CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs" lang="az" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Urartu — Vikipediya</title> <script>(function(){var className="client-js";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )azwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","yanvar","fevral","mart","aprel","may","iyun","iyul","avqust","sentyabr","oktyabr","noyabr","dekabr"],"wgRequestId":"623db9e7-98a6-4cef-a582-e775c792682c","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Urartu","wgTitle":"Urartu","wgCurRevisionId":7836312,"wgRevisionId":7836312,"wgArticleId":68574,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[ "Vikipediya:Tərəfli məqalələr","Əlifba sırasına görə dövlətlər","Azərbaycan qaralamaları","Ermənistan qaralamaları","Tarix qaralamaları","Urartu","Azərbaycanla bağlı dövlətlər","E.ə. IX əsr","Anadolu dəmir dövründə"],"wgPageViewLanguage":"az","wgPageContentLanguage":"az","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Urartu","wgRelevantArticleId":68574,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"az","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"az"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":60000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false, "wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":true,"wgVector2022LanguageInHeader":false,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q185068","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.common-site":"ready","ext.gadget.logo":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.styles.legacy":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","codex-search-styles":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready", "ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.legacy.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.referenceTooltips","ext.gadget.sidebarRelated","ext.gadget.metaBox","ext.gadget.EditToolbar","ext.gadget.EditToolbar-menu-page_elements","ext.gadget.EditToolbar_infobox_person","ext.gadget.EditToolbar_discussion","ext.gadget.EditToolbar_references","ext.gadget.markadmins","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.compactlinks","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints", "ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=codex-search-styles%7Cext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.styles.legacy%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector"> <script async="" src="/w/load.php?lang=az&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.gadget.common-site%2Clogo&only=styles&skin=vector"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=site.styles&only=styles&skin=vector"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Urartu_743-ru.svg/1200px-Urartu_743-ru.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="769"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Urartu_743-ru.svg/800px-Urartu_743-ru.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="513"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Urartu_743-ru.svg/640px-Urartu_743-ru.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="410"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Urartu — Vikipediya"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//az.m.wikipedia.org/wiki/Urartu"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redaktə" href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipediya (az)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//az.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://az.wikipedia.org/wiki/Urartu"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipediya — Atom-lent" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin-vector-legacy mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Urartu rootpage-Urartu skin-vector action-view"><div id="mw-page-base" class="noprint"></div> <div id="mw-head-base" class="noprint"></div> <div id="content" class="mw-body" role="main"> <a id="top"></a> <div id="siteNotice"></div> <div class="mw-indicators"> </div> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Urartu</span></h1> <div id="bodyContent" class="vector-body"> <div id="siteSub" class="noprint">Vikipediya, azad ensiklopediya</div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="contentSub2"></div> <div id="jump-to-nav"></div> <a class="mw-jump-link" href="#mw-head">Naviqasiyaya keç</a> <a class="mw-jump-link" href="#searchInput">Axtarışa keç</a> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="az" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7809508">.mw-parser-output .ambox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);border-left:10px solid #36c;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);box-sizing:border-box;margin:0 10%}html body.mediawiki.skin-minerva .mw-parser-output .ambox{border-width:0 0 0 4px}.mw-parser-output .ambox+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+link+style+.ambox,.mw-parser-output .ambox+link+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+style+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+link+.ambox{margin-top:-1px}html body.mediawiki .mw-parser-output .ambox.mbox-small-left{margin:4px 1em 4px 0;overflow:hidden;width:238px;border-collapse:collapse;font-size:88%;line-height:1.25em}.mw-parser-output .ambox-speedy{border-left:10px solid var(--border-color-error,#b32424);background-color:var(--background-color-error-subtle,#fee7e6)}.mw-parser-output .ambox-delete{border-left:10px solid var(--border-color-error,#b32424)}.mw-parser-output .ambox-content{border-left:10px solid #f28500}.mw-parser-output .ambox-style{border-left:10px solid var(--color-warning,#edab00)}.mw-parser-output .ambox-good{border-left:10px solid #66cc44}.mw-parser-output .ambox-discussion{border-left:10px solid #339966}.mw-parser-output .ambox-merge{border-left:10px solid #9932cc}.mw-parser-output .ambox-move{border-left:10px solid #9932cc}.mw-parser-output .ambox-protection{border-left:10px solid #a2a9b1}.mw-parser-output .ambox .mbox-text{border:none;padding:0.25em 0.5em;width:100%}.mw-parser-output .ambox .mbox-image{border:none;padding:2px 0 2px 0.5em;text-align:center}.mw-parser-output .ambox .mbox-imageright{border:none;padding:2px 0.5em 2px 0;text-align:center}.mw-parser-output .ambox .mbox-empty-cell{border:none;padding:0;width:1px}.mw-parser-output .ambox .mbox-image-div{width:52px}.mw-parser-output .ambox .mbox-textsmall-div{font-size:90%}html.client-js body.skin-minerva .mw-parser-output .mbox-text-span{margin-left:23px!important}@media(max-width:1366px){.mw-parser-output .ambox{margin-left:6%;margin-right:6%}}@media(max-width:719px){.mw-parser-output .ambox{margin-left:0;margin-right:0}}</style><table class="mbox-Tərəfli plainlinks metadata ambox ambox-content ambox-Orphan" role="presentation"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width:52px"><span class="skin-invert-image" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Unbalanced_scales.svg/45px-Unbalanced_scales.svg.png" decoding="async" width="45" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Unbalanced_scales.svg/68px-Unbalanced_scales.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Unbalanced_scales.svg/90px-Unbalanced_scales.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="354" /></span></span></div></td><td class="mbox-text"><div class="mbox-text-div">Bu məqalənin <b><a href="/wiki/Vikipediya:Neytral_m%C3%B6vqe" title="Vikipediya:Neytral mövqe">neytrallığı</a> şübhə doğurur.</b></div><div class="mbox-textsmall-div hide-when-compact"><span class="hide-when-compact"> Məqalədə tərəf tutma və ya pisləmək məqsədi daşıyan və <b>doğruluğu sübut edilməyən</b> fikirlərin olduğu iddia edilir. Xahiş olunur, bu məsələ ilə əlaqədar <a href="/wiki/M%C3%BCzakir%C9%99:Urartu" title="Müzakirə:Urartu">müzakirələrdə</a> iştirak edəsiniz.</span></div></td></tr></tbody></table> <table class="infobox" style="" data-name="Dövlət"><tbody><tr><th colspan="2" class="infobox-above infobox-above-color skin-invert-image" style="color: var(--color-base, #202122);">Urartu</th></tr> <tr> <td colspan="2" class="plainlist" style="text-align:center;"> <span data-wikidata-claim-id="Q185068$8d04562c-4bb9-aae5-d459-cb1dc83ef5a5" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P242"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/Fayl:Urartu_743-ru.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Urartu_743-ru.svg/300px-Urartu_743-ru.svg.png" decoding="async" width="300" height="192" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Urartu_743-ru.svg/450px-Urartu_743-ru.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Urartu_743-ru.svg/600px-Urartu_743-ru.svg.png 2x" data-file-width="2714" data-file-height="1740" /></a></span></span></span></td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels"><a href="/wiki/R%C9%99smi_dil" class="mw-redirect" title="Rəsmi dil">Rəsmi dilləri</a></th> <td class="plainlist"> <ul><li><span data-wikidata-claim-id="Q185068$da5e73b2-4596-a119-2cb0-a3edcd2f25e8" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P37"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><a href="/wiki/Urartu_dili" title="Urartu dili">Urartu dili</a></span></span></li></ul></td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels"><a href="/wiki/Paytaxt" title="Paytaxt">Paytaxt</a></th> <td class="plainlist"> <span data-wikidata-claim-id="Q185068$90d33772-4e5b-29e4-4e91-2967bb0957ef" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P36"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span class="plainlinks">Tuşpa</span><sup><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q766324" class="extiw" title="d:Q766324">[d]</a></sup></span></span></td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels">İdarəetmə forması</th> <td class="plainlist"> <span data-wikidata-property-id="P122" class="no-wikidata"><i>Monarxiya</i></span></td> </tr><tr><td colspan="2" class="infobox-below infobox-below-color" style=";"><span data-wikidata-claim-id="q185068$FCD991A0-CA89-44B7-9A11-1F924BDB84D0" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P373"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Urartu" title="commons:Category:Urartu"><img alt="Vikianbarın loqosu" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/15px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/23px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Urartu" class="extiw" title="commons:Category:Urartu">Vikianbarda əlaqəli mediafayllar</a></span></span></td></tr> </tbody></table> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6900089">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7806491">.mw-parser-output .sidebar{width:22em;float:right;clear:right;margin:0.5em 0 1em 1em;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);padding:0.2em;text-align:center;line-height:1.4em;font-size:88%;border-collapse:collapse;display:table}body.skin-minerva .mw-parser-output .sidebar{display:table!important;float:right!important;margin:0.5em 0 1em 1em!important}.mw-parser-output .sidebar-subgroup{width:100%;margin:0;border-spacing:0}.mw-parser-output .sidebar-left{float:left;clear:left;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-none{float:none;clear:both;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-outer-title{padding:0 0.4em 0.2em;font-size:125%;line-height:1.2em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-top-image{padding:0.4em}.mw-parser-output .sidebar-top-caption,.mw-parser-output .sidebar-pretitle-with-top-image,.mw-parser-output .sidebar-caption{padding:0.2em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-pretitle{padding:0.4em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title,.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.2em 0.8em;font-size:145%;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-image{padding:0.2em 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-heading{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content{padding:0 0.5em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content-with-subgroup{padding:0.1em 0.4em 0.2em}.mw-parser-output .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-below{padding:0.3em 0.8em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-below{border-top:1px solid #aaa;border-bottom:1px solid #aaa}.mw-parser-output .sidebar-navbar{text-align:right;font-size:115%;padding:0 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-list-title{padding:0 0.4em;text-align:left;font-weight:bold;line-height:1.6em;font-size:105%}.mw-parser-output .sidebar-list-title-c{padding:0 0.4em;text-align:center;margin:0 3.3em}@media(max-width:640px){body.mediawiki .mw-parser-output .sidebar{width:100%!important;clear:both;float:none!important;margin-left:0!important;margin-right:0!important}}body.skin--responsive .mw-parser-output .sidebar a>img{max-width:none!important}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .sidebar{display:none!important}}</style><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile nowraplinks" style="width: 15.3em"><tbody><tr><th class="sidebar-title"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixi" title="Azərbaycan tarixi">Azərbaycan tarixi</a></th></tr><tr><td class="sidebar-image"><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fayl:Maiden_Tower_(Baku).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Maiden_Tower_%28Baku%29.jpg/250px-Maiden_Tower_%28Baku%29.jpg" decoding="async" width="250" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Maiden_Tower_%28Baku%29.jpg/375px-Maiden_Tower_%28Baku%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Maiden_Tower_%28Baku%29.jpg/500px-Maiden_Tower_%28Baku%29.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="803" /></a><figcaption></figcaption></figure></td></tr><tr><td class="sidebar-above" style="font-size:smaller;"> <small><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_(ekzonim)" class="mw-redirect" title="Azərbaycan (ekzonim)">Etimologiya</a>  • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixinin_xronologiyas%C4%B1" title="Azərbaycan tarixinin xronologiyası">Xronologiya</a>  • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_etnogenezi" title="Azərbaycanlıların etnogenezi">Etnogenez</a> </small></td></tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="color:#777; background: #eeeeee; text-align:center;;color: var(--color-base)">Ən qədim dövr</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:left;"> <dl><dt><a href="/wiki/Da%C5%9F_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Daş dövrü"><span style="color:#888">Daş</span></a><span style="color:#888"> və </span><a href="/wiki/Eneolit_d%C3%B6vr%C3%BC" class="mw-redirect" title="Eneolit dövrü"><span style="color:#888">Mis</span></a><span style="color:#888"> dövrü</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/Quru%C3%A7ay_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Quruçay mədəniyyəti">Quruçay mədəniyyəti</a></b> <dl><dd><a href="/wiki/Az%C4%B1x_ma%C4%9Faras%C4%B1" title="Azıx mağarası">Azıx mağarası</a> <dl><dd><small><a href="/wiki/Az%C4%B1xantrop" title="Azıxantrop">Azıxantrop</a></small></dd></dl></dd> <dd><a href="/wiki/Ta%C4%9Flar_ma%C4%9Faras%C4%B1" title="Tağlar mağarası">Tağlar mağarası</a></dd> <dd><a href="/wiki/Damc%C4%B1l%C4%B1_ma%C4%9Faras%C4%B1" title="Damcılı mağarası">Damcılı mağarası</a></dd> <dd><a href="/wiki/Zar_ma%C4%9Fara_d%C3%BC%C5%9F%C9%99rg%C9%99si" title="Zar mağara düşərgəsi">Zar mağarası</a></dd> <dd><a href="/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa_ma%C4%9Fara_d%C3%BC%C5%9F%C9%99rg%C9%99si" title="Şuşa mağara düşərgəsi">Şuşa mağarası</a></dd></dl></dd> <dd><small><b><a href="/wiki/%C5%9Eulaveri-%C5%9Eomut%C9%99p%C9%99_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti">Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti</a></b><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888"><i>təxm.</i>6500–3400 e.ə.</span></span></div></small> <dl><dd><a href="/wiki/%C5%9Eomut%C9%99p%C9%99_ya%C5%9Fay%C4%B1%C5%9F_yeri" class="mw-redirect" title="Şomutəpə yaşayış yeri">Şomutəpə yaşayış yeri</a></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/K%C3%BCr-Araz_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Kür-Araz mədəniyyəti">Kür-Araz mədəniyyəti</a></b><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888"><i>təxm.</i>3400–2000 e.ə.</span></span></div> <dl><dd><b><a href="/wiki/I_K%C3%BClt%C9%99p%C9%99_ya%C5%9Fay%C4%B1%C5%9F_yeri_(Bab%C9%99k)" title="I Kültəpə yaşayış yeri (Babək)">I Kültəpə yaşayış yeri (Babək)</a></b></dd> <dd><b><a href="/wiki/Qar%C4%9Falart%C9%99p%C9%99si_ya%C5%9Fay%C4%B1%C5%9F_yeri" title="Qarğalartəpəsi yaşayış yeri">Qarğalartəpəsi yaşayış yeri</a></b></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Leylat%C9%99p%C9%99_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Leylatəpə mədəniyyəti">Leylatəpə mədəniyyəti</a></b></dd></dl> <hr /> <dl><dt><a href="/wiki/Tunc_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Tunc dövrü"><span style="color:#888">Tunc</span></a><span style="color:#888"> və </span><a href="/wiki/D%C9%99mir_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Dəmir dövrü"><span style="color:#888">Dəmir</span></a><span style="color:#888"> dövrü</span></dt> <dd><small><b><a href="/wiki/Xocal%C4%B1-G%C9%99d%C9%99b%C9%99y_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti">Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti</a></b><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888"><i>təxm.</i>XIII–VII əsrlər e.ə.</span></span></div></small></dd> <dd><b><a href="/wiki/Boyal%C4%B1_Qablar_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" class="mw-redirect" title="Boyalı Qablar mədəniyyəti">Boyalı Qablar mədəniyyəti</a></b><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888"><i>təxm.</i>II minillik e.ə.</span></span></div> <dl><dd><b><a href="/wiki/II_K%C3%BClt%C9%99p%C9%99_ya%C5%9Fay%C4%B1%C5%9F_yeri_(Bab%C9%99k)" title="II Kültəpə yaşayış yeri (Babək)">II Kültəpə yaşayış yeri (Babək)</a></b></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C3%9Cz%C9%99rlikt%C9%99p%C9%99_ya%C5%9Fay%C4%B1%C5%9F_yeri" title="Üzərliktəpə yaşayış yeri">Üzərliktəpə yaşayış yeri</a></b></dd></dl></dd></dl> <hr /> <dl><dt><span style="color:#888">Erkən tayfa ittifaqları</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/Aratta" title="Aratta">Aratta</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">III min.I yar. e.ə.</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Lulubi" class="mw-redirect" title="Lulubi">Lulubi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">XXIII əsr-II min. e.ə.</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Kuti" class="mw-redirect" title="Kuti">Kuti</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">III min.əvv.-III min.son. e.ə.</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Turukki" title="Turukki">Turukki</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">XX–XIX əsr e.ə.</span></span></div></dd></dl> <hr /> <dl><dt><span style="color:#888">Erkən dövlətlər</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/Manna" title="Manna">Manna</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">850–616 e.ə.</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Midiya" class="mw-disambig" title="Midiya">Midiya</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">728—549 e.ə.</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C4%B0%C5%9Fquz" title="İşquz">İşquz</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">652–625 e.ə.</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Ki%C3%A7ik_Midiya" title="Kiçik Midiya">Kiçik Midiya</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">558–330 e.ə.</span></span></div> <dl><dd><small><b><a href="/wiki/K%C3%BCp_q%C9%99birl%C9%99ri_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Küp qəbirləri mədəniyyəti">Küp qəbirləri mədəniyyəti</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr</span></span></div></small></dd></dl></dd></dl> <hr /></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="color:#777; background: #eeeeee; text-align:center;;color: var(--color-base)">Antik dövr</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:left;"> <dl><dt><span style="color:#888">İskəndər imperiyasından sonra</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/Atropatena" title="Atropatena">Atropatena</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">328—224 e.ə.</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Atropatidl%C9%99r" title="Atropatidlər">Atropatidlər</a></dd> <dd><a href="/wiki/Atropatena_Ar%C5%9Fakil%C9%99ri" title="Atropatena Arşakiləri">Atropatena Arşakiləri</a></dd> <dd><a href="/wiki/Atropatena_(satrapl%C4%B1q)" title="Atropatena (satraplıq)">Sasanilər dövrü</a></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Qafqaz Albaniyası</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">e.ə.IV əsr—b.e.704 </span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Arran%C5%9Fahlar" title="Arranşahlar">Aranoğulları</a> <dl><dd><i><b><a href="/w/index.php?title=Qafqaz_Albaniyas%C4%B1-Roma_%C9%99laq%C9%99l%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qafqaz Albaniyası-Roma əlaqələri (səhifə mövcud deyil)">Roma ilə əlaqələr</a></b></i></dd></dl></dd> <dd><a href="/wiki/Alban_Ar%C5%9Fakil%C9%99ri" title="Alban Arşakiləri">Alban Arşakiləri</a> <dl><dd><i><b><a href="/wiki/Alban_H%C9%99vari_Kils%C9%99si" class="mw-redirect" title="Alban Həvari Kilsəsi">Xristianlığın yayılması</a></b></i> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">301</span></span></div></dd> <dd><i><b><a href="/wiki/Albaniya_(satrapl%C4%B1q)" title="Albaniya (satraplıq)">Satraplıq</a></b></i> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">252-639</span></span></div></dd> <dd><i><b><a href="/w/index.php?title=Akilisen_s%C3%BClh%C3%BC&action=edit&redlink=1" class="new" title="Akilisen sülhü (səhifə mövcud deyil)">Akilisen sülhü</a></b></i> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">387</span></span></div></dd> <dd><i><b><a href="/wiki/%C3%9C%C3%A7%C3%BCnc%C3%BC_fars-t%C3%BCrk_m%C3%BCharib%C9%99si" title="Üçüncü fars-türk müharibəsi">Fars-Göytürk müharibəsi</a></b></i> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">627-629</span></span></div></dd></dl></dd> <dd><a href="/wiki/Mehranil%C9%99r" title="Mehranilər">Mehranilər</a></dd></dl></dd> <dd><a href="/wiki/Leq_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Leq çarlığı">Leq çarlığı</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">b.e III əsr</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Maskut" class="mw-redirect" title="Maskut">Maskut</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">b.e III əsr </span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Kaspiana" title="Kaspiana">Kaspiana</a></dd> <dd><a href="/wiki/%C5%9Eirvan" class="mw-disambig" title="Şirvan">Şirvan</a></dd></dl> <hr /></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="color:#777; background: #eeeeee; text-align:center;;color: var(--color-base)">Orta əsrlər</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:left;"> <dl><dt><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C6%8Fr%C9%99b_Xilaf%C9%99tinin_t%C9%99rkibind%C9%99" class="mw-redirect" title="Azərbaycan Ərəb Xilafətinin tərkibində"><span style="color:#888">Ərəb dövrü</span></a></dt> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_%C4%B0slam" class="mw-redirect" title="Azərbaycanda İslam">İslamın yayılması</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">VIII-IX əsrlər</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a></b></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərməniyyə</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">653–884</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/X%C3%BCrr%C9%99mil%C9%99r_h%C9%99r%C9%99kat%C4%B1" title="Xürrəmilər hərəkatı">Xürrəmilər hərəkatı</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">VIII-IX əsrlər</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ki_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Şəki dövləti">Şəki dövləti</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">VIII əsr—1117</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Mehranil%C9%99r" title="Mehranilər">Mehranilər</a></dd> <dd><a href="/w/index.php?title=Arevmanelil%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Arevmanelilər (səhifə mövcud deyil)">Arevmanelilər</a></dd> <dd><a href="/w/index.php?title=Qriqol_o%C4%9Fullar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qriqol oğulları (səhifə mövcud deyil)">Qriqol oğulları</a></dd></dl></dd></dl> <hr /> <dl><dt><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_orta_%C9%99srl%C9%99rd%C9%99" class="mw-redirect" title="Azərbaycan orta əsrlərdə"><span style="color:#888">Orta əsrlər Azərbaycanı</span></a></dt> <dd><b><a href="/wiki/Layzan%C5%9Fahlar" title="Layzanşahlar">Layzanşahlar</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">861 — 917</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C5%9Eirvan%C5%9Fahlar_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Şirvanşahlar dövləti">Şirvanşahlar</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">861 — 1539</span></span></div> <dl><dd><b><a href="/wiki/M%C9%99zy%C9%99dil%C9%99r" title="Məzyədilər">Məzyədilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">861-1027</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/K%C9%99sranil%C9%99r" title="Kəsranilər">Kəsranilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1027-1382</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Ruslar%C4%B1n_Qafqaz_ekspedisiyalar%C4%B1" class="mw-redirect" title="Rusların Qafqaz ekspedisiyaları">Vikinq yürüşləri</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">914-1041</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/w/index.php?title=%C5%9Eirvan_G%C3%BCrc%C3%BCstan%C4%B1n_hakimiyy%C9%99tind%C9%99&action=edit&redlink=1" class="new" title="Şirvan Gürcüstanın hakimiyyətində (səhifə mövcud deyil)">Gürcü təbəəliyi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1124-1239</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99ndil%C9%99r" title="Dərbəndilər">Dərbəndilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1382-1539</span></span></div></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd_%C9%99mirliyi" title="Dərbənd əmirliyi">Dərbənd əmirliyi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">869 — 1075</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Sacil%C9%99r" title="Sacilər">Sacilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">889-929</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Salaril%C9%99r" title="Salarilər">Salarilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">919-1062</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ddadil%C9%99r" title="Şəddadilər">Şəddadilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">951–1075</span></span></div> <dl><dd><b><a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ddadil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si#Ani_qolu" title="Şəddadilər sülaləsi">Ani əmirliyi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1072-1174</span></span></div></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/R%C9%99vvadil%C9%99r" title="Rəvvadilər">Rəvvadilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">955-1071</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Vaspurakan_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Vaspurakan çarlığı">Vaspurakan çarlığı</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">908–1021</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/S%C3%BCnik_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Sünik çarlığı">Sünik çarlığı</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">987— 1170</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/w/index.php?title=Artsak_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Artsak çarlığı (səhifə mövcud deyil)">Artsak çarlığı</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1000–1261</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Xa%C3%A7%C4%B1n_knyazl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Xaçın knyazlığı">Xaçın knyazlığı</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">X-XIV əsrlər</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Dop_s%C3%BClal%C9%99si" title="Dop sülaləsi">Dəfnə sülaləsi</a></dd> <dd><a href="/w/index.php?title=H%C9%99s%C9%99n-C%C9%99lalyanlar_s%C3%BClal%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi (səhifə mövcud deyil)">Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi</a></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van%C5%9Fahl%C4%B1q" title="Naxçıvanşahlıq">Naxçıvanşahlıq</a></b> <small><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">X əsr — XI əsrin 60-cı illəri</span></span></div></small> <dl><dd><a href="/w/index.php?title=%C6%8Fbudul%C9%99fil%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Əbuduləfilər (səhifə mövcud deyil)">Əbuduləfilər</a></dd></dl></dd></dl> <hr /> <dl><dt><a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_S%C9%99lcuq_imperiyas%C4%B1" title="Böyük Səlcuq imperiyası"><span style="color:#888">Türk</span></a><span style="color:#888">-</span><a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Monqol_imperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Böyük Monqol imperiyası"><span style="color:#888">Monqol</span></a><span style="color:#888"> dövrü</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99rin_miqrasiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Türklərin miqrasiyası">Türkləşmə</a></b></dd> <dd><b><a href="/wiki/A%C4%9Fsunqurlar_s%C3%BClal%C9%99si" class="mw-redirect" title="Ağsunqurlar sülaləsi">Ağsunqurlular</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1108–1227</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Atab%C9%99yl%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Azərbaycan Atabəyləri">Azərbaycan Atabəyləri</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1136-1225</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Elxanil%C9%99r" class="mw-redirect" title="Elxanilər">Elxani təbəəliyində</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1236–1335</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Qaraba%C4%9F" title="Qarabağ">Qarabağ</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1230-cu illər</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/%C3%87obanil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si" class="mw-redirect" title="Çobanilər sülaləsi">Çobanilər</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1335–1357</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/C%C9%99lairil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si" class="mw-redirect" title="Cəlairilər sülaləsi">Cəlairilər</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1336–1432</span></span></div></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Teymuril%C9%99r" title="Teymurilər">Teymurilər</a></b> <dl><dd><a href="/wiki/H%C3%BCrufilik" title="Hürufilik">Hürufilik</a></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ki_hakimliyi" title="Şəki hakimliyi">Şəki hakimliyi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1384–1551</span></span></div> <dl><dd><a href="/w/index.php?title=Orlat_s%C3%BClal%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Orlat sülaləsi (səhifə mövcud deyil)">Orlat sülaləsi</a></dd> <dd><a href="/wiki/Qara_ke%C5%9Fi%C5%9F_n%C9%99sli" title="Qara keşiş nəsli">Qara keşiş nəsli</a></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Qaraqoyunlular" title="Qaraqoyunlular">Qaraqoyunlular</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1406–1468</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/A%C4%9Fqoyunlular" title="Ağqoyunlular">Ağqoyunlular</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1468–1508</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil_hakimliyi" title="Ərdəbil hakimliyi">Ərdəbil hakimliyi</a></dd></dl></dd></dl> <hr /></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="color:#777; background: #eeeeee; text-align:center;;color: var(--color-base)">Erkən müasir dövr</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:left;"> <dl><dt><span style="color:#888">İmperiyalar dövrü və parçalanma</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/S%C9%99f%C9%99vil%C9%99r" title="Səfəvilər">Səfəvilər</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1501–1736</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_tayfalar%C4%B1" title="Azərbaycan tayfaları">Azərbaycan tayfaları</a></dd> <dd><a href="/wiki/S%C9%99f%C9%99vil%C9%99rin_%C9%99halini_%C5%9Fi%C9%99l%C9%99%C5%9Fdirm%C9%99si" title="Səfəvilərin əhalini şiələşdirməsi">Şiələşdirmə</a></dd> <dd><a href="/wiki/Qaraba%C4%9F_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Qarabağ bəylərbəyliyi">Qarabağ bəylərbəyliyi</a></dd> <dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" class="mw-redirect" title="Azərbaycan bəylərbəyliyi">Azərbaycan bəylərbəyliyi</a></dd> <dd><a href="/wiki/%C5%9Eirvan_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Şirvan bəylərbəyliyi">Şirvan bəylərbəyliyi</a></dd> <dd><a href="/wiki/%C3%87uxurs%C9%99%C9%99d_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Çuxursəəd bəylərbəyliyi">Çuxursəəd bəylərbəyliyi</a></dd> <dd><a href="/wiki/S%C9%99f%C9%99vi-Osmanl%C4%B1_m%C3%BCharib%C9%99l%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Səfəvi-Osmanlı müharibələri">Osmanlı ilə müharibələr</a> <dl><dd><a href="/wiki/Habsburq-S%C9%99f%C9%99vi_ittifaq%C4%B1" title="Habsburq-Səfəvi ittifaqı">Habsburqlarla ittifaq</a></dd> <dd><a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_sanca%C4%9F%C4%B1" title="Naxçıvan sancağı">Naxçıvan sancağı</a></dd></dl></dd> <dd><a href="/wiki/Ordubadil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si" title="Ordubadilər sülaləsi">Ordubadilər</a></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C6%8Ff%C5%9Farlar_%C4%B0mperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Əfşarlar İmperiyası">Əfşarlar</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1736–1747</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/X%C9%99ms%C9%99_(Qaraba%C4%9F)" class="mw-redirect" title="Xəmsə (Qarabağ)">Xəmsə məlikləri</a></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Qacarlar" class="mw-redirect" title="Qacarlar">Qacarlar</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1796–1925</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_xanl%C4%B1qlar%C4%B1" title="Azərbaycan xanlıqları">Azərbaycan xanlıqları</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1747–1828</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_sultanl%C4%B1qlar%C4%B1" title="Azərbaycan sultanlıqları">Azərbaycan sultanlıqları</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">XVI əsr–1828</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Car-Balak%C9%99n_camaat%C4%B1" title="Car-Balakən camaatı">Car-Balakən camaatı</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">XVII əsr–1830</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/K%C3%BCr%C9%99k%C3%A7ay_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Kürəkçay müqaviləsi">Kürəkçay müqaviləsi</a></dd> <dd><a href="/wiki/G%C3%BCl%C3%BCstan_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Gülüstan müqaviləsi">Gülüstan müqaviləsi</a></dd> <dd><a href="/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99n%C3%A7ay_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Türkmənçay müqaviləsi">Türkmənçay müqaviləsi</a></dd></dl></dd></dl> <hr /> <dl><dt><a href="/wiki/Rusiya_%C4%B0mperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Rusiya İmperiyası"><span style="color:#888">Rusiya dövrü</span></a></dt> <dd><b><a href="/wiki/M%C3%BCs%C9%99lman_%C9%99yal%C9%99tl%C9%99ri_r%C9%99isliyi" title="Müsəlman əyalətləri rəisliyi">Müsəlman əyalətləri rəisliyi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1804–1840</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/H%C9%99rbi_dair%C9%99_r%C9%99isliyi" title="Hərbi dairə rəisliyi">Hərbi dairə rəisliyi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1806–1840</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Erm%C9%99ni_vilay%C9%99ti" title="Erməni vilayəti">Erməni vilayəti</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1828–1840</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_vilay%C9%99ti" class="mw-redirect" title="Xəzər vilayəti">Xəzər vilayəti</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1840–1846</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C5%9Eamax%C4%B1_quberniyas%C4%B1" title="Şamaxı quberniyası">Şamaxı quberniyası</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1846–1859</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Bak%C4%B1_quberniyas%C4%B1" title="Bakı quberniyası">Bakı quberniyası</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1859–1917</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Yelizavetpol_quberniyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Yelizavetpol quberniyası">Yelizavetpol quberniyası</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1868–1917</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_quberniyas%C4%B1" title="İrəvan quberniyası">İrəvan quberniyası</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1850–1917</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Zaqatala_dair%C9%99si" title="Zaqatala dairəsi">Zaqatala dairəsi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1859–1917</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Bak%C4%B1_t%C9%99tili_(1903)" title="Bakı tətili (1903)">Bakı tətili</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1903</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_milli_oyan%C4%B1%C5%9F%C4%B1" title="Azərbaycan milli oyanışı">Milli oyanış</a></b></dd> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_Azadl%C4%B1q_H%C9%99r%C9%99kat%C4%B1" class="mw-disambig" title="Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı">Milli Azadlıq Hərəkatı</a></b> <dl><dd><a href="/wiki/H%C3%BCmm%C9%99t" class="mw-redirect" title="Hümmət">Hümmət</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1904</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/M%C3%BCsavat_(1911-1920)" class="mw-redirect" title="Müsavat (1911-1920)">Müsavat</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1911</span></span></div></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Qafqaz_c%C9%99bh%C9%99si_(Birinci_D%C3%BCnya_m%C3%BCharib%C9%99si)" class="mw-redirect" title="Qafqaz cəbhəsi (Birinci Dünya müharibəsi)">Qafqaz cəbhəsi</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1914–1918</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Mart_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1" title="Mart soyqırımı">Bakı qırğınları</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Quba_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1" title="Quba soyqırımı">Quba qırğınları</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/%C5%9Eamax%C4%B1_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1" title="Şamaxı soyqırımı">Şamaxı qırğınları</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918</span></span></div></dd> <dd><a href="/w/index.php?title=%C5%9Eu%C5%9Fa_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Şuşa soyqırımı (səhifə mövcud deyil)">Şuşa qırğınları</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Qafqaz_%C4%B0slam_Ordusu" title="Qafqaz İslam Ordusu">Qafqaz İslam Ordusu</a></dd> <dd><a href="/wiki/Bak%C4%B1_d%C3%B6y%C3%BC%C5%9F%C3%BC" title="Bakı döyüşü">Bakı döyüşü</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/G%C3%B6y%C3%A7ay_sava%C5%9F%C4%B1" class="mw-redirect" title="Göyçay savaşı">Göyçay savaşı</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Araz_T%C3%BCrk_C%C3%BCmhuriyy%C9%99ti" title="Araz Türk Cümhuriyyəti">Araz Türk Cümhuriyyəti</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918-1919</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_M%C3%BCv%C9%99qq%C9%99ti_H%C9%99rbi_Diktaturas%C4%B1" title="Muğan Müvəqqəti Hərbi Diktaturası">Muğan Hərbi Diktaturası</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918-1919</span></span></div></dd></dl></dd></dl> <hr /> <dl><dt><span style="color:#888">Müasir Azərbaycan</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Xalq_C%C3%BCmhuriyy%C9%99ti" title="Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti">İlk Azərbaycan Respublikası</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918–1920</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Batum_konfrans%C4%B1" class="mw-redirect" title="Batum konfransı">Batum konfransı</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_Sovet_Respublikas%C4%B1" title="Muğan Sovet Respublikası">Muğan Sovet Respublikası</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1919</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan-Erm%C9%99nistan_m%C3%BCharib%C9%99si_(1918-1920)" class="mw-redirect" title="Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)">Ermənistanla müharibə</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1918–1920</span></span></div></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/Azad%C4%B1stan" title="Azadıstan">Azadıstan</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1920</span></span></div></dd></dl> <hr /></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="color:#777; background: #eeeeee; text-align:center;;color: var(--color-base)">Müasir dövr</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:left;"> <dl><dt><a href="/wiki/SSR%C4%B0" title="SSRİ"><span style="color:#888">SSRİ dövrü</span></a></dt> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası">Azərbaycan SSR</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1920–1991</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Qaraba%C4%9F_%C3%BCsyan%C4%B1_(1920)" title="Qarabağ üsyanı (1920)">Qarabağ üsyanı</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1920</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99_%C3%BCsyan%C4%B1_(1920)" title="Gəncə üsyanı (1920)">Gəncə üsyanı</a><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1920</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Moskva_m%C3%BCqavil%C9%99si_(1921)" title="Moskva müqaviləsi (1921)">Moskva müqaviləsi</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1921</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Qars_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Qars müqaviləsi">Qars müqaviləsi</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1921</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_Stalin_repressiyalar%C4%B1" title="Azərbaycanda Stalin repressiyaları">Stalin repressiyaları</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1920-1950</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Da%C4%9Fl%C4%B1q_Qaraba%C4%9F_Muxtar_Vilay%C9%99ti" title="Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti">Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1923</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_Muxtar_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası">Naxçıvan Sovet Respublikası</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1924</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_H%C3%B6kum%C9%99ti" title="Azərbaycan Milli Hökuməti">Azərbaycan Milli Hökuməti</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1945-1946</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C4%B0kinci_d%C3%BCnya_m%C3%BCharib%C9%99sind%C9%99" class="mw-redirect" title="Azərbaycan İkinci dünya müharibəsində">II Dünya müharibəsi</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1941-1945</span></span></div> <dl><dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_legionu" title="Azərbaycan legionu">Azərbaycan legionu</a></dd></dl></dd> <dd><a href="/wiki/XX_%C9%99srd%C9%99_Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_v%C9%99_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99si" class="mw-redirect" title="XX əsrdə Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi">Deportasiya</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1947–1988</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Sumqay%C4%B1t_hadis%C9%99l%C9%99ri_(1988)" title="Sumqayıt hadisələri (1988)">Sumqayıt hadisələri</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1988</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_Azadl%C4%B1q_H%C9%99r%C9%99kat%C4%B1_(1988-1991)" class="mw-redirect" title="Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı (1988-1991)">Meydan hərəkatı</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1988-1991</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Qaraba%C4%9F_m%C3%BCharib%C9%99si" class="mw-redirect" title="Qarabağ müharibəsi">Qarabağ müharibəsi</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1989–1994</span></span></div></dd> <dd><a href="/wiki/Qara_Yanvar" title="Qara Yanvar">Qara Yanvar</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1990</span></span></div></dd></dl></dd></dl> <hr /> <dl><dt><span style="color:#888">Müstəqillik dövrü</span></dt> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycan</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1991-ci ildən</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_Muxtar_Respublikas%C4%B1" title="Naxçıvan Muxtar Respublikası">Naxçıvan</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1991-ci ildən</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizinin_h%C3%BCquqi_statusu" title="Xəzər dənizinin hüquqi statusu">Xəzərin statusu</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1991-ci ildən</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Tal%C4%B1%C5%9F-Mu%C4%9Fan_Muxtar_Respublikas%C4%B1" title="Talış-Muğan Muxtar Respublikası">Talış-Muğan</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1993</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Qondarma_Da%C4%9Fl%C4%B1q_Qaraba%C4%9F_Respublikas%C4%B1" title="Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası">Dağlıq Qarabağ</a></b> <small><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1994-cü ildən</span></span></div></small> <dl><dd><b><a href="/wiki/Qaraba%C4%9F_m%C3%BCharib%C9%99si" class="mw-redirect" title="Qarabağ müharibəsi">Qarabağ müharibəsi</a></b> <small><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1988-1994</span></span></div></small></dd> <dd><a href="/wiki/Xocal%C4%B1_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1" title="Xocalı soyqırımı">Xocalı soyqırımı</a> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1992</span></span></div></dd></dl></dd> <dd><b><a href="/wiki/4_iyun_G%C9%99nc%C9%99_qiyam%C4%B1" title="4 iyun Gəncə qiyamı">Gəncə hadisələri</a></b> <div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1993</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/Mart_hadis%C9%99l%C9%99ri_(1995)" class="mw-redirect" title="Mart hadisələri (1995)">Mart hadisələri</a></b><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">1995</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C4%B0kinci_Qaraba%C4%9F_m%C3%BCharib%C9%99si" title="İkinci Qarabağ müharibəsi">İkinci Qarabağ müharibəsi</a></b><div style="float: right;"><span style="font-size:85%;"><span style="color:#888">2020</span></span></div></dd> <dd><b><a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Qay%C4%B1d%C4%B1%C5%9F" title="Böyük Qayıdış">Böyük Qayıdış</a></b></dd> <dd><b><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_diasporu" title="Azərbaycan diasporu">Azərbaycan diasporu</a></b></dd></dl></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-below" style="border-top: 1px solid #aaa;"> <span class="nowrap"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Azerbaijan.svg" class="mw-file-description" title="Azərbaycan"><img alt="Azərbaycan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/22px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png" decoding="async" width="22" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/33px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/44px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycan</a></span> <a href="/wiki/Portal:Az%C9%99rbaycan" title="Portal:Azərbaycan">portalı</a></td></tr><tr><td class="sidebar-navbar"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Az%C9%99rbaycan_tarixi" title="Şablon:Azərbaycan tarixi"><span title="Şablona bax">b</span></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%C5%9Eablon_m%C3%BCzakir%C9%99si:Az%C9%99rbaycan_tarixi" title="Şablon müzakirəsi:Azərbaycan tarixi"><span title="Müzakirə et">m</span></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Az%C9%99rbaycan_tarixi&action=edit"><span title="Bu şablonu redaktə et">r</span></a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6900089"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7806491"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r4925992">.mw-parser-output .ts-comment-commentedText{border-bottom:1px dotted;cursor:help}@media(hover:none){.mw-parser-output .ts-comment-commentedText:not(.rt-commentedText){border-bottom:0;cursor:auto}}</style><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4925992"><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile nowraplinks vcard"><tbody><tr><td class="sidebar-pretitle">Bu məqalə aşağıdaki məqalələr silsiləsinə aiddir:</td></tr><tr><th class="sidebar-title-with-pretitle"><a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99_tarixi" title="Türkiyə tarixi">Türkiyə tarixi</a></th></tr><tr><td class="sidebar-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fayl:W._%26_A.K._Johnston._Asia_Minor._1911_A.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/W._%26_A.K._Johnston._Asia_Minor._1911_A.jpg/150px-W._%26_A.K._Johnston._Asia_Minor._1911_A.jpg" decoding="async" width="150" height="116" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/W._%26_A.K._Johnston._Asia_Minor._1911_A.jpg/225px-W._%26_A.K._Johnston._Asia_Minor._1911_A.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/W._%26_A.K._Johnston._Asia_Minor._1911_A.jpg/300px-W._%26_A.K._Johnston._Asia_Minor._1911_A.jpg 2x" data-file-width="4676" data-file-height="3626" /></a></span></td></tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)">Ən qədim dövr</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><div class="hlist"><ul><li><a href="/w/index.php?title=Anadolu_tarixd%C9%99n_%C9%99vv%C9%99lki_d%C3%B6vrd%C9%99&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə (səhifə mövcud deyil)">Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə</a></li></ul></div> <table style="width:100%;border-collapse:collapse;border-spacing:0px 0px;border:none"><tbody><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Anadolu_tarixd%C9%99n_%C9%99vv%C9%99lki_d%C3%B6vrd%C9%99&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə (səhifə mövcud deyil)">Paleolit dövrü Anadolu</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> <span class="ts-comment-commentedText" title="təqribən">təq.</span> e.ə. 500,000– <br />10,000</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Anadolu_tarixd%C9%99n_%C9%99vv%C9%99lki_d%C3%B6vrd%C9%99&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə (səhifə mövcud deyil)">Mezolit dövrü Anadolu</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> təq. e.ə. 11,000– <br />9,000</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Anadolu_tarixd%C9%99n_%C9%99vv%C9%99lki_d%C3%B6vrd%C9%99&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə (səhifə mövcud deyil)">Neolit dövrü Anadolu</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> təq. e.ə. 8,000– <br />5,500</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)"><a href="/wiki/Tunc_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Tunc dövrü">Tunc dövrü</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><table style="width:100%;border-collapse:collapse;border-spacing:0px 0px;border:none"><tbody><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Troya" title="Troya">Troya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 3000–700</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Hattlar_(Anadolu)" title="Hattlar (Anadolu)">Hattlar</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 2500–2000</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Akkad" title="Akkad">Akkad</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 2400–2150</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Luvil%C9%99r" title="Luvilər">Luvilər</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 2300–1400</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1950–1750</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Axeyl%C9%99r_(hHmer)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Axeylər (hHmer) (səhifə mövcud deyil)">Axeylər (hHmer)</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1700–1300</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Kissuvatna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kissuvatna (səhifə mövcud deyil)">Kissuvatna</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1650–1450</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Hetl%C9%99r" title="Hetlər">Hetlər</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1680–1220</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Arsava" title="Arsava">Arsava</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1500–1320</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Mitanni" title="Mitanni">Mitanni</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1500–1300</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Hayasa_Azzi" class="mw-redirect" title="Hayasa Azzi">Hayasa Azzi</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1500–1290</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Likiya" title="Likiya">Likiya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1450–350</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Assuva" title="Assuva">Assuva</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1300–1250</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Diauxi" title="Diauxi">Diauxi</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1200–800</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Suriya-Het_%C3%A7arl%C4%B1qlar%C4%B1" title="Suriya-Het çarlıqları">Yeni hetlər</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1200–800</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Frigiya" title="Frigiya">Frigiya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1200–700</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Kariya" title="Kariya">Kariya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1150–547</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Tiana_(Kappadokiya)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiana (Kappadokiya) (səhifə mövcud deyil)">Tuvanuva</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1000–700</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/%C4%B0oniya" title="İoniya">İoniya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1000–545</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a class="mw-selflink selflink">Urartu</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 859–595/585</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)"><a href="/wiki/D%C9%99mir_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Dəmir dövrü">Dəmir dövrü</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><table style="width:100%;border-collapse:collapse;border-spacing:0px 0px;border:none"><tbody><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Diauxi" title="Diauxi">Diauxi</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1200–800</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Suriya-Het_%C3%A7arl%C4%B1qlar%C4%B1" title="Suriya-Het çarlıqları">Yeni hetlər</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1200–800</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Frigiya" title="Frigiya">Frigiya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1200–700</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Kariya" title="Kariya">Kariya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1150–547</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Heksapol&action=edit&redlink=1" class="new" title="Heksapol (səhifə mövcud deyil)">Heksapol</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1100–560</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Eolida&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eolida (səhifə mövcud deyil)">Eolida</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1000–560</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Tiana_(Kappadokiya)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiana (Kappadokiya) (səhifə mövcud deyil)">Tuvanuva</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1000–700</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/%C4%B0oniya" title="İoniya">İoniya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 1000–545</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a class="mw-selflink selflink">Urartu</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 859–595/585</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Midiya_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Midiya dövləti">Midiya dövləti</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 678–549</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Lidiya" title="Lidiya">Lidiya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 685–547</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)"><a href="/wiki/Antik" title="Antik">Antik dövr</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><div class="hlist"><ul><li><a href="/w/index.php?title=Antik_Anadolu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Antik Anadolu (səhifə mövcud deyil)">Antik Anadolu</a></li><li><a href="/wiki/Frakiyal%C4%B1lar" title="Frakiyalılar">Antik Frakiya</a></li></ul></div> <table style="width:100%;border-collapse:collapse;border-spacing:0px 0px;border:none"><tbody><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99m%C9%99nil%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Əhəmənilər dövləti">Əhəmənilər dövləti</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 559–331</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Makedoniyal%C4%B1_%C4%B0sg%C9%99nd%C9%99r" title="Makedoniyalı İsgəndər">Makedoniyalı İsgəndərin dövləti</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 334–301</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Kappadokiya_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kappadokiya çarlığı (səhifə mövcud deyil)">Kappadokiya çarlığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 322–130</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Antiqonidl%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si" title="Antiqonidlər sülaləsi">Antiqonidlər</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 306–168</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Selevkil%C9%99r_imperiyas%C4%B1" title="Selevkilər imperiyası">Selevkilər imperiyası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 305–64</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Ptolemeyl%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ptolemeylər dövləti (səhifə mövcud deyil)">Ptolemeylər dövləti</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 305–30</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Pont_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Pont çarlığı">Pont çarlığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 302–64</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Vifiniya" title="Vifiniya">Vifiniya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 297–74</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Perqamon_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Perqamon çarlığı (səhifə mövcud deyil)">Perqamon çarlığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 282–129</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Qalatiya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qalatiya (səhifə mövcud deyil)">Qalatiya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 281 – b.e. 64</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Parfiya" title="Parfiya">Parfiya</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 247 – b.e. 224</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_krall%C4%B1%C4%9F%C4%B1_(antik)" title="Ermənistan krallığı (antik)">Ermənistan çarlığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 190 – b.e. 428</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Roma_Respublikas%C4%B1" title="Roma Respublikası">Roma Respublikası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 133 – b.e. 27</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Kommagena_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kommagena çarlığı (səhifə mövcud deyil)">Kommagena çarlığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 163 – b.e. 72</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Q%C9%99dim_Roma" title="Qədim Roma">Qədim Roma</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 133 – b.e. 330</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Sasanil%C9%99r_imperiyas%C4%B1" title="Sasanilər imperiyası">Sasanilər imperiyası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;"> e.ə. 224 – b.e. 651</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)"><a href="/wiki/Orta_%C9%99srl%C9%99r" title="Orta əsrlər">Orta əsrlər</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><div class="hlist"><ul><li><a href="/w/index.php?title=Orta_%C9%99srl%C9%99rd%C9%99_Anadolu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Orta əsrlərdə Anadolu (səhifə mövcud deyil)">Orta əsrlərdə Anadolu</a></li></ul></div> <table style="width:100%;border-collapse:collapse;border-spacing:0px 0px;border:none"><tbody><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Bizans_imperiyas%C4%B1" title="Bizans imperiyası">Şərqi Roma imperiyası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (330–1453)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Ra%C5%9Fidi_xilaf%C9%99t" class="mw-redirect" title="Raşidi xilafət">Raşidi xilafət</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (637–656)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_S%C9%99lcuq_imperiyas%C4%B1" title="Böyük Səlcuq imperiyası">Böyük Səlcuq imperiyası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1037–1194)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/w/index.php?title=Dani%C5%9Fm%C9%99ndil%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti&action=edit&redlink=1" class="new" title="Danişməndilər dövləti (səhifə mövcud deyil)">Danişməndilər</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1071–1178)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Rum_sultanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Rum sultanlığı">Rum sultanlığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1077–1307)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Kilikiya_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Kilikiya çarlığı">Kilikiya çarlığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1078–1375)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Anadolu_b%C9%99ylikl%C9%99ri" title="Anadolu bəylikləri">Anadolu bəylikləri</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1081–1423)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Edessa_qrafl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Edessa qraflığı">Edessa qraflığı</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1098–1150)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Artuqlu_b%C9%99yliyi" title="Artuqlu bəyliyi">Artuqlular</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1101–1409)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Trabzon_imperiyas%C4%B1" title="Trabzon imperiyası">Trabzon imperiyası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1204–1461)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Lat%C4%B1n_imperiyas%C4%B1" title="Latın imperiyası">Latın imperiyası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1204–1261)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Qaramano%C4%9Fullar%C4%B1_b%C9%99yliyi" title="Qaramanoğulları bəyliyi">Qaramanoğulları</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1250–1487)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Elxanil%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Elxanilər dövləti">Elxanilər dövləti</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1256–1335)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/Qaraqoyunlular" title="Qaraqoyunlular">Qaraqoyunlular</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1375–1468)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"><a href="/wiki/A%C4%9Fqoyunlular" title="Ağqoyunlular">Ağqoyunlular</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1378–1501)</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)"><a href="/wiki/Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1" title="Osmanlı imperiyası">Osmanlı dövrü</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><div class="hlist"><ul><li><a href="/wiki/Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1n%C4%B1n_tarixi" title="Osmanlı imperiyasının tarixi">Osmanlı imperiyasının dövrləri</a></li></ul></div> <table style="width:100%;border-collapse:collapse;border-spacing:0px 0px;border:none"><tbody><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1n%C4%B1n_yaranmas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Osmanlı imperiyasının yaranması (səhifə mövcud deyil)">Yaranması</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1299–1453)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/wiki/Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1n%C4%B1n_y%C3%BCks%C9%99li%C5%9Fi" title="Osmanlı imperiyasının yüksəlişi">Yüksəlişi</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1453–1566)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1n%C4%B1n_transformasiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Osmanlı imperiyasının transformasiyası (səhifə mövcud deyil)">Transformasiyası</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1566–1703)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1n%C4%B1n_dur%C4%9Funluq_d%C3%B6vr%C3%BC&action=edit&redlink=1" class="new" title="Osmanlı imperiyasının durğunluq dövrü (səhifə mövcud deyil)">Durğunluq dövrü</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1703–1789)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1n%C4%B1n_reformasiya_d%C3%B6vr%C3%BC&action=edit&redlink=1" class="new" title="Osmanlı imperiyasının reformasiya dövrü (səhifə mövcud deyil)">Reformasiya dövrü</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1789–1908)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1n%C4%B1n_s%C3%BCqutu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Osmanlı imperiyasının süqutu (səhifə mövcud deyil)">Süqutu</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1908–1922)</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)"><a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyə Respublikası</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><div class="hlist"><ul><li><a href="/w/index.php?title=T%C3%BCrkiy%C9%99_Respublikas%C4%B1n%C4%B1n_tarixi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Türkiyə Respublikasının tarixi (səhifə mövcud deyil)">Türkiyə Respublikasının dövrləri</a></li></ul></div> <table style="width:100%;border-collapse:collapse;border-spacing:0px 0px;border:none"><tbody><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99_%C4%B0stiqlaliyy%C9%99t_m%C3%BCharib%C9%99si" title="Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi">İstiqlaliyyət müharibəsi</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1919–1922)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99_B%C3%B6y%C3%BCk_Mill%C9%99t_M%C9%99clisi_h%C3%B6kum%C9%99ti" title="Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökuməti">Müvəqqəti hökumət</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1920–1923)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99d%C9%99_birpartiyal%C4%B1l%C4%B1q_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Türkiyədə birpartiyalılıq dövrü">Birpartiyalılıq dövrü</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1923–1930)<br />(1930–1945)</td></tr><tr style="vertical-align:top"><td style="text-align:left;"> <a href="/w/index.php?title=T%C3%BCrkiy%C9%99d%C9%99_%C3%A7oxpartiyal%C4%B1l%C4%B1q_d%C3%B6vr%C3%BC&action=edit&redlink=1" class="new" title="Türkiyədə çoxpartiyalılıq dövrü (səhifə mövcud deyil)">Çoxpartiyalılıq dövrü</a></td><td style="white-space:nowrap;text-align:right;line-height:1.2em;font-size:88%;"> (1945–hal-hazırda)</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="text-align:center;;color: var(--color-base)">Mövzulara görə</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-top:1px solid #ccc;border-bottom:1px solid #ccc;padding-top:0.2em;padding-bottom:0.3em;"><div class="hlist hlist-separated"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Anadolu_xalqlar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anadolu xalqları (səhifə mövcud deyil)">Anadolu xalqları</a></li> <li><a href="/wiki/T%C3%BCrk_k%C3%B6%C3%A7l%C9%99ri" title="Türk köçləri">Türklərin Anadoluya köçü</a></li> <li><a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99nin_konstitusiya_tarixi" title="Türkiyənin konstitusiya tarixi">Konstitusiya tarixi</a></li> <li><a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99nin_iqtisadi_tarixi" title="Türkiyənin iqtisadi tarixi">İqtisadi tarixi</a></li> <li><a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99nin_h%C9%99rb_tarixi" title="Türkiyənin hərb tarixi">Hərb tarixi</a></li> <li><a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Türkiyə mədəniyyəti">Mədəni tarixi</a></li></ul> </div></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.2em"> <a href="/w/index.php?title=Anadolu_tarixinin_xronologiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anadolu tarixinin xronologiyası (səhifə mövcud deyil)">Xronologiya</a></td> </tr><tr><td class="sidebar-below"> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portal:T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Portal:Türkiyə"><img alt="П:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/30px-Flag_of_Turkey.svg.png" decoding="async" width="30" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/45px-Flag_of_Turkey.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/60px-Flag_of_Turkey.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span>  <b><a href="/wiki/Portal:T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Portal:Türkiyə">Türkiyə portalı</a></b></td></tr><tr><td class="sidebar-navbar" style="padding-top:0"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:T%C3%BCrkiy%C9%99_tarixi" title="Şablon:Türkiyə tarixi"><span title="Şablona bax">b</span></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%C5%9Eablon_m%C3%BCzakir%C9%99si:T%C3%BCrkiy%C9%99_tarixi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Şablon müzakirəsi:Türkiyə tarixi (səhifə mövcud deyil)"><span title="Müzakirə et">m</span></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:T%C3%BCrkiy%C9%99_tarixi&action=edit"><span title="Bu şablonu redaktə et">r</span></a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> <p><b>Urartu</b> (<a href="/wiki/Urartu_dili" title="Urartu dili">ur.</a> <span lang="xur" style="font-style: italic"><sup>KUR</sup>bi-a-i-na</span>, <a href="/wiki/Erm%C9%99ni_dili" title="Erməni dili"><i>erm.</i></a> <span lang="hy" style="font-style: italic">Ուրարտու</span>, <a href="/wiki/Fars_dili" title="Fars dili"><i>fars.</i></a> <span lang="fa" style="font-style: italic">اورارتو</span>‎) — <a href="/wiki/%C3%96n_Asiya" title="Ön Asiya">Qərbi Asiyada</a>, <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_yaylas%C4%B1" title="Ermənistan yaylası">Ermənistan yaylasının</a> (indiki <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistan</a>, <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyənin</a> şərqi, <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">İranın</a> şimal-qərbi və <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycanın</a> <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_Muxtar_Respublikas%C4%B1" title="Naxçıvan Muxtar Respublikası">Naxçıvan Muxtar Respublikası</a>) ərazisində yerləşən qədim dövlət. E.ə. I minilliyin birinci rübündə Qərbi Asiya dövlətləri arasında dominant mövqe tutmuşdur. </p> <div id="toc" class="toc" role="navigation" aria-labelledby="mw-toc-heading"><input type="checkbox" role="button" id="toctogglecheckbox" class="toctogglecheckbox" style="display:none" /><div class="toctitle" lang="az" dir="ltr"><h2 id="mw-toc-heading">Mündəricat</h2><span class="toctogglespan"><label class="toctogglelabel" for="toctogglecheckbox"></label></span></div> <ul> <li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="#Erkən_dövr"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Erkən dövr</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="#Yaranması_və_yüksəlişi"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Yaranması və yüksəlişi</span></a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="#I_Sarduri_və_İşpuininin_dövrü"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">I Sarduri və İşpuininin dövrü</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="#Menua_və_I_Argiştinin_dövrü"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Menua və I Argiştinin dövrü</span></a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="#Assuriya_ilə_mübarizə"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Assuriya ilə mübarizə</span></a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="#II_Sarduri_və_I_Rusanın_dövrü"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">II Sarduri və I Rusanın dövrü</span></a> <ul> <li class="toclevel-3 tocsection-7"><a href="#II_Sardurinin_dövrü(E.ə_760-730)"><span class="tocnumber">3.1.1</span> <span class="toctext">II Sardurinin dövrü(E.ə 760-730)</span></a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-8"><a href="#I_Rusanın_dövrü"><span class="tocnumber">3.1.2</span> <span class="toctext">I Rusanın dövrü</span></a></li> </ul> </li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="#Tənəzzülü_və_süqutu"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tənəzzülü və süqutu</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="#Ermənilər_ilə_əlaqə"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Ermənilər ilə əlaqə</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="#İctimai-siyasi_quruluş"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">İctimai-siyasi quruluş</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="#Mədəniyyət"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Mədəniyyət</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="#İstinadlar"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">İstinadlar</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="#Həmçinin_bax"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Həmçinin bax</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="#Xarici_keçidlər"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Xarici keçidlər</span></a></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Erkən_dövr"><span id="Erk.C9.99n_d.C3.B6vr"></span>Erkən dövr</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=1" title="Erkən dövr bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=1" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Erkən dövr"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Assuriyal%C4%B1lar" class="mw-redirect" title="Assuriyalılar">Assurlar</a> bu ölkəni Urartu, urartular isə öz ölkəsini Biaynili adlandırdılar. Urartu Şərqi <a href="/wiki/Anadolu_yaylas%C4%B1" title="Anadolu yaylası">Anadoluda</a> (<a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyə</a>) <a href="/wiki/Van_g%C3%B6l%C3%BC" title="Van gölü">Van gölü</a> yanında meydana gəlmiş dövlət idi. E.ə XIII–X əsrlərdə gələcək Urartu ərazisində tayfa ittifaqları yaranmışdı. Şərqi Anadoluda, Van Gölü ətrafında, Cənubi Qafqaz və Şimal-Qərbi İranın bəzi bölgələrini əhatə edən geniş bir coğrafi ərazidə mədəniyyətin təmsilçiləri olan Urartular, e.ə 13-cü əsrdən bəri Aşşur mənbələrində xatırlanır<sup id="cite_ref-Tarhan2011_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-Tarhan2011-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Ceylan2016_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ceylan2016-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Aşşur kralı <a href="/wiki/I_Salmanasar" title="I Salmanasar">I Salmanasar</a> səltənətinin ilk dövrlərində Uruatri ölkəsinin ona qarşı çıxdığını və bu ölkəyə yürüş etdiyini belə anladmışdır : </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-“Himme, Uadkun, Barqun Salua, Halila, Luha, Nilipahri, Zinqun - bu səkkiz ölkəni öz gücümlə tutdum. Onların 51 şəhərini ələ keçirdim və məhv etdim. Onların malını qənimət kimi götürdüm. Üç gündə bütün Uruadri ölkəsini əfəndim Aşşurun ayaqları altına atdım ...<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Salvini_2006_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-Salvini_2006-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table><p>. </p><p>Aşşur mənbələrində ilk olaraq Urartular Uruatri, daha sonra I Tukulti-Ninurta dövründən kitabələrdə Nairi qəbilə ittifaqı kimi xatırlanırlar<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/I._Tukulti-Ninurta" class="extiw" title="tr:I. Tukulti-Ninurta">I Tukulti-Ninurtanın</a> Aşurdakı saray kitabəsindəki Nairi ölkəsinin 43 kralının Aşşura qarşı gəldiyini və onlar əsir edilərək zincirlənmiş şəkildə Aşşura gətirildiyi söylənmişdir<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-2" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Bu kralın kitabəsində Nairi və Yuxarı Dəniz sahillərində 40 kralın adı çəkilir<sup id="cite_ref-Salvini_2006_4-1" class="reference"><a href="#cite_note-Salvini_2006-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. I Tukulti-Ninurtanın "bütün Nairi ölkələrinin kralı" unvanını qəbul etməsi bu ölkənin siyasi əhəmiyyətini göstərir. Urartu adı bir dövlət olaraq e.ə IX əsrdə <a href="/wiki/A%C5%9F%C5%9Fur" title="Aşşur">Aşşur</a> <a href="/wiki/Mixi_yaz%C4%B1" title="Mixi yazı">mixi kitabələrində</a> yad edilir. Aşşur hökmdarı <a href="/wiki/II_A%C5%9F%C5%9Furnasirpal" title="II Aşşurnasirpal">II Aşşurnasirapal</a> (e.ə 883–858) Urartu ölkəsinə yürüş etmişdi. Urartu hökmdarı <a href="/wiki/Arame" title="Arame">Aramu</a> (e.ə 864–845) güclü müqavimət göstərmişdi. Mənbələrdən aydın olduğu kimi, III Salmanasar <a href="/wiki/Suriya" title="Suriya">Suriyadakı</a> səfərindən qayıtdıqdan sonra yenidən Urartuya hücum etdi. Qara Nimrud obeliskindəki <a href="/wiki/A%C5%9F%C5%9Fur" title="Aşşur">Aşşur</a> ordusunun marşrut xətti belə təsvir edilmişdir: </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-“Geri dönərkən Alzi Ölkəsinin sərhədlərini keçdim. Alzi, Suhni, Daiaeni, Tumme, Urartulu Aramunun kral şəhəri, Arzaşku, Gilzan və Hubuşkiya ölkələrini ələ keçirdim ”<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-3" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p><a href="/wiki/III_Salmanasar" title="III Salmanasar">III Salmanasarın</a> hakimiyyətinin 3. ilinə aid bir kitabədə isə Aşşur kralının Urartu kralı Aramunun krali şəhəri olan Arzaşku və ətrafındakı şəhərləri fəth etməsindən, Aramunun əlçatmaz dağın zirvəsinə çıxmasından bəhs edilir<sup id="cite_ref-Tarhan2011_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-Tarhan2011-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Salvini_2006_4-2" class="reference"><a href="#cite_note-Salvini_2006-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Luckenbill_1926_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-Luckenbill_1926-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Bu hadisələr III Salmanasarın 856-cı ilə aid kitabəsində belə təsvir edilmişdir: </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-“... Daiaeni ölkəsindən hərəkət etdim və Urartulu Aramunun krali şəhəri Arzaşkuya yaxınlaşdım. Urartulu Aramu mənim güclü silahlarımla və dəhşətli müharibəmlə qarşılaşanda qorxdu və şəhəri tərk edib Adduri dağına çıxdı. Onun ardından dağına dırmandım və dağlarda dəhşətli bir müharibə apardım. 3400 döyüşçüsünü qılıncdan keçirdim, sanki Adad kimi onların üzərinə dəhşət yağdırdım və dağı, yun boyayırmış kimi onların qanı ilə boyadım. Onun ordugahını ələ keçirdim. Arabalarını, süvarilərini, atlarını, qatırlarını, eşşəklərini, mallarını, əşyalarıni, qənimətlərini. Böyük miqdarda təhçizatlarını dağlardan aşağıya endirdim. Aramu canını qurtarmaq üçün dağın əlçatmaz zirvəsinə qalxdı. Bütün gücümlə vəhşi bir buğa kimi ölkəsinə hücum edib, onun şəhərlərini xarabaya çevirdim. Arzaşku ilə birlikdə ətrafındakı şəhərləri yerlə bir etdim, dağıtdım və yandırdım. Şəhər qapısının önünə kəsilmiş başları yığdım ...... bundan sonra ........ gənc kişiləri və gənc qadınları, bu yığınların ətrafında dəstə-dəstə qazıqladaraq öldürdüm. Sonra Arzaşkudan ayrılıb Ertia dağına qalxdım .... ”<sup id="cite_ref-Tarhan2011_1-2" class="reference"><a href="#cite_note-Tarhan2011-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-4" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Luckenbill_1926_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-Luckenbill_1926-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>Daha sonra, Aşşur kralının Aşşurun dəhşətli silahının Nairi ölkəsinin dənizinə çatdığı və qurban verməsindən, Gilzanda Nairi qələbəsini anmaq üçün bir stel ucaltdığı xatırlanır<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-5" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. III Salmanassarın 15-ci səltənət ilinə aid kitabədə isə Aramunun məğlub olması və şəhərlərin talan edildiyi yazılmışdır<sup id="cite_ref-Tarhan2011_1-3" class="reference"><a href="#cite_note-Tarhan2011-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Luckenbill_1926_5-2" class="reference"><a href="#cite_note-Luckenbill_1926-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. III Salmanasarın mənbələrindəki məlumatlar Urartu Dövlətinin vahid bir dövlət halına gəldiyini, Aşşur mənbələri Urartu və Nairi ölkəsində III Salmanasarın taxta çıxmasından əvvəl əhəmiyyətli dəyişikliklərin olduğunu göstərir<sup id="cite_ref-Tarhan2011_1-4" class="reference"><a href="#cite_note-Tarhan2011-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Aşşur mənbələrindən aydın olduğu kimi Aramu birləşmiş Urartu dövlətinin kralı olmuşdur. Ancaq Aşşur kralı e.ə. 832-ci ildə 4-cü Urartu səfərində yeni bir kraldan I Sarduridən bəhs etmişdir. Ancaq Madır Bürcündəki kitabə Aramunun I Sardurinin atası olmadığını sübut edir<sup id="cite_ref-Tarhan2011_1-5" class="reference"><a href="#cite_note-Tarhan2011-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Меликишвили1954_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-Меликишвили1954-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Melikişviliyə<sup id="cite_ref-Меликишвили1954_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-Меликишвили1954-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> görə, səltənət Aramudan I Sarduriyə keçərkən sülalə dəyişikliyi olmuşdur. B. B. Piotrovski Nairi Ölkəsinin cənubunda Cənub-Şərqi Anadolu Toros dağlarından şimalda Qara dəniz sahillərinə qədər ərazini əhatə etdiyini, e.ə 9-cu əsrin birinci yarısında Aşşur yazılı mənbələrində xatırlanan "Urartu" sözünün "Nairi" sözü ilə eyni mənada istifadə olunduğunu söyləmişdir. Onun fikrinə görə, Aşşurların sərhəd bölgələrində Urartu kralı Aramu və Sarduri ilə müharibələri Urartu dövlətinin inkişafı ilə nəticələndi<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-6" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Urartu dövləti I Sarduri və onun davamçıları İşpuini və Menua zamanında Ön Asiyanın ən qudrətli dövlətinə çevrilmişdir. Urartu dövləti bölgənin super gücü nə çevrildikdən sonra sərhədlərini genişləndirmə siyasətini davam etdirmiş, Urartu kralları müxtəlif bölgələrə hərbi səfərlər təşkil etmişlərdir. Bu səfərlər sırasında isə Urartunun qudrəti daha da artmış və uzun zaman Ön Asyanın ən güclü dövləti kimi səltənətini davam etdirmişdir<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Yaranması_və_yüksəlişi"><span id="Yaranmas.C4.B1_v.C9.99_y.C3.BCks.C9.99li.C5.9Fi"></span>Yaranması və yüksəlişi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=2" title="Yaranması və yüksəlişi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=2" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yaranması və yüksəlişi"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="I_Sarduri_və_İşpuininin_dövrü"><span id="I_Sarduri_v.C9.99_.C4.B0.C5.9Fpuininin_d.C3.B6vr.C3.BC"></span>I Sarduri və İşpuininin dövrü</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=3" title="I Sarduri və İşpuininin dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=3" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: I Sarduri və İşpuininin dövrü"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>E.ə 833-cü ildə <a href="/wiki/III_Salmanasar" title="III Salmanasar">III Salmanasar</a> Urartuya qarşı yeni bir yürüş təşkil etdi. Ancaq güclənmiş Urartu dövlətinə bata bilmədi. I Sardurinin dövründə Urartu vahid şəkildə birləşdi. Belə ki, o <a href="/w/index.php?title=Nairi_v%C9%99_Uruadri_%C3%B6lk%C9%99l%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nairi və Uruadri ölkələri (səhifə mövcud deyil)">Nairi ölkələrini</a> öz siyasi təsir dairəsinə salmışdır.<a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assur</a> mixi kitabələrində <a href="/wiki/I_Sarduri" title="I Sarduri">I Sardurinin</a> bu qələbəsinə görə o,"<i>Nairi hökmdarı</i>" adlandırılırdı. I Sardurinin vəfatından(e.ə 825) sonra hakimiyyətə gəlmiş onun oğlu <a href="/wiki/%C4%B0%C5%9Fpuini" title="İşpuini">İşpuininin</a>(e.ə 825–810) dövründə Urartunun ərazisi genişləndi. O,<a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayı</a> vadisində yaşayan <a href="/wiki/Tayfa" title="Tayfa">tayfalara</a> qarşı çıxış etdi. Bu tayfalar <a href="/w/index.php?title=Etuini&action=edit&redlink=1" class="new" title="Etuini (səhifə mövcud deyil)">Etuini</a> (<a href="/wiki/Zaqafqaziya" class="mw-redirect" title="Zaqafqaziya">Zaqafqaziyada</a>) ölkəsinin hökmdarlarının köməyinə arxalanırdılar. İşpuini şimalda öz sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün oraya böyük hərbi qüvvə göndərdi. <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rq" title="Şərq">Şərq</a> istiqamətində Urartu <a href="/wiki/Urmiya_g%C3%B6l%C3%BC" title="Urmiya gölü">Urmiya gölünə</a> çatan ərazini ələ keçirmək tədbirləri həyata keçirirdi. <a href="/wiki/%C4%B0%C5%9Fpuini" title="İşpuini">İşpuini</a> <a href="/wiki/Urmiya_g%C3%B6l%C3%BC" title="Urmiya gölü">Urmiya gölünün</a> <a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənub</a>-<a href="/wiki/Q%C9%99rb" title="Qərb">qərbində</a> <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannanın</a> <a href="/w/index.php?title=Mei%C5%9Fta&action=edit&redlink=1" class="new" title="Meişta (səhifə mövcud deyil)">Meişta</a> vilayətini tutdu, buradan o,<a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənuba</a> hərəkət edərək <a href="/wiki/Bar_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" title="Bar şəhəri">Barşua</a> (<a href="/wiki/Assuriya_dili" class="mw-disambig" title="Assuriya dili">ass</a>. <a href="/wiki/Parsua" title="Parsua">Parsua</a>) ölkəsinin bir sıra şəhərlərini işğal etdi. Buradan <a href="/wiki/1000_(%C9%99d%C9%99d)" title="1000 (ədəd)">minlərlə</a> <a href="/wiki/%C4%B0n%C9%99k" title="İnək">mal</a>-<a href="/wiki/Qoyun" title="Qoyun">qara</a>,<a href="/wiki/At" title="At">at</a> və s.qənimət apardı. Beləliklə e.ə IX əsrin II yarısında <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriyanın</a> <a href="/wiki/%C5%9Eimal" title="Şimal">şimalında</a> <a href="/wiki/Van_g%C3%B6l%C3%BC" title="Van gölü">Van gölü</a> <a href="/wiki/Region" title="Region">regionunda</a> güclü Urartu dövləti yaranmışdı. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Menua_və_I_Argiştinin_dövrü"><span id="Menua_v.C9.99_I_Argi.C5.9Ftinin_d.C3.B6vr.C3.BC"></span>Menua və I Argiştinin dövrü</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=4" title="Menua və I Argiştinin dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=4" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Menua və I Argiştinin dövrü"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/%C4%B0%C5%9Fpuini" title="İşpuini">İşpuininin</a> oğlu <a href="/wiki/Menua" title="Menua">Menuanın</a>(<a href="/wiki/810" title="810">e.ə 810</a>-781) dövründə Urartu <a href="/wiki/%C3%96n_Asiya" title="Ön Asiya">Ön Asiyanın</a> qüdrətli dövlətinə çevrilmişdi.<a href="/wiki/Menua" title="Menua">Menuanın</a> hərbi yürüşləri əsasən 3 istiqamətdə yönəlmişdi. <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Qafqaz" title="Cənubi Qafqaz">Zaqafqaziya</a> və <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannadan</a> başqa o,<a href="/wiki/Q%C9%99rb" title="Qərb">qərbdə</a> <a href="/wiki/Suriya" title="Suriya">Suriya</a> ərazisinə kimi gəlib çıxmışdı. Menua <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayı</a> sahilində indiki(<a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_dili" title="Azərbaycan dili">az</a>.<a href="/wiki/A%C4%9Fr%C4%B1_da%C4%9F%C4%B1" title="Ağrı dağı">Ağrıdağ</a>) <a href="/wiki/Ararat_m%C9%99rzi" title="Ararat mərzi">Araratdağı</a> sahəsindəki ərazini tutmuşdu. Urartu kralı Menuanın dövründə İğdır bölgəsinə hərbi səfərlər təşkil edildi və məhsuldar Iğdır torpaqlarında yerləşdi. Menua, bölgədəki ələ keçirilmiş torpaqları qorumaq üçün Arazın sağ sahilindəki işğal olunmuş ərazilərdə Menuahinili qalasını tikdirmişdi. B. Piotrovskinin fikrincə Menuahinili qalası Luhiuni şəhərinin yerində inşa edilmişdir<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-7" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Ancaq Şərqi Anadoluda aparılan araşdırmalar zamanı Menuahinilinin Qaraqoyunlu qalası olduğu təsbit olunmuşdur<sup id="cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ceylan,Özgül2018-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Quru divar texnikası ilə tikilən müdafiə obyektlərinin memarlıq xüsusiyyətləri, qalanın Kral Menua dövründə inşa edildiyini sübut edir<sup id="cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-Ceylan,Özgül2018-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Bu qalanın inşası haqqında məlumat Başbulaq kitabəsində verilmişdir<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-8" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Başbulaq kitabəsində Menuahinilinin inşası belə təsvir edilmişdir: </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-“İşpuininin oğlu Menua bu binanı mükəmməl bir şəkildə inşa etdi və mükəmməl bir şəkildə tanrı Xaldiyə qala inşa etdirdi. (Oraya) "Menuahinili" adını verdi. Tanrı Haldinin böyüklüyü ilə İşpuini oğlu Menua qüdrətli kral, Biainili ölkəsinin kralı və Tuşpa şəhərinin hökmdarı<sup id="cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-2" class="reference"><a href="#cite_note-Ceylan,Özgül2018-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Payne2006_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-Payne2006-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.”</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>Urartuların Cənubi Qafqazdakı genişləndirmə siyasəti zamanı Kral Menua bu qaladan mərkəz kimi istifadə etdi. Bu qala Urartuların Cənubi Qafqazda genişlənmə siyasəti üçün mühüm bir yerə sahib idi. Kitabələrdən aydın olur ki, Menua və oğlu Argişti dövründə Urartuların hakimiyyəti Iğdırda və ətrafında daha da gücləndi. Iğdır düzənlikləri Urartuların şimal səfərləri üçün çox vacib bir mövqeyə malik idi<sup id="cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-3" class="reference"><a href="#cite_note-Ceylan,Özgül2018-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Çünki bu bölgədə üstünlük olmadan Urartular Araz vadisinin şimalındakı torpaqlara nəzarət edə bilməzdilər. Tədqiqatçıların fikrincə, İğdır/Erikua bölgəsini Urartular Cənubi Qafqaz səfərlərində hərbi mərkəz olaraq istifadə etmişlərdir<sup id="cite_ref-Özgül,Morkoç2018_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-Özgül,Morkoç2018-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Özgül,Üngör2016_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-Özgül,Üngör2016-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Bu zaman <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Qafqaz" title="Cənubi Qafqaz">Zaqafqaziyanın</a> <a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənub</a>-<a href="/wiki/Q%C9%99rb" title="Qərb">qərbində</a> yaranmış <a href="/wiki/Diauxi_krall%C4%B1%C4%9F%C4%B1" class="mw-redirect" title="Diauxi krallığı">Diauhi</a> (<a href="/wiki/Asoru_dili" title="Asoru dili">ass</a>.<a href="/w/index.php?title=Dayeni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dayeni (səhifə mövcud deyil)">Dayeni</a>,<a href="/wiki/Yunan_dili" title="Yunan dili">yun</a>.<a href="/w/index.php?title=Taox&action=edit&redlink=1" class="new" title="Taox (səhifə mövcud deyil)">Taox</a>) tayfalarının güclü siyası birləşməsi yaranmışdı.<a href="/wiki/Diauxi_krall%C4%B1%C4%9F%C4%B1" class="mw-redirect" title="Diauxi krallığı">Diauhi</a> ölkəsi üstündə <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> ilə Urartu arasında mübarizə gedirdi.<a href="/wiki/Menua" title="Menua">Menua</a> Diauhilərin ərazisini işğal etdi.<a href="/wiki/Diauxi_krall%C4%B1%C4%9F%C4%B1" class="mw-redirect" title="Diauxi krallığı">Diauhi</a> Urartulara xərac verməyə məcbur oldu. <a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">Cənubda</a> <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> sərhədləri təhlükə altına alınmışdı,<a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənub</a>-<a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rq" title="Şərq">şərqdə</a> <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Manna</a> Urartu işğallarına məruz qalırdı. <a href="/wiki/Van_g%C3%B6l%C3%BC" title="Van gölü">Van gölünün</a> xeyli <a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənubunda</a> yerləşən <a href="/w/index.php?title=Kumenu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kumenu (səhifə mövcud deyil)">Kumenu</a> (<a href="/wiki/Assuriya_dili" class="mw-disambig" title="Assuriya dili">ass</a>. <a href="/wiki/Kumanlar" title="Kumanlar">Kuman</a>) şəhərindən tutmuş Assuriya sərhədlərinə çatan ərazi işğal olunmuş,<a href="/wiki/Het_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Het dövləti">Hatti</a> (<a href="/wiki/%C5%9Eimal" title="Şimal">Şimali</a> <a href="/wiki/Suriya" title="Suriya">Suriya</a>) və <a href="/w/index.php?title=Alzi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alzi (səhifə mövcud deyil)">Alzi</a> (indiki <a href="/wiki/Malatya" title="Malatya">Malatya regionu</a>) ölkələrində Assuriya hakimiyyəti ləğv edilmişdi. Menua Mannaya(<a href="/wiki/Urartu_dili" title="Urartu dili">urart</a>. Mana) soxuldu, ölkəni taladı və yandırdı. Mannaya yürüşü zamanı <a href="/w/index.php?title=Mei%C5%9Fta&action=edit&redlink=1" class="new" title="Meişta (səhifə mövcud deyil)">Meişta</a> (<a href="/wiki/Assuriya_dili" class="mw-disambig" title="Assuriya dili">ass</a>. Mesa/Mesi) şəhərini tutdu və oradan <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannanın</a> dərinliyinə soxuldu. O <a href="/wiki/Urmiya_g%C3%B6l%C3%BC" title="Urmiya gölü">Urmiya gölünün</a> <a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənub</a>-<a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rq" title="Şərq">şərqinə</a> gəlib çatdı. Burada indiki <a href="/wiki/Ta%C5%9Ftun" title="Taştun">Taş-Təpə</a> adlanan yerdə Menua öz yazılı abidəsini qoydurdu.<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><a href="/wiki/Menua" title="Menua">Menuanın</a> oğlu <a href="/wiki/I_Argi%C5%9Fti" title="I Argişti">I Argişti</a> (<a href="/wiki/781" title="781">e.ə 781</a>-760) atasının xarici siyasətini davam etdirdi. <a href="/wiki/I_Argi%C5%9Fti" title="I Argişti">Argişti</a> <a href="/w/index.php?title=Etiuni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Etiuni (səhifə mövcud deyil)">Etiuni</a> ölkəsinə daxil oldu, bir sıra vilayətləri(<a href="/w/index.php?title=Uluani&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uluani (səhifə mövcud deyil)">Uluani</a>,<a href="/wiki/D%C9%99rani_(Xudaf%C9%99rin)" title="Dərani (Xudafərin)">Darani</a>,<a href="/w/index.php?title=Lu%C5%9Fa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Luşa (səhifə mövcud deyil)">Luşa</a>,<a href="/w/index.php?title=Eriahi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eriahi (səhifə mövcud deyil)">Eriahi</a>,<a href="/w/index.php?title=Katarza&action=edit&redlink=1" class="new" title="Katarza (səhifə mövcud deyil)">Katarza</a>,<a href="/w/index.php?title=%C4%B0%C5%9Fkiqulu&action=edit&redlink=1" class="new" title="İşkiqulu (səhifə mövcud deyil)">İşkiqulu</a>,<a href="/w/index.php?title=Kihuni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kihuni (səhifə mövcud deyil)">Kihuni</a>,<a href="/w/index.php?title=Ali%C5%9Ftu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aliştu (səhifə mövcud deyil)">Aliştu</a>) zəbt etdi. O, burada <a href="/wiki/Erebuni_qalas%C4%B1" title="Erebuni qalası">Erebuni</a> (indiki <a href="/wiki/Qanl%C4%B1t%C9%99p%C9%99" title="Qanlıtəpə">Qanlı-Təpə</a>) və <a href="/wiki/Argi%C5%9Ftixinili" title="Argiştixinili">Argiştihinili</a> (indiki <a href="/wiki/Armavir_m%C9%99rzi" title="Armavir mərzi">Armavir</a>) qalalarını tikdirdi, bu ölkənin bir hissəsini isə <a href="/w/index.php?title=Udiri-Etiuni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Udiri-Etiuni (səhifə mövcud deyil)">Udiri-Etiuni</a> adlandırdı. Menuanın oğlu Argiştinin İrəvan şəhərindən 15 km şimalda tapılan kitabəsində<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-9" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, Etiuni ölkəsinə səfərdən bəhs olunması da bu ölkənin Naxçıvan ətrafında yerləşdiyini sübut edir. Digər Urartu kralı II Argiştinin (e.ə. 714–680) Sisianda aşkarlanmış kitabəsində belə deyilir: </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-“Haldinin əzəməti ilə [....] Etiuni ölkəsinin kralı gəldi və ölkəsinin vergisini mənə verdi. Bəzi (?) şəhərlər eşitdim [....] yer, bəzi qonşular aribri; burada qarət etdim, kişiləri, qadınları apardım, şəhərləri yandırdım, qalaları dağıtdım <sup id="cite_ref-Qaşqay2006_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-Qaşqay2006-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. ”</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>Menua oğlu Argiştinin Sarıqamış və Surp Sohakda tapılan kitabəsində Etiuni ölkesinə edilən səfərdən də bəhs edilir<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-10" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.<sup id="cite_ref-Ceylan,Günaşdı2018_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ceylan,Günaşdı2018-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Ceylan,Ceylan2018_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ceylan,Ceylan2018-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Urartular Etiuni tayfalarının şimalda, Gökçe gölü ətrafında yerləşdiyini xatırlasalar da, bu tayfaların Naxçıvanın qonşuluğunda məskunlaşan böyük bir tayfa birliyinə çevrildiyini söyləməliyik. <a href="/wiki/I_Argi%C5%9Fti" title="I Argişti">I Argişti</a> <a href="/wiki/Q%C9%99rb" title="Qərb">Qərbdə</a> <a href="/wiki/F%C9%99rat" title="Fərat">Fərat çayını</a> keçib,<a href="/wiki/Het_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Het dövləti">Hatti</a> ölkəsinə çatdı. Burada <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> qoşunlarını məğlub etdi. E.ə 779 ,774-cü illərdə o <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannaya</a> basqınlar etdi.<a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannanın</a> <a href="/w/index.php?title=Bu%C5%9Ftu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Buştu (səhifə mövcud deyil)">Buştu</a>,<a href="/w/index.php?title=%C4%B0rkuini&action=edit&redlink=1" class="new" title="İrkuini (səhifə mövcud deyil)">İrkuini</a>,<a href="/wiki/%C6%8Fsk%C9%99v%C9%99q_(Miyan%C9%99)" title="Əskəvəq (Miyanə)">Aşkaya</a>,<a href="/w/index.php?title=Uqi%C5%9Ftini&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uqiştini (səhifə mövcud deyil)">Uqiştini</a> vilayətlərini tutdu, buradakı Aleteye(<a href="/wiki/T%C3%BCrk_dili" title="Türk dili">türk</a>. <a href="/w/index.php?title=Alatey&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alatey (səhifə mövcud deyil)">Alatey</a>,<a href="/wiki/Altay" title="Altay">Altay</a>,<a href="/w/index.php?title=Alatau&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alatau (səhifə mövcud deyil)">Alatau</a>) ölkəsini dağıdıb yandırmış, kişi və qadınları, at və mal- qaranı, hətta <a href="/wiki/D%C9%99v%C9%99" title="Dəvə">dəvələri</a> qənimət kimi aparmışdı. <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannaya</a> sonuncu yürüşü <a href="/wiki/I_Argi%C5%9Fti" title="I Argişti">I Argişti</a> belə təsvir edir: </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Argishti_I_-_Yerevan.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Argishti_I_-_Yerevan.JPG/253px-Argishti_I_-_Yerevan.JPG" decoding="async" width="253" height="190" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Argishti_I_-_Yerevan.JPG/380px-Argishti_I_-_Yerevan.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Argishti_I_-_Yerevan.JPG/506px-Argishti_I_-_Yerevan.JPG 2x" data-file-width="3264" data-file-height="2448" /></a><figcaption><a href="/wiki/I_Argi%C5%9Fti" title="I Argişti">I Argiştinin</a> (e.ə 781–760) abidəsi. <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a> .<a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistan</a></figcaption></figure> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-"Mən Manna ölkəsinə getdim,ölkəni çapıb-taladım,şəhərlərini yandırdım.Şimerihadirini,istehkamlı hökmdar sarayını tutdum,kişi və qadınları oradan apardım."</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Assuriya_ilə_mübarizə"><span id="Assuriya_il.C9.99_m.C3.BCbariz.C9.99"></span>Assuriya ilə mübarizə</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=5" title="Assuriya ilə mübarizə bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=5" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Assuriya ilə mübarizə"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Sarduri_2.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5/Sarduri_2.png" decoding="async" width="104" height="103" class="mw-file-element" data-file-width="104" data-file-height="103" /></a><figcaption>Urartu hökmdarı <a href="/wiki/II_Sarduri" title="II Sarduri">II Sarduri</a> (e.ə 760–730)</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="II_Sarduri_və_I_Rusanın_dövrü"><span id="II_Sarduri_v.C9.99_I_Rusan.C4.B1n_d.C3.B6vr.C3.BC"></span>II Sarduri və I Rusanın dövrü</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=6" title="II Sarduri və I Rusanın dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=6" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: II Sarduri və I Rusanın dövrü"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="II_Sardurinin_dövrü(E.ə_760-730)"><span id="II_Sardurinin_d.C3.B6vr.C3.BC.28E..C9.99_760-730.29"></span>II Sardurinin dövrü(<a href="/wiki/760" title="760">E.ə 760</a>-730)</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=7" title="II Sardurinin dövrü(E.ə 760-730) bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=7" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: II Sardurinin dövrü(E.ə 760-730)"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/I_Argi%C5%9Fti" title="I Argişti">I Argiştinin</a> oğlu <a href="/wiki/II_Sarduri" title="II Sarduri">II Sarduri</a> hakimiyyətə gələn zaman Urartunun çiçəklənməsini təmin edən beynəlxalq şərait hələ dəyişməmişdi. <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> siyasi böhrandan çıxmamışdı. Buna baxmayaraq <a href="/wiki/II_Sarduri" title="II Sarduri">II Sarduri</a> bütün istiqamətlərdə müharibələr aparmalı olurdu. II Sardurinin şimal yürüşləri daha uğurlu keçirdi. II Sarduri <a href="/wiki/A%C4%9Fr%C4%B1_da%C4%9F%C4%B1" title="Ağrı dağı">Ağrıdağ</a> vadisindəki üsyanlarla əlaqədar olar <a href="/wiki/G%C3%B6y%C3%A7%C9%99_g%C3%B6l%C3%BC" title="Göyçə gölü">Göyçə gölünün</a> <a href="/wiki/Q%C9%99rb" title="Qərb">qərb</a> sahilinə doğru yürüşlər təşkil etdi. Bu yürüş nəticəsində o, Urartuya təxminən <a href="/wiki/60000_(%C9%99d%C9%99d)" title="60000 (ədəd)">60000</a> hərbi əsir gətirdi. <a href="/wiki/II_Sarduri" title="II Sarduri">II Sarduri</a> həmçinin <a href="/wiki/Aysorlar" title="Aysorlar">Assurilər</a> ilə də toqquşmalı olurdu. Döyüşlərin birində <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Ashur-nirari_V" class="extiw" title="en:Ashur-nirari V">V Aşşurnirari</a> (e.ə 754–745) üzərində qələbə çaldı. O, Urartunun siyasi təsirini <a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənubda</a> <a href="/wiki/D%C9%99m%C9%99%C5%9Fq" title="Dəməşq">Dəməşqə</a> kimi yaya bildi.<a href="/wiki/Q%C9%99rb" title="Qərb">Qərbdə</a> Şupria(<a href="/wiki/Sabirl%C9%99r" title="Sabirlər">Subar bəyliyi</a>) ölkəsini Urartuya tabe etdi. II Sarduri həmçinin <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannaya</a> da yürüş təşkil etdi. II Sarduri salnaməsində qeyd edir: </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-"Sonra mən Manna ölkəsinə yola düşdüm,ölkəni tutdum,kəndləri yandırdım və dağıtdım,ölkəni tar-mar etdim,kişi və qadınları Biayniliyə sürüb apardım"</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p><a href="/wiki/II_Sarduri" title="II Sarduri">II Sarduri</a> Urartunun <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Manna</a> torpaqlarının bir qismi üzərində siyasi təsirini yenidən bərpa etdi, <a href="/wiki/Urmiya_g%C3%B6l%C3%BC" title="Urmiya gölü">Urmiya gölünün</a> yuxarı sahilinə keçərək 45 Manna qalasını və yaşayış məntəqəsini tutdu. Eyni zamanda istehkamla möhkəmləşdirilmiş <a href="/w/index.php?title=Libliuni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Libliuni (səhifə mövcud deyil)">Libliuni</a> hökmdar şəhərini və <a href="/w/index.php?title=Puluadi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Puluadi (səhifə mövcud deyil)">Puluadi</a> ölkəsini ələ keçirdi. O, burada abidə qoydurdu. Bu abidə indiki Cənubi Azərbaycanın şimal hissəsində(indiki <a href="/wiki/Qaracada%C4%9F" class="mw-redirect" title="Qaracadağ">Qaraca Dağ</a> vilayətinin <a href="/w/index.php?title=Sakindil&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sakindil (səhifə mövcud deyil)">Sakindil</a> kəndi yanında) aşkar edilmişdi. E.ə 745-ci ildə <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriyada</a> hakimiyyətə gələn <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/III._Tiglat-Pileser" class="extiw" title="tr:III. Tiglat-Pileser">III Tiqlatpalasar</a> Aşşurun siyasi qüdrətini bərpa etmək naminə e.ə 743-cü Şimali <a href="/wiki/Suriya" title="Suriya">Suriyada</a> Urartu ilə döyüşə başladı. <a href="/wiki/II_Sarduri" title="II Sarduri">II Sarduri</a> <a href="/wiki/Yax%C4%B1n_%C5%9E%C9%99rq" title="Yaxın Şərq">Suriya</a> hakimləri ilə birlikdə Aşşur ordusuna qarşı döyüşə girdi. Birləşmiş qüvvələr məğlub oldu, II Sarduri Urartuya qaçdı. <a href="/wiki/E.%C9%99._735" title="E.ə. 735">E.ə735</a>-ci ildə Urartuya hücuma keçdi, II Sarduri məğlub oldu. Aşşur ordusu <a href="/w/index.php?title=Tu%C5%9Fpa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tuşpa (səhifə mövcud deyil)">Tuşpa</a> şəhərini mühasirəya aldı, amma tuta bilmədi. Salnamə yazır: </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>"Urartulu Sardurini onun baş şəhəri Tuşpada qapadım,şəhər darvazası qarşısında böyük qırğın saldım,mən əlahəzrətlərin təsvirini darvaza önündə qoydurdum"</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>Bundan sonra III Tiqlatpalasar Urartu ərazisində müqavimətə rast gəlmədən dolandı və geriyə qayıtdı. Urartu bu zərbədən sonra bir daha özünə gələ bilmədi. Urmiya gölü hövzəsində Assuriya ağalığı bərqərar oldu. Assuriyanın vassalı Manna öz torpaqlarını qaytarmaq uğrunda mübarizəyə başladı. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="I_Rusanın_dövrü"><span id="I_Rusan.C4.B1n_d.C3.B6vr.C3.BC"></span>I Rusanın dövrü</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=8" title="I Rusanın dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=8" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: I Rusanın dövrü"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/II_Sarduri" title="II Sarduri">II Sardurinin</a> oğlu <a href="/wiki/I_Rusa" title="I Rusa">I Rusa</a> Urartu dövlətinin keçmiş qüdrətini qaytarmaq üçün cəhd göstərirdi. Bu məqsədlə <a href="/wiki/G%C3%B6y%C3%A7%C9%99_g%C3%B6l%C3%BC" title="Göyçə gölü">Göyçə gölü</a> ətrafına yürüş təşkil etdi. Bu ərazinin 23 hökmdarını əsir aldı. I Rusa zəbt edilmiş ərazilərdə 2 şəhər qalası saldırdı, və onlara <a href="/wiki/Tey%C5%9Feba_qalas%C4%B1" title="Teyşeba qalası">Teyşeba</a> və <a href="/w/index.php?title=Haldi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Haldi (səhifə mövcud deyil)">Haldi</a> <a href="/wiki/Tanr%C4%B1" title="Tanrı">tanrılarının</a> adını verdi<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-11" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Nor-Bayayıt yaxınlığındakı kitabədə deyilir: </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>-“... Sardurinin oğlu Rusa danışır: Uelikuhi ölkəsinin kralını məğlub etdim, onu kölə etdim, ölkəsindən qovdum, burada bir idarəçi təyin etdim. Tanrı Xaldi qapısını və möhkəm qala tikdim, Xaldi şəhəri adını verdim<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-12" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>I Rusa <a href="/wiki/C%C9%99nub" title="Cənub">cənubda</a> <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> ilə toqquşmalı oldu. İlk növbədə o Assuriyaya qarşı <a href="/wiki/Musasir" title="Musasir">Musasir</a> (<a href="/wiki/Urartu_dili" title="Urartu dili">urart</a> <a href="/w/index.php?title=Ardini&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ardini (səhifə mövcud deyil)">Ardini</a>) vilayətinin hakimi <a href="/w/index.php?title=Urzuna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Urzuna (səhifə mövcud deyil)">Urzuna</a> ilə dostuq əlaqələri qurdu. Urzuna onun hüzuruna gəldi, və könüllü olaraq Urartuya tabe oldu. Eyni zamanda kömək olaraq ona hərbi dəstələr göndərdi. Bundan sonra I Rusa Assuriyanın dağlıq rayonlarına hücum etdi və mənbələrin məlumatına görə buranın kişilərini qılıncdan keçirtdi.<a href="/wiki/Musasir" title="Musasir">Musasir</a> Assuriyaya qarşı mü barizədə dayaq nöqtəsinə çevrildi. Musasir şəhəri həmçinin Urartunun baş ibadətgahına çevrildi. Burada Haldi Allahına sitayiş edirdilər. <a href="/wiki/I_Rusa" title="I Rusa">I Rusa</a> <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Manna</a> vilayət canişinlərini <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriyanın</a> əleyhinə qaldırırdı. Bunun nəticəsi olaraq <a href="/wiki/II_Sarqon" title="II Sarqon">II Sarqon</a> <a href="/wiki/E.%C9%99._714" title="E.ə. 714">e.ə 714</a>- ci ildə <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Manna</a> ərazisinə daxil oldu, üsyançı canişinlərə divan tutdu. I Rusa döyüşdə məğlub oldu, və Mannadan Urartuya kimi qaçdı, II Sarqon onu <a href="/w/index.php?title=Tu%C5%9Fpa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tuşpa (səhifə mövcud deyil)">Tuşpaya</a> kimi qovdu. I Rusa canına qəsd etməyə məcbur oldu. Mənbə xəbər verir ki, </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>"O,Tuşpanı(yaxud Turuşpa),öz hökmdar şəhərini tərk etdi və ovçudan qaçan kimi dağlara qalxdı,hamilə(arvad) kimi yorğan döşəyə yıxıldı,çörək və sudan imtina etdi,əlacsız azara tutuldu"</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>Bundan sonra Urzuna tək qaldı, II Sarqon Musasir şəhərinə daxil oldu. Urzuna dağlara qaçdı. Əhalini vahimə bürüdü. Onlar aman istədilər. Mənbə Musasirdə yaranmış vəziyyəti belə təsvir etmişdir </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>"...Oranın adamları,qoca və qarıları evlərin damına qalxaraq acı-acı ağlayırdılar,canlarını xilas etmək üçün onlar əl-ayaqları üstə mənim qabağımda süründülər.Urzana,onların padşahı,hökmdar Aşşurun(allah) sözünə qulaq asmadı və mənim hökmranlığımı boynundan atdı və mənə xidməti saymadı,buna görə mən də şəhər əhalisini əsir aparmaq qərarına gəldim.Urartunun dayağı olan allah Haldini aparmağı əmr etdim.Onun böyük darvazaları qarşısında onu(Haldi heykəlini),(Urzunanın) arvadını,onun oğullarını,qızlarını,adamlarını,ata evinin törəmələrini mən əsir tutdum...Mən Musasirə,Haldi allahinin yaşadiği yerə zəfərlə daxil oldum və sarayda,Urzananın mənzilində hökmdar kimi əyləşdim".</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p><a href="/wiki/II_Sarqon" title="II Sarqon">II Sarqon</a> Musasir xəzinəsini ələ keçirtdi və buradan saysız-hesabsız var-dövlət apardı.1000 kiloqramdan artıq <a href="/wiki/Q%C4%B1z%C4%B1l" title="Qızıl">qızıla</a> və 5000 kiloqramdan artıq gümüşə sahib oldu. Qənimət kimi <a href="/wiki/Laciv%C9%99rd_p%C9%99nc%C9%99r%C9%99" title="Lacivərd pəncərə">lacivərd</a>,<a href="/wiki/%C6%8Fqiq" title="Əqiq">əqiq</a> və müxtəlif <a href="/wiki/Metal" title="Metal">metal</a> külçə və əşyaları <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriyaya</a> apardı. Bu ağır zərbədən sonra Urartu bir daha özünə gələ bilmədi. I Rusa canına qəsd etməyə məcbur oldu<sup id="cite_ref-Piotrovskij_1959_3-13" class="reference"><a href="#cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Salnamə yazır ki, </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>"Ursa (Rusa), Urartu hökmdarı, eşidəndə ki, Musasir dağılıb, Allahı Haldi aparılıb, öz əli ilə kəmərindəki dəmir xəncərlə özünü öldürdü".</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>Assuriya ilə mübarizədə Urartu özünə müttəfiq axtarıb tapırdı, lakin müttəfiqlərin gücünü vahid cəbhədə birləşdirə bilmədi. I Rusa II Sarqon ilə döyüşdə Manna ərazisində məğlub oldu və öz ölkəsinə qaçdı, eyni zamanda Musasir müttəfiqini tək qoydu. Urartunun müdafiəsini təşkil edə bilmədi və nəticədə Assuriya ilə mübarizəni uduzdu. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tənəzzülü_və_süqutu"><span id="T.C9.99n.C9.99zz.C3.BCl.C3.BC_v.C9.99_s.C3.BCqutu"></span>Tənəzzülü və süqutu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=9" title="Tənəzzülü və süqutu bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=9" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tənəzzülü və süqutu"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> ilə münaqişələr Urartunun siyasi təsir dairəsini xeyli məhdudlaşdırdı. II Argişti(e.ə 714–685) dövründə Urartu qonşu ölkələrdə siyasi mövqeyini itirmişdi və daha çox ölkənin daxili işləriylə məşğul idi. <a href="/wiki/II_Argi%C5%9Fti" title="II Argişti">II Argişti</a> ölkədə tikinti işlərinə daha çox diqqət yetirirdi. Şimalda(<a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a> yanında) <a href="/wiki/Tey%C5%9Febaini_qalas%C4%B1" title="Teyşebaini qalası">Teyşebani</a> qalasını tikdirmişdi. </p><p><a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> ilə münaqişələr Urartunun siyasi təsir dairəsini xeyli məhdudlaşdırdı. II Argişti(e.ə 714–685) dövründə Urartu qonşu ölkələrdə siyasi mövqeyini itirmişdi və daha çox ölkənin daxili işləriylə məşğul idi. <a href="/wiki/II_Argi%C5%9Fti" title="II Argişti">II Argişti</a> ölkədə tikinti işlərinə daha çox diqqət yetirirdi. Şimalda(<a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a> yanında) <a href="/wiki/Tey%C5%9Febaini_qalas%C4%B1" title="Teyşebaini qalası">Teyşebani</a> qalasını tikdirmişdi. <a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> ilə münaqişələr Urartunun siyasi təsir dairəsini xeyli məhdudlaşdırdı. II Argişti(e.ə 714–685) dövründə Urartu qonşu ölkələrdə siyasi mövqeyini itirmişdi və daha çox ölkənin daxili işləriylə məşğul idi. <a href="/wiki/II_Argi%C5%9Fti" title="II Argişti">II Argişti</a> ölkədə tikinti işlərinə daha çox diqqət yetirirdi. Şimalda(<a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a> yanında) <a href="/wiki/Tey%C5%9Febaini_qalas%C4%B1" title="Teyşebaini qalası">Teyşebaniqalasını</a> tikdirmişdi. O, yəqin ki, ölkədə oxatma yarışları təşkil edirdi. Özü də mahir oxatan imiş. Bu haqqda müvafiq abidə məlumat verir. </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>"Argişti,Rusanın oğlu,bu yerdən... 950 dirsək(təxminən 476 m) məsafəyə ox atmışdır"</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span typeof="mw:File"><span title="""><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Median_empire_map.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Median_empire_map.png/351px-Median_empire_map.png" decoding="async" width="351" height="198" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Median_empire_map.png/527px-Median_empire_map.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Median_empire_map.png/702px-Median_empire_map.png 2x" data-file-width="833" data-file-height="469" /></a><figcaption>Urartu <a href="/wiki/Midiya_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Midiya dövləti">Midiya dövlətinin</a> tərkibində(e.ə 590)</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/II_Rusa" title="II Rusa">II Rusa</a> (e.ə.685–645) xarici siyasətdə dəyişiklik yaratmaq cəhdi göstərirdi. O,<a href="/wiki/Assuriya" title="Assuriya">Assuriya</a> ilə sülh münasibətləri yaratdı. II Rusa qərbdə,<a href="/wiki/Ki%C3%A7ik_Asiya" title="Kiçik Asiya">Kiçik Asiya</a> ərazisinə hərbi yürüşlər təşkil etdi. Urartu hökmdarı <a href="/wiki/Kimmerl%C9%99r" title="Kimmerlər">kimmer</a> və <a href="/wiki/Skifl%C9%99r" title="Skiflər">skif</a> tayfalarını orduya cəlb etdi. Lakin II Rusanın bu cəhdləri Urartunun əvvəlki qüdrətini bərpa edə bilmədi. <a href="/wiki/III_Sarduri" title="III Sarduri">IIISardurinin</a> (e.ə 645–635) dövründə Urartu Assuriyadan vassal aslılğında idi. Sarduri Aşşur hökmdarını "mənim ağam" adlandırırdı. Lakin tezliklə Assuriya(e.ə 605) bir dövlət kimi siyasi xəritədən silindi. Müttəfiqlər(<a href="/wiki/Midiya_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Midiya dövləti">Midiya</a> və <a href="/wiki/Babil" title="Babil">Babil</a>) Aşşura yardım etdiyi üçün Urartunu özlərinə düşmən saydılar. Sonradan hakimiyyətə gəlmiş <a href="/wiki/%C6%8Frim%C9%99na" title="Əriməna">Erimena</a> (e.ə 635–629),<a href="/wiki/III_Rusa" title="III Rusa">III Rusa</a> (e.ə 629–615) və <a href="/wiki/IV_Sarduri" title="IV Sarduri">IV Sardurinin</a>(e.ə 615–595) dövründə dövlət zəiflədi və E.ə 590-cı ildə Midiya tərəfindən bu ölkənin varlığına son qoyuldu. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ermənilər_ilə_əlaqə"><span id="Erm.C9.99nil.C9.99r_il.C9.99_.C9.99laq.C9.99"></span>Ermənilər ilə əlaqə</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=10" title="Ermənilər ilə əlaqə bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=10" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ermənilər ilə əlaqə"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Dünyanın ən ciddi elmi dairələrində ən güclü urartoloq kimi qəbul edilən, amma məhz erməni "elmi dairələri" tərəfindən bir çox hallarda aldadılmış və bu səbəbdən də ciddi yanlışlıqlara yol vermiş akademik <a href="/wiki/Boris_Piotrovski" title="Boris Piotrovski">B. B. Piotrovskinin</a> qənaətlərinə görə, <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7684518">.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote{padding:0.25em 1em;border:thin solid var(--border-color-muted,#eaecf0);background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-source{margin:1em 0 0 5%}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq{margin:0 -1em -0.25em}body.skin-minerva .mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq{margin-left:0}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq .ts-oq-header.ts-oq-header,.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq .ts-oq-content{padding-left:1.052632em;padding-right:1.052632em}</style> </p> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> <p> <i>"…Uruatri adına ilk dəfə eramızdan əvvəlki XIII əsrin əvvəllərində, Aşşur çarı <a href="/wiki/I_Salmanasar" title="I Salmanasar">I Salmanasarın</a> yürüşlərinə dair salnamələrdə rast gəlinir. Eramızdan əvvəlki XIII–XII əsrlərə dair kitabələrdə Uruatri kəlməsinə nadir hallarda təsadüf olunsa da, hər halda əldə olunan məlumatlara əsasən bu dövlətin Assuriya çarlığının şimalında, Van gölü hövzəsində olduğunu söyləmək mümkündür. Assuriya ilə Urartunu bir-birindən assuriyalıların Nairi dənizi adlandırdığı Van gölünün cənubundakı Nairi dövləti ayırırmış…"</i><sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> </blockquote><p>Dil və mədəniyyət baxımından urartulular <a href="/wiki/Hurril%C9%99r" title="Hurrilər">hurri</a>-<a href="/wiki/Hettl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Hettlər">het</a> ənənələrini davam etdirirdilər. </p><p>Melikişvili qeyd edir ki, Urartu və hurri dilləri arasında qohumluq əlaqələri artıq şübhə doğurmur. Buna baxmayaraq, mif yaradıcılığını davam edən erməni müəlliflər onlara heç bir aidiyyəti olmayan qədim Urartu irsinə sahib çıxmağa çalışırlar. Məsələn, Gevorg Emin ermənilərin Urartu ərazisində, bu dövlətin meydana gəlməsindən əvvəl yaşadıqlarını və Urartunun erməni çarları tərəfindən yaradıldığını iddia edir. S. Ayvazyan urartu dili ilə müasir erməni dili arasında "fonetik uyğunluq" tapmış, erməni mixi kitabələrində əlifba yazısının olduğunu və ermənilərin finikiyalılardan daha tez əlifba yaratdıqlarını söyləmişdir. O, əvvəlcə Hayasa, Nairi, Urartu və Ermənistanın eyni dövlət olduğunu bildirir, sonradan isə ünuniyyətlə Urartu adlı dövlətin mövcud olmadığını, onun ərazisində əsrlər boyu Ermənistan dövlətinin inkişaf etdiyini bildirir. </p><p>Patkanyan da urartutluları ermənilərlə eyniləşdirir. </p><p>V. N. Xaçatryan Hayasanı "erməniləşdirdikdən" sonra Urartuya çatır. O, Urartu dövlətinin, əsassız olaraq erməni hesab etdiyi nairililərin (hayasalıların) e.ə. IX əsrin ortalarında çar Armenin hakimiyyəti altında urartulular və şubarlarla birləşməsi nəticəsində meydana gəldiyini və onun əhalisinin çox hissəsini məhz nairililər təşkil etdiyini iddia edir. Urartuda rəsmi sənədləşmənin hakim elitanın dilində aparılmasına baxmayaraq, V. N. Xaçatryan nairililərin öz dillərini (yəni erməni dilini) qoruyub saxladıqlarını, urartuluların ağalığına qarşı fasiləsiz olaraq mübarizə apardıqlarını, urartulular və şubarların nairililər tərəfindən assimilyasiyaya uğradıldıqlarını və nəticədə erməni xalqının formalaşdığını göstərir. M. İ. Dyakonova görə, tarixdə nairi adlı tayfa ittifaqı mövcud olmamışdır, Nairi coğrafi addır, V. N. Xaçatryanın iddiaları isə heç bir sübuta əsaslanmır və faktik materialın təhrif olunmasıdır. </p><p>V. N. Xaçatryandan fərqli olaraq, A. Mnatsakanyan təkcə Urartu əhalisini deyil, həm də hakim elitanı erməniləşdir və bu zaman S. T. Yeremyanın fikirlərini təkrarlayır. Sonuncu e.ə. VII əsrdə Urartunun erməni sülaləsi tərəfindən idarə olunduğunu bildirir və bunu erməni dövlətçiliyinin başlanğıcı hesab edir, Araz və Ararat vadilərini erməni dövlətçilik ənənələrinin formalaşdığı ərazi kimi qiymətləndirir. Başqa sözlə, S. T. Yeremyan erməniləri regionun aborigenləri sırasına daxil etməyə cəhd edir. </p><p>Araz və Ararat vadilərinin ermənilər tərəfindən məskunlaşdırılması ideyası X. Samvelyan, A. Arutyunyan, S. P. Poqosyan, A. R. İonnisyan. B. N. Arakelyan, V. A. Parsamyan, M. İ. Nersisyan tərəfindən də müdafiə olunur. Onlardan bəziləri məskunlaşma prosesini e.ə. V əsrə aid edir və e.ə. 316-cı ildə bu ərazidə Ayrarat dövlətinin yarandığını iddia edir, digərləri bu dövlətin daha tez, e.ə. VI əsrin birinci yarısında yarandığını bildirir, başqaları isə Araz və Ararat vadilərinin ermənilər tərəfindən urartuluların köçürmə siyasəti nəticəsində məskunlaşdırıldığını önə çəkir və s. Fikirlərin üst-üstə düşməməsi və ziddiyyətli xarakter daşıması sübhəsiz ki, müəlliflərin sərəncamında ciddi faktların və mənbələrin olmaması və onların problemlərə volyuntarist yanaşmaları ilə bağlıdır. </p><p>Erməni müəlliflərdən M. A. Katvalyan da erməni xalqının formalaşmasını Urartu ilə bağlayır, o, bu dövlətin mərkəzini Van gölündən şimalda yerləşdirir (V. A. Şnirelman müasir tədqiqatçılardan heç kimin buna risk etmədiyini bildirir), onun qənaətinə görə, Urartu adı Ararat adından törəmiş və aborigen əhali (ermənilər nəzərdə tutulur) Urartu çarlarına qaşı mübarizə aparmamış (V. N. Xaçatryan bunun əksini iddia edirdi), dövlətin əhalisi xarici təhlükəyə, Assuriya təhlükəsinə qarşı birləşmişdi. </p><p>R. A. İşxanyan Urartu məsələsinin "asan həlli yolunu" tapmışdır. O, Urartudan imtina edir, ermənilərin e.ə. IX – VII əsrlərə aid tarixini "erməni Van çarlığı" ilə bağlayır. O, eyni zamanda qeyd edir ki, "Ermənilərin və ya erməni xalqının tarixini erməni dilinin meydana gəldiyi vaxtlardan başlamaq lazımdır, yəni erməni dilinin daşıyıcıları – həm qədim dövrdə, həm orta əsrlərdə, həm də hal-hazırda ermənilərdir (və ya erməni xalqıdır)". Erməni dili və dövlətinin sinxronluğu ideyasını irəli sürərkən R. A. İşxanyan nəzərə almır ki, e.ə. IX–VII əsrlərdə erməni xalqı kimi, erməni dili də mövcud olmamışdır. E. Q. Tumanyan qədim erməni dilinin bizim eranın V əsrində formalaşdığını bildirir. </p><p>Erməniləri qədimləşdirmək naminə tarixi saxtalaşdırmaq işinə öz imzasını atmış A. Petrosyan da etiraf edir ki, Urartu yazıları erməni dilində deyildir, bununla belə o, müasir ermənilərin əcdadlarının Urartu ərazisində ilk vaxtlardan yaşadıqlarını, dövləti yaradan urartuluların özlərinin isə gəlmə olmaları barədə fikirlərə şərik çıxır. Ardini, Kumenu və Şivinini Urartu panteonunun baş allahları hesab edən A. Petrosyan, onlardan birinci ikisini Haldi və Teyşebani, ücüncünü isə Van şəhəri ilə əlaqələndirir. Eyni zamanda Vanın cənubdan gələnlər (urartulular nəzərdə tutulur) tərəfindən işğal olunduğunu bildirir, buna əsaslanaraq urartu dilinin və hakim sülalənin vətəni kimi, bu dövlətin tərkibinə daxil olmayan cənub rayonlarını göstərir, Urartu dövlətinin və mədəniyyətinin də məhz bu azsaylı cənublular tərəfindən yaradıldığını, onların dövlətdə hakim təbəqəni təşkil etdiklərini bildirir: "Abidələr, gil kitabələr və s. daxil olmaqla, Urartu mədəniyyəti ölkənin geniş əhali kütlələri tərəfindən deyil, əsasən dövlətin yüksək təbəqələri tərəfindən yaradılmışdır. Məğlub olmuş ölkələrdə şəhərlər və qalalar imperiyaya loyal, lakin etnik cəhətdən homogen olmayan, bəzən uzaq vilayətlərdən köçürülmüş əhali tərəfindən məskunlaşdırılırdı. Saxsıdan başlamış məbədlərə qədər Urartu mədəniyyət abidələri bu mərkəzlərdə cəmlənmişdir. Yerdə qalan əhali dövlətin birbaşa nəzarətindən kənarda yaşayır və özlərinin, "urartulularınkından" mahiyyətcə fərqli olan əvvəlki mədəniyyətini, əvvəlki həyat tərzini saxlayır və tez-tez Urartu dövlətinə düşmən münasibət bəsləyirdilər". Urartu dövlətinin e.ə. IX–VI əsrlərdə mövcud olduğu və A. Petrosyanın qeyd etdiyi kimi, Urartu dövlətinin və mədəniyyətinin hakim təbəqə tərəfindən yaradıldığı, bu dövlətin imperiyaya çevrildiyi və orada köçürmə siyasətinin həyata keçirildiyi nəzərə alınsa, onda digər etnosların üç əsr ərzində özlərini kifayət qədər güclü olan hakim təbəqənin siyasi-hərbi və mədəni təsirindən necə qoruduqları sualı meydana çıxır. A. Petrosyan bu məsələlərin üzərindən sükutla keçir. </p><p>Həqiqətdə Urartu mədəniyyəti əsasən şəhərlərdə, köçürmə nəticəsində bu şəhərlərdə məskunlaşan əhalinin də iştirakı ilə inkişaf edirdi. Qeyd olunan şəhərlərin bəziləri coğrafi cəhətdən indiki Ermənistan Respublikasıın ərazisində lokallaşdırılsa da, hayların əcdadlarını Urartu mədəniyyətinin yaradıcıları sırasına daxil etmək düzgün deyildir, çünki haylar e.ə. VII əsrdə, friqiyalıların bir qolu kimi başqa istiqamətə, Fərat çayı sahillərinə miqrasiya etmiş və tabe vəziyyətdə olduqları üçün regionda gedən proseslərə təsir imkanlarından məhrum olmuşdular. O ki qaldı Urartuya daxil olan müxtəlif tayfaların öz mədəniyyətlərini və həyat tərzlərini qoruyub saxlamalarına, bu tezisin də həqiqəti əks etdirdiyini hesab etmək olmaz, çünki burada urartu-hurri qohumluğu əsasında güclü bir mədəniyyət formalaşmışdı. Bu mədəniyyətin təsir imkanları o dərəcədə güclü idi ki, hətta Uratunun mövcud olduğu ərazisi gələcəkdə əhəmənilərin nəzarətinə keçdikdə belə, "kütləvi xalq mədəniyyəti bir çox hallarda urartu ənənələrini davam etdirirdi". Belə bir şəraitdə xırda və dağınıq tayfaların Urartuya siyasi-hərbi və mədəni müqavimət göstərməsi sadəcə mümkün deyildi. </p><p>M. İ. Dyakonov da Urartunu qüdrətli dövlət hesab edirdi. E.ə. VIII əsrin ortalarına doğru "…Urartu gücünə görə az qala Assuriyanı üstələyəcəkdi. Urartu inzibati sistemi o dərəcədə təkmil idi ki, mümkündür ki, Assuriyada uyğun islahatların keçrilməsi üçün nümunə olmuşdu… Arme-Şubriya və Hubuşkiya istisna olmaqla, Erməni yaylası bütövlükdə, Mərkəzi və Qərbi Zaqafqaziyanın əhəmiyyətli hissəsi urartulular tərəfindən işğal olunmuşdu, urartulular Yuxarı Fərat vadisində hələlik möhkəmlənə bilməmişdilər, lakin artıq Yuxarı Suriya İttifaqının "himayədarı" kimi qəbul edilmişdilər". </p><p>Gürcü mütəfəkkiri İ. Q. Çavçavadze Urartunu erməni dövləti kimi təqdim edənlərə "fəryad edən daşların" dili ilə etiraz edir. O, Q. Qolmstremə istinadən bildirir ki, Dəclə və Fərat çaylarının yuxarılarında, Van, Urmiya, Göyçə gölləri ətrafında çoxsaylı tayfa yaşamış, e.ə. X – IX əsrlərə aid Assuriya mənbələrində "nairi" adlandırılan bu tayfalar, e.ə. IX əsrdə bir dövlətdə, Urartu dövlətində birləşdilər. Mərkəz kimi əvvəlcə İrəvan çökəkliyini seçən, sonradan isə strateji amillər nəzərə alınaraq onu Van gölü ətrafına köçürən urartulular öz mədəniyyətlərini assur-babillərdən əxz etmişdilər. Assur kitabələri Urartu mədəniyyəti, burada şəhərlərin və sarayların meydana gəlməsi, kanallarıт çəkilməsi və s. haqqında məlumat verir, lakin bu kitabələr ermənilərin mənşəyini urartulular ilə bağlamaq üçün əsas ola bilməz. Bundan başqa, İ. Q. Çavçavadze fransız alimi Lenorman və ingilis alimi Raulinsin tərəfindən müdafiə olunan maraqlı bir fikrə də istinad edir: urartu dili və mixi yazılar ermənilərə deyil, alarodilərə aiddir, "nə bu dil, nə xalq erməni dili və xalqı ilə heç bir qohumluğa malik deyil". </p><p>Linqvistik və mədəni xüsusiyyətləri baxımından urartulular hurrilərə yaxın idilər. <a href="/wiki/%C4%B0qor_Dyakonov" title="İqor Dyakonov">M. İ Dyakonov</a> ilk vaxtlarda urartulular və hurrilərin bir etnos olduqlarını güman edir. </p><p>Etnik dövlət və dil uyğunluğu məsələsi emosiya və hisslərə qapılaraq mif yaradıcılığı ilə məşğul olan ermənilərin əsərlərində qaranlıq qalan məqamlardandır. Onların "erməniləşdirdikləri" qədim dövlətlərin əhalisi çox vaxt erməni dilinin daşıyıcıları olmurdu. Məsələn, qədim erməni dili haqqında irihəcmli əsərin müəllifi olan E. Q. Tumanyan erməni dilinin tarixini üç mərhələyə bölür: qədim dövr (V–XI əsrlər), orta dövr (XII–XVI əsrlər) və yeni dövr (XVII əsrdən hal-hazıradək). Göründüyü kimi, müəllif qədim erməni dilinin başlanğıc nöqtəsi kimi V əsri götürür. O, bu haqda qeyd edir ki, "Orijinal erməni əlifbası və onunla birlikdə ədəbiyyatı bizim eranın IV əsrinin sonu – V əsrinin əvvəllərində meydana gəlmişdir. Qədim erməni dili günümüzə çoxsaylı abidələrdə, daha çox tarixi, fəlsəfi və dini janrlarda gəlib çatmışdır. Bizim eranın V əsrinin, daha dəqiqi, onun birinci yarısının abidələri daha nümunəvi hesab olunur". Daha qədim zamanlara gəldikdə isə, E. Q. Tumanyan bildirdiyinə görə, e.ə. VII – II əsrlərdə ermənilər qonşu tayfaları assimilyasiyaya uğratdır, bu zaman iran, yunan, suriya və s. dillərdən çoxlu sayda söz erməni dilinə keçir, həm də, bu dövrdə ermənilərin əlifbası olmadığı üçün, onlar saray işlərində, təhsildə və ibadət zamanı yunan, suriya və fars dillərindən istifadə edirdilər. Əgər, bəzi erməni müəlliflərin iddia etdikləri kimi, onların dövlətçik ənənələri e.ə. III minillikdən başlayırsa, ermənilərin Hayasa, Urartu və s. qədim dövlətləri mövcud olmuşdusa, onda bu "qüdrətli" xalqın yazı mədəniyyəti hansı səbəbdən bizim eranın V əsrinə qədər gecikmişdir? Cavab sadədir. Qeyd olunan dövlətlərin ermənilərlə heç bir əlaqəsi olmamışdır. Ermənistan adlı coğrafi ərazidə isə müxtəlif inkişaf səviyyəsində olan çoxlu sayda müxtəlif tayfa yaşayırdı. </p><p>Ümumiyyətlə, məqsədləri ermənilərin Anadolu yaylasına və Cənubi Qafqaza miqrasiya prosesləri nəticəsində gəlmələri haqqındakı konsepsiyalara kölgə salmaq olan bu müəlliflərin fikirləri tarixi həqiqətlə kolliziya yaradır, bu səbəbdən də, onlar öz iddialarını əsaslandırmaqda çətinlik çəkir, çox vaxt bir-birini təkzib edirlər. Bu o dərəcədə aşkar bir haldır ki, hətta erməni müəlliflərin özləri də bunu etiraf etmək məcburiyyəti ilə üzləşirlər. Məsələn, B. A. Arutyunyan son dövrlərdə Ermənistan tarixşünaslığı haqqında danışarkən qeyd edir: "Ermənilərin mənşəyi haqqında Balkan nəzəriyyəsi ciddi tənqidə məruz qalmış, nəyin bahasına olursa-olsun Urartunun Ermənistan ilə identikliyini sübut etməyə cəhdlər olmuşdur". Bəli, məhz nəyin bahasına olursa olsun, yəni məqsəd vasitəni müəyyənləşdirir. </p><p>Tarixi vətən axtarışında olan ermənilər bu sahədə artıq müəyyən "uğurlar" da əldə etmişlər. Fidanyanlar, sarkisyanlar, yüzbaşyanlar, yeremyanlar tərəfindən bu vaxta qədər ondan çox "Ermənistan dövləti" kəşf edilmişdir. Onların hazırladıqları xəritələrdə Birinci Ermənistan, İkinci Ermənistan, Üçüncü Ermənistan, Dördüncü Ermənistan, Dərin Ermənistan, Daxili Ermənistan, <a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Erm%C9%99nistan" class="mw-redirect" title="Böyük Ermənistan">Böyük Ermənistan</a>, Yustinian Ermənistanı, <a href="/wiki/Mesopotamiya" title="Mesopotamiya">Mesopotamiya</a> Ermənistanı, <a href="/wiki/Arta%C5%9Fes_s%C3%BClal%C9%99si" title="Artaşes sülaləsi">Kiçik Ermənistan</a>, <a href="/wiki/Kilikiya_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Kilikiya çarlığı">Kilikiya Ermənistanı</a>, Qərbi Ermənistan, Şərqi Ermənistan, <a href="/wiki/Baqrationil%C9%99r" class="mw-redirect" title="Baqrationilər">Baqratidlər</a> Ermənistanı, <a href="/wiki/Bizans_imperiyas%C4%B1" title="Bizans imperiyası">Bizans</a> Ermənistanı, <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyə</a> Ermənistanı, <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">Persiya</a> Ermənistanı və s. özünə yer almışdır. </p><p>Ermənilərin tarixi saxtalaşdıraraq Urartuya sahib çıxmaq istəklərini motivasiya edən səbəblərdən biri, onların tarixin erkən dövrlərində öz dövlətçilik ənənələrindən məhrum olmaları və dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmələri ilə bağlıdır. Urartu və regionun digər qədim dövlətlərini "özəlləşdirmək" ermənilərə daha çox, öz qonşularına qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürərkən tarixi hüquq anlayışına istinad etmək üçün lazımdır.<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İctimai-siyasi_quruluş"><span id=".C4.B0ctimai-siyasi_qurulu.C5.9F"></span>İctimai-siyasi quruluş</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=11" title="İctimai-siyasi quruluş bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=11" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İctimai-siyasi quruluş"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Urartulular əkinçilik, maldarlıq, atçılıq, üzümçülük, bağçılıq və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. Menuanın hakimiyyəti dövründə ölkədə suvarma işlərinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Van gölünün şimal hissəsində bir neçə qollara ayrılan suvarma kanalı çəkilmişdi. Bunlardan biri Menua kanalı adlanırdı. Bu kanal vasitəsilə Van şəhəri içməli bulaq suyu ilə təmin olunurdu. Kanalın aşağı axar hissələri yonulmuş daşlardan hörülmüşdü. Bu daşların bir çoxunun üzərində mixi yazılarda "Menua kanalı" sözləri aşkar edilmişdir. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:UrartianCaldron02.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/UrartianCaldron02.jpg/312px-UrartianCaldron02.jpg" decoding="async" width="312" height="290" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/UrartianCaldron02.jpg/468px-UrartianCaldron02.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/UrartianCaldron02.jpg/624px-UrartianCaldron02.jpg 2x" data-file-width="2690" data-file-height="2503" /></a><figcaption><a href="/wiki/Anadolu_M%C9%99d%C9%99niyy%C9%99tl%C9%99ri_Muzeyi" title="Anadolu Mədəniyyətləri Muzeyi">Anadolu Mədəniyyətləri Muzeyi</a>. Urartu qazanı.<a href="/wiki/Ankara" title="Ankara">Ankara</a></figcaption></figure> <p>Menua işğal olunmuş ərazilərdə yaşayış məntəqələri saldırır və qalalar tikdirirdi. O, Urartunun baş allahı Haldinin şərəfinə qala tikdirmiş və onu "Haldi allahının şəhəri" adlandırmışdı. Burada üzüm tənəkləri saldırmış və həmin bağı "Menuanın üzümlüyü" adlandırmışdı. Bir çox tikililər Menuanın adını daşıyırdı. Onun adı əşyalar üzərində "Menuanın malı" ifadəsi ilə həkk olunmuşdu. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Van_castle,_Turkey.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Van_castle%2C_Turkey.jpg/220px-Van_castle%2C_Turkey.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Van_castle%2C_Turkey.jpg/330px-Van_castle%2C_Turkey.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Van_castle%2C_Turkey.jpg/440px-Van_castle%2C_Turkey.jpg 2x" data-file-width="3648" data-file-height="2736" /></a><figcaption><a href="/wiki/Van" title="Van">Van</a> (<a href="/w/index.php?title=Tu%C5%9Fpa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tuşpa (səhifə mövcud deyil)">Tuşpa</a>) qalası.<a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyə</a></figcaption></figure> <p>Menua atçılığı da inkişaf etdirirdi. <a href="/wiki/At" title="At">Atdan</a> minik vasitəsi kimi və təsərrüfat işlərində, habelə hərbi yürüşlərdə istifadə edilirdi. At çapmaq, at oynatmaq yarışları bir adətə çevrilmişdi. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mədəniyyət"><span id="M.C9.99d.C9.99niyy.C9.99t"></span>Mədəniyyət</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=12" title="Mədəniyyət bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=12" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mədəniyyət"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Urartuda dulusçuluq, metalişləmə, zərgərlik və s. sənət sahələri inkişaf etmişdi. Urartu sənətkarları müxtəlif tunc məmulatları-məişət qabları, silahlar (qalxan, dəbilqə, xəncər, ox və s. istehsal edirdilər. Urartunun özünəməxsus yüksək mədəniyyəti olmuşdur. Onlarda memarlıq, yazı mədəniyyəti, incəsənət yüksək inkişaf etmişdi. Urartulular Mesopotamiyadan mixi yazını mənimsəyərək Urartu dilinə uyğunlaşdırmışdılar. Urartu qalalarında daşüstü mətnlər-kitabələr həkk olunmuşdu. </p><p>Urartuda dini görüşlər yaranmış, çoxallahlılıq mövcud olmuşdur. Hər tayfa öz allahına sitayiş edirdi. Haldi (səma tanrısı) Urartunun baş tanrısı sayılırdı. Onun şərəfinə qala salınmış, heykəl qoyulmuşdu. Tufan, ildırım və yağış tanrısı Teyşeba, günəş tanrısıı Şivini adlanırdı. Urartu bədii sənətkarlığına məxsus bir çox saxsı, metal, zərgərlik məmulatlarının, möhürlərin üzərində müxtəlif rəsmlər təsvir edilmişdir. Qızıl medalyon üzərində metal-plastika üsulu ilə işlənmiş "taxtda əyləşmiş İlahəyə səcdə edən qadın" təsviri Urartu zərgərlik sənətinin gözəl nümunəsidir. Urartu ərazisinin coğrafi şəraiti müxtəlif olmuşdur. Burada ucqar və yüksək dağlarla yanaşı, məhsuldar vadilər, aran torpaqları mövcud idi. Xüsusilə Haldi tanrısına ithaf edilmiş məbədlərin nüfuzu saxlanılırdı və təbliğ olunurdu. Urartu hökmdarları öz qələbələrini və abadlıq işlərini Haldi tanrısının adı ilə bağlayırdılar. Məbədlərə nəzir verilir və qurban kəsilirdi. İşğal olunmuş ölkələrdən gətirilmiş qənimətin, mal-qaranın və əsirlərin bir qismi məbəd təsərrüfatına bəxş edilirdi. Burada məbədlər hələ böyük torpaq sahələrinə malik deyildilər. Urartu hökmdarları məbəd tikintisinə diqqət verirdilər, lakin məbədlərdə dövlət təsərrüfat formasına oxşar təsərrüfatlar hələ yaranmamışdı. </p><p>Ölkənin iqtisadi həyatında dövlət, yaxud hökmdar təsərrüfatı mühüm mövqeyə malik olmuşdu. Dövlət təsərrüfatının geniş torpaq sahələri, sənətkarlıq emalatxanaları, işçi qüvvəsi var idi. Urartu hökmdarları işğal olunmuş ərazilərdə, eləcə də Urartunun özündə müxtəlif abadlıq işləri aparır, yeni qala və şəhərlər salırdılar. Cənubi Qafqazda inşa edilmiş Teyşebaini, Argiştihinili və Erebuni kimi qala-şəhərləri yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Urartu hökmdarları süni suvarma işini zəruri hesab edir, kanallar çəkdirilirdilər. Bu kanallara bəzən müvafiq hökmdarın adı verilirdi. Bağ-bağça və üzümlüklərin salınması hökmdarın göstərişi ilə həyata keçirilirdi. </p><p>Yeni şəhərlərə işğal olunmuş ölkələrin əhalisi köçürülürdü. Belə əsirlər <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Qafqaz" title="Cənubi Qafqaz">Cənubi Qafqazdan</a>, Şimali <a href="/wiki/Suriya" title="Suriya">Suriyadan</a> və <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Mannadan</a> gətirilirdi. Köçürülmüş əhali əsasən qul halına düşürdü. Qul əməyi dövlət təsərrüfatında tətbiq olunurdu. </p><p>Urartunun apardığı genişmiqyaslı müharibələr ordunun təkmilləşdirilməsini tələb edirdi. Əsirlər Urartu ordusunda xidmətə qəbul olunurdular. Ordunu Assur tipli silahlarla təchiz edirdilər. İşğal olunmuş ölkələrdə hərbi və inzibati mərkəzlər yaradılır, orada hərbi dəstələr yerləşdirilirdi. Bu minvalla əhalinin Urartuya itaətini təmin edirdilər. Ordunun hərəkətini sürətləndirmək məqsədilə süvari dəstələri yaradılmışdı. Ölkədə atçılığın inkişafına lazımi fikir verilirdi, hətta xəracın bir qismini atlar təşkil edirdi. At ölkəyə qənimət kimi də gətirilirdi. Urartuda at çapma və oxatma yarışları keçirilirdi. </p><p>Dövlətin ərazisi canişinliklərə bölünmüşdü. İşğal olunmuş torpaqlarda, xüsusilə Cənubi Qafqazda canişinliklər yaradılmışdı. Vilayətin idarə olunması canişinə tapşırılırdı. Hər bir vilayətin hərbi qüvvələri və inzibati idarəsi vardı. Urartunun Cənubi Qafqazda işğalları yerli idarə formalarının dəyişilməsinə şərait yaratdı. Burada xırda hökmdarlar bu və ya digər ərazini idarə edirdilər. Urartunun Cənubi Qafqaza qəsbkarlığı buranın daxili inkişaf prosesini pozur və onların dövlət şəklində birləşməsini ləngidirdi. Urartu mədəniyyətinə Assur, Hurri və Het mədəniyyəti təsir göstərmişdi. İkiçayarasından mixi yazı mənimsənilmiş və Urartu dilinə uyğunlaşdırılmışdı. Urartu sənətkarları istehkam və qala inşası sahəsində püxtələşmiş və şəhərsalma inşaat qaydalarını mənimsəmişdilər. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İstinadlar"><span id=".C4.B0stinadlar"></span>İstinadlar</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=13" title="İstinadlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=13" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İstinadlar"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6982878">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-Tarhan2011-1"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Tarhan2011_1-0"><sup><i>1</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tarhan2011_1-1"><sup><i>2</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tarhan2011_1-2"><sup><i>3</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tarhan2011_1-3"><sup><i>4</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tarhan2011_1-4"><sup><i>5</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tarhan2011_1-5"><sup><i>6</i></sup></a></span> <span class="reference-text">Tarhan, M. T. "Urartu devleti’nin "kuruluş" evresi ve kurucu krallardan "Lutipri=Lapturi" hakkında yeni görüşler,(1 levha ile birlikte)", Anadolu Araştırmaları. 2011, 8, səh 69–114.</span> </li> <li id="cite_note-Ceylan2016-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ceylan2016_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Ceylan, A., Ceylan, N. İran Coğrafyasında Urartular. Kafdağı. Erzurum: Güneş Vakfı: 11–35, 2016</span> </li> <li id="cite_note-Piotrovskij_1959-3"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-0"><sup><i>1</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-1"><sup><i>2</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-2"><sup><i>3</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-3"><sup><i>4</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-4"><sup><i>5</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-5"><sup><i>6</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-6"><sup><i>7</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-7"><sup><i>8</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-8"><sup><i>9</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-9"><sup><i>10</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-10"><sup><i>11</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-11"><sup><i>12</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-12"><sup><i>13</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Piotrovskij_1959_3-13"><sup><i>14</i></sup></a></span> <span class="reference-text">Piotrovskij B.B. Vanskoe carstvo. Urartu Moscow, 1959. 340 səh.</span> </li> <li id="cite_note-Salvini_2006-4"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Salvini_2006_4-0"><sup><i>1</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Salvini_2006_4-1"><sup><i>2</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Salvini_2006_4-2"><sup><i>3</i></sup></a></span> <span class="reference-text">Salvini, M. Urartu Tarihi ve Kulturu (Cev: Belgin Aksoy), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. 2006, səh 31–36</span> </li> <li id="cite_note-Luckenbill_1926-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Luckenbill_1926_5-0"><sup><i>1</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Luckenbill_1926_5-1"><sup><i>2</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Luckenbill_1926_5-2"><sup><i>3</i></sup></a></span> <span class="reference-text">Luckenbill, D. D. Ancient Records of Assyria and Babylonia, I: Historical Records of Assyria from the Earliest Times to Sargon. Chicago. 1926 № 604</span> </li> <li id="cite_note-Меликишвили1954-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Меликишвили1954_6-0"><sup><i>1</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Меликишвили1954_6-1"><sup><i>2</i></sup></a></span> <span class="reference-text">Меликишвили Г.А. Наири-Урарту. — Тбилиси: Издательство Академии Наук Грузинской ССР, 1954. — 446 с. — 1000 экз.</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><i><a href="/wiki/%C4%B0stifad%C9%99%C3%A7i:Elmar_Bax%C5%9F%C9%99liyev" title="İstifadəçi:Elmar Baxşəliyev">Bахşəliyеv, Elmar</a>. </i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.anl.az/el/Kitab/2017/07/cd/Azf-250397.pdf">Urartuların Güney Kafkasya Politikası</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> <span class="ref-info">(türk)</span>. Naxçıvan: "Əcəmi". 2021. 215s. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/4700000000053" title="Xüsusi:KitabMənbələri/4700000000053"><bdi>4700000000053</bdi></a>. <small>2019-04-12 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190412120305/http://www.anl.az/el/Kitab/2017/07/cd/Azf-250397.pdf">arxivləşdirilib</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span></small><span class="reference-accessdate">. <small>İstifadə tarixi: <span class="nowrap">2021-06-17</span></small></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Urartular%C4%B1n+G%C3%BCney+Kafkasya+Politikas%C4%B1&rft.place=Nax%C3%A7%C4%B1van&rft.pages=215s&rft.pub=%22%C6%8Fc%C9%99mi%22&rft.date=2021&rft.isbn=4700000000053&rft.aulast=B%D0%B0%D1%85%C5%9F%C9%99liy%D0%B5v&rft.aufirst=Elmar&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.anl.az%2Fel%2FKitab%2F2017%2F07%2Fcd%2FAzf-250397.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AUrartu" class="Z3988"></span><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r4913744">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style></span> </li> <li id="cite_note-Ceylan,Özgül2018-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-0"><sup><i>1</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-1"><sup><i>2</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-2"><sup><i>3</i></sup></a> <a href="#cite_ref-Ceylan,Özgül2018_8-3"><sup><i>4</i></sup></a></span> <span class="reference-text">Ceylan, A., Özgül, O. Eskiçağ’da Iğdır Kaleleri. Erzurum: Atatürk Universitesi Yayınları 2018, 192 səh.</span> </li> <li id="cite_note-Payne2006-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Payne2006_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Payne, M. Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İsatanbul. 2006. 430 pp.</span> </li> <li id="cite_note-Özgül,Morkoç2018-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Özgül,Morkoç2018_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Özgül O., Morkoç, A. "Urartu Devleti İçin Iğdır’ın Yeri ve Önemi", II İnternational Iğdır Sympozium, 9–11 October 2017. Iğdır: 255–271. 2018</span> </li> <li id="cite_note-Özgül,Üngör2016-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Özgül,Üngör2016_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Özgül, O., Üngör, İ. "Erikua’da Stratejik Bir UrartuMerkezi: Kasımıntığı Kalesi", Kafkasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2016 17, 225–240.</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://allinnet.info/culture/in-historical-armenia/">"Arxivlənmiş surət"</a>. <small>2022-03-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220328103603/https://allinnet.info/culture/in-historical-armenia/">arxivləşdirilib</a></small><span class="reference-accessdate">. <small>İstifadə tarixi: <span class="nowrap">2021-05-08</span></small></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fallinnet.info%2Fculture%2Fin-historical-armenia%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AUrartu" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></span> </li> <li id="cite_note-Qaşqay2006-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Qaşqay2006_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Qaşqay, S. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənəbələrdə. Bakı, 2006, səh 118</span> </li> <li id="cite_note-Ceylan,Günaşdı2018-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ceylan,Günaşdı2018_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Ceylan, A., Günaşdı, Y. Erzurumun Eskiçağ Kaleleri. Erzurum, 2018, s95–96.</span> </li> <li id="cite_note-Ceylan,Ceylan2018-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ceylan,Ceylan2018_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Ceylan, A., Ceylan, N. Doğunun Sönmeyen Yıldızı Akçakale ve Çıldır araştırmaları. Erzurum, 2018. 256 s</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">Piotrovskiy B. B. "Urartu- drevneyşeye qosudarstvo Zakavkazyə". Leninqrad-1939. str.-10</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120312022828/http://www.az.atxem.az/?action=static&altname=Tarixciler2">"Arxivlənmiş surət"</a>. <small>2012-03-12 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.az.atxem.az/?action=static&altname=Tarixciler2">orijinalından</a> arxivləşdirilib</small><span class="reference-accessdate">. <small>İstifadə tarixi: <span class="nowrap">2008-11-08</span></small></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.az.atxem.az%2F%3Faction%3Dstatic%26altname%3DTarixciler2&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AUrartu" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://1905.az/erm%C9%99nil%C9%99rin-urartu-iddiasi/">"Arxivlənmiş surət"</a>. <small>2022-03-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220328103605/https://1905.az/erm%C9%99nil%C9%99rin-urartu-iddiasi/">arxivləşdirilib</a></small><span class="reference-accessdate">. <small>İstifadə tarixi: <span class="nowrap">2021-05-08</span></small></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2F1905.az%2Ferm%25C9%2599nil%25C9%2599rin-urartu-iddiasi%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AUrartu" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></span> </li> </ol></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7666803">.mw-parser-output .side-box{margin:4px 0;box-sizing:border-box;border:1px solid #aaa;font-size:88%;line-height:1.25em;background-color:#f9f9f9;display:flow-root}.mw-parser-output .side-box-abovebelow,.mw-parser-output .side-box-text{padding:0.25em 0.9em}.mw-parser-output .side-box-image{padding:2px 0 2px 0.9em;text-align:center}.mw-parser-output .side-box-imageright{padding:2px 0.9em 2px 0;text-align:center}@media(min-width:500px){.mw-parser-output .side-box-flex{display:flex;align-items:center}.mw-parser-output .side-box-text{flex:1}}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .side-box{width:238px}.mw-parser-output .side-box-right{clear:right;float:right;margin-left:1em}.mw-parser-output .side-box-left{margin-right:1em}}</style><div class="side-box side-box-right plainlinks sistersitebox"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6900090">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-image"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/59px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span></div> <div class="side-box-text plainlist"><a href="/wiki/Vikianbar" title="Vikianbar">Vikianbarda</a> <span data-wikidata-property-id="P373" class="no-wikidata"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Urartu" class="extiw" title="commons:Category:Urartu"><i><b>Urartu</b></i></a></span> ilə əlaqəli mediafayllar var.</div></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Həmçinin_bax"><span id="H.C9.99m.C3.A7inin_bax"></span>Həmçinin bax</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=14" title="Həmçinin bax bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=14" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Həmçinin bax"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Assuriya%E2%80%93Urartu_m%C3%BCharib%C9%99si" title="Assuriya–Urartu müharibəsi">Assuriya–Urartu müharibəsi</a></li> <li><a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1_tarixind%C9%99_erm%C9%99ni_saxtakarl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" class="mw-redirect" title="Qafqaz Albaniyası tarixində erməni saxtakarlığı">Qafqaz Albaniyası tarixində erməni saxtakarlığı</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Xarici_keçidlər"><span id="Xarici_ke.C3.A7idl.C9.99r"></span>Xarici keçidlər</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit&section=15" title="Xarici keçidlər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit&section=15" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Xarici keçidlər"><span>mənbəni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-label="Naviqasiya şablonu" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><div style="padding: 0px 18px 0px 0px; width: 100%;"><div style="float: left;"><span class="noprint plainlinksneverexpand" style="white-space:nowrap;font-size:xx-small"> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Xarici_ke%C3%A7idl%C9%99r" title="Bu şablona bax"><img alt="Bu şablona bax" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Searchtool.svg/14px-Searchtool.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Searchtool.svg/21px-Searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Searchtool.svg/28px-Searchtool.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span> </span></div>  Lüğətlər və ensiklopediyalar</div></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.enciclopedia.cat/enciclopèdies/gran-enciclopèdia-catalana/EC-GEC-0068564.xml">Böyük katalan</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://old.bigenc.ru/text/4700825">Böyük rus</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/urartu">Kruqosvet</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/wd/136599">Laruss ensiklopediyası</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/place/Urartu">Britannica (onlayn)</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.treccani.it/enciclopedia/urartu">Treccani</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/urartu/">Universalis</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Normativ_yoxlama" title="Normativ yoxlama">Normativ yoxlama</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4062105-4">4062105-4</a> · <a href="/wiki/LCCN" title="LCCN">LCCN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.loc.gov/authorities/n90709797">n90709797</a> · <a href="/wiki/Latviya_Milli_Kitabxanas%C4%B1" title="Latviya Milli Kitabxanası">LNB</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/processed/LNB%7CLNC10-000301696">000301696</a> · <a href="/wiki/%C3%87ex_Respublikas%C4%B1_Milli_Kitabxanas%C4%B1" title="Çex Respublikası Milli Kitabxanası">NKC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ge211208">ge211208</a> · <a href="/wiki/VIAF" title="VIAF">VIAF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/154902446">154902446</a> · <span title="WorldCat" style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">WorldCat VIAF</span>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/identities/containsVIAFID/154902446">154902446</a></div></td></tr></tbody></table></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7809508"><table class="mbox-Asbox plainlinks metadata ambox ambox-style" role="presentation" style="border:0; background:transparent; color:inherit; margin:0; font-style:italic;"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width:52px"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Azerbaijan.svg" class="mw-file-description"><img alt="Şəkil" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/40px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png" decoding="async" width="40" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/60px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/80px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="600" /></a></span></div></td><td class="mbox-text"><div class="mbox-text-div"> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycan</a> haqqında olan bu məqalə bu məqalə <a href="/wiki/Vikipediya:Qaralama_m%C9%99qal%C9%99" title="Vikipediya:Qaralama məqalə">qaralama halındadır</a>. Məqaləni <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:EditPage/Urartu" title="Xüsusi:EditPage/Urartu">redaktə edərək</a> Vikipediyanı zənginləşdirin.</div><div class="mbox-textsmall-div hide-when-compact"></div></td></tr></tbody></table> <div class="boilerplate metadata" id="stub"> <table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color:transparent"> <tbody><tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Armenia.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Flag_of_Armenia.svg/40px-Flag_of_Armenia.svg.png" decoding="async" width="40" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Flag_of_Armenia.svg/60px-Flag_of_Armenia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Flag_of_Armenia.svg/80px-Flag_of_Armenia.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="600" /></a></span> </td> <td><i> <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistan</a> ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni <a class="external text" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Urartu&action=edit">redaktə</a> edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.</i> </td></tr></tbody></table> </div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7809508"><table class="mbox-Asbox plainlinks metadata ambox ambox-style" role="presentation" style="border:0; background:transparent; color:inherit; margin:0; font-style:italic;"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width:52px"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fayl:HSHistory.svg" class="mw-file-description"><img alt="Şəkil" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/HSHistory.svg/40px-HSHistory.svg.png" decoding="async" width="40" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/HSHistory.svg/60px-HSHistory.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/HSHistory.svg/80px-HSHistory.svg.png 2x" data-file-width="156" data-file-height="156" /></a></span></div></td><td class="mbox-text"><div class="mbox-text-div"> <a href="/wiki/Tarix" title="Tarix">Tarix</a> haqqında olan bu məqalə bu məqalə <a href="/wiki/Vikipediya:Qaralama_m%C9%99qal%C9%99" title="Vikipediya:Qaralama məqalə">qaralama halındadır</a>. Məqaləni <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:EditPage/Urartu" title="Xüsusi:EditPage/Urartu">redaktə edərək</a> Vikipediyanı zənginləşdirin.</div><div class="mbox-textsmall-div hide-when-compact"></div></td></tr></tbody></table>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Mənbə — "<a dir="ltr" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Urartu&oldid=7836312">https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Urartu&oldid=7836312</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Kateqoriyalar" title="Xüsusi:Kateqoriyalar">Kateqoriyalar</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Vikipediya:T%C9%99r%C9%99fli_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:Vikipediya:Tərəfli məqalələr">Vikipediya:Tərəfli məqalələr</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:%C6%8Flifba_s%C4%B1ras%C4%B1na_g%C3%B6r%C9%99_d%C3%B6vl%C9%99tl%C9%99r" title="Kateqoriya:Əlifba sırasına görə dövlətlər">Əlifba sırasına görə dövlətlər</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycan_qaralamalar%C4%B1" title="Kateqoriya:Azərbaycan qaralamaları">Azərbaycan qaralamaları</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Erm%C9%99nistan_qaralamalar%C4%B1" title="Kateqoriya:Ermənistan qaralamaları">Ermənistan qaralamaları</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Tarix_qaralamalar%C4%B1" title="Kateqoriya:Tarix qaralamaları">Tarix qaralamaları</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Urartu" title="Kateqoriya:Urartu">Urartu</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycanla_ba%C4%9Fl%C4%B1_d%C3%B6vl%C9%99tl%C9%99r" title="Kateqoriya:Azərbaycanla bağlı dövlətlər">Azərbaycanla bağlı dövlətlər</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:E.%C9%99._IX_%C9%99sr" title="Kateqoriya:E.ə. IX əsr">E.ə. IX əsr</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Anadolu_d%C9%99mir_d%C3%B6vr%C3%BCnd%C9%99" title="Kateqoriya:Anadolu dəmir dövründə">Anadolu dəmir dövründə</a></li></ul></div></div> </div> </div> <div id="mw-navigation"> <h2>Naviqasiya menyusu</h2> <div id="mw-head"> <nav id="p-personal" class="mw-portlet mw-portlet-personal vector-user-menu-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-personal-label" > <h3 id="p-personal-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Şəxsi alətlər</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anonuserpage" class="mw-list-item"><span title="Redaktə edərkən istifadə etdiyiniz IP ünvanı üçün istifadəçi səhifəsi">Daxil olmamısınız</span></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:M%C3%BCzakir%C9%99S%C9%99hif%C9%99m" title="Bu IP ünvanından edilmiş müzakirələr [n]" accesskey="n"><span>Müzakirə</span></a></li><li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C3%B6hf%C9%99l%C9%99rim" title="Bu IP ünvanından edilən redaktələrin siyahısı [y]" accesskey="y"><span>Töhfələr</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=Urartu" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil"><span>Hesab yarat</span></a></li><li id="pt-login" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=Urartu" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o"><span>Daxil ol</span></a></li> </ul> </div> </nav> <div id="left-navigation"> <nav id="p-namespaces" class="mw-portlet mw-portlet-namespaces vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-namespaces-label" > <h3 id="p-namespaces-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Ad fəzaları</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Urartu" title="Məqalənin məzmununu göstər [c]" accesskey="c"><span>Məqalə</span></a></li><li id="ca-talk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/M%C3%BCzakir%C9%99:Urartu" rel="discussion" title="Məqalə haqqında müzakirə [t]" accesskey="t"><span>Müzakirə</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-variants" class="mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-variants-label" > <input type="checkbox" id="p-variants-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-variants" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-variants-label" > <label id="p-variants-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">azərbaycanca</span> </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation"> <nav id="p-views" class="mw-portlet mw-portlet-views vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-views-label" > <h3 id="p-views-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Görünüş</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Urartu"><span>Oxu</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Urartu&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v"><span>Redaktə</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=edit" title="Səhifənin cari kodunu redaktə et [e]" accesskey="e"><span>Mənbəni redaktə et</span></a></li><li id="ca-history" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=history" title="Bu səhifənin keçmiş nüsxələri. [h]" accesskey="h"><span>Tarixçəyə bax</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-cactions" class="mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-cactions-label" title="Daha çox seçim" > <input type="checkbox" id="p-cactions-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-cactions" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-cactions-label" > <label id="p-cactions-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Daha çox</span> </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <h3 >Axtar</h3> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="vector-search-box-form"> <div id="simpleSearch" class="vector-search-box-inner" data-search-loc="header-navigation"> <input class="vector-search-box-input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar" aria-label="Vikipediyada axtar" autocapitalize="sentences" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> <input id="mw-searchButton" class="searchButton mw-fallbackSearchButton" type="submit" name="fulltext" title="Bu mətnin olduğu səhifələri axtar" value="Axtar"> <input id="searchButton" class="searchButton" type="submit" name="go" title="Əgər varsa, eyni adı daşıyan səhifəyə keç" value="Get"> </div> </form> </div> </div> </div> <div id="mw-panel" class="vector-legacy-sidebar"> <div id="p-logo" role="banner"> <a class="mw-wiki-logo" href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifə"></a> </div> <nav id="p-navigation" class="mw-portlet mw-portlet-navigation vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-navigation-label" > <h3 id="p-navigation-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Naviqasiya</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifəni ziyarət edin [z]" accesskey="z"><span>Ana səhifə</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1" title="Layihə haqqında, nələr edəbilərsiniz, axtardıqlarınızı harda tapmaq olar"><span>Kənd meydanı</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:%C4%B0cma_portal%C4%B1" title="Gündəlik xəbərlər ilə əlaqəli məlumatlar"><span>İcma portalı</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r" title="Vikidəki son dəyişikliklər siyahısı [r]" accesskey="r"><span>Son dəyişikliklər</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C9%99sad%C3%BCfi" title="Təsadüfi məqaləyə keç [x]" accesskey="x"><span>Təsadüfi məqalə</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Layihələr" class="mw-portlet mw-portlet-Layihələr vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Layihələr-label" > <h3 id="p-Layihələr-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Layihələr</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Seçilmiş-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r"><span>Seçilmiş məqalələr</span></a></li><li id="n-Seçilmiş-siyahılar" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_siyah%C4%B1lar"><span>Seçilmiş siyahılar</span></a></li><li id="n-Yaxşı-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r"><span>Yaxşı məqalələr</span></a></li><li id="n-Məqalə-namizədləri" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99qal%C9%99_namiz%C9%99dl%C9%99ri"><span>Məqalə namizədləri</span></a></li><li id="n-Mövzulu-ay" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C3%B6vzulu_ay"><span>Mövzulu ay</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Xüsusi" class="mw-portlet mw-portlet-Xüsusi vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Xüsusi-label" > <h3 id="p-Xüsusi-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Xüsusi</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Biziml%C9%99_%C9%99laq%C9%99"><span>Bizimlə əlaqə</span></a></li><li id="n-sitesupport" class="mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=spontaneous&uselang=az" title="Bizə dəstək verin"><span>İanə et</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:M%C3%BCnd%C9%99ricat" title="Yardım almaq üçün."><span>Kömək</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-tb" class="mw-portlet mw-portlet-tb vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-tb-label" > <h3 id="p-tb-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Alətlər</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:S%C9%99hif%C9%99y%C9%99Ke%C3%A7idl%C9%99r/Urartu" title="Vikidə bu məqaləyə bağlantılar [j]" accesskey="j"><span>Səhifəyə keçidlər</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:%C6%8Flaq%C9%99liD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r/Urartu" rel="nofollow" title="Bu məqaləyə aid başqa səhifələrdə yeni dəyişikliklər [k]" accesskey="k"><span>Əlaqəli redaktələr</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yükləmə_sehrbazı" title="Yeni şəkil və ya multimedia faylı yüklə [u]" accesskey="u"><span>Fayl yüklə</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:X%C3%BCsusiS%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Xüsusi səhifələrin siyahısı [q]" accesskey="q"><span>Xüsusi səhifələr</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Urartu&oldid=7836312" title="Bu səhifənin bu versiyasına daimi keçid"><span>Daimi keçid</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Urartu&action=info" title="Bu səhifə haqqında ətraflı məlumat"><span>Səhifə məlumatları</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:CiteThisPage&page=Urartu&id=7836312&wpFormIdentifier=titleform" title="Bu səhifəyə necə istinad etmək barədə məlumat"><span>Bu səhifəyə istinad et</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FUrartu"><span>Qısaldılmış URL əldə et</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:QrCode&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FUrartu"><span>QR-kodu endir</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-coll-print_export" class="mw-portlet mw-portlet-coll-print_export vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-coll-print_export-label" > <h3 id="p-coll-print_export-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Çap et/ixrac</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:Book&bookcmd=book_creator&referer=Urartu"><span>Kitab yarat</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DownloadAsPdf&page=Urartu&action=show-download-screen"><span>PDF kimi yüklə</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Urartu&printable=yes" title="Səhifənin çap versiyası [p]" accesskey="p"><span>Çap versiyası</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-wikibase-otherprojects" class="mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-wikibase-otherprojects-label" > <h3 id="p-wikibase-otherprojects-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Digər layihələrdə</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Urartu" hreflang="en"><span>Vikianbar</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q185068" title="Bağlanan məlumatların saxlanması elementinə keçid [g]" accesskey="g"><span>Vikidata elementi</span></a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-lang" class="mw-portlet mw-portlet-lang vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-lang-label" > <h3 id="p-lang-label" class="vector-menu-heading " > <span class="vector-menu-heading-label">Digər dillərdə</span> </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Urartu" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A1%E1%88%AB%E1%88%AD%E1%89%B1" title="ኡራርቱ – amhar" lang="am" hreflang="am" data-title="ኡራርቱ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amhar" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%88" title="أورارتو – ərəb" lang="ar" hreflang="ar" data-title="أورارتو" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="ərəb" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – asturiya" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Urartu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturiya" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-avk mw-list-item"><a href="https://avk.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – Kotava" lang="avk" hreflang="avk" data-title="Urartu" data-language-autonym="Kotava" data-language-local-name="Kotava" class="interlanguage-link-target"><span>Kotava</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%88" title="اورارتو – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="اورارتو" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – başqırd" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Урарту" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="başqırd" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – belarus" lang="be" hreflang="be" data-title="Урарту" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="belarus" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Урарту" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – bolqar" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Урарту" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bolqar" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%89%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A7%81" title="উরারতু – benqal" lang="bn" hreflang="bn" data-title="উরারতু" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="benqal" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – katalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Urartu" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="katalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%88%D9%88" title="ئورارتوو – Mərkəzi kürdcə" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ئورارتوو" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Mərkəzi kürdcə" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – çex" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Urartu" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="çex" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – çuvaş" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Урарту" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="çuvaş" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – danimarka" lang="da" hreflang="da" data-title="Urartu" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danimarka" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Urart%C3%A4isches_Reich" title="Urartäisches Reich – alman" lang="de" hreflang="de" data-title="Urartäisches Reich" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="alman" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%85%CF%81%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%BF%CF%8D" title="Ουραρτού – yunan" lang="el" hreflang="el" data-title="Ουραρτού" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="yunan" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – ingilis" lang="en" hreflang="en" data-title="Urartu" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ingilis" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Urarto" title="Urarto – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Urarto" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – ispan" lang="es" hreflang="es" data-title="Urartu" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="ispan" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – eston" lang="et" hreflang="et" data-title="Urartu" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="eston" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – bask" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Urartu" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="bask" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%88" title="اورارتو – fars" lang="fa" hreflang="fa" data-title="اورارتو" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="fars" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – fin" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Urartu" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fin" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="yaxşı məqalə"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – fransız" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Urartu" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="fransız" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – qalisiya" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Urartu" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="qalisiya" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%95%D7%A8%D7%A8%D7%98%D7%95" title="אוררטו – ivrit" lang="he" hreflang="he" data-title="אוררטו" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="ivrit" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – xorvat" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Urartu" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="xorvat" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – macar" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Urartu" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="macar" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Վանի թագավորություն – erməni" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Վանի թագավորություն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="erməni" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D4%B9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6" title="Վանի Թագաւորութիւն – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Վանի Թագաւորութիւն" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – interlinqua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Urartu" data-language-autonym="İnterlingua" data-language-local-name="interlinqua" class="interlanguage-link-target"><span>İnterlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – indoneziya" lang="id" hreflang="id" data-title="Urartu" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indoneziya" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – italyan" lang="it" hreflang="it" data-title="Urartu" data-language-autonym="İtaliano" data-language-local-name="italyan" class="interlanguage-link-target"><span>İtaliano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%A6%E3%83%A9%E3%83%AB%E3%83%88%E3%82%A5" title="ウラルトゥ – yapon" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ウラルトゥ" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="yapon" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A3" title="ურარტუ – gürcü" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ურარტუ" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gürcü" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9A%B0%EB%9D%BC%EB%A5%B4%ED%88%AC" title="우라르투 – koreya" lang="ko" hreflang="ko" data-title="우라르투" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreya" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%9Brart%C3%BB" title="Ûrartû – kürd" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Ûrartû" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kürd" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – qırğız" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Урарту" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="qırğız" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – latın" lang="la" hreflang="la" data-title="Urartu" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latın" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Urartija" title="Urartija – litva" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Urartija" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litva" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – latış" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Urartu" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="latış" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – makedon" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Урарту" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="makedon" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%88" title="اورارتو – mazandaran" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="اورارتو" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazandaran" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – holland" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Urartu" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="holland" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – nünorsk norveç" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Urartu" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="nünorsk norveç" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – bokmal norveç" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Urartu" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="bokmal norveç" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – oksitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Urartu" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – polyak" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Urartu" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polyak" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Reino_de_Urartu" title="Reino de Urartu – portuqal" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Reino de Urartu" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portuqal" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – rumın" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Urartu" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumın" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – rus" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Урарту" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rus" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – serb-xorvat" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Urartu" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serb-xorvat" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Kingdom_of_Urartu" title="Kingdom of Urartu – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Kingdom of Urartu" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – slovak" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Urartu" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovak" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – sloven" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Urartu" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="sloven" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – alban" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Urartu" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="alban" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – serb" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Урарту" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serb" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – sundan" lang="su" hreflang="su" data-title="Urartu" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="sundan" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – isveç" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Urartu" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="isveç" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%85%E0%AE%B0%E0%AE%B0%E0%AE%BE%E0%AE%A4%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AF%81_%E0%AE%87%E0%AE%B0%E0%AE%BE%E0%AE%9A%E0%AF%8D%E0%AE%9A%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="அரராத்து இராச்சியம் – tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="அரராத்து இராச்சியம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%BE%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урорту – tacik" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Урорту" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="tacik" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AD%E0%B8%B9%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%95%E0%B8%B9" title="อูราร์ตู – tay" lang="th" hreflang="th" data-title="อูราร์ตู" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tay" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Urartu_d%C3%B6wleti" title="Urartu döwleti – türkmən" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Urartu döwleti" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="türkmən" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Ararat_(Bibliya)" title="Ararat (Bibliya) – taqaloq" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Ararat (Bibliya)" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="taqaloq" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Urartular" title="Urartular – türk" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Urartular" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="türk" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – tatar" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Урарту" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatar" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83" title="Урарту – ukrayna" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Урарту" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrayna" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%88" title="اورارتو – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="اورارتو" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – özbək" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Urartu" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="özbək" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Urartu" title="Urartu – vyetnam" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Urartu" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vyetnam" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%B9%8C%E6%8B%89%E5%B0%94%E5%9B%BE" title="乌拉尔图 – vu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="乌拉尔图" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="vu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A3" title="ურარტუ – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ურარტუ" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%83%8F%E6%8B%89%E7%88%BE%E5%9C%96" title="烏拉爾圖 – çin" lang="zh" hreflang="zh" data-title="烏拉爾圖" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="çin" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E7%83%8F%E6%8B%89%E7%88%BE%E5%9C%96" title="烏拉爾圖 – kanton" lang="yue" hreflang="yue" data-title="烏拉爾圖" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kanton" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q185068#sitelinks-wikipedia" title="Dillərarası keçidləri redaktə et" class="wbc-editpage">Keçidləri redaktə et</a></span></div> </div> </nav> </div> </div> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Bu səhifə sonuncu dəfə 01:58, 6 noyabr 2024 tarixində redaktə edilib.</li> <li id="footer-info-copyright">Mətn <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az">Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası</a> altındadır, bəzi hallarda əlavə şərtlər tətbiq oluna bilər. Ətraflı məlumat üçün <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">istifadə şərtlərinə</a> baxın.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Gizlilik siyasəti</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipediya:Haqq%C4%B1nda">Vikipediya haqqında</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99suliyy%C9%99td%C9%99n_imtina">Məsuliyyətdən imtina</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Davranış Kodeksi</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Tərtibatçılar</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/az.wikipedia.org">Statistikalar</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Kuki məlumatı</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//az.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Urartu&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobil versiya</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.log.warn("This page is using the deprecated ResourceLoader module \"codex-search-styles\".\n[1.43] Use a CodexModule with codexComponents to set your specific components used: https://www.mediawiki.org/wiki/Codex#Using_a_limited_subset_of_components");mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-78s75","wgBackendResponseTime":173,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.830","walltime":"1.211","ppvisitednodes":{"value":7258,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":245545,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":27380,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":19,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":14,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":47496,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":14,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 993.038 1 -total"," 32.70% 324.708 1 Şablon:Dövlət"," 30.71% 304.970 1 Şablon:Məlumat_qutusu"," 22.73% 225.732 2 Şablon:Sidebar_with_collapsible_lists"," 16.27% 161.520 1 Şablon:Azərbaycan_tarixi"," 14.02% 139.204 12 Şablon:Wikidata"," 11.55% 114.709 1 Şablon:Tərəfli"," 11.46% 113.822 1 Şablon:İstinad_siyahısı"," 9.71% 96.399 3 Şablon:Ambox"," 8.40% 83.371 1 Şablon:Xarici_keçidlər"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.414","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":7473511,"limit":52428800},"limitreport-logs":"Loaded datatype monolingualtext of P1451 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P36 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P122 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype quantity of P2927 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P38 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P78 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype external-id of P297 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype external-id of P984 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype string of P474 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P1622 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-7cf4dd866-nj76q","timestamp":"20241121223221","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Urartu","url":"https:\/\/az.wikipedia.org\/wiki\/Urartu","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q185068","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q185068","author":{"@type":"Organization","name":"Vikimedia layih\u0259l\u0259rin\u0259 t\u00f6hf\u0259 ver\u0259nl\u0259r"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2008-11-08T13:34:28Z","dateModified":"2024-11-06T01:58:55Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/1\/1f\/Urartu_743-ru.svg"}</script> </body> </html>