strona nie istnieje)">O mówcy</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Brutus_(Cyceron)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Brutus (Cyceron) (strona nie istnieje)">Brutus</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=M%C3%B3wca&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mówca (strona nie istnieje)">Mówca</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_najlepszym_rodzaju_m%C3%B3wc%C3%B3w&action=edit&redlink=1" class="new" title="O najlepszym rodzaju mówców (strona nie istnieje)">O najlepszym rodzaju mówców</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Podzia%C5%82y_retoryczne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Podziały retoryczne (strona nie istnieje)">Podziały retoryczne</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Topika_(Cyceron)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Topika (Cyceron) (strona nie istnieje)">Topika</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Dzieła filozoficzne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=O_Rzeczypospolitej&action=edit&redlink=1" class="new" title="O Rzeczypospolitej (strona nie istnieje)">O Rzeczypospolitej</a> (w tym <a href="/wiki/Sen_Scypiona" title="Sen Scypiona">Sen Scypiona</a>)</li> <li><a href="/w/index.php?title=O_prawach&action=edit&redlink=1" class="new" title="O prawach (strona nie istnieje)">O prawach</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Paradoksy_stoickie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Paradoksy stoickie (strona nie istnieje)">Paradoksy stoickie</a></li> <li><a href="/wiki/Pocieszenie" title="Pocieszenie">Pocieszenie</a></li> <li><a href="/wiki/Hortensjusz_(dialog)" title="Hortensjusz (dialog)">Hortensjusz</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Katulus_i_Lukullus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Katulus i Lukullus (strona nie istnieje)">Katulus i Lukullus</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Akademiki&action=edit&redlink=1" class="new" title="Akademiki (strona nie istnieje)">Akademiki</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_najwy%C5%BCszym_dobru_i_z%C5%82u&action=edit&redlink=1" class="new" title="O najwyższym dobru i złu (strona nie istnieje)">O najwyższym dobru i złu</a></li> <li><a href="/wiki/Tuskulanki" title="Tuskulanki">Tuskulanki</a></li> <li><a href="/wiki/Timajos_(dialog)" title="Timajos (dialog)">Timajos</a> (przekład)</li> <li><a href="/wiki/O_naturze_bog%C3%B3w" title="O naturze bogów">O naturze bogów</a></li> <li><a href="/wiki/Cato_Maior_de_Senectute" title="Cato Maior de Senectute">O starości</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_wr%C3%B3%C5%BCeniu&action=edit&redlink=1" class="new" title="O wróżeniu (strona nie istnieje)">O wróżeniu</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_przeznaczeniu&action=edit&redlink=1" class="new" title="O przeznaczeniu (strona nie istnieje)">O przeznaczeniu</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Leliusz_o_przyja%C5%BAni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Leliusz o przyjaźni (strona nie istnieje)">Leliusz o przyjaźni</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_s%C5%82awie&action=edit&redlink=1" class="new" title="O sławie (strona nie istnieje)">O sławie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_powinno%C5%9Bciach&action=edit&redlink=1" class="new" title="O powinnościach (strona nie istnieje)">O powinnościach</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_cnotach&action=edit&redlink=1" class="new" title="O cnotach (strona nie istnieje)">O cnotach</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Dzieła polityczno-geograficzne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=O_swoim_konsulacie&action=edit&redlink=1" class="new" title="O swoim konsulacie (strona nie istnieje)">O swoim konsulacie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Anegdoty_(Cyceron)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anegdoty (Cyceron) (strona nie istnieje)">Anegdoty</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Osobliwo%C5%9Bci_(Cyceron)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Osobliwości (Cyceron) (strona nie istnieje)">Osobliwości</a></li> <li><a href="/wiki/Pochwa%C5%82a_Katona" title="Pochwała Katona">Pochwała Katona</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pochwa%C5%82a_Porcji&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pochwała Porcji (strona nie istnieje)">Pochwała Porcji</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row">Korespondencja</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Listy_do_przyjaci%C3%B3%C5%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="Listy do przyjaciół (strona nie istnieje)">Listy do przyjaciół</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Listy_do_Attyka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Listy do Attyka (strona nie istnieje)">Listy do Attyka</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Listy_do_brata_Kwintusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Listy do brata Kwintusa (strona nie istnieje)">Listy do brata Kwintusa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Listy_do_Brutusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Listy do Brutusa (strona nie istnieje)">Listy do Brutusa</a></li></ul> </td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row">Poezja</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Aratea&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aratea (strona nie istnieje)">Aratea</a> (przekład)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Mariusz_(Cyceron)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mariusz (Cyceron) (strona nie istnieje)">Mariusz</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_swoim_konsulacie&action=edit&redlink=1" class="new" title="O swoim konsulacie (strona nie istnieje)">O swoim konsulacie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_swoich_czasach&action=edit&redlink=1" class="new" title="O swoich czasach (strona nie istnieje)">O swoich czasach</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C5%81%C4%85ka_(Cyceron)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Łąka (Cyceron) (strona nie istnieje)">Łąka</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li>Patrz też: <a href="/w/index.php?title=Recepcja_Cycerona&action=edit&redlink=1" class="new" title="Recepcja Cycerona (strona nie istnieje)">Recepcja Cycerona</a></li></ul> </div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-p"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (osoba):</div><ul><li><a href="/wiki/International_Standard_Name_Identifier" title="International Standard Name Identifier">ISNI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://isni.org/isni/0000000139322910">0000000139322910</a></li><li><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">VIAF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/78769600">78769600</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/370158790731438852347">370158790731438852347</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/100196617">100196617</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/126144814493626773404">126144814493626773404</a></li><li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Union_List_of_Artist_Names" class="extiw" title="en:Union List of Artist Names">ULAN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.getty.edu/vow/ULANFullDisplay?find=&role=&nation=&subjectid=500242756">500242756</a></li><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/n79032166">n79032166</a></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/118520814">118520814</a></li><li><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Web_NDL_Authorities" class="extiw" title="de:Web NDL Authorities">NDL</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00436023">00436023</a></li><li><a href="/wiki/LIBRIS" title="LIBRIS">LIBRIS</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/katalogisering/1zcf88vk3gb8kvv">1zcf88vk3gb8kvv</a></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11885977m">11885977m</a></li><li><a href="/wiki/Syst%C3%A8me_Universitaire_de_Documentation" title="Système Universitaire de Documentation">SUDOC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/02665234X">02665234X</a></li><li><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Servizio_bibliotecario_nazionale" class="extiw" title="it:Servizio bibliotecario nazionale">SBN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.sbn.it/af/CFIV006643">CFIV006643</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Australii" title="Biblioteka Narodowa Australii">NLA</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nla.gov.au/anbd.aut-an35028404">35028404</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/jn19981000486">jn19981000486</a></li><li><a href="/wiki/Hiszpa%C5%84ska_Biblioteka_Narodowa" title="Hiszpańska Biblioteka Narodowa">BNE</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX841248">XX841248</a></li><li><a href="/wiki/Holenderska_Biblioteka_Narodowa" title="Holenderska Biblioteka Narodowa">NTA</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.bibliotheken.nl/doc/thes/p06825878X">06825878X</a></li><li><a href="/wiki/BIBSYS" title="BIBSYS">BIBSYS</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://authority.bibsys.no/authority/rest/authorities/html/90053491">90053491</a></li><li><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E9%AB%98%E7%AD%89%E6%95%99%E8%82%B2%E6%96%87%E7%8C%AE%E4%BF%9D%E9%9A%9C%E7%B3%BB%E7%BB%9F" class="extiw" title="zh:中国高等教育文献保障系统">CALIS</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://opac.calis.edu.cn/aopac/ajsp/detail.jsp?actionfrom=1&actl=CAL++n2004383246%23">n2004383246</a></li><li><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/CiNii" class="extiw" title="jp:CiNii">CiNii</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ci.nii.ac.jp/author/DA00596013">DA00596013</a></li><li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Open_Library" class="extiw" title="en:Open Library">Open Library</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://openlibrary.org/books/OL28743A">OL28743A</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_(Warszawa)" title="Biblioteka Narodowa (Warszawa)">PLWABN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/9810547060105606">9810547060105606</a></li><li><a href="/wiki/NUKAT" title="NUKAT">NUKAT</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nukat.edu.pl/aut/n%20%2095018406">n95018406</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007259614705171">987007259614705171</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Portugalii" title="Biblioteka Narodowa Portugalii">PTBNP</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://urn.bn.pt/nca/unimarc-authorities/txt?id=43683">43683</a></li><li><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Cat%C3%A0leg_d%27autoritats_de_noms_i_t%C3%ADtols_de_Catalunya" class="extiw" title="ca:Catàleg d'autoritats de noms i títols de Catalunya">CANTIC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://cantic.bnc.cat/registres/CUCId/a10491818">a10491818</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_%C5%81otwy" title="Biblioteka Narodowa Łotwy">LNB</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://kopkatalogs.lv/F?func=direct&local_base=lnc10&doc_number=000011711&P_CON_LNG=ENG">000011711</a></li><li><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Nacionalna_i_sveu%C4%8Dili%C5%A1na_knji%C5%BEnica_u_Zagrebu" class="extiw" title="hr:Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Zagrebu">NSK</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://katalog.nsk.hr/F/?func=direct&doc_number=000033379&local_base=nsk10">000033379</a></li><li><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Biblioteca_Nacional_de_la_Rep%C3%BAblica_Argentina" class="extiw" title="es:Biblioteca Nacional de la República Argentina">BNA</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bn.gov.ar/F/?func=direct&doc_number=000027773&local_base=BNA10">000027773</a></li><li><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/CONOR" class="extiw" title="sl:CONOR">CONOR</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://plus.cobiss.si/opac7/conor/6120547">6120547</a></li><li><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Chile" class="extiw" title="es:Biblioteca Nacional de Chile">BNC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bncatalogo.cl/F?func=direct&local_base=red10&doc_number=000065341">000065341</a></li><li><a href="/wiki/Grecka_Biblioteka_Narodowa" title="Grecka Biblioteka Narodowa">ΕΒΕ</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.nlg.gr/resource/authority/record78428">78428</a></li><li><a href="/wiki/Brazylijska_Biblioteka_Narodowa" title="Brazylijska Biblioteka Narodowa">BLBNB</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://acervo.bn.br/sophia_web/autoridade/detalhe/000500894">000500894</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Korei" title="Biblioteka Narodowa Korei">KRNLK</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://librarian.nl.go.kr/LI/contents/L20101000000.do?id=KAC199605097">KAC199605097</a></li><li><a href="/wiki/Litewska_Biblioteka_Narodowa_im._Martynasa_Ma%C5%BEvydasa" title="Litewska Biblioteka Narodowa im. Martynasa Mažvydasa">LIH</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://lnb.libis.lt/simpleSearch.do?doSearch=1&AI001=LNB%3AV%2A61605%3B%3DBE">LNB:V*61605;=BE</a></li><li><a href="/wiki/R%C3%A9pertoire_International_des_Sources_Musicales" title="Répertoire International des Sources Musicales">RISM</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://rism.online/people/50044507">people/50044507</a></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3888583.html">3888583</a></li> <li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/biography/Cicero">biography/Cicero</a></li> <li><a href="/wiki/Enciclopedia_Treccani" title="Enciclopedia Treccani">Treccani</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/marco-tullio-cicerone">marco-tullio-cicerone</a></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/ciceron/">ciceron</a></li> <li><a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">SEP</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://plato.stanford.edu/entries/cicero/">cicero</a></li> <li><a href="/wiki/Nationalencyklopedin" title="Nationalencyklopedin">NE.se</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/cicero">cicero</a></li> <li><a href="/wiki/Store_norske_leksikon" title="Store norske leksikon">SNL</a>: <a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4342&url_prefix=https://snl.no/&id=Cicero">Cicero</a></li> <li><a href="/wiki/Visuotin%C4%97_lietuvi%C5%B3_enciklopedija" title="Visuotinė lietuvių enciklopedija">VLE</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.vle.lt/straipsnis/ciceronas/">ciceronas</a></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1296" class="extiw" title="d:Property:P1296">Catalana</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0017728.xml">0017728</a></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Cicero">Cicero</a></li> <li><a href="/wiki/Hrvatska_enciklopedija" title="Hrvatska enciklopedija">Hrvatska enciklopedija</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=11771">11771</a></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cyceron&oldid=74969954">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cyceron&oldid=74969954</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Kategoria:Dobre Artykuły">Dobre Artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Filozofowie_staro%C5%BCytnego_Rzymu" title="Kategoria:Filozofowie starożytnego Rzymu">Filozofowie starożytnego Rzymu</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Konsulowie_Republiki_Rzymskiej" title="Kategoria:Konsulowie Republiki Rzymskiej">Konsulowie Republiki Rzymskiej</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Pisarze_I_wieku_p.n.e." title="Kategoria:Pisarze I wieku p.n.e.">Pisarze I wieku p.n.e.</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Pisarze_%C5%82aci%C5%84scy_staro%C5%BCytnego_Rzymu" title="Kategoria:Pisarze łacińscy starożytnego Rzymu">Pisarze łacińscy starożytnego Rzymu</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Staro%C5%BCytni_my%C5%9Bliciele_polityczni" title="Kategoria:Starożytni myśliciele polityczni">Starożytni myśliciele polityczni</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Teoretycy_retoryki" title="Kategoria:Teoretycy retoryki">Teoretycy retoryki</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Urodzeni_w_106_p.n.e." title="Kategoria:Urodzeni w 106 p.n.e.">Urodzeni w 106 p.n.e.</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Zmarli_w_43_p.n.e." title="Kategoria:Zmarli w 43 p.n.e.">Zmarli w 43 p.n.e.</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_u%C5%BCywa_p%C3%B3l_opisowych" title="Kategoria:Szablon cytowania używa pól opisowych">Szablon cytowania używa pól opisowych</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Wyr%C3%B3%C5%BCnione_artyku%C5%82y" title="Kategoria:Wyróżnione artykuły">Wyróżnione artykuły</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 15 paź 2024, 11:52.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Cyceron&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-gm8xq","wgBackendResponseTime":190,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"2.362","walltime":"2.672","ppvisitednodes":{"value":84629,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":240550,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":63401,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":16,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":15,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":222522,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":13,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 2200.279 1 -total"," 42.27% 930.035 378 Szablon:Odn"," 11.66% 256.622 21 Szablon:Cytuj_książkę"," 10.56% 232.303 1 Szablon:Biogram_infobox"," 10.40% 228.751 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 9.45% 207.919 378 Szablon:Odn/tekst"," 8.76% 192.686 1 Szablon:Przypisy"," 7.23% 159.052 5 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 6.46% 142.246 807 Szablon:Odn/id"," 6.32% 139.058 1 Szablon:Cyceron"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.710","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":7407320,"limit":52428800},"limitreport-logs":"\n== selectProperty ==\nrank = nil\nloader = table#1 {\n [\"get\"] = function#1,\n}\nfilters = table#1 {\n}\nsnaktype = nil\n#prop A = 1\nparent:title = \"Szablon:Biogram infobox\"\nframe.args.pagename = nil\nframe.args.namespace = nil\npagename = nil\nnamespace = 0\ntitle = Cyceron\nno match infobox.*iogram infobox\nno pattern 2\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-6dd6684647-csjdz","timestamp":"20241121153201","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Cyceron","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Cyceron","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1541","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1541","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-02-28T16:20:38Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/a\/ae\/Marek_Tuliiusz_Cyceron.jpg","headline":"M\u00f3wca rzymski, popularyzator filozofii greckiej, polityk"}</script> </body> </html>