CINXE.COM
Fantasma - Wikipedia, la enciclopedia libre
<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="es" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Fantasma - Wikipedia, la enciclopedia libre</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )eswikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","enero","febrero","marzo","abril","mayo","junio","julio","agosto","septiembre","octubre","noviembre","diciembre"],"wgRequestId":"a3725228-53d7-473f-9183-3212fda5e654","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Fantasma","wgTitle":"Fantasma","wgCurRevisionId":166452917,"wgRevisionId":166452917,"wgArticleId":25290,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wikipedia:Páginas que usan la extensión JsonConfig","Wikipedia:Artículos con enlaces externos rotos","Wikipedia:Páginas con referencias sin URL y con urlarchivo","Wikipedia:Artículos con pasajes que requieren referencias","Wikipedia:Artículos con extractos","Wikipedia:Artículos con identificadores BNE","Wikipedia:Artículos con identificadores BNF","Wikipedia:Artículos con identificadores GND","Wikipedia:Artículos con identificadores LCCN","Wikipedia:Artículos con identificadores AAT","Fantasmas","Espíritus","Supersticiones","Terminología paranormal"],"wgPageViewLanguage":"es","wgPageContentLanguage":"es","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Fantasma","wgRelevantArticleId":25290,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"es","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"es"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q45529","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":true,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false}; RLSTATE={"ext.gadget.imagenesinfobox":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.a-commons-directo","ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.quicksurveys.init","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=es&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=es&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=es&modules=ext.gadget.imagenesinfobox&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=es&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <noscript><link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=es&modules=noscript&only=styles&skin=vector-2022"></noscript> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.22"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg/1200px-Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1736"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg/800px-Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1158"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg/640px-Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="926"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Fantasma - Wikipedia, la enciclopedia libre"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//es.m.wikipedia.org/wiki/Fantasma"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Editar" href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (es)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//es.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://es.wikipedia.org/wiki/Fantasma"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.es"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Canal Atom de Wikipedia" href="/w/index.php?title=Especial:CambiosRecientes&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Fantasma rootpage-Fantasma skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Ir al contenido</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sitio"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menú principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menú principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menú principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menú principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">mover a la barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ocultar</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navegación </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portada" title="Visitar la página principal [z]" accesskey="z"><span>Portada</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Comunidad" title="Acerca del proyecto, lo que puedes hacer, dónde encontrar información"><span>Portal de la comunidad</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Actualidad" title="Encuentra información de contexto sobre acontecimientos actuales"><span>Actualidad</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:CambiosRecientes" title="Lista de cambios recientes en la wiki [r]" accesskey="r"><span>Cambios recientes</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:P%C3%A1ginasNuevas"><span>Páginas nuevas</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Aleatoria" title="Cargar una página al azar [x]" accesskey="x"><span>Página aleatoria</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ayuda:Contenidos" title="El lugar para aprender"><span>Ayuda</span></a></li><li id="n-bug_in_article" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Informes_de_error"><span>Notificar un error</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:P%C3%A1ginasEspeciales"><span>Páginas especiales</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-specialpages-url|specialpages" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-specialpages-url_specialpages emptyPortlet" > <div class="vector-menu-heading"> specialpages-url|specialpages </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Portada" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="La enciclopedia libre" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-es.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Especial:Buscar" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Buscar en este wiki [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Buscar</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Buscar en Wikipedia" aria-label="Buscar en Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Buscar en este wiki [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Especial:Buscar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Buscar</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Herramientas personales"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apariencia"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Cambiar la apariencia del tamaño, ancho y color de la fuente de la página" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Apariencia" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Apariencia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=es.wikipedia.org&uselang=es" class=""><span>Donaciones</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Especial:Crear_una_cuenta&returnto=Fantasma" title="Te recomendamos crear una cuenta e iniciar sesión; sin embargo, no es obligatorio" class=""><span>Crear una cuenta</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Especial:Entrar&returnto=Fantasma" title="Te recomendamos iniciar sesión, aunque no es obligatorio [o]" accesskey="o" class=""><span>Acceder</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Más opciones" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Herramientas personales" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Herramientas personales</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menú de usuario" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=es.wikipedia.org&uselang=es"><span>Donaciones</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Crear_una_cuenta&returnto=Fantasma" title="Te recomendamos crear una cuenta e iniciar sesión; sin embargo, no es obligatorio"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Crear una cuenta</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Entrar&returnto=Fantasma" title="Te recomendamos iniciar sesión, aunque no es obligatorio [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Acceder</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Páginas para editores desconectados <a href="/wiki/Ayuda:Introducci%C3%B3n" aria-label="Obtenga más información sobre editar"><span>más información</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:MisContribuciones" title="Una lista de modificaciones hechas desde esta dirección IP [y]" accesskey="y"><span>Contribuciones</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:MiDiscusi%C3%B3n" title="Discusión sobre ediciones hechas desde esta dirección IP [n]" accesskey="n"><span>Discusión</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sitio"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Contenidos" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Contenidos</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">mover a la barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ocultar</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Inicio</div> </a> </li> <li id="toc-Mitología" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Mitología"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Mitología</span> </div> </a> <ul id="toc-Mitología-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Creencias_a_través_de_la_historia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Creencias_a_través_de_la_historia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Creencias a través de la historia</span> </div> </a> <ul id="toc-Creencias_a_través_de_la_historia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Clases_de_fantasmas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Clases_de_fantasmas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Clases de fantasmas</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Clases_de_fantasmas-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Alternar subsección Clases de fantasmas</span> </button> <ul id="toc-Clases_de_fantasmas-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Clases_de_fantasmas_según_las_acciones_y_conductas_de_las_apariciones" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Clases_de_fantasmas_según_las_acciones_y_conductas_de_las_apariciones"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Clases de fantasmas según las acciones y conductas de las apariciones</span> </div> </a> <ul id="toc-Clases_de_fantasmas_según_las_acciones_y_conductas_de_las_apariciones-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Clases_de_fantasmas_según_las_tradiciones_y_cultura_popular" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Clases_de_fantasmas_según_las_tradiciones_y_cultura_popular"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Clases de fantasmas según las tradiciones y cultura popular</span> </div> </a> <ul id="toc-Clases_de_fantasmas_según_las_tradiciones_y_cultura_popular-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Alma_en_pena" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Alma_en_pena"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2.1</span> <span>Alma en pena</span> </div> </a> <ul id="toc-Alma_en_pena-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Alma_errante" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Alma_errante"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2.2</span> <span>Alma errante</span> </div> </a> <ul id="toc-Alma_errante-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Alma_residual" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Alma_residual"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2.3</span> <span>Alma residual</span> </div> </a> <ul id="toc-Alma_residual-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Alma_mensajera" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Alma_mensajera"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2.4</span> <span>Alma mensajera</span> </div> </a> <ul id="toc-Alma_mensajera-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Fantasmas,_sociedad_y_economía" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fantasmas,_sociedad_y_economía"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Fantasmas, sociedad y economía</span> </div> </a> <ul id="toc-Fantasmas,_sociedad_y_economía-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fantasmas_y_parapsicología" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fantasmas_y_parapsicología"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Fantasmas y parapsicología</span> </div> </a> <ul id="toc-Fantasmas_y_parapsicología-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fantasmas_y_espiritismo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fantasmas_y_espiritismo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Fantasmas y espiritismo</span> </div> </a> <ul id="toc-Fantasmas_y_espiritismo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fantasmas_en_las_religiones" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fantasmas_en_las_religiones"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Fantasmas en las religiones</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Fantasmas_en_las_religiones-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Alternar subsección Fantasmas en las religiones</span> </button> <ul id="toc-Fantasmas_en_las_religiones-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Fantasmas_y_la_fe_cristiana" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Fantasmas_y_la_fe_cristiana"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Fantasmas y la fe cristiana</span> </div> </a> <ul id="toc-Fantasmas_y_la_fe_cristiana-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Fantasmas_y_psicología" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fantasmas_y_psicología"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Fantasmas y psicología</span> </div> </a> <ul id="toc-Fantasmas_y_psicología-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fantasmas_en_la_literatura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fantasmas_en_la_literatura"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Fantasmas en la literatura</span> </div> </a> <ul id="toc-Fantasmas_en_la_literatura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Comunicación_con_fantasmas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Comunicación_con_fantasmas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Comunicación con fantasmas</span> </div> </a> <ul id="toc-Comunicación_con_fantasmas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Existencia_de_fantasmas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Existencia_de_fantasmas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Existencia de fantasmas</span> </div> </a> <ul id="toc-Existencia_de_fantasmas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Investigaciones_científicas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Investigaciones_científicas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Investigaciones científicas</span> </div> </a> <ul id="toc-Investigaciones_científicas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Véase_también" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Véase_también"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Véase también</span> </div> </a> <ul id="toc-Véase_también-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Notas_y_referencias" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Notas_y_referencias"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Notas y referencias</span> </div> </a> <ul id="toc-Notas_y_referencias-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografía" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografía"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">15</span> <span>Bibliografía</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografía-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Enlaces_externos" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Enlaces_externos"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">16</span> <span>Enlaces externos</span> </div> </a> <ul id="toc-Enlaces_externos-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Contenidos" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Tabla de contenidos" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Cambiar a la tabla de contenidos" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Cambiar a la tabla de contenidos</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Fantasma</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ir a un artículo en otro idioma. Disponible en 104 idiomas" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-104" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">104 idiomas</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Spook" title="Spook – afrikáans" lang="af" hreflang="af" data-title="Spook" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikáans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Pantasma" title="Pantasma – aragonés" lang="an" hreflang="an" data-title="Pantasma" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragonés" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A8%D8%AD" title="شبح – árabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="شبح" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="árabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Pantasma" title="Pantasma – asturiano" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Pantasma" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturiano" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Kabus" title="Kabus – azerbaiyano" lang="az" hreflang="az" data-title="Kabus" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbaiyano" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D1%80%D3%99%D0%BA" title="Өрәк – baskir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Өрәк" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baskir" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Multo" title="Multo – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Multo" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D1%85_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B7%D1%80%D0%B0%D0%BA)" title="Дух (призрак) – búlgaro" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Дух (призрак)" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="búlgaro" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%A4" title="भूत – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="भूत" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AD%E0%A7%82%E0%A6%A4" title="ভূত – bengalí" lang="bn" hreflang="bn" data-title="ভূত" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalí" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A0%E0%BD%91%E0%BE%B2%E0%BD%BA%E0%BC%8B" title="འདྲེ་ – tibetano" lang="bo" hreflang="bo" data-title="འདྲེ་" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="tibetano" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Tasmant" title="Tasmant – bretón" lang="br" hreflang="br" data-title="Tasmant" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretón" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Fantasma" title="Fantasma – catalán" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Fantasma" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalán" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/G%C5%ABi" title="Gūi – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Gūi" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-chr mw-list-item"><a href="https://chr.wikipedia.org/wiki/%E1%8E%A0%E1%8F%82%E1%8F%A3%E1%8F%8D%E1%8E%A9%E1%8E%B5" title="ᎠᏂᏣᏍᎩᎵ – cheroqui" lang="chr" hreflang="chr" data-title="ᎠᏂᏣᏍᎩᎵ" data-language-autonym="ᏣᎳᎩ" data-language-local-name="cheroqui" class="interlanguage-link-target"><span>ᏣᎳᎩ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="تارمایی – kurdo sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="تارمایی" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="kurdo sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/P%C5%99%C3%ADzrak" title="Přízrak – checo" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Přízrak" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="checo" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C4%94%D0%BC%C4%95%D0%BB%D0%BA%D0%B5" title="Ĕмĕлке – chuvasio" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Ĕмĕлке" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="chuvasio" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Ysbryd" title="Ysbryd – galés" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Ysbryd" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="galés" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Sp%C3%B8gelse" title="Spøgelse – danés" lang="da" hreflang="da" data-title="Spøgelse" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danés" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Gespenst" title="Gespenst – alemán" lang="de" hreflang="de" data-title="Gespenst" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="alemán" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%B1" title="Φάντασμα – griego" lang="el" hreflang="el" data-title="Φάντασμα" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="griego" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Ghost" title="Ghost – inglés" lang="en" hreflang="en" data-title="Ghost" data-language-autonym="English" data-language-local-name="inglés" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Fantomo" title="Fantomo – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Fantomo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Kummitus" title="Kummitus – estonio" lang="et" hreflang="et" data-title="Kummitus" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estonio" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Mamu" title="Mamu – euskera" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Mamu" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="euskera" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A8%D8%AD" title="شبح – persa" lang="fa" hreflang="fa" data-title="شبح" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persa" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Kummitus" title="Kummitus – finés" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Kummitus" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finés" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Fant%C3%B4me" title="Fantôme – francés" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Fantôme" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francés" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Sp%C3%BBk" title="Spûk – frisón occidental" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Spûk" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="frisón occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Taibhse_(osn%C3%A1d%C3%BArtha)" title="Taibhse (osnádúrtha) – irlandés" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Taibhse (osnádúrtha)" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandés" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Pantasma_(esp%C3%ADrito)" title="Pantasma (espírito) – gallego" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Pantasma (espírito)" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="gallego" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gor mw-list-item"><a href="https://gor.wikipedia.org/wiki/Lati" title="Lati – gorontalo" lang="gor" hreflang="gor" data-title="Lati" data-language-autonym="Bahasa Hulontalo" data-language-local-name="gorontalo" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Hulontalo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A8%D7%95%D7%97_%D7%A8%D7%A4%D7%90%D7%99%D7%9D" title="רוח רפאים – hebreo" lang="he" hreflang="he" data-title="רוח רפאים" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebreo" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%A4-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A4" title="भूत-प्रेत – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="भूत-प्रेत" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Duh_(prikaza)" title="Duh (prikaza) – croata" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Duh (prikaza)" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croata" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/K%C3%ADs%C3%A9rtet" title="Kísértet – húngaro" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Kísértet" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="húngaro" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%88%D6%82%D6%80%D5%BE%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6" title="Ուրվական – armenio" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ուրվական" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="armenio" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Phantasma" title="Phantasma – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Phantasma" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Hantu" title="Hantu – indonesio" lang="id" hreflang="id" data-title="Hantu" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonesio" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Fantomo" title="Fantomo – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Fantomo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Draugur" title="Draugur – islandés" lang="is" hreflang="is" data-title="Draugur" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandés" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Fantasma" title="Fantasma – italiano" lang="it" hreflang="it" data-title="Fantasma" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italiano" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%A1%E9%9C%8A" title="亡霊 – japonés" lang="ja" hreflang="ja" data-title="亡霊" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japonés" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Dhemit" title="Dhemit – javanés" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Dhemit" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="javanés" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A9%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90" title="მოჩვენება – georgiano" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მოჩვენება" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="georgiano" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/%C3%91az%C9%A9%C3%B1az%CA%8A%CA%8A" title="Ñazɩñazʊʊ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Ñazɩñazʊʊ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BB%D0%B5%D1%81" title="Елес – kazajo" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Елес" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazajo" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9C%A0%EB%A0%B9" title="유령 – coreano" lang="ko" hreflang="ko" data-title="유령" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coreano" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Manes" title="Manes – latín" lang="la" hreflang="la" data-title="Manes" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latín" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Fantasma" title="Fantasma – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Fantasma" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Spoeak" title="Spoeak – limburgués" lang="li" hreflang="li" data-title="Spoeak" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburgués" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Lentegh" title="Lentegh – lombardo" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Lentegh" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardo" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%9C%E0%BA%B5" title="ຜີ – lao" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ຜີ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="lao" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Vaiduoklis" title="Vaiduoklis – lituano" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Vaiduoklis" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituano" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Spoks" title="Spoks – letón" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Spoks" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="letón" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Matoatoa" title="Matoatoa – malgache" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Matoatoa" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgache" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D1%85_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B7%D1%80%D0%B0%D0%BA)" title="Дух (призрак) – macedonio" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Дух (призрак)" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedonio" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B5%87%E0%B4%A4%E0%B4%82" title="പ്രേതം – malayálam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പ്രേതം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malayálam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D0%BD%D1%81" title="Сүнс – mongol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Сүнс" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongol" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%A4" title="भूत – maratí" lang="mr" hreflang="mr" data-title="भूत" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="maratí" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Hantu" title="Hantu – malayo" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Hantu" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malayo" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%9E%E1%80%9B%E1%80%B2" title="သရဲ – birmano" lang="my" hreflang="my" data-title="သရဲ" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmano" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Tl%C4%81can%C4%93xquimilli" title="Tlācanēxquimilli – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Tlācanēxquimilli" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target"><span>Nāhuatl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Spoek" title="Spoek – bajo sajón" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Spoek" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="bajo sajón" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%A4" title="भूत – nepalí" lang="ne" hreflang="ne" data-title="भूत" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalí" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Spook" title="Spook – neerlandés" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Spook" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="neerlandés" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Sp%C3%B8kelse" title="Spøkelse – noruego nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Spøkelse" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="noruego nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Sp%C3%B8kelse" title="Spøkelse – noruego bokmal" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Spøkelse" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="noruego bokmal" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Fantauma" title="Fantauma – occitano" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Fantauma" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitano" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AD%E0%A9%82%E0%A8%A4" title="ਭੂਤ – punyabí" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਭੂਤ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="punyabí" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Duch_(spirytyzm)" title="Duch (spirytyzm) – polaco" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Duch (spirytyzm)" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polaco" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Fantasma" title="Fantasma – portugués" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Fantasma" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugués" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Stafie" title="Stafie – rumano" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Stafie" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumano" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Stihio" title="Stihio – arrumano" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Stihio" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="arrumano" class="interlanguage-link-target"><span>Armãneashti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5" title="Привидение – ruso" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Привидение" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="ruso" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D3%A9%D1%81%D1%82%D2%AF%D0%B1%D1%8D%D1%82_%D0%BA%D0%B8%D2%BB%D0%B8" title="Көстүбэт киһи – sakha" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Көстүбэт киһи" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="sakha" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Pantasima" title="Pantasima – sardo" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Pantasima" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sardo" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Fant%C3%A0sima" title="Fantàsima – siciliano" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Fantàsima" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="siciliano" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Ghaist" title="Ghaist – escocés" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Ghaist" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="escocés" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Duh_(prikaza)" title="Duh (prikaza) – serbocroata" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Duh (prikaza)" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbocroata" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Ghost" title="Ghost – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Ghost" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%ADzrak" title="Prízrak – eslovaco" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Prízrak" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="eslovaco" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Duh" title="Duh – esloveno" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Duh" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="esloveno" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D1%85_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0)" title="Дух (приказа) – serbio" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Дух (приказа)" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbio" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Jurig" title="Jurig – sundanés" lang="su" hreflang="su" data-title="Jurig" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="sundanés" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Sp%C3%B6ke" title="Spöke – sueco" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Spöke" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="sueco" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%86%E0%AE%B5%E0%AE%BF" title="ஆவி – tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="ஆவி" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AA%E0%B2%BF%E0%B2%B6%E0%B2%BE%E0%B2%9A%E0%B2%BF" title="ಪಿಶಾಚಿ – Tulu" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ಪಿಶಾಚಿ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="Tulu" class="interlanguage-link-target"><span>ತುಳು</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%A6%E0%B1%86%E0%B0%AF%E0%B1%8D%E0%B0%AF%E0%B0%82" title="దెయ్యం – telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="దెయ్యం" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B2%D0%BE%D2%B3" title="Арвоҳ – tayiko" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Арвоҳ" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="tayiko" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9C%E0%B8%B5" title="ผี – tailandés" lang="th" hreflang="th" data-title="ผี" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tailandés" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Multo" title="Multo – tagalo" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Multo" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalo" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Hayalet" title="Hayalet – turco" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Hayalet" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turco" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%C3%96r%C3%A4k" title="Öräk – tártaro" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Öräk" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tártaro" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%B4" title="Привид – ucraniano" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Привид" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ucraniano" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DA%BE%D9%88%D8%AA" title="بھوت – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="بھوت" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Arvoh" title="Arvoh – uzbeko" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Arvoh" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbeko" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ma" title="Ma – vietnamita" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Ma" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamita" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Pantasma" title="Pantasma – waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Pantasma" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%AC%BC" title="鬼 – chino wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="鬼" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="chino wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%AC%BC" title="鬼 – chino" lang="zh" hreflang="zh" data-title="鬼" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chino" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/K%C3%BAi" title="Kúi – chino min nan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Kúi" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="chino min nan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%AC%BC" title="鬼 – cantonés" lang="yue" hreflang="yue" data-title="鬼" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="cantonés" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q45529#sitelinks-wikipedia" title="Editar enlaces interlingüísticos" class="wbc-editpage">Editar enlaces</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espacios de nombres"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Fantasma" title="Ver la página de contenido [c]" accesskey="c"><span>Artículo</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discusi%C3%B3n:Fantasma" rel="discussion" title="Discusión acerca de la página [t]" accesskey="t"><span>Discusión</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Cambiar variante de idioma" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">español</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Vistas"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Fantasma"><span>Leer</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit" title="Editar esta página [e]" accesskey="e"><span>Editar</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=history" title="Versiones anteriores de esta página [h]" accesskey="h"><span>Ver historial</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Página de herramientas"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Herramientas" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Herramientas</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Herramientas</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">mover a la barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ocultar</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Más opciones" > <div class="vector-menu-heading"> Acciones </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Fantasma"><span>Leer</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit" title="Editar esta página [e]" accesskey="e"><span>Editar</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=history"><span>Ver historial</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> General </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:LoQueEnlazaAqu%C3%AD/Fantasma" title="Lista de todas las páginas de la wiki que enlazan aquí [j]" accesskey="j"><span>Lo que enlaza aquí</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:CambiosEnEnlazadas/Fantasma" rel="nofollow" title="Cambios recientes en las páginas que enlazan con esta [k]" accesskey="k"><span>Cambios en enlazadas</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=es" title="Subir archivos [u]" accesskey="u"><span>Subir archivo</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fantasma&oldid=166452917" title="Enlace permanente a esta versión de la página"><span>Enlace permanente</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=info" title="Más información sobre esta página"><span>Información de la página</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Citar&page=Fantasma&id=166452917&wpFormIdentifier=titleform" title="Información sobre cómo citar esta página"><span>Citar esta página</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Acortador_de_URL&url=https%3A%2F%2Fes.wikipedia.org%2Fwiki%2FFantasma"><span>Obtener URL acortado</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:QrCode&url=https%3A%2F%2Fes.wikipedia.org%2Fwiki%2FFantasma"><span>Descargar código QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimir/exportar </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Libro&bookcmd=book_creator&referer=Fantasma"><span>Crear un libro</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:DownloadAsPdf&page=Fantasma&action=show-download-screen"><span>Descargar como PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fantasma&printable=yes" title="Versión imprimible de esta página [p]" accesskey="p"><span>Versión para imprimir</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> En otros proyectos </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Ghost" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://es.wikiquote.org/wiki/Fantasma" hreflang="es"><span>Wikiquote</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q45529" title="Enlace al elemento conectado del repositorio de datos [g]" accesskey="g"><span>Elemento de Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Página de herramientas"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apariencia"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Apariencia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">mover a la barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ocultar</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">De Wikipedia, la enciclopedia libre</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="es" dir="ltr"><div class="rellink noprint hatnote">«Fantasmagórico» redirige aquí. Para la serie de anime, véase <a href="/wiki/Fantasmag%C3%B3rico_(anime)" title="Fantasmagórico (anime)">Fantasmagórico (anime)</a>. </div> <div class="rellink noprint hatnote"> Para otros usos de este término, véase <a href="/wiki/Fantasmas_(desambiguaci%C3%B3n)" class="mw-redirect mw-disambig" title="Fantasmas (desambiguación)">Fantasmas (desambiguación)</a>.</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Image_of_a_ghost,_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg/200px-Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg" decoding="async" width="200" height="289" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg/300px-Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg/400px-Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg 2x" data-file-width="3602" data-file-height="5212" /></a><figcaption>Imagen estereotipada de un fantasma como si llevara una sábana blanca, producida con <a href="/wiki/Doble_exposici%C3%B3n" class="mw-redirect" title="Doble exposición">doble exposición</a>, año 1899.</figcaption></figure> <p>En el <a href="/wiki/Folclore" title="Folclore">folclore</a>, un <b>fantasma</b> (del <a href="/wiki/Idioma_griego" title="Idioma griego">griego</a> <i>φάντασμα</i>, "aparición") es el <a href="/wiki/Alma_errante" title="Alma errante">alma errante</a> o <a href="/wiki/Ser_espiritual" class="mw-redirect" title="Ser espiritual">espíritu</a> de una persona muerta o un animal no humano que, según algunas personas, se manifiestan entre los vivos de forma perceptible (por ejemplo; visual, a través de sonidos, aromas o desplazando objetos —<a href="/wiki/Poltergeist" title="Poltergeist">poltergeist</a>—) y con los cuales a veces presentan un vínculo emocional, como que ellos los conocían en vida o personas cercanas suyas. En el folclore de muchas <a href="/wiki/Cultura" title="Cultura">culturas</a>, las descripciones de los fantasmas varían ampliamente, desde una presencia invisible hasta formas tenues translúcidas o apenas visibles o formas realistas y reales. El intento deliberado de contactar con el espíritu de una persona fallecida se conoce como <a href="/wiki/Nigromancia" title="Nigromancia">nigromancia</a> o, en el <a href="/wiki/Espiritismo" title="Espiritismo">espiritismo</a>, como una <a href="/wiki/Sesi%C3%B3n_espiritista" title="Sesión espiritista">sesión espiritista</a>. Otros términos asociados con él son aparición, embrujo, fantasma, poltergeist, sombra, espectro, espíritu, demonio y necrófago. Algunos ejemplos son: los <a href="/wiki/Hantu" title="Hantu">Hantu</a>, del <a href="/wiki/Sudeste_Asi%C3%A1tico" title="Sudeste Asiático">Sudeste de Asia</a>, los <a href="/wiki/Obake" title="Obake">Obake</a>, de <a href="/wiki/Jap%C3%B3n" title="Japón">Japón</a> y las <a href="/wiki/Banshee" title="Banshee">Banshee</a>, de <a href="/wiki/Irlanda" title="Irlanda">Irlanda</a>. </p><p>La creencia en la existencia de una <a href="/wiki/Vida_despu%C3%A9s_de_la_muerte" title="Vida después de la muerte">vida después de la muerte</a>, así como en las manifestaciones de los espíritus de los muertos, está muy extendida y se remonta al <a href="/wiki/Animismo" title="Animismo">animismo</a> o culto a los <a href="/wiki/Ancestros" class="mw-redirect" title="Ancestros">ancestros</a> en las culturas prealfabetizadas. Ciertas prácticas religiosas (<a href="/wiki/Funeral" title="Funeral">ritos funerarios</a>, <a href="/wiki/Exorcismo" title="Exorcismo">exorcismos</a> y algunas prácticas de espiritismo y <a href="/wiki/Magia" title="Magia">magia</a> ritual) están diseñadas específicamente para dar descanso a los espíritus de los muertos. Los fantasmas se describen generalmente como esencias solitarias, parecidas a los humanos, aunque también se han contado historias de ejércitos fantasmales y fantasmas de animales distintos de los humanos.<sup id="cite_ref-1" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​<sup id="cite_ref-2" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Se cree que rondan <a href="/wiki/Anexo:Lugares_encantados" title="Anexo:Lugares encantados">lugares encantados</a>, objetos o personas particulares con los que estuvieron asociados en vida. Según un estudio de 2009 del Pew Research Center, el 18% de los estadounidenses dicen haber visto un fantasma.<sup id="cite_ref-3" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ </p><p>El consenso abrumador de la ciencia es que no hay pruebas de que existan fantasmas.<sup id="cite_ref-Bunge1998_4-0" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-Bunge1998-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Su existencia es imposible de <a href="/wiki/Falsabilidad" title="Falsabilidad">falsabilizar</a> (es decir, demostrar que no existen<sup id="cite_ref-Bunge1998_4-1" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-Bunge1998-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​) y la caza de fantasmas ha sido clasificada como <a href="/wiki/Pseudociencia" title="Pseudociencia">pseudociencia</a>.<sup id="cite_ref-Regal2009_5-0" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-Regal2009-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​<sup id="cite_ref-6" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​<sup id="cite_ref-7" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ A pesar de siglos de investigación, no hay evidencia científica de que algún lugar esté habitado por los espíritus de los muertos.<sup id="cite_ref-Regal2009_5-1" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-Regal2009-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​<sup id="cite_ref-8" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Históricamente, se ha demostrado que ciertas <a href="/wiki/Anexo:Plantas_t%C3%B3xicas" title="Anexo:Plantas tóxicas">plantas tóxicas</a> y <a href="/wiki/Psicoactivo" title="Psicoactivo">psicoactivas</a> (como la <a href="/wiki/Datura" title="Datura">datura</a> y el <a href="/wiki/Hyoscyamus_niger" title="Hyoscyamus niger">Hyoscyamus niger</a>), cuyo uso se ha asociado durante mucho tiempo con la <a href="/wiki/Nigromancia" title="Nigromancia">nigromancia</a> y el <a href="/wiki/Inframundo" class="mw-redirect" title="Inframundo">inframundo</a>, contienen compuestos <a href="/wiki/Anticolin%C3%A9rgico" title="Anticolinérgico">anticolinérgicos</a> que están farmacológicamente vinculados a la <a href="/wiki/Demencia" title="Demencia">demencia</a> (específicamente <a href="/wiki/Demencia_con_cuerpos_de_Lewy" title="Demencia con cuerpos de Lewy">DLC</a>), así como patrones histológicos de <a href="/wiki/Neurodegeneraci%C3%B3n" title="Neurodegeneración">neurodegeneración</a>.<sup id="cite_ref-:0_9-0" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-:0-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​<sup id="cite_ref-10" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Investigaciones recientes han indicado que los avistamientos de fantasmas pueden estar relacionados con enfermedades cerebrales degenerativas como la <a href="/wiki/Enfermedad_de_Alzheimer" title="Enfermedad de Alzheimer">enfermedad de Alzheimer</a>.<sup id="cite_ref-11" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Los medicamentos recetados y de venta libre comunes (como los <a href="/wiki/Somn%C3%ADferos" class="mw-redirect" title="Somníferos">somníferos</a>) también pueden, en casos raros, causar alucinaciones fantasmales, en particular el <a href="/wiki/Zolpidem" title="Zolpidem">zolpidem</a> y la <a href="/wiki/Difenhidramina" title="Difenhidramina">difenhidramina</a>.<sup id="cite_ref-Mian2019_12-0" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-Mian2019-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Informes más antiguos vinculaban el envenenamiento por <a href="/wiki/Mon%C3%B3xido_de_carbono" title="Monóxido de carbono">monóxido de carbono</a> con alucinaciones fantasmales.<sup id="cite_ref-13" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mitología"><span id="Mitolog.C3.ADa"></span>Mitología</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=1" title="Editar sección: Mitología"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Dumuzi_aux_enfers.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Dumuzi_aux_enfers.jpg/250px-Dumuzi_aux_enfers.jpg" decoding="async" width="200" height="100" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Dumuzi_aux_enfers.jpg/330px-Dumuzi_aux_enfers.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Dumuzi_aux_enfers.jpg/500px-Dumuzi_aux_enfers.jpg 2x" data-file-width="3102" data-file-height="1551" /></a><figcaption>Impresión de un antiguo <a href="/wiki/Sello_cil%C3%ADndrico" title="Sello cilíndrico">sello cilíndrico</a> <a href="/wiki/Sumeria" title="Sumeria">sumerio</a> que muestra al dios <a href="/wiki/Tammuz" title="Tammuz">Tammuz</a> siendo torturado en el <a href="/wiki/Irkalla" title="Irkalla">inframundo</a> por demonios <a href="/wiki/Gallu" title="Gallu">gallu</a>.</figcaption></figure> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Akh_glyph.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Akh_glyph.svg/200px-Akh_glyph.svg.png" decoding="async" width="200" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Akh_glyph.svg/300px-Akh_glyph.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Akh_glyph.svg/400px-Akh_glyph.svg.png 2x" data-file-width="267" data-file-height="242" /></a><figcaption><a href="/wiki/Glifo" title="Glifo">Glifo</a> del antiguo egipto Akh: El <a href="/wiki/Componentes_del_ser_humano_en_el_Antiguo_Egipto" title="Componentes del ser humano en el Antiguo Egipto">alma</a> y el espíritu se reúnen después de la muerte.</figcaption></figure> <p>La <a href="/wiki/Creencia" title="Creencia">creencia</a> en fantasmas que se presentan como <a href="/wiki/Aparecido" class="mw-redirect" title="Aparecido">aparecidos</a> (muertos que vuelven a aparecer para encomendar alguna misión) o <i><a href="/wiki/Revenant" class="mw-redirect" title="Revenant">revenants</a></i> (lo mismo, en francés), <a href="/wiki/Espectro" title="Espectro">espectros</a>, <a href="/wiki/%C3%81nima" title="Ánima">ánimas</a> del <a href="/wiki/Purgatorio" title="Purgatorio">Purgatorio</a>, <a href="/wiki/Alma_en_pena" title="Alma en pena">almas en pena</a>, o <a href="/wiki/Alma_errante" title="Alma errante">errantes</a>, es muy propia de la naturaleza humana, tanto que tiene visos de ser o constituir un <a href="/wiki/Ente" class="mw-redirect" title="Ente">ente</a> antropológico abstracto que pervive, como otros tipos de <a href="/wiki/Superstici%C3%B3n" title="Superstición">superstición</a>, a través de numerosos <a href="/wiki/Factoide" title="Factoide">factoides</a> concretos. </p><p>Ha generado y genera una amplia literatura (<a href="/wiki/Novela_g%C3%B3tica" class="mw-redirect" title="Novela gótica">novela gótica</a> o de terror), inspira la <a href="/wiki/Cinematograf%C3%ADa" title="Cinematografía">cinematografía</a> y el <a href="/wiki/Teatro" title="Teatro">teatro</a> y ha creado innumerables <a href="/wiki/Leyenda" title="Leyenda">leyendas</a> y <a href="/wiki/Mito" title="Mito">mitos</a>; la ciencia considera creer en fantasmas un tipo de <a href="/wiki/Superstici%C3%B3n" title="Superstición">superstición</a> muy asentado en la psicología del ser humano, porque se alimenta de la necesidad de <a href="/wiki/Vida_eterna" class="mw-redirect" title="Vida eterna">vida eterna</a>, como la <a href="/wiki/Religi%C3%B3n" title="Religión">religión</a>, y sublima una <a href="/wiki/Muerte" title="Muerte">muerte</a> inaceptable y aborrecible por medio del <a href="/wiki/Acto_apotropaico" class="mw-redirect" title="Acto apotropaico">acto apotropaico</a> de creer que la <a href="/wiki/Conciencia" title="Conciencia">conciencia</a> pervive más allá del fin de la misma, de forma que la <a href="/wiki/Fantasmog%C3%A9nesis" title="Fantasmogénesis">fantasmogénesis</a> resulta ser un fenómeno o concepto antropológicamente paralelo a la <a href="/wiki/Hierofan%C3%ADa" title="Hierofanía">hierofanía</a>. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Yoshitoshi_Ogiku.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Yoshitoshi_Ogiku.jpg/200px-Yoshitoshi_Ogiku.jpg" decoding="async" width="200" height="298" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Yoshitoshi_Ogiku.jpg/300px-Yoshitoshi_Ogiku.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Yoshitoshi_Ogiku.jpg/400px-Yoshitoshi_Ogiku.jpg 2x" data-file-width="1296" data-file-height="1929" /></a><figcaption>Pintura del espectro de Okiku por <a href="/wiki/Yoshitoshi_Tsukioka" class="mw-redirect" title="Yoshitoshi Tsukioka">Yoshitoshi Tsukioka</a>. La historia de fantasmas <i><a href="/wiki/Banch%C5%8D_Sarayashiki" title="Banchō Sarayashiki">Banchō Sarayashiki</a></i> es una de las más famosas del <a href="/wiki/Folclore_de_Jap%C3%B3n" title="Folclore de Japón">folclore Edo japonés</a>.</figcaption></figure> <p>Estudios recientes indican que muchos occidentales creen en fantasmas; en sociedades donde la religión tiene mucho predicamento, como los <a href="/wiki/Estados_Unidos" title="Estados Unidos">Estados Unidos</a>, una encuesta demostró que el 32% de sus habitantes cree en fantasmas y en la <a href="/wiki/Vida" title="Vida">vida</a> después de la <a href="/wiki/Muerte" title="Muerte">muerte</a> o <a href="/wiki/M%C3%A1s_all%C3%A1" class="mw-redirect" title="Más allá">más allá</a>, siempre en forma paralela a la religión o de forma menos regulada por un sistema <a href="/wiki/Escatolog%C3%ADa_(religi%C3%B3n)" class="mw-redirect" title="Escatología (religión)">escatológico</a> como han hecho las <a href="/wiki/Religi%C3%B3n" title="Religión">religiones</a> más frecuentes, que se aprovechan de este <a href="/wiki/Meme_(cultura)" title="Meme (cultura)">meme</a> antropológico para crear estructuras económico-culturales de creencias. </p><p>Desde antiguo la <a href="/wiki/Mitolog%C3%ADa" title="Mitología">mitología</a>, la <a href="/wiki/Religi%C3%B3n" title="Religión">religión</a> y otras manifestaciones de <a href="/wiki/Folklore" class="mw-redirect" title="Folklore">folklore</a> o <a href="/wiki/Literatura" title="Literatura">literatura</a> han creído, o pretendido creer, en la existencia de entidades sobrenaturales, manifestaciones vitales o <a href="/wiki/Numen" title="Numen">númenes</a> más o menos inmateriales de varios tipos, siendo generalmente los siguientes: </p> <ol><li>Abstractos, más o menos <a href="/wiki/Alegor%C3%ADa" title="Alegoría">alegóricos</a>.</li> <li>Naturales o no humanos: inanimados sin movimiento o cosas, e inanimados con movimiento o semovientes, como el aire, el agua, el fuego, las plantas, los astros.</li> <li>Naturales animados: animales o animalizados.</li> <li>Antropomórficos.</li> <li>De origen Humano.</li></ol> <p>Desde el más primitivo <a href="/wiki/Animismo" title="Animismo">animismo</a>, que otorga vida a todo lo semoviente o dotado de movimiento y evolución, así como a las <a href="/w/index.php?title=Fuerzas_de_la_naturaleza&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fuerzas de la naturaleza (aún no redactado)">fuerzas de la naturaleza</a> (el aire, el agua, el fuego, la vegetación, los astros), muchas de estas categorías pueden asociarse, formar criaturas mixtas y recibir diferentes denominación o nombres. Sin embargo, estrictamente un fantasma vendría a ser una <a href="/wiki/Entidad_espiritual" title="Entidad espiritual">entidad espiritual</a> entre el cuarto y quinto tipo por su origen humano, bien diferenciada de otras creencias tales como <a href="/wiki/Duende" title="Duende">duendes</a>, <a href="/wiki/Dia%C3%B1o" title="Diaño">diaños</a>, <a href="/wiki/Demonio" title="Demonio">demonios</a>, <a href="/wiki/Y%C5%8Dkai" title="Yōkai">yōkai</a>, <a href="/wiki/Genio" title="Genio">genios</a>, <a href="/wiki/Elfo" title="Elfo">elfos</a>, <a href="/wiki/Silfo" class="mw-redirect" title="Silfo">silfos</a>, <a href="/wiki/Hada" title="Hada">hadas</a> y <a href="/w/index.php?title=Longaevi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Longaevi (aún no redactado)">longaevi</a>, restos de religiones desaparecidas a los que <a href="/wiki/Heinrich_Heine" title="Heinrich Heine">Heinrich Heine</a> llamaba "dioses en el exilio". </p><p>Para la mentalidad moderna, que ha desvitalizado el cosmos transformándolo en una cosa o un mecanicismo muerto y absorbiendo toda su vida en el yo y el <a href="/wiki/Antropocentrismo" title="Antropocentrismo">antropocentrismo</a> desde el <a href="/wiki/Renacimiento" title="Renacimiento">Renacimiento</a>, es más fácil creer por eso en fantasmas que en esos otros tipos de criaturas, cuyo predicamento estaba más extendido por el mundo <a href="/wiki/Polite%C3%ADsmo" title="Politeísmo">politeísta</a> antiguo y la <a href="/wiki/Edad_Media" title="Edad Media">Edad Media</a>. El pensamiento prelógico y primitivo no distingue niveles entre lo real y lo imaginario, se rebela contra la idea inaceptable y abstracta de la muerte y considera que lo aparecido en sueños es indistinto y posee existencia real, justificando sus temores y concretándolos desde el <a href="/w/index.php?title=Mundo_on%C3%ADrico&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mundo onírico (aún no redactado)">mundo onírico</a> o del sueño e identificando la imagen de un ser desaparecido por la muerte que aparece en este con un ser real no afectado por la conclusión, la desaparición y la muerte. Se <i>cree</i> así en otros grados de existencia, menos patentes pero considerados reales; es más, se calma así la <a href="/wiki/Crisis_existencial" title="Crisis existencial">inquietud existencial</a> que provocan los sentimientos de culpa, de finitud y de <a href="/wiki/Muerte" title="Muerte">muerte</a>... </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Creencias_a_través_de_la_historia"><span id="Creencias_a_trav.C3.A9s_de_la_historia"></span>Creencias a través de la historia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=2" title="Editar sección: Creencias a través de la historia"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:NAMA_Herm%C3%A8s_%26_Myrrhin%C3%A8.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/NAMA_Herm%C3%A8s_%26_Myrrhin%C3%A8.jpg/250px-NAMA_Herm%C3%A8s_%26_Myrrhin%C3%A8.jpg" decoding="async" width="200" height="373" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/NAMA_Herm%C3%A8s_%26_Myrrhin%C3%A8.jpg/330px-NAMA_Herm%C3%A8s_%26_Myrrhin%C3%A8.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/NAMA_Herm%C3%A8s_%26_Myrrhin%C3%A8.jpg/500px-NAMA_Herm%C3%A8s_%26_Myrrhin%C3%A8.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="1863" /></a><figcaption>Relieve de un <a href="/wiki/Lecito" class="mw-redirect" title="Lecito">lecito</a> funerario tallado en Atenas que muestra a <a href="/wiki/Hermes" title="Hermes">Hermes</a> como <a href="/wiki/Psicopompo" title="Psicopompo">psicopompo</a> conduciendo el alma de la difunta, Mirrina, al <a href="/wiki/Hades" title="Hades">Hades</a> (c. 430–420 a. C.)</figcaption></figure> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Hammersmith_Ghost.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Hammersmith_Ghost.PNG/250px-Hammersmith_Ghost.PNG" decoding="async" width="200" height="334" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Hammersmith_Ghost.PNG/330px-Hammersmith_Ghost.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Hammersmith_Ghost.PNG/500px-Hammersmith_Ghost.PNG 2x" data-file-width="1278" data-file-height="2132" /></a><figcaption>Un grabado del fantasma de Hammersmith aparece en Roger Kirby's <i>Wonderful and Scientific Museum</i>, una revista publicada en 1804. El "fantasma" resultó ser un viejo zapatero local que usó una sábana blanca para vengarse de su aprendiz por asustar a sus hijos.<sup id="cite_ref-Kirby_14-0" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-Kirby-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​</figcaption></figure> <p>Una vez que se cree en la existencia de un ente o <a href="/wiki/Numen" title="Numen">numen</a> disociado que habita dentro del <a href="/wiki/Cuerpo_humano" title="Cuerpo humano">cuerpo humano</a>, es fácil concebir su existencia separada y autónoma fuera de él como un <a href="/wiki/Esp%C3%ADritu" title="Espíritu">espíritu</a>, <a href="/wiki/Alma" title="Alma">alma</a>, <a href="/wiki/%C3%81nima" title="Ánima">ánima</a>, <a href="/wiki/Atman" title="Atman">atman</a>; o en forma de entes espirituales tales como <a href="/wiki/Hitodama" title="Hitodama">hitodamas</a>, <a href="/wiki/Bhuta" title="Bhuta">bhutas</a>, <a href="/wiki/Pretas" class="mw-redirect" title="Pretas">pretas</a>..., etc. </p><p>Para los pueblos primitivos los fantasmas tenían una vida infinitesimal y miserable, con <a href="/wiki/Energ%C3%ADa_espiritual" class="mw-redirect" title="Energía espiritual">energía espiritual</a> (<a href="/wiki/Prana" title="Prana">prana</a>, <a href="/wiki/Pneuma" title="Pneuma">pneuma</a>, <a href="/wiki/Q%C3%AC" title="Qì">qì</a>, etc) normalmente insuficiente para animar y mover un <a href="/wiki/Cuerpo_humano" title="Cuerpo humano">cuerpo</a>, hacer latir su corazón y darle aliento o respiración; pero con cierta vida al fin y al cabo, ya que tenían bastante o la suficiente fuerza para manifestarse en los sueños para atormentar o avisar a los vivos o como sombras y apenas necesitaban alimento (en las culturas antiguas con culto a los <a href="/wiki/Manes_(mitolog%C3%ADa)" title="Manes (mitología)">manes</a> y antepasados había un día anual designado para alimentarlos con ofrendas de alimentos o sacrificios, que los cristianos han sustituido por flores en el <a href="/wiki/D%C3%ADa_de_difuntos" class="mw-redirect" title="Día de difuntos">Día de difuntos</a> o de Todos los Santos). Así se calmaba a los antepasados y se aseguraba su benéfica influencia. La creencia en fantasmas se testimonia desde los primeros textos escritos <a href="/wiki/Sumer" class="mw-redirect" title="Sumer">sumerios</a> y <a href="/wiki/Egipto" title="Egipto">egipcios</a>: el fantasma de <a href="/wiki/Enkid%C3%BA" class="mw-redirect" title="Enkidú">Enkidú</a> se apareció a <a href="/wiki/Gilgamesh" title="Gilgamesh">Gilgamesh</a> en la llamada <i><a href="/wiki/Epopeya_de_Gilgamesh" class="mw-redirect" title="Epopeya de Gilgamesh">Epopeya de Gilgamesh</a></i>. </p><p>También se encuentra extendida en las <a href="/wiki/Epopeya" title="Epopeya">epopeyas</a> de otras civilizaciones de muy distinto desarrollo cultural. La <i><a href="/wiki/Odisea" title="Odisea">Odisea</a></i> del griego <a href="/wiki/Homero" title="Homero">Homero</a> y la <i><a href="/wiki/Eneida" title="Eneida">Eneida</a></i> del latino <a href="/wiki/Virgilio" title="Virgilio">Virgilio</a> acogen viajes de ultratumba, las llamadas <a href="/wiki/Nekyia" title="Nekyia">nekyias</a>. Los romanos ponían un puñado de tierra sobre el <a href="/wiki/Cad%C3%A1ver" title="Cadáver">cadáver</a> porque si no el alma erraría por toda la eternidad en la ribera de la <a href="/wiki/Estigia" title="Estigia">Estigia</a>, y era preciso poner una moneda en la boca para pagar al barquero o el alma no tendría descanso. Por eso aterraba a los romanos navegar por el mar, ya que los náufragos no recibirían honras funerarias, y los marineros solían tener un pendiente de oro para pagar su funeral en caso de que su cuerpo ahogado arribara a la playa. A los suicidas romanos se los enterraba con la mano cortada y separada del cuerpo, con el fin de desarmar a su espíritu, que hipotéticamente atormentaría a los vivos. Los fantasmas buenos para los romanos eran los <a href="/wiki/Manes_(mitolog%C3%ADa)" title="Manes (mitología)">manes</a> o espíritus de los antepasados; los malvados eran las <a href="/wiki/Larvae" title="Larvae">larvae</a>, almas de hombres malvados que vagan errantes por las noche y atormentan a los vivos. <a href="/wiki/Plutarco" title="Plutarco">Plutarco</a>, en el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">I</span>, describe unos baños encantados en su <a href="/wiki/Queronea" title="Queronea">Queronea</a> natal donde aparecía el fantasma de un hombre asesinado. </p><p>Otro celebrado fantasma fue descrito en una de las epístolas del historiador romano <a href="/wiki/Plinio_el_Joven" title="Plinio el Joven">Plinio el Joven</a> (VII, 27, 5-11), quien describe una casa encantada en <a href="/wiki/Atenas" title="Atenas">Atenas</a> donde aparecía un espectro que arrastraba cadenas; los sucesos cesaron cuando el filósofo <a href="/wiki/Atenodoro_Cananita" title="Atenodoro Cananita">Atenodoro Cananita</a> alquiló la casa y fue guiado por el fantasma hasta un esqueleto enterrado y fue vuelto a sepultar con las debidas ceremonias. El texto está dirigido a un tal Licinio Sura: </p> <dl><dd><i>La falta de ocupaciones a mí me brinda la oportunidad de aprender y a ti la de enseñarme. De esta forma, me gustaría muchísimo saber si crees que los fantasmas existen y tienen forma propia, así como algún tipo de voluntad, o, al contrario, son sombras vacías e irreales que toman imagen por efecto de nuestro propio miedo...</i><sup id="cite_ref-15" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​</dd></dl> <p>Otros escritores, como el romano <a href="/wiki/Plauto" title="Plauto">Plauto</a> (en su comedia <i>Mostellaria</i>) o el sirio <a href="/wiki/Luciano_de_Samosata" title="Luciano de Samosata">Luciano de Samosata</a> (en su relato <i>Cuentistas o El descreído</i>) también escribieron sobre fantasmas, aunque el precedente que más cabe citar es la compilación <i>Sobre los hechos maravillosos</i> de <a href="/wiki/Fleg%C3%B3n_(Grecia)" class="mw-redirect" title="Flegón (Grecia)">Flegón</a>, liberto del emperador Adriano, origen de la leyenda de la esposa cadáver que reaparece en Proclo y sirvió de inspiración a <a href="/wiki/Goethe" class="mw-redirect" title="Goethe">Goethe</a> para su <i>Novia de Corinto</i> y a <a href="/wiki/Washington_Irving" title="Washington Irving">Washington Irving</a> para <i>El estudiante alemán</i>. En el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XVI</span>, el tratado más influyente y difundido sobre los fantasmas fue el racionalista del protestante <a href="/wiki/Ludwig_Lavater" title="Ludwig Lavater">Ludwig Lavater</a> <i>De spectris, lemuribus et magnis atque insolitis fragoribus</i> (Leiden, 1569) en tres libros, que se sumó a la lucha de <a href="/wiki/Jean_Wier" class="mw-redirect" title="Jean Wier">Jean Wier</a> contra la creencia en brujas, encantamientos y otras supersticiones. El exegeta benedictino <a href="/wiki/Dom_Calmet" class="mw-redirect" title="Dom Calmet">Dom Calmet</a> reseñó en el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XVIII</span> en su <i>Traité sur les apparitions</i> (1746) la lista de narraciones de casas encantadas desde la antigüedad grecolatina a su época. </p><p>Una de las teorías que intentan explicar la <a href="/wiki/Religi%C3%B3n" title="Religión">religión</a> los derivaría de la tendencia del pensamiento primitivo y prelógico a considerar que el mundo de los <a href="/wiki/Ensue%C3%B1o" title="Ensueño">sueños</a> forma también parte del real; por tanto, ver en sueños a personas fallecidas indica que no han muerto y que pueden interferir en la vida real. El origen de los fantasmas, pues, no sería distinto al de la <a href="/wiki/Religi%C3%B3n" title="Religión">religión</a> en general. </p><p>En las civilizaciones orientales (como la <a href="/wiki/Civilizaci%C3%B3n_china" class="mw-redirect" title="Civilización china">china</a> e <a href="/wiki/Cultura_de_la_India" class="mw-redirect" title="Cultura de la India">india</a>), muchos creen en la <a href="/wiki/Reencarnaci%C3%B3n" title="Reencarnación">reencarnación</a> o <a href="/wiki/Transmigraci%C3%B3n" title="Transmigración">transmigración</a> de las almas. Agregada a esta visión, por ejemplo dentro del <a href="/wiki/Budismo" title="Budismo">Budismo</a>, algunos postulan que los fantasmas serían almas o sus energías que por diversos motivos no transitaron correctamente el estado intermedio del <a href="/wiki/Bardo_budista" title="Bardo budista">Bardo de la muerte</a>; ya sean por ejemplo porque se rehúsan a ser <i>"recicladas"</i> en el curso del <a href="/wiki/Samsara" title="Samsara">Samsara</a> (ciclo de la <a href="/wiki/Reencarnaci%C3%B3n" title="Reencarnación">reencarnación</a>). </p><p>En la creencia <a href="/wiki/China" class="mw-redirect" title="China">china</a> e <a href="/wiki/India" title="India">india</a>, además de reencarnar en otro ser humano, un alma puede también optar o ganarse la "inmortalidad" transformándose en un ser semidiós y puede a través de su elevación espiritual trascender diversos planos o servir a los seres humanos, o bien contrariamente puede bajar al infierno y sufrir ciclos <a href="/wiki/Karma" title="Karma">karmáticos</a>. En <a href="/wiki/Jap%C3%B3n" title="Japón">Japón</a>, la religión <a href="/wiki/Shinto" class="mw-redirect" title="Shinto">shintoísta</a> reconoce la existencia de espíritus de todo tipo y acepta la creencia en fantasmas como parte de la vida cotidiana, los cuales pueden incluso llegar a transmutar en otras entidades denominadas <a href="/wiki/Y%C5%8Dkai" title="Yōkai">yōkai</a>. En la cultura <a href="/wiki/Malasia" title="Malasia">malaya</a> son prácticamente innumerables las leyendas y clases de fantasmas. </p><p>En diversas religiones a <a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médiums</a>, <a href="/wiki/Chamanes" class="mw-redirect" title="Chamanes">chamanes</a> y <a href="/wiki/Exorcismo" title="Exorcismo">exorcistas</a>, entre otros, se les atribuyen la capacidad de poder ayudar al fantasma a reencarnarse o hacerlo desaparecer orientándolos o mandándolos a otra dimensión de existencia. </p><p>En <a href="/wiki/Occidente" title="Occidente">Occidente</a> la creencia en fantasmas se fue difuminando desde la creencia irracional en ellos de la <a href="/wiki/Edad_Media" title="Edad Media">Edad Media</a> al <a href="/wiki/Escepticismo_filos%C3%B3fico" title="Escepticismo filosófico">escepticismo</a> de la <a href="/wiki/Ilustraci%C3%B3n" title="Ilustración">Ilustración</a> en el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XVIII</span>, cuando el padre <a href="/wiki/Benito_Jer%C3%B3nimo_Feijoo" title="Benito Jerónimo Feijoo">Feijoo</a>, embutido en una lucha sin cuartel contra las <a href="/wiki/Superstici%C3%B3n" title="Superstición">supersticiones</a>, llegó a decir que "no hay fantasma ni espectro que no desaparezca al conjuro de una buena tranca".<sup id="cite_ref-16" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ En ese mismo siglo, el doctor <a href="/wiki/Samuel_Johnson" title="Samuel Johnson">Samuel Johnson</a> llegó a la conclusión de que el <a href="/wiki/Fantasma_de_Cock_Lane" title="Fantasma de Cock Lane">fantasma de Cock Lane</a> en Londres era una filfa. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:This_photograph_of_the_Library_in_Combermere_Abbey_was_taken_by_Sybell_Corbet_in_1891.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/This_photograph_of_the_Library_in_Combermere_Abbey_was_taken_by_Sybell_Corbet_in_1891.jpg/250px-This_photograph_of_the_Library_in_Combermere_Abbey_was_taken_by_Sybell_Corbet_in_1891.jpg" decoding="async" width="200" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/This_photograph_of_the_Library_in_Combermere_Abbey_was_taken_by_Sybell_Corbet_in_1891.jpg/330px-This_photograph_of_the_Library_in_Combermere_Abbey_was_taken_by_Sybell_Corbet_in_1891.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/This_photograph_of_the_Library_in_Combermere_Abbey_was_taken_by_Sybell_Corbet_in_1891.jpg/500px-This_photograph_of_the_Library_in_Combermere_Abbey_was_taken_by_Sybell_Corbet_in_1891.jpg 2x" data-file-width="950" data-file-height="678" /></a><figcaption>Fotografía de un supuesto fantasma en la biblioteca de la abadía de Combermere en 1891.</figcaption></figure> <p>En el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XIX</span> la creencia en fantasmas resurgió poderosamente merced a la tendencia irracionalista del <a href="/wiki/Romanticismo" title="Romanticismo">Romanticismo</a> y el desarrollo del <a href="/wiki/Espiritismo" title="Espiritismo">Espiritismo</a>, la <a href="/wiki/Teosof%C3%ADa" title="Teosofía">Teosofía</a> y pseudociencias como la <a href="/wiki/Parapsicolog%C3%ADa" title="Parapsicología">Parapsicología</a>. </p><p>El filósofo <a href="/wiki/Arthur_Schopenhauer" title="Arthur Schopenhauer">Arthur Schopenhauer</a> consideró teorías como la de <a href="/w/index.php?title=Dietrich_Georg_Kieser&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dietrich Georg Kieser (aún no redactado)">Dietrich Georg Kieser</a>,<sup id="cite_ref-17" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ quien explicaba a los fantasmas en 1822 como formas de un magnetismo terrestre que Schopenhauer identificaba con la voluntad de la Naturaleza. Sin embargo se inclina por creerlos algo enteramente subjetivo, intermedio entre el <a href="/wiki/Sue%C3%B1o" title="Sueño">sueño</a> y la <a href="/wiki/Estado_de_conciencia" title="Estado de conciencia">vigilia</a>: "La aparición de un fantasma no es más que una visión en el cerebro del visionario". Pero para probar su causa interior da por hecho que es un resultado del sueño, una capacidad que se debe a una forma de <a href="/wiki/Intuici%C3%B3n" title="Intuición">intuición</a> de lo que denomina "órgano de los sueños" que "puede abrirse en la vigilia": </p> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r161259348">.mw-parser-output .flexquote{display:flex;flex-direction:column;background-color:var(--background-color-neutral-subtle);color:var(--color-base);border-left:3px solid var(--border-color-base);font-size:90%;margin:1em 4em;padding:.4em .8em}.mw-parser-output .flexquote>.flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .flexquote>.flex>.quote{width:100%}.mw-parser-output .flexquote>.flex>.separator{border-left:1px solid var(--border-color-divider);border-top:1px solid var(--border-color-divider);margin:.4em .8em}.mw-parser-output .flexquote>.cite{text-align:right}@media all and (max-width:600px){.mw-parser-output .flexquote>.flex{flex-direction:column}}</style> <blockquote class="flexquote"> <div class="flex"> <div class="quote">La visión alcanza el grado más elevado de verdad objetiva y real, revelando así una forma de nuestra relación con el mundo exterior totalmente diferente de la manera física ordinaria. Es realmente un perfecto sueño en la vigilia.</div> </div><div class="cite">A. Schopenhauer, <i>Ensayo sobre las visiones de fantasmas</i>, Madrid: Valdemar, 1998</div> </blockquote> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:RANDI.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/RANDI.jpg/250px-RANDI.jpg" decoding="async" width="200" height="225" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/RANDI.jpg/330px-RANDI.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/RANDI.jpg/500px-RANDI.jpg 2x" data-file-width="1099" data-file-height="1237" /></a><figcaption>El escéptico ilusionista <a href="/wiki/James_Randi" title="James Randi">James Randi</a> prometió una alta suma de dinero a quien demostrase una evidencia creíble de la existencia de lo paranormal.</figcaption></figure> <p>Todavía en el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XX</span> y <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XXI</span> se sigue considerando a los fantasmas como <a href="/wiki/Alma_en_pena" title="Alma en pena">almas en pena</a> o <a href="/wiki/Alma_errante" title="Alma errante">almas errantes</a> que no pueden encontrar descanso tras su muerte y quedan atrapados entre este mundo y el otro, a pesar del desarrollo de una corriente <a href="/wiki/Positivismo" title="Positivismo">positivista</a>, <a href="/wiki/Escepticismo_filos%C3%B3fico" title="Escepticismo filosófico">escéptica</a> y <a href="/wiki/Ciencia" title="Ciencia">científica</a>, que intenta desacreditar esta superstición y cuyos representantes más conocidos son ilusionistas como <a href="/wiki/Harry_Houdini" title="Harry Houdini">Harry Houdini</a> o <a href="/wiki/James_Randi" title="James Randi">James Randi</a>. </p><p>La creencia general común supone que el <a href="/wiki/Alma" title="Alma">alma</a> de un fallecido no encuentra descanso, generalmente por una tarea que el difunto ha dejado pendiente o inconclusa ("promesa"): así, puede tratarse de una víctima que reclama venganza o un criminal que, por alguna causa, (haber sido enterrado con símbolos sagrados, por ejemplo) ve diferido su ingreso en el <a href="/wiki/Purgatorio" title="Purgatorio">purgatorio</a> o <a href="/wiki/Infierno" title="Infierno">infierno</a>. En la mayoría de las culturas contemporáneas, las apariciones de fantasmas están asociadas a una sensación de <a href="/wiki/Miedo" title="Miedo">miedo</a> y son fuente importante de estudio de recién nacidas <a href="/wiki/Pseudociencia" title="Pseudociencia">pseudociencias</a>, como la <a href="/wiki/Parapsicolog%C3%ADa" title="Parapsicología">parapsicología</a>. Aún es también importante dentro del estudio de ciertas religiones, como el <a href="/wiki/Islam" title="Islam">Islam</a>, el <a href="/wiki/Budismo" title="Budismo">Budismo</a>, <a href="/wiki/Jainismo" title="Jainismo">Jainismo</a>, <a href="/wiki/Hinduismo" title="Hinduismo">Hinduismo</a>, <a href="/wiki/Shinto" class="mw-redirect" title="Shinto">Shintoismo</a>, <a href="/wiki/Nueva_Era" class="mw-redirect" title="Nueva Era">Espiritualismo</a> y <a href="/wiki/Cristianismo" title="Cristianismo">Cristianismo</a>, aunque cada una lo estudia de modo diferente. </p><p>En las creencias de la <a href="/wiki/Nueva_Era" class="mw-redirect" title="Nueva Era">Nueva Era</a>, se intenta racionalizar la creencia tradicional afirmando que los fantasmas son cúmulos de energía negativa o que se trata de imágenes holográficas (<a href="/w/index.php?title=Alma_residual&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alma residual (aún no redactado)">almas residuales</a>) de personas que han dejado impregnado el ambiente con su imagen y sus actividades. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Clases_de_fantasmas">Clases de fantasmas</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=3" title="Editar sección: Clases de fantasmas"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Clases_de_fantasmas_según_las_acciones_y_conductas_de_las_apariciones"><span id="Clases_de_fantasmas_seg.C3.BAn_las_acciones_y_conductas_de_las_apariciones"></span>Clases de fantasmas según las acciones y conductas de las apariciones</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=4" title="Editar sección: Clases de fantasmas según las acciones y conductas de las apariciones"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:The_Brown_Lady.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/The_Brown_Lady.jpg/250px-The_Brown_Lady.jpg" decoding="async" width="200" height="230" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/The_Brown_Lady.jpg/330px-The_Brown_Lady.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/The_Brown_Lady.jpg/500px-The_Brown_Lady.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="3450" /></a><figcaption>La <i><a href="/wiki/Dama_marr%C3%B3n_de_Raynham_Hall" title="Dama marrón de Raynham Hall">dama marrón de Raynham Hall</a></i>, es una de las imágenes de supuestos fantasmas más famosas. Publicada por primera vez en la revista <i>Country Life</i>, año 1936.</figcaption></figure> <p>G. N. M. Tyrrell, autor de un clásico libro sobre el tema, <i>Apparitions</i> (Apariciones), publicado en 1943, identificaba cuatro grupos principales sobre la base de la <a href="/wiki/Conducta" class="mw-redirect" title="Conducta">conducta</a> o las acciones mas conocidas que son adoptadas por los presuntos espíritus, más que su propia naturaleza: </p> <ul><li><b>Apariciones que frecuentan habitualmente un lugar determinado</b>. Generalmente no suscitan miedo, son inofensivos y a veces llegan a ser tratados como un miembro más de la familia.</li> <li><b>Apariciones post-mortem</b>. Suelen tener lugar muy poco tiempo después de la muerte de la persona reaparecida, y no acostumbran a estar relacionadas con un lugar o acontecimiento concreto; parecen ser como despedidas.</li> <li><b>Apariciones en casos críticos</b>. El aparecido es alguien que está viviendo una experiencia importante (a menudo desconocida por el testigo de la aparición), como un accidente, una enfermedad o, por supuesto, la muerte, y se muestra ante una persona o personas simultáneamente a esa experiencia, no después de la misma.</li> <li><b>Aparición inducida</b>. En estos casos, el fantasma es citado a aparecer o puede ser no el de una persona muerta o moribunda, sino el de alguien vivo que intenta con deliberación hacer que su imagen se haga visible a otra persona; se habla entonces de <a href="/wiki/Bilocaci%C3%B3n" title="Bilocación">bilocación</a>, si se trata de santos, o en el <a href="/wiki/Folclor" class="mw-redirect" title="Folclor">folclor</a> alemán, de <a href="/wiki/Doppelg%C3%A4nger" title="Doppelgänger">Doppelgänger</a> (en el irlandés, <a href="/wiki/Fetch_(folclore)" title="Fetch (folclore)">fetch</a>).</li></ul> <p>En este tipo de apariciones parecen haberse excluido o no se consideran aquellas en las que la aparición adopta una actitud comunicativa e interactiva con aquel a quien se muestra, pudiendo hablar o comunicarse con él, mucho tiempo después de su fallecimiento. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Clases_de_fantasmas_según_las_tradiciones_y_cultura_popular"><span id="Clases_de_fantasmas_seg.C3.BAn_las_tradiciones_y_cultura_popular"></span>Clases de fantasmas según las tradiciones y cultura popular</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=5" title="Editar sección: Clases de fantasmas según las tradiciones y cultura popular"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Dentro de las tradiciones y cultura popular destacan los siguientes tipos de fantasmas o espíritus (almas de personas o fantasmas que tienen su origen en estas): </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Alma_en_pena">Alma en pena</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=6" title="Editar sección: Alma en pena"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="excerpt-block"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r144106955">.mw-parser-output .excerpt-hat .mw-editsection-like{font-style:normal}.mw-parser-output .excerpt-more{text-align:right}.mw-parser-output .excerpt-indicator{border-left:3px solid #c8ccd1;margin:1em 0;padding-left:1em}</style><div class="dablink excerpt-hat">Esta sección es un extracto de <a href="/wiki/Alma_en_pena" title="Alma en pena">Alma en pena</a>.<span class="mw-editsection-like plainlinks"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a class="external text" href="https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Alma_en_pena&action=edit">editar</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div><div class="excerpt"> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Dore_woodcut_Divine_Comedy_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Dore_woodcut_Divine_Comedy_01.jpg/250px-Dore_woodcut_Divine_Comedy_01.jpg" decoding="async" width="220" height="274" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Dore_woodcut_Divine_Comedy_01.jpg/330px-Dore_woodcut_Divine_Comedy_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Dore_woodcut_Divine_Comedy_01.jpg/500px-Dore_woodcut_Divine_Comedy_01.jpg 2x" data-file-width="1836" data-file-height="2286" /></a><figcaption><i>Farinata degli Uberti se dirige a Dante</i>. Ilustración de <a href="/wiki/Gustave_Dor%C3%A9" title="Gustave Doré">Gustave Doré</a> (<i><a href="/wiki/La_divina_comedia" class="mw-redirect" title="La divina comedia">La divina comedia</a></i>).</figcaption></figure> Un <a href="/wiki/Alma_en_pena" title="Alma en pena">alma o ánima en pena</a> es una figura recurrente en numerosas <a href="/wiki/Leyendas" class="mw-redirect" title="Leyendas">leyendas</a>, <a href="/wiki/Creencias_religiosas" class="mw-redirect" title="Creencias religiosas">creencias religiosas</a>, <a href="/wiki/Fen%C3%B3menos_paranormales" class="mw-redirect" title="Fenómenos paranormales">fenómenos paranormales</a>, <a href="/wiki/Creepypastas" class="mw-redirect" title="Creepypastas">creepypastas</a> y temas literarios. Se caracteriza por ser un espíritu o fantasma del <a href="/wiki/Alma" title="Alma">alma</a> de una persona,<sup id="cite_ref-18" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ que después de morir, vaga sin descanso (por ejemplo por haberse suicidado); ya que le fue negado, o no puede encontrar el camino al <a href="/wiki/M%C3%A1s_all%C3%A1" class="mw-redirect" title="Más allá">más allá</a>. Generalmente el alma continúa deambulando en el mundo de los vivos sin tener plena conciencia de su muerte, o de como trascender al otro plano existencial.<sup id="cite_ref-19" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Este tipo de alma debe diferenciarse claramente de las <a href="/wiki/Alma_errante" title="Alma errante">almas errantes</a>, las cuales permanecen voluntariamente en este plano.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Alma_errante">Alma errante</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=7" title="Editar sección: Alma errante"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="excerpt-block"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r144106955" /><div class="dablink excerpt-hat">Esta sección es un extracto de <a href="/wiki/Alma_errante" title="Alma errante">Alma errante</a>.<span class="mw-editsection-like plainlinks"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a class="external text" href="https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Alma_errante&action=edit">editar</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div><div class="excerpt"> <table style="" class="noprint plainlinks ambox ambox-content"> <tbody><tr> <td class="ambox-image" width="40"> <span class="mw-default-size" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Archivo:Commons-emblem-question_book_orange.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Commons-emblem-question_book_orange.svg/40px-Commons-emblem-question_book_orange.svg.png" decoding="async" width="40" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Commons-emblem-question_book_orange.svg/60px-Commons-emblem-question_book_orange.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Commons-emblem-question_book_orange.svg/80px-Commons-emblem-question_book_orange.svg.png 2x" data-file-width="48" data-file-height="48" /></a></span></td> <td class="ambox-text"><div class="ambox-text-div"><strong>Este artículo o sección necesita <a href="/wiki/Wikipedia:VER" class="mw-redirect" title="Wikipedia:VER">referencias</a> que aparezcan en una <a href="/wiki/Wikipedia:FF" class="mw-redirect" title="Wikipedia:FF">publicación acreditada</a>.</strong> <span class="hide-when-compact"><br /> <span style="font-size: smaller;"><i>Busca fuentes:</i> <span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.google.com/search?as_eq=wikipedia&q=%22Fantasma%22&num=50">«Fantasma»</a> – <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.google.com/search?tbm=nws&&as_src=-newswire+-wire+-presswire+-PR+-press+-release+-wikipedia&q=%22Fantasma%22">noticias</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?as_brr=0&as_pub=-icon&q=%22Fantasma%22">libros</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="http://scholar.google.com/scholar?q=%22Fantasma%22">académico</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="http://images.google.com/images?safe=off&as_rights=(cc_publicdomain%7ccc_attribute%7ccc_sharealike%7ccc_noncommercial%7ccc_nonderived)&q=%22Fantasma%22">imágenes</a></span></span></span></div><div class="hide-when-compact"><small><div>Este aviso fue puesto el 17 de julio de 2010.</div></small></div></td> </tr> </tbody></table> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Dybbuk.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Dybbuk.jpg/250px-Dybbuk.jpg" decoding="async" width="220" height="168" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Dybbuk.jpg/330px-Dybbuk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Dybbuk.jpg/500px-Dybbuk.jpg 2x" data-file-width="1215" data-file-height="928" /></a><figcaption>Dibujo del alma errante <a href="/wiki/Dybbuk" title="Dybbuk">Dybbuk</a>.</figcaption></figure> Un alma, espíritu, o ánima <a href="/wiki/Alma_errante" title="Alma errante">errante</a> es, según algunas tradiciones, <a href="/wiki/Folclor" class="mw-redirect" title="Folclor">folclores</a> y <a href="/wiki/Mitolog%C3%ADa" title="Mitología">mitologías</a>, el fantasma de un hombre o mujer que voluntariamente han logrado no realizar el viaje para trascender al plano existencial después de la <a href="/wiki/Muerte" title="Muerte">muerte</a>, quedándose así en el mundo de los vivos; generalmente reducidos a una simple "<a href="/wiki/Sombra" title="Sombra">sombra</a>" espiritual. Este tipo de alma debe diferenciarse claramente de las <a href="/wiki/Alma_en_pena" title="Alma en pena">almas en pena</a>, las cuales permanecen involuntariamente en este plano.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Alma_residual">Alma residual</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=8" title="Editar sección: Alma residual"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint AP rellink"><span style="font-size:88%">Artículo principal:</span> <i><a href="/w/index.php?title=Alma_residual&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alma residual (aún no redactado)"> Alma residual</a></i></div> <p>Este tipo de alma se suele a veces considerar un subtipo de alma errante. Este tipo de fantasma está compuesto por la <a href="/wiki/Energ%C3%ADa_espiritual" class="mw-redirect" title="Energía espiritual">energía espiritual</a> y <a href="/wiki/Emociones" class="mw-redirect" title="Emociones">emociones</a> residuales que en ocasiones dejaría un alma al morir (no siendo el alma del individuo propiamente tal) o en vida; la cual permanente con los deseos y angustias que tuvo la persona en vida en caso de generarse al momento de morir; razón por la cual llegaría a adquirir una forma fantasmal con una <a href="/wiki/Conciencia" title="Conciencia">conciencia</a> nula, parcial o total dependiendo de la fuerza de la energía que le dio origen. </p><p>En tradiciones religiosas podría relacionarse con las capas más densas (<a href="/wiki/Kosha" title="Kosha">koshas</a>) que conforman las coberturas de <a href="/wiki/Atman" title="Atman">Atman</a> en el hinduísmo (<i>"annamaya, pranamaya o manomaya koshas"</i>) que no se disuelven completamente tras la muerte, especialmente si hubo apegos <a href="/wiki/Karma" title="Karma">kármicos</a>. </p><p>Los <a href="/wiki/Tulpa" title="Tulpa">Tulpas</a>, <a href="/wiki/Egregor" title="Egregor">Egregores</a>, <a href="/wiki/Doppelg%C3%A4nger" title="Doppelgänger">Doppelgänger</a>, y otras formas de <a href="/wiki/Proyecci%C3%B3n_astral" class="mw-redirect" title="Proyección astral">proyecciones astral</a> y fenómenos de <a href="/wiki/Bilocaci%C3%B3n" title="Bilocación">bilocación</a> pueden ser considerados parcialmente o dentro de esta categoría si se manifiestan como fantasmas o espíritus, o adquieren conciencia propia. </p><p>El fenómeno igualmente puede estar relacionado o es similar al fenomeno paranormal conocido como <i>hauntings</i> (apariciones residuales), donde se cree que ciertos lugares repiten eventos del pasado sin interacción con los vivos. Asi, a diferencia de las apariciones de almas residuales conscientes o semiconscientes u otras apariciones que interactúan con los vivos. Estos eventos se consideran como una "grabaciones energéticas" y/o "<a href="/wiki/Eco" title="Eco">ecos</a>" del pasado que se repiten de forma cíclica (como un "bucle" en el tiempo) en un lugar en específico (asociado generalmente a sitios donde ocurrieron eventos traumáticos, violentos o emocionalmente intensos); y sin conciencia ni intencionalidad (es decir no responden a la presencia de observadores, ni intentan comunicarse). Presentándose estas manifestaciones como (sonidos, imágenes, olores, etc) que ocurren de la misma manera cada vez que suceden. Por ejemplo: pasos que suenan a la misma hora, figuras que caminan por un pasillo y desaparecen al llegar a un punto específico, o gritos que se repiten. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Alma_mensajera">Alma mensajera</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=9" title="Editar sección: Alma mensajera"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint AP rellink"><span style="font-size:88%">Artículo principal:</span> <i><a href="/wiki/Alma_mensajera" class="mw-redirect" title="Alma mensajera"> Alma mensajera</a></i></div> <p>Correspondería a un alma que se le es permitido volver del <a href="/wiki/M%C3%A1s_all%C3%A1" class="mw-redirect" title="Más allá">más allá</a> y aparecer en el mundo de los vivos con el objetivo de despedirse o de entregar un <a href="/wiki/Mensaje" title="Mensaje">mensaje</a> a los vivos; generalmente a parientes o conocidos. Entregarían su mensaje a través de sueños o en menor medida como una aparición espiritual. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fantasmas,_sociedad_y_economía"><span id="Fantasmas.2C_sociedad_y_econom.C3.ADa"></span>Fantasmas, sociedad y economía</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=10" title="Editar sección: Fantasmas, sociedad y economía"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Ball_lightning.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Ball_lightning.png/220px-Ball_lightning.png" decoding="async" width="220" height="185" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Ball_lightning.png/330px-Ball_lightning.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Ball_lightning.png/440px-Ball_lightning.png 2x" data-file-width="1165" data-file-height="979" /></a><figcaption>Una representación de un <a href="/wiki/Rayo_globular" title="Rayo globular">rayo globular</a> en 1901.</figcaption></figure> <p>Como fuente prístina de curiosidad la creencia en fantasmas es tema goloso que ha suscitado mucho <a href="/wiki/Negocio" title="Negocio">negocio</a> editorial, teatral, cinematográfico, radiofónico, televisivo y periodístico, porque se genera habitualmente como un <a href="/wiki/Factoide" title="Factoide">factoide</a> o una <a href="/wiki/Leyenda_urbana" title="Leyenda urbana">leyenda urbana</a>, y por eso supone con frecuencia una <a href="/wiki/Atracci%C3%B3n_tur%C3%ADstica" title="Atracción turística">atracción turística</a> notable para lugares históricos desconocidos. Eso provoca la aparición de grandes intereses creados en torno a las apariciones de fantasmas y, por tanto, la <i>aparición</i>, también, de distintos grados de <a href="/wiki/Fraude" title="Fraude">fraude</a> y <a href="/wiki/Negocio" title="Negocio">negocio</a> o ambos y, por consiguiente, del rechazo y oscurecimiento interesados a toda explicación puramente racional o científica de este tipo de fenómenos; de ahí la explotación y fomento del <a href="/wiki/Miedo" title="Miedo">miedo</a> y del ambiente morboso y el lenguaje interminablemente elíptico y oscuro que los rodea, así como la asfixia consciente de toda verdad que pueda existir en el fondo del asunto, que se hace terreno de cultivo, mina y asidero de todo tipo de <a href="/wiki/Factoide" title="Factoide">factoides</a> y <a href="/wiki/Leyendas_urbanas" class="mw-redirect" title="Leyendas urbanas">leyendas urbanas</a>. La verdad se deja siempre encerrada una <a href="/wiki/Ignorancia" title="Ignorancia">ignorancia</a> que, además, favorece la estafa, la riqueza, el lucro, el crecimiento económico. </p><p>De ahí que la desconfianza, el <a href="/wiki/M%C3%A9todo_cient%C3%ADfico" title="Método científico">método científico</a>, el <a href="/wiki/Empirismo" title="Empirismo">empirismo</a> y el <a href="/wiki/Escepticismo_cient%C3%ADfico" title="Escepticismo científico">escepticismo</a> sean requisitos imprescindibles para abordar con seriedad un fenómeno como este, rodeado de engaños y la mayor parte de las veces, si no todas, engaño él mismo. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fantasmas_y_parapsicología"><span id="Fantasmas_y_parapsicolog.C3.ADa"></span>Fantasmas y parapsicología</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=11" title="Editar sección: Fantasmas y parapsicología"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Sir_William_Crookes_and_Katie_King.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Sir_William_Crookes_and_Katie_King.jpg/250px-Sir_William_Crookes_and_Katie_King.jpg" decoding="async" width="200" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Sir_William_Crookes_and_Katie_King.jpg/330px-Sir_William_Crookes_and_Katie_King.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Sir_William_Crookes_and_Katie_King.jpg/500px-Sir_William_Crookes_and_Katie_King.jpg 2x" data-file-width="869" data-file-height="1215" /></a><figcaption>Cuadro basado en la descripción del investigador sir <a href="/wiki/William_Crookes" title="William Crookes">William Crookes</a>: la médium <a href="/wiki/Florence_Cook" title="Florence Cook">Florence Cook</a> se encuentra en el piso, y Crookes ilumina el <a href="/wiki/Ectoplasma_(parapsicolog%C3%ADa)" title="Ectoplasma (parapsicología)">ectoplasma</a> de la fallecida <a href="/wiki/Katie_King" title="Katie King">Katie King</a>.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:House_Cemetery_Haunted_House-2187170.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/House_Cemetery_Haunted_House-2187170.jpg/250px-House_Cemetery_Haunted_House-2187170.jpg" decoding="async" width="200" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/House_Cemetery_Haunted_House-2187170.jpg/330px-House_Cemetery_Haunted_House-2187170.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/House_Cemetery_Haunted_House-2187170.jpg/500px-House_Cemetery_Haunted_House-2187170.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2000" /></a><figcaption>Estereotipo de una <a href="/wiki/Casa_encantada" class="mw-redirect" title="Casa encantada">casa encantada</a>.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Medium-Eva-Carriere-1912.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Medium-Eva-Carriere-1912.jpg/200px-Medium-Eva-Carriere-1912.jpg" decoding="async" width="200" height="272" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Medium-Eva-Carriere-1912.jpg/300px-Medium-Eva-Carriere-1912.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Medium-Eva-Carriere-1912.jpg 2x" data-file-width="329" data-file-height="448" /></a><figcaption>Un supuesto <a href="/wiki/Ectoplasma_(parapsicolog%C3%ADa)" title="Ectoplasma (parapsicología)">ectoplasma</a> luminoso en manos de una <a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médium</a> durante una <a href="/wiki/Sesi%C3%B3n_espiritista" title="Sesión espiritista">sesión espiritista</a>.</figcaption></figure> <p>Para no ser <a href="/wiki/Pseudociencia" title="Pseudociencia">pseudociencia</a>, la parapsicología moderna, antaño denominada <a href="/wiki/Metaps%C3%ADquica" title="Metapsíquica">metapsíquica</a>, investiga la <a href="/wiki/Psicolog%C3%ADa_del_enga%C3%B1o" class="mw-redirect" title="Psicología del engaño">psicología del engaño</a> y del <a href="/wiki/Sesgo_cognitivo" title="Sesgo cognitivo">sesgo cognitivo</a>, procura documentar físicamente cualquier testimonio de los llamados fantasmas y controlar rigurosamente las circunstancias en que se producen (<a href="/wiki/Fantasmog%C3%A9nesis" title="Fantasmogénesis">fantasmogénesis</a>), incluyendo los observadores, alejándose de cualquier <a href="/wiki/Prejuicio_cognitivo" class="mw-redirect" title="Prejuicio cognitivo">prejuicio cognitivo</a>. <a href="/w/index.php?title=Frederic_William_Henry_Myers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Frederic William Henry Myers (aún no redactado)">Frederic W. H. Myers</a>, uno de los fundadores de la <a href="/wiki/Society_for_Psychical_Research" class="mw-redirect" title="Society for Psychical Research">Society for Psychical Research</a> (SPR), definió un fantasma como: </p> <dl><dd><i>La manifestación de una persistente energía personal, o como una indicación de que alguna clase de fuerza es ejercida después de la muerte, la cual está de alguna forma conectada con la persona previamente conocida en vida</i> (<i>Human Personality and Its Survival of Bodily Death</i>, 1903).</dd></dl> <p>Myers creía, en línea con su teoría del <a href="/w/index.php?title=Yo_subliminal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yo subliminal (aún no redactado)">yo subliminal</a>, muy parecida a la del <a href="/wiki/Inconsciente_colectivo" title="Inconsciente colectivo">inconsciente colectivo</a> de <a href="/wiki/Carl_Gustav_Jung" title="Carl Gustav Jung">Carl Gustav Jung</a>, en quien, por demás, influyó, que los fantasmas no tenían inteligencia o conciencia propia y que son fragmentos de energía sin significado alguno que persisten después de la muerte.<sup id="cite_ref-20" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Es una teoría emparejable a las más discutibles del <a href="/wiki/Registro_ak%C3%A1sico" class="mw-redirect" title="Registro akásico">registro akásico</a> de la <a href="/wiki/Teosof%C3%ADa" title="Teosofía">teosofía</a> o de los <a href="/wiki/Campo_m%C3%B3rfico" title="Campo mórfico">campos mórficos</a> de la biología, teorías tenidas por pseudocientíficas por su <a href="/wiki/Infalsabilidad" class="mw-redirect" title="Infalsabilidad">infalsabilidad</a> y multiplicidad de <a href="/wiki/Sesgo_cognitivo" title="Sesgo cognitivo">sesgos cognitivos</a>. Sin embargo, el neurólogo inglés <a href="/w/index.php?title=Henrik_Ehrsson&action=edit&redlink=1" class="new" title="Henrik Ehrsson (aún no redactado)">Henrik Ehrsson</a> y el suizo <a href="/w/index.php?title=Olaf_Blanke&action=edit&redlink=1" class="new" title="Olaf Blanke (aún no redactado)">Olaf Blanke</a> reportaron en <i>Nature</i> cómo habían podido inducir la creación de fantasmas usando un electrodo implantado que enviaba corriente a la región del cerebro conocida como <i><a href="/w/index.php?title=Gyrus_cingulate&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gyrus cingulate (aún no redactado)">gyrus cingulate</a></i> y las experiencias del científico canadiense <a href="/wiki/Michael_Persinger" title="Michael Persinger">Michael Persinger</a> confirman estos extremos y añaden una posible explicación conjeturando una posible reflexión de <a href="/wiki/Plasm%C3%B3n" title="Plasmón">plasmones</a> desde materiales dieléctricos subterráneos, reactualizando en cierto modo la teoría decimonónica de Kieser. <a href="/wiki/Richard_Wiseman" title="Richard Wiseman">Richard Wiseman</a> y <a href="/w/index.php?title=Susan_Clancy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Susan Clancy (aún no redactado)">Susan Clancy</a> han explicado, por otra parte, cómo los factores ambientales pueden influir decisivamente para sesgar la mayor parte de este tipo de experiencias, y magos profesionales como <a href="/wiki/Harry_Houdini" title="Harry Houdini">Harry Houdini</a> (<i>A magician among the spirits</i>, 1924) o <a href="/wiki/James_Randi" title="James Randi">James Randi</a> han explicado cuán frecuentemente las apariciones se pueden replicar como simples trucos de <a href="/wiki/Ilusionismo" title="Ilusionismo">ilusionismo</a>. </p><p>El curso histórico de la parapsicología obliga a distinguir, por una parte, las apariciones de <a href="/wiki/Ectoplasma" title="Ectoplasma">ectoplasmas</a> obtenidas con ciertas <a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médium</a> <a href="/wiki/Espiritismo" title="Espiritismo">espiritistas</a> fraudulentas a comienzos del siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XX</span> (<a href="/w/index.php?title=Eus%C3%A9pia_Palladino&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eusépia Palladino (aún no redactado)">Eusépia Palladino</a>, <a href="/wiki/Daniel_Dunglas_Home" title="Daniel Dunglas Home">Daniel Dunglas Home</a>, <a href="/w/index.php?title=Rudi_Schneider&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rudi Schneider (aún no redactado)">Rudi Schneider</a>, <a href="/w/index.php?title=Franek_Kluski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Franek Kluski (aún no redactado)">Franek Kluski</a>) de las apariciones investigadas por científicos serios (<a href="/wiki/Charles_Richet" class="mw-redirect" title="Charles Richet">Charles Richet</a>, <a href="/w/index.php?title=Schrenk-Notzing&action=edit&redlink=1" class="new" title="Schrenk-Notzing (aún no redactado)">Schrenk-Notzing</a>, <a href="/w/index.php?title=Gustave_Geley&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gustave Geley (aún no redactado)">Gustave Geley</a>, etc.) que acreditaron los fenómenos con los instrumentos y condiciones de observación de que podían disponer en su época para analizar también, por otra parte, fenómenos asociados como el <a href="/wiki/Encantamiento_(parapsicolog%C3%ADa)" title="Encantamiento (parapsicología)">encantamiento</a> o el <i><a href="/wiki/Poltergeist" title="Poltergeist">poltergeist</a></i>. </p><p>La parapsicología asocia los fantasmas a la percepción de personas y animales vivos o muertos de forma visual o auditiva (las mal llamadas <a href="/wiki/Psicofon%C3%ADa" title="Psicofonía">psicofonías</a> y <a href="/w/index.php?title=Teleplastia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teleplastia (aún no redactado)">teleplastias</a>), e investiga a determinadas personas, los llamados <i>dotados</i> o <i><a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médiums</a></i>, quienes, imbuidos al parecer de una cierta <a href="/wiki/Percepci%C3%B3n_extrasensorial" title="Percepción extrasensorial">percepción extrasensorial</a>, hacen una o varias de estas cosas: </p> <ul><li>1) Notar, sentir, registrar o percibir la presencia de seres ausentes fallecidos (o no) fuera de los márgenes de una observación discriminable y cuantificable como normal (clarisintiente o empático)</li> <li>2) Observarlos (clarividente).</li> <li>3) Escucharlos (clariaudiente).</li> <li>4) Obtener información desconocida verificable y cuantificable, <i>a priori</i> o <i>a posteriori</i>, por lo general falsa en cierto grado, pero también verdadera a veces, supuestamente de los mismos, e interactuar con ellos (médium).</li></ul> <p>En cuanto al punto 1, muchos médiums pueden percibir tan sólo sentimientos o percepciones de los espíritus (<a href="/wiki/Empat%C3%ADa" title="Empatía">empatía</a>), no pensamientos más elaborados y complejos, distinguen <a href="/wiki/Aura_(misticismo)" class="mw-redirect" title="Aura (misticismo)">auras</a> de colores de personas vivas o señalan áreas concretas donde los espíritus se sitúan. Por otra parte, en los puntos 1, 2 y 3 estas percepciones difieren según el individuo y pueden presentarse de forma más o menos intensa, continua o discontinua (al parecer en forma de rápidos e incompletos flashes de información). Respecto al cuarto punto, algunos médiums han conseguido recabar un alto porcentaje cierto y verificable de información, algunas veces por procedimientos como la <a href="/wiki/Escritura_autom%C3%A1tica" title="Escritura automática">escritura automática</a> o la <a href="/w/index.php?title=Psicometr%C3%ADa_(parapsicolog%C3%ADa)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Psicometría (parapsicología) (aún no redactado)">psicometría</a>. Estos <i>médiums</i> han logrado recabar información útil para esclarecer desapariciones y crímenes y ayudar a arqueólogos o a personas desesperadas por dramas familiares, como atestiguan los casos de <a href="/w/index.php?title=John_Edward&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Edward (aún no redactado)">John Edward</a>, <a href="/w/index.php?title=Chip_Coffey&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chip Coffey (aún no redactado)">Chip Coffey</a>, <a href="/w/index.php?title=Anne_Germain&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anne Germain (aún no redactado)">Anne Germain</a>, <a href="/w/index.php?title=Rosemarie_Kerr&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rosemarie Kerr (aún no redactado)">Rosemarie Kerr</a>, <a href="/w/index.php?title=Sally_Headding&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sally Headding (aún no redactado)">Sally Headding</a> o <a href="/w/index.php?title=Nancy_Orlen_Weber&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nancy Orlen Weber (aún no redactado)">Nancy Orlen Weber</a>, entre otros. Curiosamente, unas pocas personas parecen poseer el don contrario de impedir o desfigurar cualquier inferencia mediúmnica. Este hecho parece apoyar el argumento de que la mediumnidad es un tipo de talento <a href="/wiki/Telepat%C3%ADa" title="Telepatía">telepático</a> que manipula información inconsciente de los cerebros de los sujetos sometidos a ella para reforzar convicciones que los individuos ya poseen. Muchos médiums dicen nacer ya con el don, manifiesto desde su infancia, y se ven asediados por espíritus buenos y malos; algunos de ellos, según interpretan, son los llamados espíritus guía, que los protegen, informan, acompañan y asesoran durante toda o gran parte de su vida. El médium no se ve afectado por la distancia ni el tiempo, sino por la presencia de signos o vestigios de aquello con lo que se comunica, y es un don innato, se posee (desde la infancia) o no se posee. </p><p>Los fantasmas más frecuentes poseen una tipología escindida en cuatro clases: </p> <ul><li>Fantasmas residuales, o visiones que realizan actos repetitivos y carecen de actitud comunicativa o interacción con los observadores.</li> <li>Fantasmas conscientes, que pueden comunicarse e interactuar con los observadores.</li> <li><a href="/wiki/Encantamiento_(parapsicolog%C3%ADa)" title="Encantamiento (parapsicología)">Encantamientos</a> duraderos de lugares concretos donde se manifiesta uno o más fantasmas desde hace mucho tiempo.</li> <li><a href="/wiki/Poltergeist" title="Poltergeist">Poltergeist</a> o "espíritus burlones", fenómenos de duración más reducida ligados a una persona, por lo general adolescente o joven (aunque no siempre), en la que se mueven objetos solos, se escuchan golpes repetitivos o ruidos y se encienden o apagan luces.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fantasmas_y_espiritismo">Fantasmas y espiritismo</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=12" title="Editar sección: Fantasmas y espiritismo"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Spirit_photograph_of_a_woman_with_a_hand_on_her_face_with_an_image_of_a_man_in_the_background_(1865).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Spirit_photograph_of_a_woman_with_a_hand_on_her_face_with_an_image_of_a_man_in_the_background_%281865%29.jpg/200px-Spirit_photograph_of_a_woman_with_a_hand_on_her_face_with_an_image_of_a_man_in_the_background_%281865%29.jpg" decoding="async" width="200" height="285" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Spirit_photograph_of_a_woman_with_a_hand_on_her_face_with_an_image_of_a_man_in_the_background_%281865%29.jpg/300px-Spirit_photograph_of_a_woman_with_a_hand_on_her_face_with_an_image_of_a_man_in_the_background_%281865%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Spirit_photograph_of_a_woman_with_a_hand_on_her_face_with_an_image_of_a_man_in_the_background_%281865%29.jpg/400px-Spirit_photograph_of_a_woman_with_a_hand_on_her_face_with_an_image_of_a_man_in_the_background_%281865%29.jpg 2x" data-file-width="2725" data-file-height="3881" /></a><figcaption>"<a href="/wiki/Fotograf%C3%ADa_espiritual" title="Fotografía espiritual">Fotografía espiritual</a>" de una mujer y un fantasma (1865, fotomontaje).</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Psychicmedium.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Psychicmedium.jpg/200px-Psychicmedium.jpg" decoding="async" width="200" height="340" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Psychicmedium.jpg/300px-Psychicmedium.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Psychicmedium.jpg/400px-Psychicmedium.jpg 2x" data-file-width="1132" data-file-height="1925" /></a><figcaption>Fotografía de una <a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médium</a> con dos hombres en una <a href="/wiki/Sesi%C3%B3n_espiritista" title="Sesión espiritista">sesión espiritista</a> en el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XIX</span>.</figcaption></figure> <p>Según el <a href="/wiki/Espiritismo" title="Espiritismo">espiritismo</a> o "doctrina espírita", como se decía en el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XIX</span> desde que este movimiento fue configurado por <a href="/wiki/Allan_Kardec" title="Allan Kardec">Allan Kardec</a> y la <a href="/wiki/Teosof%C3%ADa" title="Teosofía">teósofa</a> <a href="/wiki/Helena_Petrovna_Blavatsky" class="mw-redirect" title="Helena Petrovna Blavatsky">Helena Petrovna Blavatsky</a>, el <a href="/wiki/Alma" title="Alma">alma</a> sobrevive a la <a href="/wiki/Muerte" title="Muerte">muerte</a> del <a href="/wiki/Cuerpo_humano" title="Cuerpo humano">cuerpo</a> material y asciende a un nivel superior de existencia. Sin embargo algunas almas se desvían de ese camino; no parecen tener una <a href="/wiki/Autoconsciencia" title="Autoconsciencia">autoconsciencia</a> completa de su ser; la tienen, pero solo hasta cierto punto, porque no han logrado todavía resolver sus dudas existenciales. Se trata de fantasmas: entidades desencarnadas que se torturan y fustigan cruelmente con asuntos no resueltos en su vida anterior. Puede, por ejemplo, </p> <ul><li>Que no acepten su propia muerte, que no quieran reconocer que han desencarnado.</li> <li>Que se sientan culpables por no haber concluido correctamente algún asunto durante su vida humana.</li> <li>Que se sientan atados o ligados afectivamente a alguna persona o lugar cuando estaban con vida.</li> <li>Que sientan odio o rencor consigo mismos o con alguien de su entorno como humanos.</li> <li>Que sientan que no merecen estar en ninguna parte y que ya no les queda esperanza.</li></ul> <p>Un fantasma se <i>construye</i> con algunas de las actitudes no resueltas de un humano mientras vivía encarnado en su cuerpo físico: padece carencias, obsesiones, sentimientos de culpabilidad, apegos, miedos o desesperanzas irresistibles. Por no cuidar esas actitudes, según el Espìritismo, uno se puede transformar en un posible candidato a fantasma el día de mañana. La labor del <a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médium</a> ha de consistir en orientar y aconsejar para poder cambiar esas actitudes. Debe ser capaz de sentir que está a tiempo de rectificar o de perdonar o ser perdonado, ser capaz de sentir que tiene una segunda oportunidad en la que podrá aprender de sus errores del pasado y convertirlos en un valioso conocimiento para el futuro. Este cambio de actitud para el fantasma, que no sería sino una entidad mendiga que pide afecto, comprensión, y oportunidad para un cambio, debe proporcionárselo el <a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médium</a>. Una vez el fantasma ha comprendido, espontáneamente sucede aquello largamente ignorado o no esperado por él, sabe que puede sentirse libre y continuar su camino de evolución en niveles superiores de conciencia y puede seguir su camino en paz creciendo existencialmente hacia otros planos, bien en una forma encarnada o bien en una forma espiritual. Ha comprendido que la capacidad de ordenar sus experiencias le permiten ser su mejor maestro y enseñar a otras entidades a no repetir su mismo error.<sup id="cite_ref-21" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ </p><p>En el vocabulario espiritista no se utiliza la palabra fantasma, sino <a href="/wiki/Eidolon" title="Eidolon">eidolon</a>, <i>espíritu</i>, <i>ente</i> o <i>entidad</i>. Algunas almas no habrían pasado a otro nivel de existencia por miedo a quemarse eternamente, por simple obstinación o por poseer demasiado apego a este nivel de existencia o a algunas cosas y personas de este nivel de existencia. Otra explicación a este fenómeno va dada por el <a href="/wiki/Misticismo_cu%C3%A1ntico" title="Misticismo cuántico">misticismo cuántico</a>, que permite una leve unificación entre la física contemporánea y esta creencia sobrenatural, y que se funda en presuntos experimentos llevados a cabo con equipo técnico en varias partes del mundo a partir de 1945, sugiere que al momento de morir, subsiste de algún modo la "información cuántica", el modelo molecular del ser vivo, la cual, mediante la combinación de factores adecuados, de espacio, tiempo y energía, (sitios con apropiados niveles de energía del tipo iones positivos), se manifiesta como si tuviera un cuerpo (forma material difusa popularmente denominada "ectoplasma" o "periespíritu"), pudiendo realizar acciones (ruidos, movimiento de objetos, apariciones), lo cual depende en gran medida del voltaje e intensidad del campo de iones positivos presente en dicho lugar. El fundamento principal de esta teoría se basa en que toda acción realizada en el espacio requiere una fuente de energía que es recargada por el espectro en estos lugares electromágneticamente saturados de cargas electrónicas libres (electrones sueltos en el aire u otras substancias). Dicho cuerpo difuso le proporcionarìa al espectro sensaciones similares a las de la persona viva, obviamente con sus limitaciones, pero sensaciones al fin y al cabo, lo que explicarìa también los casos en los cuales las psicofonìas y otras anomalías captadas en sesiones de espiritismo reproducen frases inconclusas o absurdas como "siento frìo" o "yo, qué estoy haciendo aquí". De cualquier forma, esto no sería más que un reflejo hologràfico-electrònico de un personaje muerto tiempo atrás. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fantasmas_en_las_religiones">Fantasmas en las religiones</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=13" title="Editar sección: Fantasmas en las religiones"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Fantasmas_y_la_fe_cristiana">Fantasmas y la fe cristiana</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=14" title="Editar sección: Fantasmas y la fe cristiana"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Tablero_Oui-Ja.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Tablero_Oui-Ja.JPG/220px-Tablero_Oui-Ja.JPG" decoding="async" width="220" height="222" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Tablero_Oui-Ja.JPG/330px-Tablero_Oui-Ja.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Tablero_Oui-Ja.JPG/440px-Tablero_Oui-Ja.JPG 2x" data-file-width="1278" data-file-height="1287" /></a><figcaption>Tablero <a href="/wiki/Ouija" class="mw-redirect" title="Ouija">ouija</a> en español.</figcaption></figure> <p>En la <a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Biblia</a> podemos encontrar mención de <a href="/wiki/Esp%C3%ADritu" title="Espíritu">espíritus</a> en el <a href="/wiki/I_Samuel" title="I Samuel">Primer Libro de Samuel</a>; en el cual se describe como <a href="/wiki/Sa%C3%BAl" title="Saúl">Saúl</a>, el primer rey de <a href="/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a>, solicitó la ayuda de la <a href="/wiki/Bruja_de_Endor" title="Bruja de Endor">Bruja de Endor</a> para convocar el espíritu del profeta <a href="/wiki/Samuel_(profeta)" title="Samuel (profeta)">Samuel</a>. </p><p>En el catolicismo no existe documento magisterial, de los <a href="/w/index.php?title=Concilios_Ecum%C3%A9nicos&action=edit&redlink=1" class="new" title="Concilios Ecuménicos (aún no redactado)">Concilios Ecuménicos</a> o de los <a href="/wiki/Papa" title="Papa">Obispos de Roma</a> que hable o mencione a los fantasmas. Según el <a href="/wiki/Concilio_Vaticano_II" title="Concilio Vaticano II">Concilio Vaticano II</a> la revelación acabó con el <a href="/wiki/Mes%C3%ADas" title="Mesías">Mesías</a> y no se debe esperar ninguna otra manifestación. </p><p>En el <a href="/wiki/Protestantismo" title="Protestantismo">Protestantismo</a> no se cree en fantasmas ya que no acepta la existencia del <a href="/wiki/Purgatorio" title="Purgatorio">Purgatorio</a>; para esta forma de <a href="/wiki/Cristianismo" title="Cristianismo">Cristianismo</a> se trata de fenómenos demoníacos. En el último <a href="/wiki/Catecismo_de_la_Iglesia_Cat%C3%B3lica" class="mw-redirect" title="Catecismo de la Iglesia Católica">Catecismo de la Iglesia Católica</a> no se admite la existencia del <a href="/wiki/Limbo_(teolog%C3%ADa)" title="Limbo (teología)">limbo</a>, aunque algunos teólogos la postulan, pero sí la del <a href="/wiki/Purgatorio" title="Purgatorio">Purgatorio</a> donde las almas deben ser purificadas para pasar al más allá. </p><p>El uso de la <a href="/wiki/Necromancia" class="mw-redirect" title="Necromancia">necromancia</a>, la <a href="/wiki/Ouija" class="mw-redirect" title="Ouija">Ouija</a>, el <a href="/wiki/Tarot_(adivinaci%C3%B3n)" title="Tarot (adivinación)">Tarot</a>, y cualquier ceremonia o procedimiento no religioso de adivinación con el cual se obtenga comunicación con el más allá puede ser usado por demonios para conectarse con este mundo; según <a href="/wiki/Exorcismo" title="Exorcismo">exorcistas</a> y <a href="/wiki/Demonolog%C3%ADa" title="Demonología">demonólogos</a> como el padre <a href="/wiki/Jos%C3%A9_Antonio_Fortea" title="José Antonio Fortea">José Antonio Fortea</a>, recurrir a estos rituales es extremadamente peligroso desde un punto de vista psicológico, supone dejar puerta abierta para que entre sin invitación uno cualquiera de la numerosa jerarquía de espíritus no humanos o <a href="/wiki/Demonio" title="Demonio">demonios</a> que mienten y se disfrazan de fantasmas o almas del Purgatorio. Por otra parte, según la <a href="/wiki/Escatolog%C3%ADa_(religi%C3%B3n)" class="mw-redirect" title="Escatología (religión)">escatología</a> existe un <a href="/wiki/Limbo_(teolog%C3%ADa)" title="Limbo (teología)">limbo</a> que literalmente significa "límite" del infierno al que van las almas. En cuanto a la consulta de <a href="/wiki/M%C3%A9dium" title="Médium">médiums</a>, en <i>Deuteronomio</i> XVIII, 12-14, no se niega la existencia de estas personas, pero se dice que no se debe recurrir a ellos: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r161259348" /> <blockquote class="flexquote"> <div class="flex"> <div class="quote"><i>Cuando entres a la tierra que Yahveh tu Dios te da, no aprenderás a hacer según las abominaciones de aquellas naciones. No sea hallado en ti quien haga pasar a su hijo o a su hija por el fuego, ni quien practique adivinación, ni agorero, ni sortílego, ni hechicero, ni encantador, ni adivino, ni mago, ni quien consulte a los muertos. Porque es abominación para con Yahveh cualquiera que hace estas cosas, y por estas abominaciones <a href="/wiki/Yahveh" class="mw-redirect" title="Yahveh">Yahveh</a> tu <a href="/wiki/Dios" title="Dios">Dios</a> echa estas naciones de delante de ti</i>.</div> </div> </blockquote> <p>Los <a href="/wiki/Demonio" title="Demonio">demonios</a>, espíritus no humanos, por el contrario, pueden poseer lugares (la llamada <a href="/wiki/Infestaci%C3%B3n" title="Infestación">infestación</a>) o personas (la <a href="/wiki/Posesi%C3%B3n_demoniaca" class="mw-redirect" title="Posesión demoniaca">posesión demoniaca</a>) y, si están ocultos, se manifiestan al cabo de intensas, prolongadas y duraderas sesiones de oración. Los demonios sólo poseen el poder de tentar y atacan el lado más débil de la persona tras un paciente y profundo estudio de la misma. Una vez que uno distingue bien entre posesión e infestación<sup id="cite_ref-22" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Santo <a href="/wiki/Tom%C3%A1s_de_Aquino" title="Tomás de Aquino">Tomás de Aquino</a> dice en el <i>Comentario al libro de las Sentencias</i> (IV, distinción 21, artículo 1 B/Corpus): <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r161259348" /> </p> <blockquote class="flexquote"> <div class="flex"> <div class="quote"><i>Lo más concorde con los dichos de los santos y la revelación privada hecha a muchos es que el lugar del Purgatorio es doble. Uno según la ley común</i> (unum secundum legem comunem). <i>Y el otro es el lugar del Purgatorio según la dispensación</i> (alias est locus secundum dispensationem) <i>y así se lee de algunos que fueron castigados en diversos lugares</i> (diversis locis) <i>bien para enseñanza de los vivos al dar a conocer la pena de esas almas o bien para ayuda de los muertos</i>.</div> </div> </blockquote> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fantasmas_y_psicología"><span id="Fantasmas_y_psicolog.C3.ADa"></span>Fantasmas y psicología</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=15" title="Editar sección: Fantasmas y psicología"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:William1850.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/William1850.jpg/250px-William1850.jpg" decoding="async" width="180" height="233" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/William1850.jpg/330px-William1850.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/William1850.jpg/360px-William1850.jpg 2x" data-file-width="454" data-file-height="587" /></a><figcaption><a href="/wiki/Fotograf%C3%ADa_post_mortem" title="Fotografía post mortem">Fotografía <i>post mortem</i></a> de un niño muerto simulando estar dormido.</figcaption></figure> <p>La creencia en fantasmas puede ser inducida como <a href="/wiki/Alucinaci%C3%B3n" title="Alucinación">alucinación</a> por trastornos como la <a href="/wiki/Par%C3%A1lisis_del_sue%C3%B1o" title="Parálisis del sueño">parálisis del sueño</a>, el <a href="/wiki/Efialtes_(enfermedad)" title="Efialtes (enfermedad)">efialtes</a> y otras diversas <a href="/wiki/Parasomnia" title="Parasomnia">parasomnias</a>, así como por síntomas como la <a href="/wiki/Disociaci%C3%B3n_(psicolog%C3%ADa)" title="Disociación (psicología)">disociación</a> y enfermedades mentales como los diversos tipos de <a href="/wiki/Esquizofrenia" title="Esquizofrenia">esquizofrenia</a> (oír voces, ver alucinaciones, sufrir <a href="/wiki/Delirio" title="Delirio">delirios</a>) o las distintas afecciones del <a href="/wiki/L%C3%B3bulo_temporal" title="Lóbulo temporal">lóbulo temporal</a> del <a href="/wiki/Cerebro" title="Cerebro">cerebro</a>, por ejemplo la <a href="/wiki/Epilepsia" title="Epilepsia">Epilepsia</a>; por otra parte el <a href="/wiki/Escotoma" title="Escotoma">escotoma</a> obliga a veces al cerebro a crear delirios inconscientes: fantasea creando imágenes fantasmas en los huecos donde percibe falta de información visual, como han demostrado en otros casos experimentos empíricos sobre <a href="/wiki/Percepci%C3%B3n" title="Percepción">percepción</a>; a veces también engaña el cerebro creando historias mediante el <a href="/wiki/S%C3%ADndrome_de_Korsakov" class="mw-redirect" title="Síndrome de Korsakov">síndrome de Korsakov</a> o en condiciones de <a href="/wiki/Hipnosis" title="Hipnosis">hipnosis</a> o, más corrientemente, el <a href="/wiki/Sue%C3%B1o" title="Sueño">sueño</a>, fabulando sobre bases reales (en condiciones de hipnosis, se produce un sensible aumento de memoria, se decuplica, o más, por lo cual se pueden recuperar datos que hacen la historia más verosímil). Igualmente, muchas <a href="/wiki/Droga" title="Droga">drogas</a>, los llamados <a href="/wiki/Alucin%C3%B3geno" title="Alucinógeno">alucinógenos</a>, producen fantasías fantasmagóricas, como el <a href="/wiki/LSD" title="LSD">LSD</a>. </p><p>La <a href="/wiki/Comunicaci%C3%B3n_despu%C3%A9s_de_la_muerte_inducida" title="Comunicación después de la muerte inducida">Comunicación después de la muerte inducida</a> (<a href="/wiki/CDMI" class="mw-redirect" title="CDMI">CDMI</a> en español, IADC en inglés) es una técnica terapéutica basada en la <a href="/wiki/EMDR" class="mw-redirect" title="EMDR">EMDR</a> que ayuda a los deudos a procesar y superar el sufrimiento por la muerte de un ser querido por medio de la evocación de fantasmas. La CDMI fue descubierta y desarrollada en 1995 por el psicólogo estadounidense <a href="/w/index.php?title=Allan_Botkin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Allan Botkin (aún no redactado)">Allan Botkin</a>, durante su trabajo con veteranos de la guerra de Vietnam. Se fundamenta en el demostrado valor curativo de las <a href="/wiki/Experiencias_cercanas_a_la_muerte" class="mw-redirect" title="Experiencias cercanas a la muerte">Experiencias cercanas a la muerte</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fantasmas_en_la_literatura">Fantasmas en la literatura</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=16" title="Editar sección: Fantasmas en la literatura"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r149591075/mw-parser-output/.tmulti">.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{display:flex;flex-direction:column}.mw-parser-output .tmulti .trow{display:flex;flex-direction:row;clear:left;flex-wrap:wrap;width:100%;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{margin:1px;float:left}.mw-parser-output .tmulti .theader{clear:both;font-weight:bold;text-align:center;align-self:center;background-color:transparent;width:100%}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption{background-color:transparent}.mw-parser-output .tmulti .text-align-left{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .text-align-right{text-align:right}.mw-parser-output .tmulti .text-align-center{text-align:center}@media all and (max-width:720px){.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{width:100%!important;box-sizing:border-box;max-width:none!important;align-items:center}.mw-parser-output .tmulti .trow{justify-content:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{float:none!important;max-width:100%!important;box-sizing:border-box;text-align:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle .thumbcaption{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .trow>.thumbcaption{text-align:center}}</style><div class="thumb tmulti tright"><div class="thumbinner" style="width:328px;max-width:328px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:172px;max-width:172px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Archivo:Scrooges_third_visitor-John_Leech,1843.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Scrooges_third_visitor-John_Leech%2C1843.jpg/170px-Scrooges_third_visitor-John_Leech%2C1843.jpg" decoding="async" width="170" height="273" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Scrooges_third_visitor-John_Leech%2C1843.jpg/255px-Scrooges_third_visitor-John_Leech%2C1843.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Scrooges_third_visitor-John_Leech%2C1843.jpg/340px-Scrooges_third_visitor-John_Leech%2C1843.jpg 2x" data-file-width="1517" data-file-height="2439" /></a></span></div><div class="thumbcaption"><a href="/wiki/Fantasma_de_las_Navidades_Presentes" title="Fantasma de las Navidades Presentes">Fantasma de las Navidades Presentes</a> de la novela de <a href="/wiki/Charles_Dickens" title="Charles Dickens">Charles Dickens</a>' <i><a href="/wiki/A_Christmas_Carol" title="A Christmas Carol">Un cuento de Navidad</a></i> (1843)</div></div><div class="tsingle" style="width:152px;max-width:152px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Archivo:Pyle_pirates_ghost.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Pyle_pirates_ghost.jpg/250px-Pyle_pirates_ghost.jpg" decoding="async" width="150" height="274" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Pyle_pirates_ghost.jpg/330px-Pyle_pirates_ghost.jpg 2x" data-file-width="1528" data-file-height="2796" /></a></span></div><div class="thumbcaption">El fantasma de un pirata, del Libro de los Piratas de <a href="/wiki/Howard_Pyle" title="Howard Pyle">Howard Pyle</a> (1903)</div></div></div></div></div> <div class="noprint AP rellink"><span style="font-size:88%">Artículo principal:</span> <i><a href="/wiki/Cuento_de_fantasmas" title="Cuento de fantasmas"> Cuento de fantasmas</a></i></div> <p>Son muchos los escritores que han tratado este tema. Ya se han mencionado ejemplos antiguos en el apartado "Historia", pero cabe insistir en <i>Sobre los hechos maravillosos</i> de <a href="/wiki/Fleg%C3%B3n" class="mw-disambig" title="Flegón">Flegón</a>, liberto del emperador <a href="/wiki/Adriano" title="Adriano">Adriano</a>, porque fue origen de la <a href="/wiki/Leyenda" title="Leyenda">leyenda</a> sobre la esposa difunta que reaparece en <a href="/wiki/Proclo" title="Proclo">Proclo</a> y sirvió de inspiración a <a href="/wiki/Goethe" class="mw-redirect" title="Goethe">Goethe</a> para su <i>Novia de Corinto</i> y a <a href="/wiki/Washington_Irving" title="Washington Irving">Washington Irving</a> para <i>El estudiante alemán</i>. En el siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XVI</span> <a href="/wiki/Gonzalo_Fern%C3%A1ndez_de_Oviedo" title="Gonzalo Fernández de Oviedo">Gonzalo Fernández de Oviedo</a> narra un caso real de fantasmas en sus <i>Batallas y quincuagenas</i> y <a href="/wiki/Antonio_de_Torquemada" title="Antonio de Torquemada">Antonio de Torquemada</a> menciona muchos casos demasiado crédulamente en un <i>Jardín de flores curiosas</i> (1570) que irritó tanto como sedujo al propio <a href="/wiki/Cervantes" class="mw-redirect" title="Cervantes">Cervantes</a>, quien parece evocar a la <a href="/wiki/Estantigua" class="mw-redirect" title="Estantigua">estantigua</a> en el episodio del cuerpo muerto. </p><p>Hay, por otra parte, leyendas hispánicas de muertos que vuelven a la vida como <a href="/wiki/Vampiro" title="Vampiro">vampiros</a> bastante anteriores a las rumanas, como la del <a href="/wiki/Conde_Estruch" title="Conde Estruch">Conde Estruch</a> (siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XII</span>) en el <a href="/wiki/Ampurd%C3%A1n" title="Ampurdán">Ampurdán</a> o la <a href="/wiki/Guajona" title="Guajona">Guajona</a> en Cantabria. En el teatro del siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XVII</span> aparecen obras donde los fantasmas tienen un papel destacado: <i>Hamlet</i>, de <a href="/wiki/Shakespeare" class="mw-redirect" title="Shakespeare">Shakespeare</a>; <i>El caballero de Olmedo</i> y <i>El duque de Viseo</i> de <a href="/wiki/Lope_de_Vega" title="Lope de Vega">Lope de Vega</a> o <i>El burlador de Sevilla</i> de <a href="/wiki/Tirso_de_Molina" title="Tirso de Molina">Tirso de Molina</a>, quien se inspira a su vez en la <a href="/wiki/Leyenda" title="Leyenda">leyenda</a> de <a href="/wiki/El_convidado_de_piedra" title="El convidado de piedra">El convidado de piedra</a>. El tema se desarrolla generalmente dentro del género de la <a href="/wiki/Novela_g%C3%B3tica" class="mw-redirect" title="Novela gótica">novela gótica</a> o <a href="/wiki/Cuento_de_terror" title="Cuento de terror">cuento de terror</a>, un género que empezó con el <a href="/wiki/Romanticismo" title="Romanticismo">Romanticismo</a> a finales del siglo <span style="font-variant:small-caps;text-transform:lowercase">XVIII</span>, aun cuando fue en el XIX cuando encontró su verdadero desarrollo y máximo apogego con autores como <a href="/wiki/E.T.A._Hoffmann" class="mw-redirect" title="E.T.A. Hoffmann">E.T.A. Hoffmann</a>, <a href="/wiki/Edgar_Allan_Poe" title="Edgar Allan Poe">Edgar Allan Poe</a>, Jean-Charles Emmanuel Nodier y <a href="/wiki/Sheridan_Le_Fanu" title="Sheridan Le Fanu">Sheridan Le Fanu</a>. Escribieron novelas góticas con relatos de fantasmas <a href="/wiki/Horace_Walpole" title="Horace Walpole">Horace Walpole</a> (<i>El castillo de Otranto</i>, 1764), <a href="/wiki/Matthew_G._Lewis" class="mw-redirect" title="Matthew G. Lewis">Matthew G. Lewis</a> (<i>El monje</i>, 1794) y <a href="/wiki/Charles_Maturin" title="Charles Maturin">Charles Maturin</a> (<i>Melmoth el errabundo</i>). En 1887 <a href="/wiki/Oscar_Wilde" title="Oscar Wilde">Oscar Wilde</a> escribe <a href="/wiki/El_fantasma_de_Canterville" title="El fantasma de Canterville">El fantasma de Canterville</a>. </p><p>Posrománticos son <a href="/wiki/Gustavo_Adolfo_B%C3%A9cquer" title="Gustavo Adolfo Bécquer">Gustavo Adolfo Bécquer</a>, <a href="/wiki/Guy_de_Maupassant" title="Guy de Maupassant">Guy de Maupassant</a>, <a href="/wiki/M._R._James" title="M. R. James">M. R. James</a>, <a href="/wiki/R._L._Stevenson" class="mw-redirect" title="R. L. Stevenson">R. L. Stevenson</a>, <a href="/wiki/Lafcadio_Hearn" title="Lafcadio Hearn">Lafcadio Hearn</a>, <a href="/wiki/Henry_James" title="Henry James">Henry James</a>, <a href="/wiki/Edith_Wharton" title="Edith Wharton">Edith Wharton</a>, <a href="/wiki/Algernon_Blackwood" title="Algernon Blackwood">Algernon Blackwood</a>, <a href="/wiki/Arthur_Machen" title="Arthur Machen">Arthur Machen</a>, <a href="/wiki/M._P._Shiel" title="M. P. Shiel">M. P. Shiel</a>, etcétera. Se acercaron al género con mayor o menor fortuna <a href="/wiki/Emilia_Pardo_Baz%C3%A1n" title="Emilia Pardo Bazán">Emilia Pardo Bazán</a>, <a href="/wiki/Richmal_Crompton" title="Richmal Crompton">Richmal Crompton</a>, <a href="/wiki/E._F._Benson" title="E. F. Benson">E. F. Benson</a>, <a href="/w/index.php?title=William_F._Harvey&action=edit&redlink=1" class="new" title="William F. Harvey (aún no redactado)">William F. Harvey</a>, <a href="/wiki/Richard_Middleton" title="Richard Middleton">Richard Middleton</a>, <a href="/wiki/W._Somerset_Maugham" title="W. Somerset Maugham">W. Somerset Maugham</a>, <a href="/wiki/Elizabeth_Bowen" title="Elizabeth Bowen">Elizabeth Bowen</a>, <a href="/wiki/Robert_Aickman" title="Robert Aickman">Robert Aickman</a>, <a href="/wiki/May_Sinclair" title="May Sinclair">May Sinclair</a>, <a href="/w/index.php?title=Walter_de_La_Mare&action=edit&redlink=1" class="new" title="Walter de La Mare (aún no redactado)">Walter de La Mare</a>, <a href="/wiki/Thomas_Burke" class="mw-redirect" title="Thomas Burke">Thomas Burke</a>, <a href="/wiki/A._E._Coppard" title="A. E. Coppard">A. E. Coppard</a>, <a href="/wiki/Charles_Williams" class="mw-disambig" title="Charles Williams">Charles Williams</a>, <a href="/wiki/Herbert_Russell_Wakefield" class="mw-redirect" title="Herbert Russell Wakefield">Herbert Russell Wakefield</a>, <a href="/w/index.php?title=Alfred_McClelland_Burrage&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alfred McClelland Burrage (aún no redactado)">Alfred McClelland Burrage</a>, <a href="/w/index.php?title=A._N._L._Munby&action=edit&redlink=1" class="new" title="A. N. L. Munby (aún no redactado)">A. N. L. Munby</a>, <a href="/w/index.php?title=Arthur_Gray&action=edit&redlink=1" class="new" title="Arthur Gray (aún no redactado)">Arthur Gray</a>, <a href="/w/index.php?title=Barry_Pain&action=edit&redlink=1" class="new" title="Barry Pain (aún no redactado)">Barry Pain</a>, <a href="/w/index.php?title=Christopher_Woodforde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Christopher Woodforde (aún no redactado)">Christopher Woodforde</a>, <a href="/w/index.php?title=E._G._Swain&action=edit&redlink=1" class="new" title="E. G. Swain (aún no redactado)">E. G. Swain</a>, <a href="/wiki/Hugh_Walpole" title="Hugh Walpole">Hugh Walpole</a>, <a href="/wiki/John_Buchan" title="John Buchan">John Buchan</a>, <a href="/w/index.php?title=L._T._C._Rolt&action=edit&redlink=1" class="new" title="L. T. C. Rolt (aún no redactado)">L. T. C. Rolt</a>, <a href="/w/index.php?title=Simon_Raven&action=edit&redlink=1" class="new" title="Simon Raven (aún no redactado)">Simon Raven</a>, <a href="/wiki/Terence_H._White" class="mw-redirect" title="Terence H. White">Terence H. White</a>, <a href="/wiki/V._S._Pritchett" class="mw-redirect" title="V. S. Pritchett">V. S. Pritchett</a>, <a href="/wiki/Omar_P%C3%A9rez_Santiago" title="Omar Pérez Santiago">Omar Pérez Santiago</a> (<i>Allende, el retorno</i>, 2013) y <a href="/wiki/L._P._Hartley" title="L. P. Hartley">L. P. Hartley</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Comunicación_con_fantasmas"><span id="Comunicaci.C3.B3n_con_fantasmas"></span>Comunicación con fantasmas</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=17" title="Editar sección: Comunicación con fantasmas"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Houdini_and_Lincoln.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Houdini_and_Lincoln.jpg/220px-Houdini_and_Lincoln.jpg" decoding="async" width="220" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Houdini_and_Lincoln.jpg/330px-Houdini_and_Lincoln.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Houdini_and_Lincoln.jpg/440px-Houdini_and_Lincoln.jpg 2x" data-file-width="752" data-file-height="722" /></a><figcaption><a href="/wiki/Houdini" class="mw-redirect" title="Houdini">Houdini</a> demuestra cómo un fotógrafo puede producir fraudulentamente "<a href="/wiki/Fotograf%C3%ADa_espiritual" title="Fotografía espiritual">fotografías de espíritus</a>" que documenten la aparición e interacción social con individuos fallecidos.<sup id="cite_ref-23" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​</figcaption></figure> <p>A medida que el hombre moderno ha ido desarrollando nuevas <a href="/wiki/Tecnolog%C3%ADas_de_la_informaci%C3%B3n_y_comunicaci%C3%B3n" class="mw-redirect" title="Tecnologías de la información y comunicación">tecnologías de comunicación</a>, los interesados en obtener <a href="/wiki/Informaci%C3%B3n" title="Información">información</a> de fantasmas las han usado y así se habla de <a href="/wiki/Psicofon%C3%ADa" title="Psicofonía">psicofonías</a> o grabaciones sonoras en las que supuestamente se oye la voz o los movimientos de algún difunto, o de <a href="/w/index.php?title=Psicoim%C3%A1genes&action=edit&redlink=1" class="new" title="Psicoimágenes (aún no redactado)">psicoimágenes</a>, imágenes estáticas o en movimiento en las que presuntamente puede distinguirse alguna presencia fantasmal. </p><p>Sin embargo, quienes pretenden justificar la existencia de otro mundo y la posible comunicación con el mismo deben justificar primero por qué casi todas las manifestaciones espirituales suelen reducirse a manifestaciones psicológicas de <a href="/wiki/Enga%C3%B1o" class="mw-disambig" title="Engaño">engaño</a> o <a href="/wiki/Autoenga%C3%B1o" title="Autoengaño">autoengaño</a>, o <a href="/wiki/Fraude" title="Fraude">fraudes</a>, como con devastadora frecuencia han demostrado ilusionistas expertos como <a href="/wiki/Harry_Houdini" title="Harry Houdini">Harry Houdini</a>, <a href="/wiki/James_Randi" title="James Randi">James Randi</a> o <a href="/wiki/Criss_Angel" title="Criss Angel">Criss Angel</a>, quienes saben desde luego que lo que ocurre en nuestra mente es de factura mucho más simple que lo que ocurre en la realidad fuera de ella. Algunos tipos de <a href="/wiki/Alucinaci%C3%B3n" title="Alucinación">alucinación</a>, como la <a href="/wiki/Alucinaci%C3%B3n_hipnop%C3%B3mpica" title="Alucinación hipnopómpica">hipnopómpica</a> o la <a href="/wiki/Alucinaci%C3%B3n_hipnag%C3%B3gica" title="Alucinación hipnagógica">hipnagógica</a>, la <a href="/wiki/Par%C3%A1lisis_del_sue%C3%B1o" title="Parálisis del sueño">parálisis del sueño</a>, los síntomas de una <a href="/wiki/Esquizofrenia" title="Esquizofrenia">esquizofrenia</a> o determinados tipos de <a href="/wiki/Epilepsia" title="Epilepsia">epilepsia</a> no diagnosticadas, el fenómeno del <a href="/wiki/Sue%C3%B1o_l%C3%BAcido" title="Sueño lúcido">sueño lúcido</a> o falso despertar, la <a href="/wiki/Pareidolia" title="Pareidolia">pareidolia</a>, la <a href="/wiki/Apofenia" title="Apofenia">apofenia</a>, el uso de <a href="/wiki/Droga" title="Droga">drogas</a> <a href="/wiki/Ente%C3%B3geno" title="Enteógeno">enteógenas</a> y sustancias psicotrópicas que creen falsos recuerdos, los <a href="/wiki/Fuegos_fatuos" class="mw-redirect" title="Fuegos fatuos">fuegos fatuos</a> pueden explicar la mayoría de los casos, por no hablar del <i>espíritu</i> lúdico de las bromas y los citados, groseros y mezquinos intereses económicos, que pueden apoyar, magnificar y converger sobre las anteriores explicaciones, que se acumulan sobre la necesidad de <a href="/wiki/Religi%C3%B3n" title="Religión">religión</a> y de <a href="/wiki/Fe" title="Fe">fe</a> ultraterrena, un <a href="/wiki/Meme" class="mw-disambig" title="Meme">meme</a> antropológico desarrollado en el <a href="/wiki/Ser_humano" class="mw-redirect" title="Ser humano">ser humano</a> por la <a href="/wiki/Selecci%C3%B3n_natural" title="Selección natural">selección natural</a> como ventaja para la supervivencia gregaria. </p><p>Esto no basta para desanimar, sin embargo, a quienes creen en alguna manifestación divina o macabra que es una liberación de energía del cuerpo, esto es, una "evolución" de esta vida terrenal hacia otra en un mundo ultraterreno, y hay caos desconcertantes de <a href="/wiki/Clarividencia" title="Clarividencia">clarividencia</a> y <a href="/wiki/Percepci%C3%B3n_extrasensorial" title="Percepción extrasensorial">percepción extrasensorial</a> que aún aguardan explicación satisfactoria. </p><p>Algunos intentos no escépticos de resolver racionalmente estos fenómenos han sido formulados por físicos como <a href="/wiki/Roger_Penrose" title="Roger Penrose">Roger Penrose</a>, quienes creen posible la transmisión de información nerviosa mediante corrientes cuánticas a nivel subatómico que pueden ser amplificadas mediante los <a href="/wiki/Microt%C3%BAbulo" title="Microtúbulo">microtúbulos</a> existentes en las neuronas; además, la insólita <a href="/wiki/L%C3%B3gica_cu%C3%A1ntica" title="Lógica cuántica">lógica cuántica</a> permite distorsiones temporales que pueden causar la duplicación del presente o <a href="/wiki/Bilocaci%C3%B3n" title="Bilocación">bilocación</a>, y esto explicaría muchos de los fenómenos paranormales de transmisión de información, como expone en su <i>Las sombras de la mente: hacia una compresión científica de la consciencia</i> (Barcelona: Editorial Crítica, 1996). Explicaciones científicas concurrentes han sido formuladas por <a href="/wiki/Stuart_Hameroff" title="Stuart Hameroff">Stuart Hameroff</a> o recogidas empíricamente por <a href="/wiki/Raymond_Moody" title="Raymond Moody">Raymond Moody</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Existencia_de_fantasmas">Existencia de fantasmas</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=18" title="Editar sección: Existencia de fantasmas"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Union_Graveyard_III.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Union_Graveyard_III.jpg/250px-Union_Graveyard_III.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Union_Graveyard_III.jpg/330px-Union_Graveyard_III.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Union_Graveyard_III.jpg/500px-Union_Graveyard_III.jpg 2x" data-file-width="7360" data-file-height="4912" /></a><figcaption>El Cementerio de <a href="/wiki/Easton_(Connecticut)" title="Easton (Connecticut)">Easton</a>, (<a href="/wiki/Connecticut" title="Connecticut">Connecticut</a>, <a href="/wiki/Estados_Unidos" title="Estados Unidos">Estados Unidos</a>) es el origen de la leyenda de la <a href="/wiki/Dama_de_blanco" title="Dama de blanco">Dama de blanco</a>.</figcaption></figure> <p>En 2003, el psicólogo británico <a href="/wiki/Richard_Wiseman" title="Richard Wiseman">Richard Wiseman</a> (n. 1966) y sus colaboradores investigaron <a href="/wiki/Casas_encantadas" class="mw-redirect" title="Casas encantadas">casas encantadas</a> con sujetos bajo condiciones controladas, y concluyeron que la reputación de esos lugares juega un papel relevante en la producción de las experiencias y la existencia de ciertos tipos de campos electromagnéticos podría influir sobre algunas variables psicológicas, como también el paso de estancias bien iluminadas a otras oscuras puede provocar percepciones habituales en situación de <a href="/wiki/Privaci%C3%B3n_sensorial" title="Privación sensorial">privación sensorial</a>. Sin embargo la hipótesis de los efectos de campos electromagnéticos sobre la generación de fantasmas es puesta en duda por científicos como <a href="/wiki/Steven_Novella" title="Steven Novella">Steven Novella</a> por no haber evidencia suficiente.<sup id="cite_ref-24" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ En general, las casas no prueban la existencia de fantasmas, sino cómo cierta gente responde a situaciones triviales bajo el influjo de la publicidad y la predisposición.<sup id="cite_ref-25" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ </p><p>El ojo humano está formado por <a href="/wiki/Humor_v%C3%ADtreo" title="Humor vítreo">humor vítreo</a> el cual es un líquido y como tal, puede ser sensible a las ondas del <a href="/wiki/Infrasonido" title="Infrasonido">infrasonido</a>. Este líquido puede generar imágenes falsas (como las <a href="/wiki/Miodesopsia" class="mw-redirect" title="Miodesopsia">miodesopsias</a>). El ser humano puede oír sonidos de entre 20  y 20 000 <a href="/wiki/Hercios" class="mw-redirect" title="Hercios">hercios</a>. Los sonidos de menos de 20 Hz se llaman <a href="/wiki/Infrasonido" title="Infrasonido">infrasonidos</a> y pueden atravesar partes sólidas. Así, en 1998, Vic Tandy (investigador de la <a href="/wiki/Universidad_de_Coventry" title="Universidad de Coventry">Universidad de Coventry</a>) explicó cómo los infrasonidos podrían producir la impresión concreta de "sitios embrujados". Demostró que los infrasonidos provocaban una percepción de movimientos a los costados del campo visual. Esta falsa percepción podía ser provocada por un ventilador. Los ventiladores giran a 300 <a href="/wiki/Revoluciones_por_minuto" class="mw-redirect" title="Revoluciones por minuto">RPM</a> (revoluciones por minuto), lo que equivale a 5 revoluciones por segundo o 5 Hz. Incidentalmente, el extractor de la sala en la cual Tandy notó esos fenómenos era rapidísimo, de 1139 RPM (o 18,98 Hz).<sup id="cite_ref-26" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ Además, la longitud de la sala en la cual Tandy notó esos fenómenos era una <a href="/w/index.php?title=Fracci%C3%B3n_(matem%C3%A1tica)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fracción (matemática) (aún no redactado)">fracción</a> unitaria de la <a href="/wiki/Longitud_de_onda" title="Longitud de onda">longitud de onda</a> que provocaba el ventilador, por lo que provocaría una <a href="/wiki/Onda_estacionaria" title="Onda estacionaria">onda estacionaria</a> y tal onda, al resonar en el <a href="/wiki/Humor_v%C3%ADtreo" title="Humor vítreo">humor vítreo</a> de los ojos humanos, induciría <a href="/wiki/Ilusiones_%C3%B3pticas" class="mw-redirect" title="Ilusiones ópticas">ilusiones ópticas</a> consideradas por algunos como "fantasmas".<sup id="cite_ref-27" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Investigaciones_científicas"><span id="Investigaciones_cient.C3.ADficas"></span>Investigaciones científicas</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=19" title="Editar sección: Investigaciones científicas"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Archivo:Vitoria_-_Graffiti_%26_Murals_0995.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Vitoria_-_Graffiti_%26_Murals_0995.JPG/200px-Vitoria_-_Graffiti_%26_Murals_0995.JPG" decoding="async" width="200" height="234" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Vitoria_-_Graffiti_%26_Murals_0995.JPG/300px-Vitoria_-_Graffiti_%26_Murals_0995.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Vitoria_-_Graffiti_%26_Murals_0995.JPG/400px-Vitoria_-_Graffiti_%26_Murals_0995.JPG 2x" data-file-width="960" data-file-height="1124" /></a><figcaption>Mural con imagen de la película <i><a href="/wiki/Los_cazafantasmas" title="Los cazafantasmas">Los cazafantasmas</a></i>. Hoy en día los fantasmas forman parte de la <a href="/wiki/Cultura_popular" title="Cultura popular">cultura popular</a> y se han realizado numerosas las representaciones cinematográficas sobre ellos, llegando a tener su propio género: <a href="/wiki/Anexo:Pel%C3%ADculas_sobre_fantasmas" title="Anexo:Películas sobre fantasmas">Películas sobre fantasmas</a></figcaption></figure> <p>En el año 2014, investigadores de la Escuela Politécnica de <a href="/wiki/Lausana" title="Lausana">Lausana</a>, <a href="/wiki/Suiza" title="Suiza">Suiza</a>, obtuvieron evidencia científica que sustenta una explicación biológica para la "sensación de una presencia sobrenatural", a la vez que lograron replicarla en un laboratorio, al utilizar un robot para interferir con las entradas sensoriomotoras del cerebro de varios voluntarios. Algunos participantes, al ser confrontados con sensaciones sensoriomotrices contradictorias, reportaron "sentir la presencia hasta de cuatro fantasmas". Cubriendo los ojos de los participantes, se les pidió que realizaran movimientos con sus manos frente al cuerpo, mientras un robot reproducía sus movimientos y al mismo tiempo tocaba sus espaldas. Al introducir un retraso entre el movimiento y el toque del robot, se creó una percepción espacial distorsionada, que fue percibida como una presencia fantasmal. Mediante una resonancia magnética nuclear, se pudo determinar que los cerebros de los sujetos estaban experimentando una interferencia en regiones asociadas a la autoconsciencia y la posición espacial. </p><p>Los investigadores demostraron que la sensación de una presencia fantasmal es causada por lesiones en tres regiones ubicadas en el cerebro a nivel de la corteza frontoparietal, las cuales se pueden observar en pacientes esquizofrénicos, o en pacientes sanos expuestos a situaciones extraordinarias. De igual forma, el estudio explicó que la ilusión de percibir una presencia fantasmal es provocada por una <a href="/wiki/Propiocepci%C3%B3n" title="Propiocepción">propiocepción</a> distorsionada, percibiendo al propio cuerpo como un "otro" en lugar de "sí mismo".<sup id="cite_ref-28" class="mw-references reference separada"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>​ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Véase_también"><span id="V.C3.A9ase_tambi.C3.A9n"></span>Véase también</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=20" title="Editar sección: Véase también"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="columns" style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2;"> <ul><li><a href="/wiki/Tulpa" title="Tulpa">Tulpa</a></li> <li><a href="/wiki/Festival_de_los_fantasmas" title="Festival de los fantasmas">Festival de los fantasmas</a></li> <li><a href="/wiki/Anexo:Lugares_encantados" title="Anexo:Lugares encantados">Anexo:Lugares encantados</a></li> <li><a href="/wiki/Parapsicolog%C3%ADa" title="Parapsicología">Parapsicología</a></li> <li><a href="/wiki/Espiritismo" title="Espiritismo">Espiritismo</a></li> <li><a href="/wiki/Exorcismo" title="Exorcismo">Exorcista</a></li> <li><a href="/wiki/Ser_espiritual" class="mw-redirect" title="Ser espiritual">Ser espiritual</a></li> <li><a href="/wiki/Doppelg%C3%A4nger" title="Doppelgänger">Doppelgänger</a></li> <li><a href="/wiki/Hitodama" title="Hitodama">Hitodama</a></li> <li><a href="/wiki/Ouija" class="mw-redirect" title="Ouija">Ouija</a></li> <li><a href="/wiki/Sobrenatural" title="Sobrenatural">Supernatural</a></li> <li><a href="/wiki/Par%C3%A1lisis_del_sue%C3%B1o" title="Parálisis del sueño">Parálisis del sueño</a></li> <li><a href="/wiki/Halloween" title="Halloween">Halloween</a></li> <li><a href="/wiki/Anexo:Pel%C3%ADculas_sobre_fantasmas" title="Anexo:Películas sobre fantasmas">Anexo:Películas sobre fantasmas</a></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notas_y_referencias">Notas y referencias</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=21" title="Editar sección: Notas y referencias"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="listaref" style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; list-style-type: decimal;"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">Hole, pp. 150–163</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFCohen,_Daniel1984" class="citation libro">Cohen, Daniel (1984). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230814112355/https://books.google.com/books?id=5lcMRQryEQMC"><i>The encyclopedia of ghosts</i></a>. Dodd, Mead. p. 8. <small><a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Especial:FuentesDeLibros/978-0-396-08308-5" title="Especial:FuentesDeLibros/978-0-396-08308-5">978-0-396-08308-5</a></small>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=5lcMRQryEQMC">el original</a> el 14 de agosto de 2023<span class="reference-accessdate">. Consultado el 14 de marzo de 2016</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.au=Cohen%2C+Daniel&rft.aulast=Cohen%2C+Daniel&rft.btitle=The+encyclopedia+of+ghosts&rft.date=1984&rft.genre=book&rft.isbn=978-0-396-08308-5&rft.pages=8&rft.pub=Dodd%2C+Mead&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D5lcMRQryEQMC&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFMichael_Lipka2015-10-30" class="citation web">Michael Lipka (30 de octubre de 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190209124605/http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/10/30/18-of-americans-say-theyve-seen-a-ghost/">«18% of Americans say they've seen a ghost»</a>. Pew. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/10/30/18-of-americans-say-theyve-seen-a-ghost/">el original</a> el 9 de febrero de 2019<span class="reference-accessdate">. Consultado el 7 de febrero de 2019</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.au=Michael+Lipka&rft.aulast=Michael+Lipka&rft.btitle=18%25+of+Americans+say+they%27ve+seen+a+ghost&rft.date=2015-10-30&rft.genre=book&rft.pub=Pew&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pewresearch.org%2Ffact-tank%2F2015%2F10%2F30%2F18-of-americans-say-theyve-seen-a-ghost%2F&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-Bunge1998-4"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Bunge1998_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Bunge1998_4-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/Mario_Bunge" title="Mario Bunge">Bunge, Mario</a>. <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=oX84XOf-T68C&pg=PA178">Philosophy of Science: From Problem to Theory</a> <span class="broken-link"></span> <span class="plainlinks" style="background-color: var(--background-color-warning-subtle,lightyellow); color: var(--color-base, #202122); font-size:85%">(<a href="/wiki/Ayuda:C%C3%B3mo_recuperar_un_enlace_roto" title="Ayuda:Cómo recuperar un enlace roto">enlace roto</a> disponible en <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230814112345/https://books.google.com/books?id=oX84XOf-T68C&pg=PA178">este archivo</a>).</span></i>. Transaction Publishers; 1998. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Especial:FuentesDeLibros/978-1-4128-2423-1" title="Especial:FuentesDeLibros/978-1-4128-2423-1">978-1-4128-2423-1</a>. p. 178–.</span> </li> <li id="cite_note-Regal2009-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Regal2009_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Regal2009_5-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFRegal,_Brian2009-10-15" class="citation libro"><a href="/w/index.php?title=Brian_Regal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Brian Regal (aún no redactado)">Regal, Brian</a> (15 de octubre de 2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230814122347/https://books.google.com/books?id=c6PACQAAQBAJ&pg=PA75"><i>Pseudoscience: A Critical Encyclopedia</i></a>. ABC-CLIO. pp. 75-77. <small><a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Especial:FuentesDeLibros/978-0-313-35508-0" title="Especial:FuentesDeLibros/978-0-313-35508-0">978-0-313-35508-0</a></small>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=c6PACQAAQBAJ&pg=PA75">el original</a> el 14 de agosto de 2023<span class="reference-accessdate">. Consultado el 9 de julio de 2017</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.au=Regal%2C+Brian&rft.aulast=Regal%2C+Brian&rft.btitle=Pseudoscience%3A+A+Critical+Encyclopedia&rft.date=2009-10-15&rft.genre=book&rft.isbn=978-0-313-35508-0&rft.pages=75-77&rft.pub=ABC-CLIO&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dc6PACQAAQBAJ%26pg%3DPA75&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFRafordNovember_2010" class="citation web"><a href="/w/index.php?title=Benjamin_Radford&action=edit&redlink=1" class="new" title="Benjamin Radford (aún no redactado)">Raford, Benjamin</a> (November 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190328142040/https://www.csicop.org/si/show/ghost-hunting_mistakes_science_and_pseudoscience_in_ghost_investigations">«Ghost-Hunting Mistakes: Science and Pseudoscience in Ghost Investigations»</a>. <a href="/wiki/Committee_for_Skeptical_Inquiry" class="mw-redirect" title="Committee for Skeptical Inquiry">Committee for Skeptical Inquiry</a>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.csicop.org/si/show/ghost-hunting_mistakes_science_and_pseudoscience_in_ghost_investigations">el original</a> el 28 de marzo de 2019<span class="reference-accessdate">. Consultado el 8 de julio de 2017</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.au=Raford%2C+Benjamin&rft.aufirst=Benjamin&rft.aulast=Raford&rft.btitle=Ghost-Hunting+Mistakes%3A+Science+and+Pseudoscience+in+Ghost+Investigations&rft.date=November+2010&rft.genre=book&rft.pub=Committee+for+Skeptical+Inquiry&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.csicop.org%2Fsi%2Fshow%2Fghost-hunting_mistakes_science_and_pseudoscience_in_ghost_investigations&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFLevyLevy30_October_2015" class="citation web">Levy, Rob; Levy, Stephanie (30 October 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180925105818/http://theconversation.com/hearing-ghost-voices-relies-on-pseudoscience-and-fallibility-of-human-perception-48160">«Hearing ghost voices relies on pseudoscience and fallibility of human perception»</a>. <i><a href="/wiki/The_Conversation_(website)" class="mw-redirect" title="The Conversation (website)">The Conversation</a></i>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="https://theconversation.com/hearing-ghost-voices-relies-on-pseudoscience-and-fallibility-of-human-perception-48160">el original</a> el 25 September 2018<span class="reference-accessdate">. Consultado el 8 July 2017</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.atitle=Hearing+ghost+voices+relies+on+pseudoscience+and+fallibility+of+human%26nbsp%3Bperception&rft.au=Levy%2C+Rob&rft.au=Levy%2C+Stephanie&rft.aufirst=Rob&rft.aulast=Levy&rft.date=30+October+2015&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Conversation&rft_id=http%3A%2F%2Ftheconversation.com%2Fhearing-ghost-voices-relies-on-pseudoscience-and-fallibility-of-human-perception-48160&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFRadford" class="citation web"><a href="/w/index.php?title=Benjamin_Radford&action=edit&redlink=1" class="new" title="Benjamin Radford (aún no redactado)">Radford, Benjamin</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190508041605/https://www.livescience.com/26697-are-ghosts-real.html">«Are Ghosts Real?— Evidence Has Not Materialized»</a>. <i><a href="/w/index.php?title=Live_Science&action=edit&redlink=1" class="new" title="Live Science (aún no redactado)">Live Science</a></i>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.livescience.com/26697-are-ghosts-real.html">el original</a> el 8 de mayo de 2019<span class="reference-accessdate">. Consultado el 8 July 2017</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.atitle=Are+Ghosts+Real%3F%E2%80%94+Evidence+Has+Not+Materialized&rft.au=Radford%2C+Benjamin&rft.aufirst=Benjamin&rft.aulast=Radford&rft.genre=article&rft.jtitle=Live+Science&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.livescience.com%2F26697-are-ghosts-real.html&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-:0-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:0_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFRaetsch2005" class="citation libro">Raetsch, Ch. (2005). <i>The encyclopedia of psychoactive plants: ethnopharmacology and its applications</i>. US: Park Street Press. pp. 277-282.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.au=Raetsch%2C+Ch.&rft.aufirst=Ch.&rft.aulast=Raetsch&rft.btitle=The+encyclopedia+of+psychoactive+plants%3A+ethnopharmacology+and+its+applications&rft.date=2005&rft.genre=book&rft.pages=277-282&rft.pub=US%3A+Park+Street+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20151112115547/https://www.alzheimers.org.uk/site/scripts/news_article.php?newsID=2300">«Study suggests link between long-term use of anticholinergics and dementia risk»</a>. <a href="/w/index.php?title=Alzheimer%27s_Society&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alzheimer's Society (aún no redactado)">Alzheimer's Society</a>. 26 de enero de 2015. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.alzheimers.org.uk/site/scripts/news_article.php?newsID=2300">el original</a> el 12 de noviembre de 2015<span class="reference-accessdate">. Consultado el 17 de febrero de 2015</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.btitle=Study+suggests+link+between+long-term+use+of+anticholinergics+and+dementia+risk&rft.date=2015-01-26&rft.genre=book&rft.pub=Alzheimer%27s+Society&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.alzheimers.org.uk%2Fsite%2Fscripts%2Fnews_article.php%3FnewsID%3D2300&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">A case of progressive posterior cortical atrophy (PCA) with vivid hallucination: are some ghost tales vivid hallucinations in normal people? Furuya et al.</span> </li> <li id="cite_note-Mian2019-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Mian2019_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFMianJanuary_2019" class="citation publicación">Mian, Razs (January 2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6411327">«Visual Hallucinations from Zolpidem Use for the Treatment of Hospital Insomnia in a Septuagenarian»</a>. <i>Cureus</i> <b>11</b> (1): e3848. <small><a href="/wiki/ISSN" class="mw-redirect" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//portal.issn.org/resource/issn/2168-8184">2168-8184</a></small>. <small><a href="/wiki/PubMed_Central" title="PubMed Central">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6411327">6411327</a></small>. <small><a href="/wiki/PubMed_Identifier" class="mw-redirect" title="PubMed Identifier">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30891388">30891388</a></small>. <small><a href="/wiki/Digital_object_identifier" class="mw-redirect" title="Digital object identifier">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.7759%2Fcureus.3848">10.7759/cureus.3848</a></small>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.atitle=Visual+Hallucinations+from+Zolpidem+Use+for+the+Treatment+of+Hospital+Insomnia+in+a+Septuagenarian&rft.au=Mian%2C+Razs&rft.aufirst=Razs&rft.aulast=Mian&rft.date=January+2019&rft.genre=article&rft.issn=2168-8184&rft.issue=1&rft.jtitle=Cureus&rft.pages=e3848&rft.volume=11&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6411327&rft_id=info%3Adoi%2F10.7759%2Fcureus.3848&rft_id=info%3Apmc%2F6411327&rft_id=info%3Apmid%2F30891388&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFOdd30_October_2009" class="citation web">Odd, The Body (30 October 2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190404203030/https://www.nbcnews.com/health/body-odd/see-ghosts-there-may-be-medical-reason-f1C9926902">«See ghosts? There may be a medical reason»</a>. <i>NBC News</i>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nbcnews.com/health/body-odd/see-ghosts-there-may-be-medical-reason-f1C9926902">el original</a> el 4 April 2019<span class="reference-accessdate">. Consultado el 7 October 2019</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.atitle=See+ghosts%3F+There+may+be+a+medical+reason&rft.au=Odd%2C+The+Body&rft.aufirst=The+Body&rft.aulast=Odd&rft.date=30+October+2009&rft.genre=article&rft.jtitle=NBC+News&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nbcnews.com%2Fhealth%2Fbody-odd%2Fsee-ghosts-there-may-be-medical-reason-f1C9926902&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-Kirby-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kirby_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFKirby,_R.S.1804" class="citation libro">Kirby, R.S. (1804). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ggMhkDz-33EC&pg=PA65">«The Hammersmith Ghosts»</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231024084902/https://books.google.com/books?id=ggMhkDz-33EC&pg=PA65#v=onepage&q&f=false"><i>Kirby's Wonderful and Scientific Museum</i></a>. pp. 65-79. Archivado desde el original<span style="font-size:100%" class="error citation-comment"><code>|urlarchivo=</code> requiere <code>|url=</code> (<a href="/wiki/Ayuda:Errores_en_las_referencias#archive_missing_url" title="Ayuda:Errores en las referencias">ayuda</a>)</span> el 24 de octubre de 2023<span class="reference-accessdate">. Consultado el 14 de marzo de 2016</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.atitle=Kirby%27s+Wonderful+and+Scientific+Museum&rft.au=Kirby%2C+R.S.&rft.aulast=Kirby%2C+R.S.&rft.btitle=The+Hammersmith+Ghosts&rft.date=1804&rft.genre=bookitem&rft.pages=65-79&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DggMhkDz-33EC%26pg%3DPA65&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">Texto original: <i>Et mihi discendi et tibi docendi facultatem otium praebet. igitur perquam velim scire, esse phantasmata et habere propriam figuram numenque aliquod putes an inania et vana ex metu nostro imaginem accipere...</i> (Plin. Ep. VII, 27, 1)</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">Feijoo, B. J., <i><a href="/wiki/Teatro_cr%C3%ADtico_universal" title="Teatro crítico universal">Teatro crítico universal</a></i>, tomo tercero, discurso cuarto, <i>Duendes y Espíritus familiares</i>, 1729.</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text">Dietrich Georg Kieser, <i>System des Tellurismus oder thierischen Magnetismus, ein Handbuch für Naturforscher und Aerzte</i>, Leipzig: F. S. Herbig, 1822.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150122213017/http://hedatuz.euskomedia.org/1696/1/08023032.pdf">«Croyances à propos des âme en peine au village de Bermeo par Anton Erko»</a> <span style="color:var(--color-subtle, #555 );">(en francés)</span>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="http://hedatuz.euskomedia.org/1696/1/08023032.pdf">el original</a> el 22 de enero de 2015<span class="reference-accessdate">. Consultado el 29 de noviembre de 2012</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.btitle=Croyances+%C3%A0+propos+des+%C3%A2me+en+peine+au+village+de+Bermeo+par+Anton+Erko&rft.genre=book&rft_id=http%3A%2F%2Fhedatuz.euskomedia.org%2F1696%2F1%2F08023032.pdf&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.analysebrassens.com/?page=texte&id=137&%23">«Chanson de Georges Brassens: Les patriotes, Quant à nos trépassés, s'ils ont tous l'âme en peine...»</a> <span style="color:var(--color-subtle, #555 );">(en francés)</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.btitle=Chanson+de+Georges+Brassens%3A+Les+patriotes%2C+Quant+%C3%A0+nos+tr%C3%A9pass%C3%A9s%2C+s%27ils+ont+tous+l%27%C3%A2me+en+peine...&rft.genre=book&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.analysebrassens.com%2F%3Fpage%3Dtexte%26id%3D137%26%2523&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131112172654/http://drarknillion.foroactivos.net/t51-teoria-sobre-fantasmas">«Copia archivada»</a>. Archivado desde <a rel="nofollow" class="external text" href="http://drarknillion.foroactivos.net/t51-teoria-sobre-fantasmas">el original</a> el 12 de noviembre de 2013<span class="reference-accessdate">. Consultado el 12 de noviembre de 2013</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.btitle=Copia+archivada&rft.genre=book&rft_id=http%3A%2F%2Fdrarknillion.foroactivos.net%2Ft51-teoria-sobre-fantasmas&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Cf.</i> Rossana, "Fantasmas de los muertos III", en <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.profesorarossana.com/fantasmas-III-parte.php">http://www.profesorarossana.com/fantasmas-III-parte.php</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110915110908/http://www.profesorarossana.com/fantasmas-III-parte.php">Archivado</a> el 15 de septiembre de 2011 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. consultado el 3 de septiembre de 2001, 21:54.</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Cf.</i> José Antonio Fortea, <i>Summa daemoniaca</i>, México: Imprenta Gama, 2003, p. 316, cuestión 138.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">En <i>Houdini and the ghost of Abraham Lincoln</i>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://memory.loc.gov/cgi-bin/query/r?ammem/varstg:@FIELD(NUMBER(3a27314))">Biblioteca del Congreso de Washington</a>; último acceso 3 de octubre de 2007.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFBenjunio_de_2017" class="citation noticia">Ben, Radford (junio de 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.csicop.org/si/show/los_campos_electromagneticos_pueden_crear_fantasmas">«Los campos electromagnéticos ¿pueden crear fantasmas?»</a>. <i>Skeptical Inquirer</i><span class="reference-accessdate">. Consultado el 3 de junio</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.atitle=Los+campos+electromagn%C3%A9ticos+%C2%BFpueden+crear+fantasmas%3F&rft.au=Ben%2C+Radford&rft.aufirst=Radford&rft.aulast=Ben&rft.date=junio+de+2017&rft.genre=article&rft.jtitle=Skeptical+Inquirer&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.csicop.org%2Fsi%2Fshow%2Flos_campos_electromagneticos_pueden_crear_fantasmas&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text">Richard Wiseman y otros (2003): «An investigation into alleged hauntings», artículo publicado en la revista <i>British Journal of Psychology</i>, 94, págs. 195-211; 2003.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text">La <a href="/wiki/Frecuencia" title="Frecuencia">frecuencia</a> de <a href="/wiki/Resonancia_(mec%C3%A1nica)" title="Resonancia (mecánica)">resonancia</a> que afecta al ojo humano es aproximadamente de 18 Hz según el informe 19770013810 de la <a href="/wiki/NASA" title="NASA">NASA</a>.<sup>[<i><a href="/wiki/Wikipedia:Verificabilidad" title="Wikipedia:Verificabilidad">cita requerida</a></i>]</sup></span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="broken-link"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://skepdic.com/infrasound.html,">«The ghost in the machine»</a></span> <span class="plainlinks" style="background-color: var(--background-color-warning-subtle,lightyellow); color: var(--color-base, #202122); font-size:85%">(<a href="/wiki/Ayuda:C%C3%B3mo_recuperar_un_enlace_roto" title="Ayuda:Cómo recuperar un enlace roto">enlace roto</a> disponible en <a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a>; véase el <a rel="nofollow" class="external text" href="//web.archive.org/web/*/http://skepdic.com/infrasound.html,">historial</a>, la <a rel="nofollow" class="external text" href="//web.archive.org/web/1/http://skepdic.com/infrasound.html,">primera versión</a> y la <a rel="nofollow" class="external text" href="//web.archive.org/web/2/http://skepdic.com/infrasound.html,">última</a>).</span> (‘el fantasma en la máquina’), artículo en inglés publicado en el sitio web Skeptic Dictionary (‘diccionario escéptico’).</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text"><span id="CITAREFBlanke17_de_noviembre_de_2014" class="citation publicación">Blanke, Olaf, et al (17 de noviembre de 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cell.com/current-biology/abstract/S0960-9822(14)01212-3">«Neurological and Robot-Controlled Induction of an Apparition»</a>. <i>Current Biology</i> <b>24</b> (22): 2681-2686. <small><a href="/wiki/ISSN" class="mw-redirect" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//portal.issn.org/resource/issn/0960-9822">0960-9822</a></small><span class="reference-accessdate">. Consultado el 1 de mayo de 2016</span>.</span><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3AFantasma&rft.atitle=Neurological+and+Robot-Controlled+Induction+of+an+Apparition&rft.au=Blanke%2C+Olaf%2C+et+al&rft.aufirst=Olaf%2C+et+al&rft.aulast=Blanke&rft.date=17+de+noviembre+de+2014&rft.genre=article&rft.issn=0960-9822&rft.issue=22&rft.jtitle=Current+Biology&rft.pages=2681-2686&rft.volume=24&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.cell.com%2Fcurrent-biology%2Fabstract%2FS0960-9822%2814%2901212-3&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografía"><span id="Bibliograf.C3.ADa"></span>Bibliografía</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=22" title="Editar sección: Bibliografía"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Richard_Wiseman" title="Richard Wiseman">Richard Wiseman</a>, <i>Deception and self-deception: Investigating Psychics</i>. Amherst, USA: Prometheus Press, 1997.</li> <li>Richard Wiseman, & C. Watt, <i>Parapsychology</i>. London, UK: Ashgate International Library of Psychology, 2005.</li> <li><a href="/w/index.php?title=G._N._M._Tyrrell&action=edit&redlink=1" class="new" title="G. N. M. Tyrrell (aún no redactado)">G. N. M. Tyrrell</a>, <i>Apariciones</i>, Buenos Aires: Editorial Paidós,1965.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Rainer_W._Klein&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rainer W. Klein (aún no redactado)">Rainer W. Klein</a>, <i>Espíritus fantasmas y otras apariciones.</i> Buenos Aires: Imaginador, 2004.</li> <li><a href="/wiki/Paloma_G%C3%B3mez_Borrero" title="Paloma Gómez Borrero">Paloma Gómez Borrero</a>, <i>Los fantasmas de Roma</i>, Barcelona: Plaza & Janés.</li> <li><a href="/wiki/Arthur_Schopenhauer" title="Arthur Schopenhauer">Arthur Schopenhauer</a>, <i>Ensayo sobre las visiones de fantasmas</i>, Madrid: Valdemar Ediciones, 1998.</li> <li>VV.AA. "Fantasmas y Poltergeist", Barcelona: Plaza & Janés Editores.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Mar%C3%ADa_Isabel_Gea_Ortigas&action=edit&redlink=1" class="new" title="María Isabel Gea Ortigas (aún no redactado)">María Isabel Gea Ortigas</a>, <i>Los fantasmas del Palacio de Linares</i>, La Librería.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Rafael_Casares&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rafael Casares (aún no redactado)">Rafael Casares</a> y <a href="/w/index.php?title=Juan_Arcos&action=edit&redlink=1" class="new" title="Juan Arcos (aún no redactado)">Juan Arcos</a>, <i>13 historias de fantasmas, casas encantadas y poltergeist: casos reales de Granada</i>, Granada, Editorial Comares.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Carlos_Ros&action=edit&redlink=1" class="new" title="Carlos Ros (aún no redactado)">Carlos Ros</a>, <i>Los fantasmas del Alcázar de Sevilla</i>, Editorial Castillejo.</li> <li>VV.AA., <i>Brujas, demonios y fantasmas en la literatura fantástica hispánica.</i> Lleida: Edicions Universitat de Lleida, 1999.</li> <li><a href="/wiki/Claude_Lecouteux" title="Claude Lecouteux">Claude Lecouteux</a>, <i>Fantasmas y aparecidos en la Edad Media</i>, Editorial José J. de Olañeta.</li> <li><a href="/wiki/Pierre_Le_Loyer" title="Pierre Le Loyer">Pierre Le Loyer</a>, <i>Quatre livres des spectres ou Apparitions et visions d'esprits, anges et démons se montrant sensiblement aux hommes</i>; París, 1605 ó 1608.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Francisco_Contreras_Gil&action=edit&redlink=1" class="new" title="Francisco Contreras Gil (aún no redactado)">Francisco Contreras Gil</a>, "Fantasmas ¿Hay alguien al otro lado?" (Edaf) y "Casas Encantadas. Cuando el misterio cobra forma" (Edaf)</li> <li>Alejandra Guzmán Almagro, <i>Fantasmas, apariciones y regresados del más allá</i>. Vitoria-Gasteiz / Buenos aires: Sans Soleil Ediciones, 2017.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Enlaces_externos">Enlaces externos</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fantasma&action=edit&section=23" title="Editar sección: Enlaces externos"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/40px-Commons-logo.svg.png 1.5x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span> <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a> alberga una categoría multimedia sobre <b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ghosts" class="extiw" title="commons:Category:Ghosts">Fantasma</a></b>.</li> <li><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/20px-Wiktionary-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/30px-Wiktionary-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/40px-Wiktionary-logo.svg.png 2x" data-file-width="370" data-file-height="350" /></span></span> <a href="/wiki/Wikcionario" title="Wikcionario">Wikcionario</a> tiene definiciones y otra información sobre <b><a href="https://es.wiktionary.org/wiki/fantasma" class="extiw" title="wikt:fantasma">fantasma</a></b>.</li> <li><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Spanish_Wikiquote.SVG/20px-Spanish_Wikiquote.SVG.png" decoding="async" width="12" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Spanish_Wikiquote.SVG/40px-Spanish_Wikiquote.SVG.png 2x" data-file-width="272" data-file-height="330" /></span></span> <a href="/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote">Wikiquote</a> alberga frases célebres de o sobre <b><a href="https://es.wikiquote.org/wiki/Fantasma" class="extiw" title="q:Fantasma">Fantasma</a></b>.</li></ul> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r161257576">.mw-parser-output .mw-authority-control{margin-top:1.5em}.mw-parser-output .mw-authority-control .navbox table{margin:0}.mw-parser-output .mw-authority-control .navbox hr:last-child{display:none}.mw-parser-output .mw-authority-control .navbox+.mw-mf-linked-projects{display:none}.mw-parser-output .mw-authority-control .mw-mf-linked-projects{display:flex;padding:0.5em;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);background-color:var(--background-color-neutral,#eaecf0);color:var(--color-base,#202122)}.mw-parser-output .mw-authority-control .mw-mf-linked-projects ul li{margin-bottom:0}.mw-parser-output .mw-authority-control .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .mw-authority-control .navbox-list{border-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .mw-authority-control .navbox th{background-color:#eeeeff}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .mw-authority-control .mw-mf-linked-projects{border:1px solid var(--border-color-base,#72777d);background-color:var(--background-color-neutral,#27292d);color:var(--color-base,#eaecf0)}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .mw-authority-control .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#72777d)!important;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#202122)!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .mw-authority-control .navbox-list{border-color:#202122!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .mw-authority-control .navbox th{background-color:#27292d!important}@media(prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .mw-authority-control .mw-mf-linked-projects{border:1px solid var(--border-color-base,#72777d)!important;background-color:var(--background-color-neutral,#27292d)!important;color:var(--color-base,#eaecf0)!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .mw-authority-control .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#72777d)!important;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#202122)!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .mw-authority-control .navbox-list{border-color:#202122!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .mw-authority-control .navbox th{background-color:#27292d!important}}</style><div class="mw-authority-control"><div role="navigation" class="navbox" aria-label="Navbox" style="width: inherit;padding:3px"><table class="hlist navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width: 12%; text-align:center;"><a href="/wiki/Control_de_autoridades" title="Control de autoridades">Control de autoridades</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><b>Proyectos Wikimedia</b></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikidata" title="Wikidata"><img alt="Wd" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x" data-file-width="1050" data-file-height="590" /></a></span> Datos:</span> <span class="uid"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q45529" class="extiw" title="wikidata:Q45529">Q45529</a></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Commonscat"><img alt="Commonscat" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/40px-Commons-logo.svg.png 1.5x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> Multimedia:</span> <span class="uid"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ghosts">Ghosts</a></span> / <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Special:MediaSearch?type=image&search=%22Q45529%22">Q45529</a></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote"><img alt="Wikiquote" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/15px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/23px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/30px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a></span> Citas célebres:</span> <span class="uid"><a href="https://es.wikiquote.org/wiki/Fantasma" class="extiw" title="q:Fantasma">Fantasma</a></span></li></ul> <hr /> <ul><li><b>Identificadores</b></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Espa%C3%B1a" title="Biblioteca Nacional de España">BNE</a>:</span> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://datos.bne.es/resource/XX525179">XX525179</a></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Francia" title="Biblioteca Nacional de Francia">BNF</a>:</span> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb119422988">119422988</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb119422988">(data)</a></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>:</span> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4071802-5">4071802-5</a></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>:</span> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/sh85054821">sh85054821</a></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Israel" title="Biblioteca Nacional de Israel">NLI</a>:</span> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nli.org.il/en/authorities/987007529284305171">987007529284305171</a></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Art_%26_Architecture_Thesaurus" title="Art & Architecture Thesaurus">AAT</a>:</span> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://vocab.getty.edu/page/aat/300379162">300379162</a></span></li> <li><b>Diccionarios y enciclopedias</b></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Enciclopedia_Brit%C3%A1nica" title="Enciclopedia Británica">Britannica</a>:</span> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/ghost-spirit">url</a></span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div><div class="mw-mf-linked-projects hlist"> <ul><li><span style="white-space:nowrap;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikidata" title="Wikidata"><img alt="Wd" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x" data-file-width="1050" data-file-height="590" /></a></span> Datos:</span> <span class="uid"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q45529" class="extiw" title="wikidata:Q45529">Q45529</a></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Commonscat"><img alt="Commonscat" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/40px-Commons-logo.svg.png 1.5x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> Multimedia:</span> <span class="uid"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ghosts">Ghosts</a></span> / <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Special:MediaSearch?type=image&search=%22Q45529%22">Q45529</a></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote"><img alt="Wikiquote" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/15px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/23px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/30px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a></span> Citas célebres:</span> <span class="uid"><a href="https://es.wikiquote.org/wiki/Fantasma" class="extiw" title="q:Fantasma">Fantasma</a></span></li></ul> </div></div> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐web.codfw.main‐866f5d587f‐chp75 Cached time: 20250328112425 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 0.421 seconds Real time usage: 0.590 seconds Preprocessor visited node count: 4219/1000000 Post‐expand include size: 66440/2097152 bytes Template argument size: 7624/2097152 bytes Highest expansion depth: 25/100 Expensive parser function count: 13/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 37102/5000000 bytes Lua time usage: 0.206/10.000 seconds Lua memory usage: 5395964/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 9/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 419.120 1 -total 41.81% 175.247 1 Plantilla:Control_de_autoridades 19.82% 83.059 1 Plantilla:Listaref 15.10% 63.273 2 Plantilla:Extracto 7.58% 31.755 1 Plantilla:Commonscat 6.88% 28.842 1 Plantilla:Referencias 6.88% 28.825 4 Plantilla:Cite_book 5.95% 24.930 1 Plantilla:Aviso 4.34% 18.206 2 Plantilla:Problemas_artículo/validar 3.66% 15.334 1 Plantilla:Redirige_aquí --> <!-- Saved in parser cache with key eswiki:pcache:25290:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250328112425 and revision id 166452917. Rendering was triggered because: page-view --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Obtenido de «<a dir="ltr" href="https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Fantasma&oldid=166452917">https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Fantasma&oldid=166452917</a>»</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Especial:Categor%C3%ADas" title="Especial:Categorías">Categorías</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Fantasmas" title="Categoría:Fantasmas">Fantasmas</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Esp%C3%ADritus" title="Categoría:Espíritus">Espíritus</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Supersticiones" title="Categoría:Supersticiones">Supersticiones</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Terminolog%C3%ADa_paranormal" title="Categoría:Terminología paranormal">Terminología paranormal</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Categorías ocultas: <ul><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:P%C3%A1ginas_que_usan_la_extensi%C3%B3n_JsonConfig" title="Categoría:Wikipedia:Páginas que usan la extensión JsonConfig">Wikipedia:Páginas que usan la extensión JsonConfig</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_enlaces_externos_rotos" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con enlaces externos rotos">Wikipedia:Artículos con enlaces externos rotos</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:P%C3%A1ginas_con_referencias_sin_URL_y_con_urlarchivo" title="Categoría:Wikipedia:Páginas con referencias sin URL y con urlarchivo">Wikipedia:Páginas con referencias sin URL y con urlarchivo</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_pasajes_que_requieren_referencias" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con pasajes que requieren referencias">Wikipedia:Artículos con pasajes que requieren referencias</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_extractos" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con extractos">Wikipedia:Artículos con extractos</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_identificadores_BNE" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con identificadores BNE">Wikipedia:Artículos con identificadores BNE</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_identificadores_BNF" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con identificadores BNF">Wikipedia:Artículos con identificadores BNF</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_identificadores_GND" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con identificadores GND">Wikipedia:Artículos con identificadores GND</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_identificadores_LCCN" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con identificadores LCCN">Wikipedia:Artículos con identificadores LCCN</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Art%C3%ADculos_con_identificadores_AAT" title="Categoría:Wikipedia:Artículos con identificadores AAT">Wikipedia:Artículos con identificadores AAT</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Esta página se editó por última vez el 28 mar 2025 a las 11:23.</li> <li id="footer-info-copyright">El texto está disponible bajo la <a href="/wiki/Wikipedia:Texto_de_la_Licencia_Creative_Commons_Atribuci%C3%B3n-CompartirIgual_4.0_Internacional" title="Wikipedia:Texto de la Licencia Creative Commons Atribución-CompartirIgual 4.0 Internacional">Licencia Creative Commons Atribución-CompartirIgual 4.0</a>; pueden aplicarse cláusulas adicionales. Al usar este sitio aceptas nuestros <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/es">términos de uso</a> y nuestra <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Privacy_policy/es">política de privacidad</a>.<br />Wikipedia® es una marca registrada de la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/es/">Fundación Wikimedia</a>, una organización sin ánimo de lucro.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/es">Política de privacidad</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:Acerca_de">Acerca de Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Limitaci%C3%B3n_general_de_responsabilidad">Limitación de responsabilidad</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Código de conducta</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Desarrolladores</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/es.wikipedia.org">Estadísticas</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement/es">Declaración de cookies</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//es.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Fantasma&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Versión para móviles</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://www.wikimedia.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Buscar</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Buscar en Wikipedia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Especial:Buscar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Buscar</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Contenidos" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Cambiar a la tabla de contenidos" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Cambiar a la tabla de contenidos</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Fantasma</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>104 idiomas</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Añadir tema</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-779c5f569f-vjbg7","wgBackendResponseTime":166,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.421","walltime":"0.590","ppvisitednodes":{"value":4219,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":66440,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":7624,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":25,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":13,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":37102,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":9,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 419.120 1 -total"," 41.81% 175.247 1 Plantilla:Control_de_autoridades"," 19.82% 83.059 1 Plantilla:Listaref"," 15.10% 63.273 2 Plantilla:Extracto"," 7.58% 31.755 1 Plantilla:Commonscat"," 6.88% 28.842 1 Plantilla:Referencias"," 6.88% 28.825 4 Plantilla:Cite_book"," 5.95% 24.930 1 Plantilla:Aviso"," 4.34% 18.206 2 Plantilla:Problemas_artículo/validar"," 3.66% 15.334 1 Plantilla:Redirige_aquí"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.206","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5395964,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-866f5d587f-chp75","timestamp":"20250328112425","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Fantasma","url":"https:\/\/es.wikipedia.org\/wiki\/Fantasma","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q45529","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q45529","author":{"@type":"Organization","name":"Colaboradores de los proyectos Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-12-15T01:47:02Z","dateModified":"2025-03-28T11:23:43Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/7\/74\/Image_of_a_ghost%2C_produced_by_double_exposure_in_1899.jpg","headline":"figura presunta relacionado con lo paranormal"}</script> </body> </html>