CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs" lang="az" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Tenqriçilik — Vikipediya</title> <script>(function(){var className="client-js";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )azwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","yanvar","fevral","mart","aprel","may","iyun","iyul","avqust","sentyabr","oktyabr","noyabr","dekabr"],"wgRequestId":"f88ef9de-b2e9-4394-8912-c8bcf071aa21","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Tenqriçilik","wgTitle":"Tenqriçilik","wgCurRevisionId":7752275,"wgRevisionId":7752275,"wgArticleId":158471,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[ "ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr","Vikipediya:Mənbəsiz məqalələr","Vikipediya:İstinadları istinad şablonları ilə göstərilməli məqalələr","Vikipediya:Əlifba sırasına görə yaxşı məqalələr","Din","Dinlər","Türk mifologiyası"],"wgPageViewLanguage":"az","wgPageContentLanguage":"az","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Tenqriçilik","wgRelevantArticleId":158471,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"az","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"az"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":80000,"wgRelatedArticlesCompat":[], "wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":true,"wgVector2022LanguageInHeader":false,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q837605","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.common-site":"ready","ext.gadget.logo":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.styles.legacy":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","codex-search-styles":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready", "wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.legacy.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.referenceTooltips","ext.gadget.sidebarRelated","ext.gadget.metaBox","ext.gadget.EditToolbar","ext.gadget.EditToolbar-menu-page_elements","ext.gadget.EditToolbar_infobox_person","ext.gadget.EditToolbar_discussion","ext.gadget.EditToolbar_references","ext.gadget.markadmins","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.compactlinks","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints", "ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=codex-search-styles%7Cext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.styles.legacy%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector"> <script async="" src="/w/load.php?lang=az&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.gadget.common-site%2Clogo&only=styles&skin=vector"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=site.styles&only=styles&skin=vector"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Tengrism1.svg/1200px-Tengrism1.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1200"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Tengrism1.svg/800px-Tengrism1.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Tengrism1.svg/640px-Tengrism1.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Tenqriçilik — Vikipediya"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//az.m.wikipedia.org/wiki/Tenqri%C3%A7ilik"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redaktə" href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipediya (az)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//az.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://az.wikipedia.org/wiki/Tenqri%C3%A7ilik"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipediya — Atom-lent" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin-vector-legacy mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Tenqriçilik rootpage-Tenqriçilik skin-vector action-view"><div id="mw-page-base" class="noprint"></div> <div id="mw-head-base" class="noprint"></div> <div id="content" class="mw-body" role="main"> <a id="top"></a> <div id="siteNotice"></div> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-ga" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Vikipediya:Yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r" title="Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin."><img alt="Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Art%C3%ADculo_bueno.svg/16px-Art%C3%ADculo_bueno.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Art%C3%ADculo_bueno.svg/24px-Art%C3%ADculo_bueno.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Art%C3%ADculo_bueno.svg/32px-Art%C3%ADculo_bueno.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></a></div></div> </div> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Tenqriçilik</h1> <div id="bodyContent" class="vector-body"> <div id="siteSub" class="noprint">Vikipediya, azad ensiklopediya</div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="contentSub2"></div> <div id="jump-to-nav"></div> <a class="mw-jump-link" href="#mw-head">Naviqasiyaya keç</a> <a class="mw-jump-link" href="#searchInput">Axtarışa keç</a> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="az" dir="ltr"><figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Tengrism1.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Tengrism1.svg/220px-Tengrism1.svg.png" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Tengrism1.svg/330px-Tengrism1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Tengrism1.svg/440px-Tengrism1.svg.png 2x" data-file-width="192" data-file-height="192" /></a><figcaption>Tenqriçiliyin simvolu</figcaption></figure> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6900089">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7806491">.mw-parser-output .sidebar{width:22em;float:right;clear:right;margin:0.5em 0 1em 1em;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);padding:0.2em;text-align:center;line-height:1.4em;font-size:88%;border-collapse:collapse;display:table}body.skin-minerva .mw-parser-output .sidebar{display:table!important;float:right!important;margin:0.5em 0 1em 1em!important}.mw-parser-output .sidebar-subgroup{width:100%;margin:0;border-spacing:0}.mw-parser-output .sidebar-left{float:left;clear:left;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-none{float:none;clear:both;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-outer-title{padding:0 0.4em 0.2em;font-size:125%;line-height:1.2em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-top-image{padding:0.4em}.mw-parser-output .sidebar-top-caption,.mw-parser-output .sidebar-pretitle-with-top-image,.mw-parser-output .sidebar-caption{padding:0.2em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-pretitle{padding:0.4em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title,.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.2em 0.8em;font-size:145%;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-image{padding:0.2em 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-heading{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content{padding:0 0.5em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content-with-subgroup{padding:0.1em 0.4em 0.2em}.mw-parser-output .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-below{padding:0.3em 0.8em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-below{border-top:1px solid #aaa;border-bottom:1px solid #aaa}.mw-parser-output .sidebar-navbar{text-align:right;font-size:115%;padding:0 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-list-title{padding:0 0.4em;text-align:left;font-weight:bold;line-height:1.6em;font-size:105%}.mw-parser-output .sidebar-list-title-c{padding:0 0.4em;text-align:center;margin:0 3.3em}@media(max-width:640px){body.mediawiki .mw-parser-output .sidebar{width:100%!important;clear:both;float:none!important;margin-left:0!important;margin-right:0!important}}body.skin--responsive .mw-parser-output .sidebar a>img{max-width:none!important}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .sidebar{display:none!important}}</style><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile nowraplinks hlist" style="width:180px; background:turquoise; border-color:#00afca; color:turquoise; padding:2px; border-spacing:0.2em 0.8em"><tbody><tr><th class="sidebar-title" style="font-size:200%; background:turquoise"><a href="/wiki/T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Türk mifologiyası">Türk mifologiyası</a></th></tr><tr><td class="sidebar-image" style="padding:0"><a href="/wiki/Fayl:Orkhon.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Orkhon.svg/150px-Orkhon.svg.png" decoding="async" width="150" height="50" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Orkhon.svg/225px-Orkhon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Orkhon.svg/300px-Orkhon.svg.png 2x" data-file-width="485" data-file-height="161" /></a></td></tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding:0.4em 0; background:#fdfdfb; border-top:3px solid #00afca; border-bottom:3px solid #00afca; border-left:2px solid #00afca; border-right:2px solid #00afca"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:white; text-align:left; padding-left:5px;color: var(--color-base)">İnanc sistemi</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:center"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Tenqriçilik</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">Şamanizm</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding:0.4em 0; background:#fdfdfb; border-top:3px solid #00afca; border-bottom:3px solid #00afca; border-left:2px solid #00afca; border-right:2px solid #00afca"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:white; text-align:left; padding-left:5px;color: var(--color-base)">Baş tanrı ve tanrıçalar</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:center"> <ul><li><a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tenqri</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kayra_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kayra xan (səhifə mövcud deyil)">Kayra xan</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C3%9Clg%C9%99n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ülgən (səhifə mövcud deyil)">Ülgən</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Erlik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Erlik (səhifə mövcud deyil)">Erlik</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding:0.4em 0; background:#fdfdfb; border-top:3px solid #00afca; border-bottom:3px solid #00afca; border-left:2px solid #00afca; border-right:2px solid #00afca"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:white; text-align:left; padding-left:5px;color: var(--color-base)">Dastan və qəhramanlar</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:center"> <ul><li><a href="/wiki/%C6%8Frg%C9%99n%C9%99qon_dastan%C4%B1" title="Ərgənəqon dastanı">Ərgənəqon</a></li> <li><a href="/wiki/O%C4%9Fuz_xaqan_dastan%C4%B1" title="Oğuz xaqan dastanı">Oğuz xaqan</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=T%C3%B6r%C3%BCngey&action=edit&redlink=1" class="new" title="Törüngey (səhifə mövcud deyil)">Törüngey</a></li> <li><a href="/wiki/Ecey" title="Ecey">Ecey</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding:0.4em 0; background:#fdfdfb; border-top:3px solid #00afca; border-bottom:3px solid #00afca; border-left:2px solid #00afca; border-right:2px solid #00afca"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:white; text-align:left; padding-left:5px;color: var(--color-base)">Əsas konseptlər</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="text-align:center"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Su</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=G%C3%B6y-Qal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Göy-Qal (səhifə mövcud deyil)">Göy-Qal</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Yeralt%C4%B1_(mifologiya)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yeraltı (mifologiya) (səhifə mövcud deyil)">Yeraltı</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Uluqay%C4%B1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uluqayın (səhifə mövcud deyil)">Uluqayın</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%B0ye&action=edit&redlink=1" class="new" title="İye (səhifə mövcud deyil)">İye</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=G%C3%B6y%C3%BCn_g%C3%B6b%C9%99yi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Göyün göbəyi (səhifə mövcud deyil)">Göyün göbəyi</a></li> <li><a href="/wiki/Bozqurd_(mifologiya)" title="Bozqurd (mifologiya)">Bozqurd</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Alas%C4%B1%C4%9F%C4%B1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alasığın (səhifə mövcud deyil)">Alasığın</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-below" style="background:white; text-align:center"> <img alt="Category" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/16px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/24px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/32px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="31" /><a href="/wiki/Kateqoriya:T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Türk mifologiyası">Kateqoriya: Türk mifologiyası</a></td></tr><tr><td class="sidebar-navbar"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1" title="Şablon:Türk mifologiyası">b</a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%C5%9Eablon_m%C3%BCzakir%C9%99si:T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Şablon müzakirəsi:Türk mifologiyası (səhifə mövcud deyil)">m</a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1&action=edit">r</a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> <table class="infobox" style="background:#fff0f5; border:1px solid #882222; float:right; font-size:85%; padding:3px; text-align:center; width:190px" cellpadding="0" cellspacing="0"><tbody><tr><td><table style="background:#fff0f5; color:882222; padding:1px"><tbody><tr><th style="background:white; colspan="> <a href="/wiki/Din" title="Din">Din</a> <a href="/wiki/Fayl:P_religion_world.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/P_religion_world.svg/125px-P_religion_world.svg.png" decoding="async" width="125" height="113" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/P_religion_world.svg/188px-P_religion_world.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/P_religion_world.svg/250px-P_religion_world.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></a> </th></tr><tr><td><a href="/w/index.php?title=Dini_%C3%B6z%C3%BCn%C3%BCd%C9%99rkin_n%C3%B6vl%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dini özünüdərkin növləri (səhifə mövcud deyil)">Dini özünüdərkin növləri</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a href="/wiki/Monoteizm" title="Monoteizm">Monoteizm</a>  · <a href="/wiki/Dualizm" title="Dualizm">Dualizm</a>  · <a href="/wiki/Politeizm" title="Politeizm">Politeizm</a>  · <a href="/wiki/Deizm" title="Deizm">Deizm</a> · <a href="/wiki/Teizm" title="Teizm">Teizm</a>  · <a href="/w/index.php?title=%C4%B0tsizm&action=edit&redlink=1" class="new" title="İtsizm (səhifə mövcud deyil)">İtsizm</a> · <a href="/wiki/Panteizm" title="Panteizm">Panteizm</a> · <a href="/wiki/Pandeizm" title="Pandeizm">Pandeizm</a> </td></tr><tr><td><a href="/w/index.php?title=%C4%B0btidai_inanclar&action=edit&redlink=1" class="new" title="İbtidai inanclar (səhifə mövcud deyil)">İbtidai inanclar</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a href="/wiki/Totemizm" title="Totemizm">Totemizm</a>  · <a href="/wiki/Animizm" title="Animizm">Animizm</a>  · <a href="/wiki/Feti%C5%9Fizm" title="Fetişizm">Fetişzm</a>  · <a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">Şamanizm</a> </td></tr><tr><td> </td></tr><tr><td><a href="/w/index.php?title=D%C3%BCnya_dinl%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dünya dinləri (səhifə mövcud deyil)">Dünya dinləri</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizm</a> · <a href="/wiki/B%C9%99hailik" title="Bəhailik">Bəhailik</a> </td></tr><tr><td> <a href="/wiki/%C4%B0brahimi_dinl%C9%99r" title="İbrahimi dinlər">İbrahimi dinlər</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a href="/wiki/%C4%B0udaizm" title="İudaizm">İudaizm</a> · <a href="/wiki/Xristianl%C4%B1q" title="Xristianlıq">Xristianlıq</a> · <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslam</a> </td></tr><tr><td> <a href="/w/index.php?title=Hind_dinl%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hind dinləri (səhifə mövcud deyil)">Dharma dinləri</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a href="/wiki/%C4%B0nduizm" class="mw-redirect" title="İnduizm">İnduizm</a> · <a href="/wiki/Caynizm" title="Caynizm">Caynizm</a> · <a href="/wiki/Siqhizm" title="Siqhizm">Siqhizm</a> · <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizm</a> </td></tr><tr><td> <a href="/w/index.php?title=Uzaq_%C5%9E%C9%99rq_dinl%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uzaq Şərq dinləri (səhifə mövcud deyil)">Ənənəvi Uzaq Şərq dinləri</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a href="/wiki/Daoizm" class="mw-redirect" title="Daoizm">Daoizm</a> · <a href="/wiki/Konfutsi%C3%A7ilik" class="mw-redirect" title="Konfutsiçilik">Konfutsiçilik</a> · <a href="/wiki/%C5%9Eintoizm" title="Şintoizm">Şintoizm</a> </td></tr><tr><td><a href="/wiki/Din" title="Din">Digər dinlər</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a class="mw-selflink selflink">Tenqriçilik</a>  · <a href="/wiki/Z%C9%99rd%C3%BC%C5%9Ftilik" class="mw-redirect" title="Zərdüştilik">Zərdüştilik</a> </td></tr><tr><td> <a href="/w/index.php?title=Dini_terminl%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dini terminlər (səhifə mövcud deyil)">Əsas anlayışlar</a> </td></tr><tr><td style="background:white; border-top:2px solid #882222; border-bottom:2px solid #882222; border-left:1px solid #882222; border-right:1px solid #882222"> <a href="/wiki/Tanr%C4%B1" title="Tanrı">Tanrı</a> · <a href="/wiki/Ruh" title="Ruh">Ruh</a> · <a href="/wiki/G%C3%BCnah" title="Günah">Günah</a>  · <a href="/w/index.php?title=Sakrall%C4%B1q&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sakrallıq (səhifə mövcud deyil)">Sakrallıq</a> · <a href="/w/index.php?title=Ruh_(f%C9%99ls%C9%99f%C9%99)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ruh (fəlsəfə) (səhifə mövcud deyil)">Ruh</a> · İman  · <a href="/w/index.php?title=Doqmat&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doqmat (səhifə mövcud deyil)">Doqmat</a> · <a href="/w/index.php?title=M%C3%BCq%C9%99dd%C9%99s_Kitablar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Müqəddəs Kitablar (səhifə mövcud deyil)">Müqəddəs Kitablar</a>  · <a href="/wiki/%C3%96l%C3%BCmd%C9%99n_sonrak%C4%B1_h%C9%99yat" title="Ölümdən sonrakı həyat">Ölümdən sonrakı həyat</a>  · <a href="/w/index.php?title=%C4%B0bad%C9%99t&action=edit&redlink=1" class="new" title="İbadət (səhifə mövcud deyil)">İbadət</a>  · <a href="/wiki/M%C9%99b%C9%99d" title="Məbəd">Məbəd</a> </td></tr><tr><td> <a href="/wiki/Dinl%C9%99rin_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Dinlərin siyahısı">Dinlərin siyahısı</a> </td></tr> <tr><td> <a href="/wiki/%C5%9Eablon:Din" title="Şablon:Din">g</a> · <a href="/w/index.php?title=%C5%9Eablon_m%C3%BCzakir%C9%99si:Din&action=edit&redlink=1" class="new" title="Şablon müzakirəsi:Din (səhifə mövcud deyil)">m</a> </td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table> Tenqriçilik və ya Göy Tanrı dini — <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Asiya" title="Mərkəzi Asiya">Mərkəzi Asiyada</a> yaranmış, <a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">şamanizm</a> və <a href="/wiki/Animizm" title="Animizm">animizmlə</a> xarakterizə olunan dini inanc. <a href="/wiki/Tanr%C4%B1" title="Tanrı">Tanrıya</a> <a href="/wiki/%C4%B0bad%C9%99t_(islam)" title="İbadət (islam)">ibadət</a> etməklə yanaşı <a href="/wiki/Animizm" title="Animizm">Animizm</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">Şamanizm</a> və <a href="/wiki/Totemizm" title="Totemizm">Totemizm</a> bu inancın əsas xəttini təşkil edir. <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tenqri</a> sözü <a href="/wiki/Tanr%C4%B1" title="Tanrı">Tanrı</a> sözünün <a href="/wiki/Q%C9%99dim_t%C3%BCrk_dili" title="Qədim türk dili">qədim türk dilindəki</a> deyiliş şəklidir.<a href="#cite_note-Tengricilik-1">[1]</a> <a href="/wiki/Orxon_abid%C9%99l%C9%99ri" title="Orxon abidələri">Orxon abidələrində</a> ilk oxunan sözdür və yazılışı "<img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Old_Turkic_letter_I.svg/10px-Old_Turkic_letter_I.svg.png" decoding="async" width="10" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Old_Turkic_letter_I.svg/15px-Old_Turkic_letter_I.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Old_Turkic_letter_I.svg/20px-Old_Turkic_letter_I.svg.png 2x" data-file-width="151" data-file-height="201" /><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Old_Turkic_letter_R2.svg/10px-Old_Turkic_letter_R2.svg.png" decoding="async" width="10" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Old_Turkic_letter_R2.svg/15px-Old_Turkic_letter_R2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Old_Turkic_letter_R2.svg/20px-Old_Turkic_letter_R2.svg.png 2x" data-file-width="150" data-file-height="200" /><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Old_Turkic_letter_NG.svg/10px-Old_Turkic_letter_NG.svg.png" decoding="async" width="10" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Old_Turkic_letter_NG.svg/15px-Old_Turkic_letter_NG.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Old_Turkic_letter_NG.svg/20px-Old_Turkic_letter_NG.svg.png 2x" data-file-width="150" data-file-height="200" /><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Old_Turkic_letter_T2.svg/10px-Old_Turkic_letter_T2.svg.png" decoding="async" width="10" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Old_Turkic_letter_T2.svg/15px-Old_Turkic_letter_T2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Old_Turkic_letter_T2.svg/20px-Old_Turkic_letter_T2.svg.png 2x" data-file-width="150" data-file-height="200" />" şəklindədir. Bu inanca görə <a href="/wiki/G%C3%B6y" class="mw-redirect" title="Göy">Göyün</a> ulu ruhu <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrıdır</a>. İnsanlar özlərini Göy ata Tanrı, torpaq ana <a href="/wiki/%C3%96t%C3%BCken" class="mw-redirect" title="Ötüken">Ötüken</a> və insanları qoruyan atalarının ruhları arasında güvəndə hiss edib, onlara və digər təbiət ruhlarına dua edərdilər. Böyük dağların, ağacların və bəzi göllərin güclü ruhları özündə saxladığına inanılaraq dualar bəzən bu cismlərə edilsə də, onlar tanrı olaraq qəbul edilmirdi. Sadəcə onun yerdəki varlığının göstəricisi idi. Göyün və yeraltının yeddi qatı olduğuna və hər qatda çeşidli ruhların mövcud olduğuna inanılırdı. İnsanlar təbiətə, ruhlara və digər insanlara hörmət bəsləyib müəyyən qanunlara riayət edərək dünyalarını tarazlıqda saxlamaları ilə fərdi güclərinin özünün zirvəsinə çatıb xaricə əks olunduğuna inanırdılar. Əgər bu tarazlıq pis ruhların hücumu və ya bir fəlakət səbəbindən pozulardısa bir <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şamanın</a> köməyi ya da <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrıya</a> verilən qurban ilə yenidən nizamlanırdı.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a><a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> Bu inancın qalıqlarına <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqollarda</a><a href="#cite_note-4">[q 1]</a> və hələ də təbiətə bağlı, köçəri həyat tərzi yaşayan bəzi <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> xalqlarında<a href="#cite_note-5">[q 2]</a> rast gəlmək mümkündür. Tenqriçilikdən başqa dinlərə keçmiş olan xalqlarda bu inanc <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslam</a>, <a href="/wiki/Xristianl%C4%B1q" title="Xristianlıq">Xristianlıq</a>, <a href="/wiki/%C4%B0udaizm" title="İudaizm">İudaizm</a> və <a href="/wiki/Daosizm" title="Daosizm">Daosizmlə</a> birlikdə ümumi mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi varlığını hələ də davam etdirməkdə, xalq inancında qorunub saxlanmaqdadır. Dilək tutub ağaca parça bağlamaq, yola çıxanın arxasından su atmaq kimi adətlər, "utandığımdan yerin yeddi qat dibinə girdim" kimi ifadələr buna misal olaraq göstərilə bilər. Ölən birinin xatirəsinə keçirilən yas mərasimləri (üçü, yeddisi, qırxı, əlli ikisi, ili) <a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">Şamanizm</a> dövründən Tenqriçiliyə, oradan da çağdaş həyatımıza qədər davam edən bir adətdir. Doğuşdan sonra isə tibbi əhəmiyyəti olan qırx gün adəti vardır. Ümumi yanaşdıqda yeni dinlərinin hansı olmasından asılı olmayaraq bütün <a href="/wiki/T%C3%BCrk_xalqlar%C4%B1" title="Türk xalqları">türk</a> və <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqol</a> xalqlarında Tenqriçiliyin izlərinə rast gəlmək mümkündür. <div id="toc" class="toc" role="navigation" aria-labelledby="mw-toc-heading"><input type="checkbox" role="button" id="toctogglecheckbox" class="toctogglecheckbox" style="display:none" /><div class="toctitle" lang="az" dir="ltr"><h2 id="mw-toc-heading">Mündəricat</h2><label class="toctogglelabel" for="toctogglecheckbox"></label></div> <ul> <li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="#Tarixi">1 Tarixi</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="#Göytürklər">1.1 Göytürklər</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="#Monqollar">1.2 Monqollar</a> <ul> <li class="toclevel-3 tocsection-4"><a href="#Arqun_xanın_Fransa_kralına_məktubunda_Tenqriçilik_(1289)">1.2.1 Arqun xanın Fransa kralına məktubunda Tenqriçilik (1289)</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-5"><a href="#Arqun_xanın_Roma_papası_IV_Nikolasa_məktubunda_Tenqriçilik_(1290)">1.2.2 Arqun xanın Roma papası IV Nikolasa məktubunda Tenqriçilik (1290)</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="#Avropada_Tenqriçilik">1.3 Avropada Tenqriçilik</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="#Digər_türk_xalqlarında">1.4 Digər türk xalqlarında</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="#Göydəki_müqəddəs_cismlər">2 Göydəki müqəddəs cismlər</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="#Üç_–_Dünya_kosmologiyası">3 Üç – Dünya kosmologiyası</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="#Yeraltı_aləmi_(Yerlik)">3.1 Yeraltı aləmi (Yerlik)</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="#Göy_aləmi">3.2 Göy aləmi</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="#Tenqriçinin_dünyaya_yanaşması">3.3 Tenqriçinin dünyaya yanaşması</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="#İnsanların_üç_ruhu">4 İnsanların üç ruhu</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="#Ruh_növləri">4.1 Ruh növləri</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="#Ruh_adları">4.2 Ruh adları</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="#Qut,_Tanrıqut_və_İduk">4.3 Qut, Tanrıqut və İduk</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="#Tanrının_yanındakı_digər_müqəddəs_varlıqlar">5 Tanrının yanındakı digər müqəddəs varlıqlar</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="#Ən_məşhur_müqəddəs_varlıqlar">5.1 Ən məşhur müqəddəs varlıqlar</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="#Sibir_türklərində">5.2 Sibir türklərində</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="#Təbiət_ruhları">5.3 Təbiət ruhları</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-21"><a href="#Altayların_bəzi_güclü_təbiət_ruhları">5.4 Altayların bəzi güclü təbiət ruhları</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="#Müqəddəs_dağlar,_göllər_və_ağaclar">6 Müqəddəs dağlar, göllər və ağaclar</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-23"><a href="#Bəzi_müqəddəs_dağlar_və_göllər">6.1 Bəzi müqəddəs dağlar və göllər</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="#Əhd_və_qurban_adətləri">7 Əhd və qurban adətləri</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="#Qədim_türklərdə_cənazə_mərasimləri">8 Qədim türklərdə cənazə mərasimləri</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-26"><a href="#Tenqriçilikdə_din_xadimləri:_Şaman_və_Baxşi">9 Tenqriçilikdə din xadimləri: Şaman və Baxşi</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-27"><a href="#Şamanların_odla_təmizlənməsi">9.1 Şamanların odla təmizlənməsi</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-28"><a href="#Şamanların_təbiətə_verdikləri_önəm">9.2 Şamanların təbiətə verdikləri önəm</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-29"><a href="#Şamanların_metodları">9.3 Şamanların metodları</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-30"><a href="#Külək_tayı_və_Buyanhışıq">10 Külək tayı və Buyanhışıq</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-31"><a href="#Elm">11 Elm</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-32"><a href="#Tək_Tenqri_anlayışı">11.1 Tək Tenqri anlayışı</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-33"><a href="#Çağdaş_dövrdə_Tenqriçilik">12 Çağdaş dövrdə Tenqriçilik</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-34"><a href="#Tenqriçilik_sözünün_çeşidli_formaları">13 Tenqriçilik sözünün çeşidli formaları</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-35"><a href="#Çağdaş_dövrdə_mövcud_olan_Tenqriçilik_adətləri">14 Çağdaş dövrdə mövcud olan Tenqriçilik adətləri</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-36"><a href="#Kitablar">15 Kitablar</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-37"><a href="#Qeydlər">16 Qeydlər</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-38"><a href="#İstinadlar">17 İstinadlar</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-39"><a href="#Həmçinin_bax">18 Həmçinin bax</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-40"><a href="#Xarici_keçidlər">19 Xarici keçidlər</a></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tarixi">Tarixi</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=1" title="Tarixi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=1" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tarixi">mənbəni redaktə et</a>]</div> Qədim <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklərin</a> və <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqolların</a> Tenqriçilik olaraq tanınan inancının adı bir müddət öncəyə qədər Türk şamanizmi deyə anılırdı. Hal hazırda <a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">Şamanizm</a> termini təkcə <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirdəki</a> inanc sistemini yox, bütün dünyadakı ilkin inanc sistemlərini ifadə etdiyindən 1990-cı illərdən bu yana <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklərin</a> və <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqolların</a> ənənəvi inancı qərb alimləri tərəfindən Tenqrizim (Tanrıçılıq) şəklində qəbul olunaraq, bu ad getdikcə geniş yayılmaqdadır. Culiya Stiuard Monqol Şamanizmi adlı məqaləsində bunları qeyd edir:<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Qərb alimləri bu inanc üçün Tenqrizm adından getdikcə daha da sıx şəkildə istifadə edir. Bu ad bu inanc üçün daha çox uyğundur, çünki bu inanc tamamilə Tenqrinin ətrafına inşa olunmuşdur və insanların günlük ibadətləri üçün bir Şamana (Qama) ehtiyacları yoxdur.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Tanrı kultunun ən qədim tapıntılarına 3000 illik Çin mənbələrində Hiung-nu və Tue'kuelər haqqında yazılmış yazılarda rast gəlmək mümkündür.<a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a> <a href="/wiki/Hunlar" title="Hunlar">Hun</a> hökmdarlarının soylarının <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrı</a> tərəfindən müqəddəsləşdirildiyinə inanılırdı. Dastanlarda Tanrının yolladığı bir dişi ya da erkək qurdun tanrısal qanının cütləşmə yolu ilə hökmdarların soyuna qarışmış olduğuna olan inanc çeşidli yollarla bildirilir. Bu əfsanələrdən ən qədimi və geniş yayılanı müqəddəs dişi qurd Aşina haqqındakı əfsanələrin fərqli formalarıdır. Bir çox qədim türk toplumunda, <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrkl%C9%99r" title="Göytürklər">Göytürklərdə</a> və <a href="/wiki/Orta_%C9%99srl%C9%99r" title="Orta əsrlər">Orta əsrlərə</a> qədər mövcud olmuş Türk dövlətlərində öz soylarının müqəddəs Aşina soyuna qədər gedib çıxdığını vurğulayan və bu səbəbdən xalqı tərəfindən yaşayan bir yarı Tanrı olaraq qəbul olunan Türk hökmdarlarına rast gəlmək mümkündür. Bu hökmdarlar <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrını</a> yer üzündə təmsil edən övladları olaraq qəbul olunurdu. Tanrının bu hökmdarlara vermiş olduğuna inanılan qüdrətli hökmdar ruhları səbəbindən adlarına Tanrıqut və ya Qutluq kimi əlavələr edilmişdir.<a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Göytürklər">Göytürklər</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=2" title="Göytürklər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=2" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Göytürklər">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Kyzyl_orkhon_inscription.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Kyzyl_orkhon_inscription.jpg/220px-Kyzyl_orkhon_inscription.jpg" decoding="async" width="220" height="522" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Kyzyl_orkhon_inscription.jpg/330px-Kyzyl_orkhon_inscription.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Kyzyl_orkhon_inscription.jpg 2x" data-file-width="337" data-file-height="800" /></a><figcaption><a href="/wiki/Orta_Asiya" class="mw-redirect" title="Orta Asiya">Orta Asiyada</a> tapılan qədim türk yazılı abidələrindən biri.</figcaption></figure> <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrkl%C9%99r" title="Göytürklər">Göytürklər</a> <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> toplumları arasında inancları, mədəniyyətləri və siyasətləri haqqında dəyərli bilgilərin mövcud olduğu genişmiqyaslı yazılı abidələr yaradan ilk türk xalqıdır. <a href="/wiki/Orxon_abid%C9%99l%C9%99ri" title="Orxon abidələri">Orxon abidələrində</a> <a href="/wiki/Bilg%C9%99_xaqan" title="Bilgə xaqan">Bilgə xaqan</a> qədim türk inancını aşağıdakı cümlə ilə ifadə etmişdir:<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>üzä kök tänri asra yağız yer kılıntıkda, ekin ara kişi oğlı kılınmış. (Üstdə mavi göy, aşağıda yağız yer yarananda, ikisinin arasında insan övladı yaranmışdır.)</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <a href="/wiki/Orxon_abid%C9%99l%C9%99ri" title="Orxon abidələri">Orxon abidələrində</a> Göytürk hökmdarlarının titulları ilə <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> bağlılığına diqqət çəkilir: <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>tänri täg tänri yaratmış türk bilge kağan.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a></cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrk_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Göytürk xaqanlığı">Göytürk xaqanlığında</a> Tenqriçilik <a href="/wiki/Monoteizm" title="Monoteizm">monoteist</a> bir din kimi mövcud olmuşdur və başqa inancları da özündə əks etdirən bu mədəniyyətdə ən önəmli rolu oynamış, hətta bu dövrdə ən parlaq dövrlərindən birini yaşamışdır. Göytürk hökmdarları xalqı tərəfindən <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> seçdiyi elçi olaraq qəbul olunurdu. Dörd elə bölünmüş dövlətin bu ellərinin idarəsini həyata keçirən el xanlar da xalq tərəfindən müqəddəsləşdirilirdi. Ölən bir xan və ya xaqanın öz müqəddəs varlığını davam etdirdiyinə inanılmış və xalqına dəstək olmasına davam etməsi üçün hər il ölüm günündə onun şərəfinə qurban kəsilmişdir.<a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a> Bundan başqa <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrkl%C9%99r" title="Göytürklər">Göytürklərdə</a> Şərqi Hunlardan miras qalmış Çin təsirlərinə də rast gəlmək mümkündür. Şərqi Hun İmperiyası dağıldıqdan sonra son hökmdarların bir-birinə düşmən olmasına şərait yaradılmış, cənubda qalan <a href="/wiki/Hunlar" title="Hunlar">hunlar</a> Han çinlilərinin mədəniyyətindən təsirlənmişdilər. Ehtimal olunur ki, bu dövrdə və daha sonralar <a href="/wiki/Tab%C4%9Faclar" title="Tabğaclar">Tabğaclar</a> və Kitaylar kimi bir sıra <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> toplumları <a href="/wiki/%C3%87inlil%C9%99r" title="Çinlilər">çinlilərin</a> arasında assimilyasiya olmuşdur. <a href="/wiki/Bilg%C9%99_xaqan" title="Bilgə xaqan">Bilgə xaqan</a> atalarının etdiyi bu səhvlərdən yazılı abidələrdə bəhs etmiş, xalqını çinlilərdən gələ biləcək təhlükələrə qarşı xəbərdar etmişdir. Buna baxmayaraq 12 heyvanlı Çin təqvimi və göyün istiqamətlərini heyvan adları ilə adlandırmaq kimi təsirlər qalmışdır. <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrk_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Göytürk xaqanlığı">Göytürk xaqanlığının</a> bölündüyü dörd el göyün heyvan adları ilə adlandırılması səbəbindən Qartal eli, Donuz eli, Pələng eli və İt eli olaraq adlandırılmışdır.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a><a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a> Yazılı abidələrdə olan bir cümlənin Tenqriçilik inancında <a href="/wiki/Qiyam%C9%99t_g%C3%BCn%C3%BC" class="mw-disambig" title="Qiyamət günü">Qiyamət gününə</a> işarə etdiyi qəbul olunmuşdur: <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Üze Tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türk budun ilingin törüngün kim artatı udaçı erti? (Üstdən göy çökməsə, altdan yer dəlinməsə, Türk xalqı, sənin elini, törəni kim poza bilər?)</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Beləliklə <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrkl%C9%99r" title="Göytürklər">Göytürklərdə</a> dünyanın sonu kimi göyün çökməsinin, yerin dəlinməsinin baş verəcəyinə inancın olduğunu demək mümkündür.<a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a> Abidələrdən birində <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizmin</a> <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklərin</a> arasında yayılmaması üçün xəbərdaredici bir mətn mövcuddur. Mətndə Böyük xaqanın qardaşı Buddizmin türkləri tənbəl, vecsiz, passiv etdiyi və bunun qarşısının alınmalı olduğunu bildirmişdir.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> Tenqriçiliyin digər inanclara qarşı anlayışlı və <a href="/wiki/Tolerantl%C4%B1q" title="Tolerantlıq">tolerant</a> olduğunun sübutlarını tapmaq mümkündür. Buna misal olaraq <a href="/wiki/Qara_d%C9%99niz" title="Qara dəniz">Qara dənizin</a> şimalında aparılan qazıntılarda Tanrıçı olduqları məlum olan <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">bulqarların</a> arasında <a href="/wiki/%C4%B0udaizm" title="İudaizm">İudaizm</a>, <a href="/wiki/Xristianl%C4%B1q" title="Xristianlıq">Xristianlıq</a> və <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizmə</a> də inananların olduğuna dair dəlillər tapılmışdır.<a href="#cite_note-8">[6]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Monqollar">Monqollar</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=3" title="Monqollar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=3" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Monqollar">mənbəni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">Monqollar</a> və bir sıra <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> boylarının öndəri olan <a href="/wiki/%C3%87ingiz_xan" title="Çingiz xan">Çingiz xanın</a> da digər inanclara qarşı düşmən münasibəti yoxdu. Müharibə olmayan vaxtlarda, hətta bəzən müharibədən sonra Buddist monastırlarında dincəlir, meditasiya və oruc tutmaqla ruhunu təmizləyirdi. Tanrıçı toplumları birləşdirib tarixin bitişik torpaqlarda yerləşən ən böyük dövlətini qurmuş <a href="/wiki/%C3%87ingiz_xan" title="Çingiz xan">Çingiz xan</a> çıxışlarına "Sonsuz Göy Tanrının diləyi ilə …" sözlərindən istifadə edərək başlayırdı. <a href="/wiki/%C3%87ingiz_xan" title="Çingiz xan">Çingiz xanın</a> dövründə Tenqriçilik <a href="/wiki/Hunlar" title="Hunlar">Hunlar</a> və <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrkl%C9%99r" title="Göytürklər">Göytürklərdən</a> sonra təkrar və son dəfə böyük bir məşhurluq qazanmışdır.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <a href="/wiki/Xubilay_xan" title="Xubilay xan">Xubilay xan</a> Çini fəth etdikdən sonra oradakı geniş yayılmış dinlərlə də maraqlanmağa başlamışdır. Buna misal olaraq Tenqriçiliklə tanışlığı olan <a href="/wiki/%C3%87inlil%C9%99r" title="Çinlilər">çinlilərə</a> aid "tək bir göy" fəlsəfəsi Tien Mini təqlid etmişdir. Xüsusilə buddist olan <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">uyğur</a> rahiblərinin bilgilərinə və tədris üsullarına heyran qalmış və onlardan bir heyəti <a href="/wiki/Budda" title="Budda">Buddanın</a> fəlsəfəsini <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqolların</a> arasında da yaymaq və yeni bir Buddist məbədi inşa etmək vəzifəsi ilə <a href="/wiki/Qaraqorum" title="Qaraqorum">Qaraqoruma</a> göndərmişdir. Bu rahiblər təkcə bu günə qədər <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustanda</a> mövcud olan Lamaizmi yox, həm də <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">uyğurların</a> öz dillərinə uyğunlaşdırdıqları əlifbanı da özləri ilə aparmışdılar.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a><a href="#cite_note-Globalisierung_à_la_Tschingis_Chan?-9">[7]</a> <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizmə</a> baxmayaraq Tenqriçilik <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustandakı</a> gücünü davam etdirmiş, Buddizm Tenqriçiliklə qarışmışdır. Bugünkü <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqolların</a> <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizm</a> inancı kiçik bir <a href="/wiki/Budda" title="Budda">Budda</a> heykəlini, boylarının <a href="/w/index.php?title=Onqon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Onqon (səhifə mövcud deyil)">onqonu</a> və ulu ataları <a href="/wiki/%C3%87ingiz_xan" title="Çingiz xan">Çingiz xanın</a> rəsmi ilə birlikdə çadırın müqəddəs şimal küncündə yerləşdirməkdən ibarətdir.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Arqun_xanın_Fransa_kralına_məktubunda_Tenqriçilik_(1289)">Arqun xanın Fransa kralına məktubunda Tenqriçilik (1289)</h4>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=4" title="Arqun xanın Fransa kralına məktubunda Tenqriçilik (1289) bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=4" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Arqun xanın Fransa kralına məktubunda Tenqriçilik (1289)">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg/220px-ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg" decoding="async" width="220" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg/330px-ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg/440px-ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg 2x" data-file-width="3172" data-file-height="2143" /></a><figcaption><a href="/wiki/Arqun_xan" title="Arqun xan">Arqun xanın</a> Fransa kralına məktubu.</figcaption></figure> <a href="/wiki/Arqun_xan" title="Arqun xan">Arqun xan</a> Tanrının imperiyanın legitimliyi və hərbi uğurlarla bağlılığını dilə gətirdi. Hakimiyyət (Suu) Tanrı tərəfindən seçilmiş insana verilmiş ilahi lütf və sərəncamdır ki, Tanrı bu şəxsin vasitəsilə dünyada qayda-qanuna nəzarət edir, başqa sözlə, bu Böyük xanın şəxsində Tanrının təcəssümüdür. Qeyd olunmalıdır ki, müqəddəs ad olan "Tenqri" və ya "Mönke Tenqri" (Əbədi Göy) həmişə cümlənin əvvəlində işlənir, hətta öncəki cümlə natamam görünsə belə, cümlədəki müqəddəs ad yeni cümlənin əvvəlinə keçirilir. Genişlədilmiş bölmənin ortasında müqəddəs "Tenqriyin Küçin" digər cümlələrdən aralı qalmaqla "Xaqanu Suu" (Əlahəzrət xan) ifadəsindən öncə müqəddəs pauza yaradır: <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Əbədi Tanrının gücündən altda. Əlahəzrət xandan (Xubilay xan) altda. Arqun, sözümüz. İred Faransa (Fransa kralına). Keçən il nümayəndə heyətinizin başçısı Mar Bar Sauma bizə bildirdi ki, “əgər Elxanın əsgərləri Misirə yürüş etsələr biz də onlara qoşulacağıq”, biz bu təklifi qəbul edib “Tanrıya dua edərək pələng ilində qışın son ayında yürüş edəcəyik və yazın ilk ayının 15-də Dəməşqə enəcəyik”. İndi, sözünüzə sadiq qalırsınızsa, əsgərlərinizi təyin olunmuş vaxta göndərin, biz Tanrıya ibadət edərək, o torpaqları (Dəməşqlə birlikdə) fəth edirik, Qüdsü isə sizə verəcəyik. Əsgərlərinizi təyin olunmuş vaxtdan gec toplamağınız nə qədər münasib ola bilər? Sonrakı peşmançılıq nə olar? Həmçinin, artıq sözünüz varsa, nümayəndələriniz cəh-cəlal, qızılquş, Frank torpağında bahalı nə əşya və heyvan varsa, götürsünlər və uça-uça gəlsinlər, yalnız Tenqriyin Küçin və Xaqanu Suu sizinlə necə iltifatla davranacağımızı bilir. Bu sözlə biz Muskeril (Buskarello) Xorçini yolladıq. Yazımız inək ilinin birinci ayında, altıncı xuuçiddə (köhnə ayın altıncı günü) biz Xondlonda olanda yazılıb.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Arqun_xanın_Roma_papası_IV_Nikolasa_məktubunda_Tenqriçilik_(1290)">Arqun xanın Roma papası IV Nikolasa məktubunda Tenqriçilik (1290)</h4>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=5" title="Arqun xanın Roma papası IV Nikolasa məktubunda Tenqriçilik (1290) bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=5" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Arqun xanın Roma papası IV Nikolasa məktubunda Tenqriçilik (1290)">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg/250px-LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg" decoding="async" width="250" height="63" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg/375px-LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg/500px-LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg 2x" data-file-width="2556" data-file-height="639" /></a><figcaption><a href="/wiki/Arqun_xan" title="Arqun xan">Arqun xanın</a> papa IV Nikolasa məktubu.</figcaption></figure> <a href="/wiki/Arqun_xan" title="Arqun xan">Arqun xan</a> Tenqriçiliyin qeyri-doqmatik tərəfini göstərib (Qeyd olunmalıdır ki, monqol tanrıçı yazı qaydasına görə müqəddəs ad olan "Mönke Tenqri" həmişə cümlənin başında olur): <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>...Sizin “Qoy (Elxan) vəftizi (xaç suyuna çəkilməyi) qəbul etsin” deməyiniz qanunauyğundur. Biz deyirik: “Biz Çingiz xanın törəmələriyik, öz monqol kimliyimizi qoruyuruq, kimin xaç suyunu qəbul edib-etməməsi yalnız əbədi Tanrının qərar verəcəyi bir şeydir”. Sizin kimi vəftizi qəbul etmiş və təmiz ürəyə sahib insanlar dinə, əbədi Tanrıya və Məsihə qarşı hərəkət etmir. Əbədi Tanrını unutmuş və ona itaət etməyən digər xalqlara qaldıqda isə, onlar yalan danışır və oğurluq edir, elələri çox deyilmi? İndi siz deyirsiniz ki, vəftizi qəbul etmədiyimizə görə inciksiniz və narahatlıq hissini keçirirsiniz. (Lakin) biri əbədi Tanrıya ibadət edirsə və doğru düşüncə ilə yaşayırsa, bu vəftiz olmaq kimi bir şeydir. Bu məktubu Urumidə olanda, pələng ilinin birinci yay ayında, yeni ayın beşində yazdıq. (14 may, 1290)</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Avropada_Tenqriçilik">Avropada Tenqriçilik</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=6" title="Avropada Tenqriçilik bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=6" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Avropada Tenqriçilik">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Bolgar_gravestone.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Bolgar_gravestone.JPG/220px-Bolgar_gravestone.JPG" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Bolgar_gravestone.JPG/330px-Bolgar_gravestone.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Bolgar_gravestone.JPG/440px-Bolgar_gravestone.JPG 2x" data-file-width="2816" data-file-height="2112" /></a><figcaption><a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">Bulqarlara</a> aid üzərində runik hərflərlə mətnin yazıldığı bəzəkli məzar daşı.</figcaption></figure> Tenqriçilik <a href="/wiki/Hunlar" title="Hunlar">hunlar</a>, <a href="/wiki/Avar_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Avar xaqanlığı">avarlar</a>, <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">bulqarlar</a>, <a href="/wiki/Kumanlar" title="Kumanlar">kumanlar</a> və qədim dövrün digər federativ <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> və <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqol</a> toplumları, daha sonra isə <a href="/wiki/Q%C4%B1z%C4%B1l_Orda" title="Qızıl Orda">Qızıl Orda</a> tərəfindən <a href="/wiki/Avropa" title="Avropa">Avropaya</a> yayılmışdır. Tenqriçilik V–IX əsrlər arasında Avropada (paqanizm və xristyanlıqla yanaşı) üç ən yayğın dinlərdən biri idi. Bu inanc köçəri həyatına o qədər bağlıdır ki, Tanrıçı toplumların köçəri həyatdan oturaq həyata keçmələri dinlərini də itirmələrinə və digər dinlərə keçmələrinə səbəb olmuşdur. Köçəriliyi tərgitməyən boylar dinlərini də qorumuşdur. Şərqi və Orta Avropada Orta Əsrlərin sonlarına qədər Tanrıya dua edən bəzi kiçik köçəri toplumlara rast gəlmək mümkün olmuşdur.<a href="#cite_note-10">[8]</a> Tudomany sözü qədim macar dilində sehr ya da əsrarəngiz bilgi mənasında işlənirdi.<a href="#cite_note-11">[q 3]</a> Taltos adlanan macar şamanları günlərlə davam edə bilən huşunu itirmədən sonra tudomanyni əldə etmiş olurdu. Taltos sözü qədim türk dilində tal və ya talt sözündən gəlir və huşunu itirmək mənasında işlənir. Şaman olma mərhələsi şaman olacaq şəxsin huşunu itirmiş şəkildə Göyə qədər uzanan ağaca (<a href="/wiki/Macar_dili" title="Macar dili">mac.</a> Tetejetlen nagy fa) çıxması ilə gerçəkləşirdi. Bu Dünyalar ağacı xalqın inancının bir parçasıdır.<a href="#cite_note-12">[9]</a> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Ulpiano_Checa_La_invasi%C3%B3n_de_los_b%C3%A1rbaros.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ulpiano_Checa_La_invasi%C3%B3n_de_los_b%C3%A1rbaros.jpg/250px-Ulpiano_Checa_La_invasi%C3%B3n_de_los_b%C3%A1rbaros.jpg" decoding="async" width="250" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ulpiano_Checa_La_invasi%C3%B3n_de_los_b%C3%A1rbaros.jpg/375px-Ulpiano_Checa_La_invasi%C3%B3n_de_los_b%C3%A1rbaros.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ulpiano_Checa_La_invasi%C3%B3n_de_los_b%C3%A1rbaros.jpg/500px-Ulpiano_Checa_La_invasi%C3%B3n_de_los_b%C3%A1rbaros.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="458" /></a><figcaption><a href="/wiki/Hunlar" title="Hunlar">Hunların</a> İtaliyaya daxil olmasını göstərən rəsm əsəri. (müəllif: Ulpiano Çeca)</figcaption></figure> <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">Bulqarlar</a> Göy tanrısı Tenqriyə Tanqra deyirdi.<a href="#cite_note-13">[10]</a> Tenqriçilik üçün tipik xüsusiyyət olan dağların müqəddəsliyinə inanma inancı ilə bağlı olaraq <a href="/wiki/Balkan_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Balkan yarımadası">Balkan yarımadasının</a> ən yüksək zirvəsinə Tanqra deyirdilər. Bu dağın adı <a href="/wiki/Osmanl%C4%B1lar" class="mw-redirect" title="Osmanlılar">Osmanlılar</a> tərəfindən <a href="/wiki/XV_%C9%99sr" title="XV əsr">XV əsrdə</a> <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Musala#:~:text=Sadece_Bulgaristan'ın_değil,_tüm,Yüksekliği_2925_metredir.&text=“Musala”_adının_Osmanlı_Türkçesinde_kullanılan,Maşallah_adından_kaynaklandığı_da_belirtilmiştir." class="extiw" title="tr:Musala">Muşallah</a> çevrilənə qədər dəyişmədən qalmışdı. Hal hazırda <a href="/wiki/Bolqarlar" title="Bolqarlar">bolqarlar</a> dağ üçün Maşallah sözündən törəmiş olan Musala adını istifadə edirlər. <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">Bulqarlarla</a> bağlı indiyə qədər tapılmış runik əlifba ilə yazılmış təqribən 80 abidədə Tanqra sözü işlənmişdir. Bulqarlardan əvvəl trakiyalılar və <a href="/wiki/Yunanlar" title="Yunanlar">yunanlar</a> tərəfindən də müqəddəs hesab olunan və ətəklərində yunan məbədləri yerləşən Perperikon dağının ən yüksək zirvəsindəki daşa <a href="/wiki/Umay" title="Umay">Umayın</a> rəsmi həkk olunmuşdur.<a href="#cite_note-14">[11]</a> <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">Bulqarların</a> Tenqriçiliyi <a href="/wiki/I_Boris" title="I Boris">I Borisin</a> 864-cü ildə <a href="/wiki/Xristianl%C4%B1q" title="Xristianlıq">Xristianlığı</a> qəbul etməsi ilə başa çatmışdır. <a href="/wiki/Avropa" title="Avropa">Avropaya</a> köç etmiş köçəri Tanrıçı türk toplumları bir müddət sonra qədim inanclarını unutmuş, yerli slavyan, roman və german xalqlarla qarışmışlar. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Digər_türk_xalqlarında">Digər türk xalqlarında</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=7" title="Digər türk xalqlarında bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=7" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Digər türk xalqlarında">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:SB_-_Altay_shaman_with_drum.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/SB_-_Altay_shaman_with_drum.jpg/220px-SB_-_Altay_shaman_with_drum.jpg" decoding="async" width="220" height="338" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/SB_-_Altay_shaman_with_drum.jpg/330px-SB_-_Altay_shaman_with_drum.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2d/SB_-_Altay_shaman_with_drum.jpg 2x" data-file-width="395" data-file-height="607" /></a><figcaption>Altay bölgəsində qadın kam.</figcaption></figure> <a href="/wiki/X_%C9%99sr" title="X əsr">X əsrdən</a> əvvəl <a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99bl%C9%99r" title="Ərəblər">ərəb</a> və <a href="/wiki/Farslar" title="Farslar">farslarla</a> təmasda olub <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslamı</a> qəbul etmiş <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> boyları vardır. İslamı ilk dəfə toplu şəkildə qəbul etmiş türk toplumu <a href="/wiki/Sat%C4%B1q_Bu%C4%9Fra_xan" title="Satıq Buğra xan">Satıq Buğra xanın</a> rəhbərlik etdiyi <a href="/wiki/Qaraxanil%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" class="mw-redirect" title="Qaraxanilər dövləti">Qaraxanilər</a> olmuşdur. Bundan sonra <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslam</a> <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Asiya" title="Mərkəzi Asiya">Mərkəzi Asiyanın</a> cənub-qərbindəki <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> toplumları arasında sürətlə yayılmağa başlamışdır. Bəzi <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> toplumlarının <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslamı</a> qəbul etməzdən əvvəl <a href="/wiki/Nestorianl%C4%B1q" title="Nestorianlıq">Nestorianlığı</a> qəbul etdiyinə dair dəlillər tapılmışdır. 581-ci ilə aid <a href="/wiki/Farsca" class="mw-redirect" title="Farsca">farsca</a> yazıda bir döyüşdən sonra əsir düşən <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> əskərlərinin üzlərində xaç döymələrinin olduğundən bəhs olunur.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> 762-ci ildə <a href="/wiki/%C4%B0dig%C9%99n" title="İdigən">İdigən</a> xaqan <a href="/wiki/Uy%C4%9Fur_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Uyğur xaqanlığı">Uyğur xaqanlığında</a> <a href="/wiki/Manixeizm" title="Manixeizm">Manixeizmi</a> dövlətin rəsmi dini elan etmişdir. Buna baxmayaraq <a href="/wiki/Farslar" title="Farslar">farslardan</a> keçmiş bu din <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklərin</a> Tenqriçilik prinsipləri ilə uzlaşmadığından bütün <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">uyğurların</a> bu dini qəbul etdiyinə inanmaq düzgün deyil.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> Bundan sonra təqribən 100 il <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">uyğurların</a> əksəriyyəti <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizmi</a> qəbul edərək bu inanca əsaslanıb ilk oturaq türk mədəniyyətini formalaşdırmışdılar. <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">Uyğurlar</a> <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizmə</a> öncüllük edib dinin yayılmasında da iştirak etmişdilər. Onlar minlərlə <a href="/wiki/%C3%87in_dili" title="Çin dili">çin</a> və <a href="/wiki/Sanskrit" title="Sanskrit">sanskritcə</a> yazılmış dini mətnləri öz dillərinə tərcümə etmişdilər. Uyğurlar Buddizmi öz mədəniyyətlərinə uyğunlaşdıraraq bir sıra yeniliklərə imza atmış, hətta ilk dəfə qadınlar üçün bir monastır inşa edərək buddist rahibələr ənənəsinin əsasını qoymuşdular. <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">Uyğurlar</a> <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1zlar" title="Qırğızlar">qırğızların</a> hücumundan sonra bir müddət köçəri həyat tərzi sürməyə yenidən qayıtmışdılar. Hal hazırda uyğurların əksəriyyəti <a href="/wiki/M%C3%BCs%C9%99lman" title="Müsəlman">müsəlmandır</a>. <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">Uyğurların</a> bəzi ənənələri <a href="/wiki/Buddizm" title="Buddizm">Buddizmdən</a> <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslama</a> keçmişdir. Özlərini mənəvi həyata həsr etmiş, maddi varlığa sahib olmayan köçəri rahib ənənələri <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslama</a> keçdikdən sonra da davam etmişdir. Qapı-qapı dolaşaraq xeyir dualar ilə yaşayışlarını təmin edən, bəziləri <a href="/wiki/%C3%96vliya" title="Övliya">övliya</a> mərtəbəsinə yüksəlmiş <a href="/wiki/D%C9%99rvi%C5%9F" title="Dərviş">dərvişlər</a> buna örnək ola bilər.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> <a href="/wiki/XVI_%C9%99sr" title="XVI əsr">XVI əsrdən</a> sonra <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirdə</a> yaşayan <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> toplumları <a href="/wiki/Ruslar" title="Ruslar">rusların</a> təsirinə məruz qalaraq getdikcə <a href="/wiki/Xristianl%C4%B1q" title="Xristianlıq">Xristianlığa</a> meyillənmişlər. Buna baxmayaraq bu toplumlarda hələ də Tenqriçilik inancının qalıntılarına rast gəlmək mümkündür. <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">Şaman</a> ənənəsinin hələ də davam etməsi, şamanlara olan inamın keşişlər və ya həkimlərlə müqayisədə daha üstün olması buna örnək ola bilər. Hal hazırda Tenqriçilik inancı <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustanda</a> Lamazimlə qarışmış şəkildə və köçəri həyatı davam etdirən <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirdə</a> yaşayan <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk</a> toplumlarında müşahidə olunmaqdadır. Tenqriçilik inancını qoruyub saxlamış toplumlar daim köçəri həyat tərzi ilə seçilsə də, köçəriliyi davam etdirən və <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslamı</a> qəbul etmiş bəzi <a href="/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99nl%C9%99r" title="Türkmənlər">türkmən</a> və <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1zlar" title="Qırğızlar">qırğız</a> boylarına da rast gəlmək mümkündür.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> Son əsrlərdə Tenqriçilik inancını çağdaşlaşdırmaq və canlandırmaq istiqamətində cəhdlər edilmişdir. Altay bölgəsində meydana gəlmiş və qərb alimlərinin <a href="/wiki/Burxanc%C4%B1l%C4%B1q" title="Burxancılıq">Burxanizm</a> olaraq adlandırdığı Ağ Yanq bu cəhdlərə örnək ola bilər. 1902-ci ildən 1930-cu ilə qədər davam etmiş Ağ Yanqın ən önəmli xüsusiyyəti <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şamanlar</a> və <a href="/wiki/Ruslar" title="Ruslar">ruslara</a> qarşı olar düşmənçiliyidir. Onlar belə hesab edirdi ki, şamanlar əsrlər boyunca digər dinlərin rituallarını təqlid etmiş, boş-boş işlər etməyə başlamışdılar. Ağ Yanq <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şamanların</a> <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> yox, pisliyin nümayəndələri olduğunu vurğulamış və şamanları məhv etməyə çağırış etmişdir. Ağ Yanqla bağlı çıxışların edildiyi yığıncaqlarda şaman paltarları, qavalları və <a href="/wiki/Ruslar" title="Ruslar">rusların</a> şeytanlığı hesab olunan rus əsginasları yandırılırdı. Bu ayinlərə 1930-cu ildə <a href="/wiki/Bol%C5%9Fevizm" title="Bolşevizm">bolşeviklər</a> tərəfindən qanlı bir şəkildə son qoyulmuşdur.<a href="#cite_note-Tengricilik-1">[1]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Göydəki_müqəddəs_cismlər">Göydəki müqəddəs cismlər</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=8" title="Göydəki müqəddəs cismlər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=8" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Göydəki müqəddəs cismlər">mənbəni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/G%C3%BCn%C9%99%C5%9F" title="Günəş">Günəş</a>, <a href="/wiki/Ay" title="Ay">Ay</a>, alov və su <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> qüdrətinin göstəriciləri hesab olunurdu. İnsanların göyə doğru dua edərək əldə etdiklərinə inandıqları buyan adlı enerjinin mənbəyi <a href="/wiki/G%C3%BCn%C9%99%C5%9F" title="Günəş">Günəşin</a> göydəki mövqeyinə uyğun olaraq dəyişirdi. İnanclara görə buyan enerjisinin ən çox olduğu vaxtlar təzə ay və bədirlənmiş ayın olduğu dövrlərə təsadüf edirdi. İlin ən uzun günü və gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi günlər ən önəmli bayramlardan hesab olunurdu.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> Yeni il 21 dekabrdan sonra gələn ilk təzə ayın göründüyü gündə, Qızıl Günəş bayramı isə 21 iyundan sonra gələn ilk bədirlənmiş ayın göründüyü gündə qeyd olunurdu.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <a href="/wiki/Venera_planeti" class="mw-redirect" title="Venera planeti">Venera planetini</a> <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklər</a> <a href="/wiki/%C6%8Frkli%C4%9F_xan" title="Ərkliğ xan">Ərklik</a>, monqollar isə <a href="/wiki/%C3%87ulpan" class="mw-disambig" title="Çulpan">Çulpan</a> adlandırırdı. Alovlu ox deyilən meteor axınları və yerə düşən meteorları <a href="/wiki/%C6%8Frkli%C4%9F_xan" title="Ərkliğ xan">Ərkliğ xanın</a> göndərdiyinə inanırdılar. <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">Monqollar</a> <a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Ay%C4%B1_(b%C3%BCrc)" title="Böyük Ayı (bürc)">Böyük Ayı bürcünə</a> Doolon Obdoq, yəni Yeddi yaş damcılı adam deyirdilər. Göyün <a href="/wiki/%C3%9Clk%C9%99r_(ulduz_toplusu)" class="mw-redirect" title="Ülkər (ulduz toplusu)">Ülkər ulduz toplusuna</a> bağlı olduğuna və bu toplunun ətrafında döndüyünə inanılırdı.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a><a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a> Ağ Ay bayramında 14 ədəd tüstü çıxarıcı yandırılırdı. Bunların ilk yeddisi Yeddi yaş damcılı adam, digərləri isə <a href="/wiki/%C3%9Clk%C9%99r_(ulduz_toplusu)" class="mw-redirect" title="Ülkər (ulduz toplusu)">Ülkər ulduz toplusuna</a> həsr olunurdu.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Üç_–_Dünya_kosmologiyası">Üç – Dünya kosmologiyası</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=9" title="Üç – Dünya kosmologiyası bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=9" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Üç – Dünya kosmologiyası">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Chuvashia.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Flag_of_Chuvashia.svg/220px-Flag_of_Chuvashia.svg.png" decoding="async" width="220" height="138" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Flag_of_Chuvashia.svg/330px-Flag_of_Chuvashia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Flag_of_Chuvashia.svg/440px-Flag_of_Chuvashia.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="320" /></a><figcaption><a href="/wiki/%C3%87uva%C5%9F%C4%B1stan" title="Çuvaşıstan">Çuvaşıstan</a> bayrağı üzərində təsvir olunan <a href="/w/index.php?title=Uluqay%C4%B1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uluqayın (səhifə mövcud deyil)">Həyat ağacı</a>.</figcaption></figure> Bir sıra qədim inanclar kimi Tenqriçilikdə də real aləmlə yanaşı göy aləmi və yeraltı aləmin var olduğuna inanılırdı. Bu aləmlər arasındakı tək əlaqə dünyanın mərkəzində duran <a href="/w/index.php?title=Uluqay%C4%B1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uluqayın (səhifə mövcud deyil)">Həyat ağacı</a> hesab olunurdu. Göy aləmi və yeraltı aləmin hər birinin yeddi qatının olduğuna inanılırdı.<a href="#cite_note-15">[q 4]</a> <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">Şamanlar</a> bu aləmlərə səyahət etmək üçün bir sıra girişlər tanıyırdı. Bu aləmlərin qatlarında yerdəki kimi həyatın mövcud olduğuna və burada müxtəlif varlıqların olduğuna inanılırdı. İnanca görə onların da hörmət bəslədikləri şamanları və ruhları vardı. Bəzən bu varlıqlar yer aləmini ziyarət etsə də, insanlar tərəfindən görülmürdü. Onların varlığı təkcə alovun qəribə cızıltısı və ya tülkünün çıxardığı səslərlə bəlli olurdu və <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şamanlara</a> görünürdülər.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a><a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Yeraltı_aləmi_(Yerlik)">Yeraltı aləmi (Yerlik)</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=10" title="Yeraltı aləmi (Yerlik) bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=10" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yeraltı aləmi (Yerlik)">mənbəni redaktə et</a>]</div> Yeraltı aləmin yer aləmi ilə bənzərliklərinin olduğuna inanılsa da, burada yaşayan varlıqlarda insanlardan fərqli olaraq üç yox, iki ruhun olduğuna inanılırdı. Yeraltı aləmdə yaşayan varlıqlarda bədən istiliyini və nəfəs alınmasını təmin edən ami ruhu yoxdur. Bu səbəbdən də onların dəriləri çox ağ, qanları isə çox tündrənglidir. Yeraltı aləmin Günəşi və Ayı çox az işıq saçır. İnanca görə burada da meşələr, bulaqlar və yaşayış məskənləri mövcuddur.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> Yeraltı aləmin hakimi <a href="/w/index.php?title=Erlik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Erlik (səhifə mövcud deyil)">Erlik</a> xandır. Erlik xan <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> oğlu hesab olunur. Yeraltı aləmdə yenidən doğulmağı gözləyən ruhları da <a href="/w/index.php?title=Erlik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Erlik (səhifə mövcud deyil)">Erlik</a> xan idarə edir. Xəstə bir insanın süne ruhu ölməzdən öncə yeraltı aləmə gedərdisə, <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şaman</a> Erlik xanla təmas quraraq onu yenidən geri qaytara bilərdi. Əgər şaman bunu həyata keçirə bilməsə xəstə ölürdü.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Göy_aləmi">Göy aləmi</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=11" title="Göy aləmi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=11" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Göy aləmi">mənbəni redaktə et</a>]</div> Göy aləminin də yer aləminə bənzərlikləri olsa da, bu aləmdə yaşayan varlıqların ruhları olmur. Bu aləm yerdən daha aydınlıqdır. Bəzi rəvayətlərə görə bu aləmin yeddi günəşi vardır. Yerdəki <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şamanlar</a> bu aləmə səyahət edə bilirdi. Bu aləmdə sağlam və təbiiliyini qoruyub saxlamış təbiət vardır. Burada yaşayan varlıqlar əcdadlarının adətlərindən heç vaxt yayınmamışlar. Bu aləm <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> başqa bir oğlu hesab olunan <a href="/w/index.php?title=%C3%9Clg%C9%99n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ülgən (səhifə mövcud deyil)">Ülgənin</a> himayəsindədir. Bəzi günlərdə göy aləminin qapıları açılır və işığı buludların arasından parıldayır. İnanca görə bu anlar şaman dualarının ən təsirli olduğu anlar hesab olunur. <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">Şaman</a> göy aləminə olan xəyali səyahətini bir quşun, maralın, atın belində ya da bu heyvanların cildinə girərək həyata keçirir.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tenqriçinin_dünyaya_yanaşması">Tenqriçinin dünyaya yanaşması</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=12" title="Tenqriçinin dünyaya yanaşması bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=12" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tenqriçinin dünyaya yanaşması">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilərə görə dünya sadəcə üç ölçülü bir yer deyil, eyni zamanda dayanmadan dönən bir çevrədir. Hər şey bu çevrənin içinə bağlıdır. Bu çevrə dayanmadan köhnəlir və yenilənir. Dünyanın üç ölçüsü Günəşin hərəkəti, dayanmadan hərəkət edən fəsillər və bütün varlıqların ölümündən sonra yenidən doğulan ruhlardan ibarətdir.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İnsanların_üç_ruhu">İnsanların üç ruhu</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=13" title="İnsanların üç ruhu bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=13" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İnsanların üç ruhu">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilikdə insanlar və heyvanların birdən çox ruha sahib olduğuna inanılır. Ümumilikdə insanın üç ruha sahib olduğu qəbul olunur, amma ruhların adları, xüsusiyyətləri və sayları fərqli toplumlarda müxtəliflik göstərə bilir. Buna örnək olaraq <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirin</a> şimalında yaşayan <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqol</a> xalqlarından biri olan samodilərin qadınların dörd, kişilərin isə beş ruha sahib olduğuna inandığını göstərmək olar.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a><a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ruh_növləri">Ruh növləri</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=14" title="Ruh növləri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=14" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ruh növləri">mənbəni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika" title="Şimali Amerika">Şimali Amerikada</a>, <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Asiya" title="Mərkəzi Asiya">Mərkəzi</a> və Şimali Asiyada tədqiqatlar aparmış Polsen və Hultkratz bu ruh inancının bütün xalqlarda eyni olan iki ruhu haqqında belə bölgü aparmışlar: <ul><li>Nəfəs, həyat ya da bədən ruhu</li> <li>Kölgə ruhu, sərbəst ruh</li></ul> Bunlardan başqa Polsen və Hultkratz toplumdan topluma dəyişən qismət ruhu, qoruyucu ruh və uşaq ruhu inancı haqqında da izah vermişdilər. İnanca görə yeni anadan olan uşağın ami ruhu olur və uşaq bir yaşına keçdikdən sonra bu ruh ərgən ruhuna çevrilir. Eyni zamanda bir topluma aid olan insanların kollektiv ruha sahib olduqlarına inanılır. Kollektiv ruh inancı eyni növə aid olan heyvanlara da aid olunur. Yəni eyni növə aid olan heyvanların böyük bir ümumi ruha bağlı olduqlarına inanılır.<a href="#cite_note-16">[12]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ruh_adları">Ruh adları</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=15" title="Ruh adları bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=15" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ruh adları">mənbəni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">Türk</a> və <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqollarda</a> insan ruhları üçün bir çox fərqli adlar işlənir. Buna baxmayaraq bunların xüsusiyyətləri və mənaları hələ də tam araşdırılmayıb. <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">Türklərdə</a> <a href="/wiki/%C3%96z%C3%BCt" title="Özüt">Özüt</a>, <a href="/wiki/Tin_(T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1)" title="Tin (Türk mifologiyası)">Süne</a>, <a href="/wiki/Qut" title="Qut">Qut</a>, <a href="/wiki/Tin_(T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1)" title="Tin (Türk mifologiyası)">Sür</a>, Salkin, <a href="/wiki/Tin_(T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1)" title="Tin (Türk mifologiyası)">Tin</a>, Körmös, <a href="/w/index.php?title=Yula&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yula (səhifə mövcud deyil)">Yula</a>, <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqollarda</a> isə <a href="/wiki/Tin_(T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1)" title="Tin (Türk mifologiyası)">Sünesün</a>, Amin, <a href="/wiki/Qut" title="Qut">Qut</a> və <a href="/wiki/Tin_(T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1)" title="Tin (Türk mifologiyası)">Süldə</a> kimi ruh adları vardır.<a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a> <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> bu ruhlardan başqa <a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">uyğurların</a> buddist olduqları dövrlərindən qalmış yazılarda adı keçən özqonaq ruhuna diqqəti çəkir.<a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a> Araşdırmalar aparmaq üçün Monqolustana gedən və sonrakı həyatını Tenqriçiliyə həsr etmiş Culiya Stiuard Tenqriçilik haqqında yazdığı məqalələrindən birində ruh inancını belə izah etmişdir:<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite> <ul><li>Amin ruhu: Nəfəs almağı və bədənin isti olmasını təmin edir. Amin ruhu yenidən canlandırır.<a href="#cite_note-17">[q 5]</a></li> <li>Sünesün ruhu: Bədənin xaricində suya gedir. Suyun içində hərəkət edir. Təbiətdəki su çevrəsi kimi mövcud olur. İnsan öldükdən sonra yeraltı aləmə gedir. Yenidən dünyaya gəldikdə isə bir bulaqdan çıxar və körpənin içinə girər.<a href="#cite_note-18">[q 6]</a></li> <li>Süldə ruhu: Bir insana şəxsiyyətini verən mənlik ruhudur. Digər ruhlar bədəni tərk etsə huşsuzluğa, şəxsiyyətini itirməyə ya da komaya düşməyə səbəb olarlar, amma bu ruh bədəni tərk etsə insan ölər. İnsan öldükdən sonra bu ruh təbiətdəki bir cisimə girir və <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Su</a> ruhu olur. Bu ruh dünyaya yenidən gəlmir.</li></ul> </cite></td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Heyvanların iki ruhu vardır. Heyvan öldükdən sonra bu ruhlardan biri yenidən dünyaya qayıdır, digəri isə təbiətə qarışır. İnanca görə heyvanlar da yenidən dirilə bilən bir ruha sahib olduqları üçün onlara qarşı yaxşı davranmaq, əziyyət verməmək lazımdır. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Qut,_Tanrıqut_və_İduk">Qut, Tanrıqut və İduk</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=16" title="Qut, Tanrıqut və İduk bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=16" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Qut, Tanrıqut və İduk">mənbəni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Qut" title="Qut">Qut</a> <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> təkcə hökmdarlara verdiyi güclü ruhdur. Tanrı bu ruhu bir xaqana layiq bildikdə verir və yenə geri ala bilir. Bu ruha sahib olan xaqanlar Tanrıqut titulunu daşıyır. İduk <a href="/wiki/Umay" title="Umay">Umayın</a>, <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Suların</a> və bəzi digər dişi cinsli müqəddəs varlıqların adlarına edilən bir əlavədir və hələ də yetərli qədər araşdırılmamışdır. <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> belə hesab edir ki, İduk <a href="/wiki/Qut" title="Qut">Qut</a> anlayışının dişi cinsli varlıqlara tətbiq olunan bir variantıdır.<a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a><a href="#cite_note-Rafael_Bezertinov-19">[13]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tanrının_yanındakı_digər_müqəddəs_varlıqlar">Tanrının yanındakı digər müqəddəs varlıqlar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=17" title="Tanrının yanındakı digər müqəddəs varlıqlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=17" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tanrının yanındakı digər müqəddəs varlıqlar">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilikdə əcdadların müqəddəs sayılması, hətta bəzi böyük hökmdarların ölümlərindən sonra tanrı olaraq qəbul edilməsi səbəbi ilə qəbilədən qəbiləyə fərqliliklər vardır. Bu səbəbdən də Tenqriçilikdən danışdıqda bir ümumiləşdirmə aparmaq mümkün deyildir. Məsələn, Altay bölgəsində çox önəmli bir tanrı hesab olunan <a href="/wiki/Qara_xan_(xaqan)" title="Qara xan (xaqan)">Qara xan</a> <a href="/wiki/O%C4%9Fuz_xan" title="Oğuz xan">Oğuz xanın</a> atası hesab olunur. Macar tədqiqatçılar belə hesab edir ki, <a href="/wiki/Macarlar" title="Macarlar">macarlarda</a> Tanrı mənasına gələn İstən sözü <a href="/wiki/%C4%B0st%C9%99mi_xaqan" title="İstəmi xaqan">İstəmi xaqanın</a> ölümündən sonra tanrılaşdırılması səbəbindən işlədilmişdir.<a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a><a href="#cite_note-20">[14]</a> Tenqriçiliyin <a href="/wiki/Monoteizm" title="Monoteizm">monoteist</a> bir din olub-olmaması haqqında fərqli yanaşmalar olduğu üçün bu müqəddəs varlıqların tanrı yoxsa güclü ruhlar olaraq qəbul edilməsi haqqında yekun bir düşüncə yoxdur. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ən_məşhur_müqəddəs_varlıqlar">Ən məşhur müqəddəs varlıqlar</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=18" title="Ən məşhur müqəddəs varlıqlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=18" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ən məşhur müqəddəs varlıqlar">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçiliyə inanılan bölgələrdə <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrıdan</a> sonra müqəddəs hesab olunan ən məşhur varlıqlar bunlardır: <ul><li><a href="/wiki/Umay" title="Umay">Umay</a> — qədim türk mifologiyasında ev, heyvandarlıq və bərəkət tanrıçası hesab olunur. <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> qızı olduğu qəbul olunur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=%C3%9Clg%C9%99n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ülgən (səhifə mövcud deyil)">Ülgən</a> — qədim türk mifologiyasında göy aləminin hökmdarı hesab olunur. <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> oğlu olduğu qəbul olunur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Erlik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Erlik (səhifə mövcud deyil)">Erlik</a> — qədim türk mifologiyasında yeraltı aləmin hökmdarı hesab olunur. <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> oğlu olduğu qəbul olunur.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sibir_türklərində">Sibir türklərində</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=19" title="Sibir türklərində bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=19" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Sibir türklərində">mənbəni redaktə et</a>]</div> Hal hazırda <a href="/wiki/Yakutlar" class="mw-redirect" title="Yakutlar">yakutlar</a> və <a href="/wiki/Altayl%C4%B1lar" title="Altaylılar">altaylılar</a> ən məşhur müqəddəs varlıqlardan başqa aşağıdakı müqəddəs varlıqlara da inanırlar:<a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Kayra_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kayra xan (səhifə mövcud deyil)">Kayra xan</a> — <a href="/wiki/Altayl%C4%B1lar" title="Altaylılar">altaylılarda</a> yüksək dərəcəli bir tanrı. İnanca görə göyün ən yüksək qatında, qızıl bir sarayda, qızıl taxtında oturur. Altaylıların Yaradılış əfsanəsində insanların yaradıcısı olaraq qəbul olunur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Ayz%C4%B1t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ayzıt (səhifə mövcud deyil)">Ayzıt</a> — eşq, gözəllik və <a href="/wiki/Ay" title="Ay">Ay</a> tanrıçası hesab olunur. İnanca görə göyün üçüncü qatında oturur. Qamlar alqışlarında inanılmaz gözəlliyini mədh edir.</li> <li><a href="/wiki/G%C3%BCn_Ana" title="Gün Ana">Gün Ana</a> — <a href="/wiki/G%C3%BCn%C9%99%C5%9F" title="Günəş">Günəş</a> tanrıçası hesab olunur. İnanca görə Günəş ilə birlikdə göyün yeddinci, yəni ən yüksək qatında oturur.</li> <li><a href="/wiki/Ay_Ata" title="Ay Ata">Ay Ata</a> — <a href="/wiki/Ay" title="Ay">Ay</a> tanrısı hesab olunur. İnanca görə Ay ilə birlikdə göyün altıncı qatında oturur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Alaz_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alaz xan (səhifə mövcud deyil)">Alaz xan</a> — evdəki ocağı və ev heyvanlarını qoruyur.</li> <li>Ancasın — ildırımların hökmdarı hesab olunur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Su_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Su iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Su iyəsi</a> — suda yaşayan gözəl pəri qızlarıdır. İlan ya da quşların cildinə girə bilmə qabiliyyətləri vardır.</li> <li>Daş Qaşıt — qismət tanrısı hesab olunur.</li> <li><a href="/wiki/Andar_xan" title="Andar xan">Andar xan</a> — alovun hökmdarı hesab olunur. Qədim <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1zlar" title="Qırğızlar">qırğızlarda</a> bitki tanrıçası ilə eyni adı daşıyır.</li> <li><a href="/wiki/Sat%C4%B1lay" title="Satılay">Satılay</a> — pislik tanrıçası hesab olunur. İnsanların tarazlığını pozur, yoldan çıxardır və ruhi xəstəliklərə səbəb olur. Çarəsiz insanları özünə qəsd etməyə razı salır.</li> <li><a href="/wiki/Q%C4%B1%C5%9F_xan" title="Qış xan">Qış xan</a> — qışın hökmdarı hesab olunur.</li> <li>Arah, Toyer, Tarila, Sabıray — yeraltı aləmdə insanların ruhu haqqında qərarlar verən hakim ruhlar olduğu hesab olunur.</li> <li>Qoplon Ata — qoyunların qoruyucusu hesab olunur.</li> <li><a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99n%C9%99y" title="Ərdənəy">Ərdənəy</a> — qədim türk mifologiyasında xəbər tanrısı hesab olunur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Kambar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kambar (səhifə mövcud deyil)">Kambar</a> — atların qoruyucusu hesab olunur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Od_Ana&action=edit&redlink=1" class="new" title="Od Ana (səhifə mövcud deyil)">Od Ana</a> — qədim türk mifologiyasında alovun tanrıçası.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Təbiət_ruhları">Təbiət ruhları</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=20" title="Təbiət ruhları bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=20" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Təbiət ruhları">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Evenk_shaman_costume.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Evenk_shaman_costume.jpg/300px-Evenk_shaman_costume.jpg" decoding="async" width="300" height="225" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Evenk_shaman_costume.jpg/450px-Evenk_shaman_costume.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Evenk_shaman_costume.jpg/600px-Evenk_shaman_costume.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="600" /></a><figcaption>Şaman paltarı.</figcaption></figure> Tenqriçilik inancına görə təbiət ruhlarla doludur. Bu ruhlar mövcud olduqları yerə və xüsusiyyətlərinə görə qruplara ayrılırlar. Onların adları Tenqriçiliyə inanan toplumların fərqli ləhçə və dillərinə görə müxtəliflik göstərə bilir. Ümumilikdə götürdükdə təbiət ruhlarını iki böyük qrupa ayırmaq olar:<a href="#cite_note-Rafael_Bezertinov-19">[13]</a> <ul><li>Göylə bağlılığı olan ruhlar — bu ruhların adına əsasən Göy və ya Tenqri sözləri əlavə olunur.</li> <li>Yerlə bağlılığı olan ruhlar — bu ruhlar ümumi şəkildə <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklərdə</a> <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Su</a>, <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqollarda</a> isə Qazriin ezen olaraq adlandırılır.</li></ul> Rafael Bezertinov yazdığı Tenqrizm: türklərin və monqolların dini (<a href="/wiki/%C4%B0ngilis_dili" title="İngilis dili">ing.</a> Tengrianism: Religion of Türks and Mongols) kitabında <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklərin</a> inandığı 17 müqəddəs varlığın və <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqolların</a> inandığı 99 Göy ruhu və 77 Yer ruhunun bir-birinə əks mövqedə durduqlarını bildirir. Bundan başqa Rafael Bezertinov <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrı</a> ilə əlaqəli olaraq işlədilən göy sözünün göy ruhuna sahib olduğuna inanılan varlıqlara əlavə olunduğuna diqqəti çəkir. Göy sözü at, qoç, buğa, maral, it və qurd kimi bəzi canlıların adlarına da əlavə olunur. Bu heyvanın rənginə görə yox, onun göyə aid olmasını bildirmək üçün edilir.<a href="#cite_note-Rafael_Bezertinov-19">[13]</a> <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">Monqollarda</a> <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> yanında ən güclü müqəddəs varlıqlar göyün ayrı mövqelərində olduğuna inanılan dörd qüdrətli göy ruhudur. Monqollar bunların adlarına Tenqer, yəni Göy sözünü əlavə edir: <ul><li>Erleq xan — yeraltının hökmdarı hesab olunur. Şərq Tenqeridir.</li> <li>Usan xan — su ruhlarının hökmdarıdır. Cənub Tenqeridir.</li> <li>Tatay Tenqer — Fırtınaların, qasırğaların və ildırımların hökmdarıdır. Şimal Tenqeridir.</li></ul> <a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">Monqolların</a> inancına görə bu göy ruhları çox güclüdür və heç nədən təsirlənmirlər. <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">Şamanlar</a> təkcə onlardan ayinlərdə köməkçi olmalarını xahiş edə bilərlər. Bu ruhlardan başqa Çor, Ozor, Onqon, Körmöz və Burxan ruhları da vardır. <ul><li><a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Su</a> — yerlə bağlılığı olan təbiət ruhlarıdır. Bir dağın, gölün, bulağın, qayanın, ağacın, kəndin, binanın, hətta bütöv bir ölkənin də ruhu ola bilər.</li> <li><a href="/w/index.php?title=%C3%87or&action=edit&redlink=1" class="new" title="Çor (səhifə mövcud deyil)">Çor</a> — tarazlığı pozan, bədən və ruhi xəstəliklərə səbəb olan pis ruhlardır. Bəzi çorlar ölmüş insanların yeraltı aləmə gedən yolu tapa bilməyən süne ruhlarıdır. Belə olduğu halda bir şamanın bu ruhu yenidən yoluna döndərməsi lazımdır. Digər pis ruhlar isə yenidən canlanma çevrəsinin xaricində qalır və əbədi olaraq təbiətdə dolaşır. Şamanlar bu ruhlara təsir göstərib onları xeyir verən ruhlara çevirə bilirlər.</li> <li>Ozor ruhları, Onqon ruhları və Burxan ruhları — əsasən yaxşı ruhlardır, amma hərdən problem yarada bilirlər. Ozor və Onqon ruhları bəzi əcdadların bir müddət təbiətdə dolaşan süldə ruhlarıdır. Bu ruhlar şamanların mərasimlərdəki ən önəmli köməkçiləridir.</li> <li>Körmöz — ölmüş şamanların ruhlarıdır. Bu ruhlar daim canlı şamanların yanında olur, onlara kömək edirlər. Körmözlər şaman nəsillərinin təcrübəsinə sahib olurlar. Yaxşı və pis körmözlər vardır. Bundan başqa körmözlər yeni ölən insanların ruhlarına yol göstərirlər.</li> <li>Burxan — bu ruhlar çox güclüdür və şamanlar onlara təsir göstərə bilməz. Əgər bu ruhlar bir nəfəri xəstə edərsə, şamanlar sadəcə onlardan xəstədən əl çəkmələrini xahiş edə bilərlər. Təkcə çox güclü bir köməkçi ruha sahib olan şaman bir burxan ruhuna təsir göstərə bilər. Bu baş verərsə burxan ruhu bir onqonun içində tutulan bir onqon ruhuna çevrilir.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Altayların_bəzi_güclü_təbiət_ruhları">Altayların bəzi güclü təbiət ruhları</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=21" title="Altayların bəzi güclü təbiət ruhları bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=21" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Altayların bəzi güclü təbiət ruhları">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Altay_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Altay xan (səhifə mövcud deyil)">Altay xan</a> — Altay dağlarının hökmdarıdır. Altay dağlarının zirvəsində oturduğuna inanılan güclü ruhdur.</li> <li><a href="/wiki/Bun%C3%A7aq_xan" title="Bunçaq xan">Bunçaq xan</a>, <a href="/wiki/Busul_xan" title="Busul xan">Busul xan</a> — bu iki ruh göy aləminin ən yüksək qatında <a href="/wiki/Qara_xan" class="mw-redirect mw-disambig" title="Qara xan">Qara xanın</a> sarayına gedən yolda keşikçilik edir.</li> <li><a href="/w/index.php?title=T%C9%99mir_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Təmir xan (səhifə mövcud deyil)">Təmir xan</a> — güclü dağ ruhudur.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Talay&action=edit&redlink=1" class="new" title="Talay (səhifə mövcud deyil)">Talay</a> — güclü dağ ruhudur.</li> <li>Okto xan — <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Su</a> qrupuna daxil olan güclü bir dağ ruhudur.<a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Müqəddəs_dağlar,_göllər_və_ağaclar">Müqəddəs dağlar, göllər və ağaclar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=22" title="Müqəddəs dağlar, göllər və ağaclar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=22" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Müqəddəs dağlar, göllər və ağaclar">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Peak_of_Khan_Tengri_at_sunset.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Peak_of_Khan_Tengri_at_sunset.jpg/220px-Peak_of_Khan_Tengri_at_sunset.jpg" decoding="async" width="220" height="331" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Peak_of_Khan_Tengri_at_sunset.jpg/330px-Peak_of_Khan_Tengri_at_sunset.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Peak_of_Khan_Tengri_at_sunset.jpg 2x" data-file-width="360" data-file-height="542" /></a><figcaption><a href="/wiki/Xan-Tenqri" title="Xan-Tenqri">Xan-Tenqri</a> dağının görüntüsü.</figcaption></figure> Tenqriçiliyə inananların təbiətə qarşı böyük bir hörməti vardır. Çünki təbiət ruhlarla doludur. Böyük bir dağın, görkəmli bir yaşlı ağacın, bir gölün ya da vəhşi heyvanın ruhu, dolayı yolla da şəxsiyyəti vardır. İnsan təbiətdən sadəcə özünə və ailəsinə bəs edən qədərini ala bilər. İsrafçılıq etmək <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrını</a> və <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Suları</a> qəzəbləndirir. Əgər bir insan təbiətdən nəyisə əldə edə bilirsə, bu təbiət ruhlarının razılığı ilə mümkün olur. Bu səbəbdən də insanlar onlara qarşı minnətdar olur.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Tashi_Dor.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Tashi_Dor.jpg/250px-Tashi_Dor.jpg" decoding="async" width="250" height="188" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Tashi_Dor.jpg/375px-Tashi_Dor.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Tashi_Dor.jpg/500px-Tashi_Dor.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="450" /></a><figcaption>Dağı təmsil edən bir oba.</figcaption></figure> Çinin Tanq dövründən qaldığı hesab olunan <a href="/wiki/K%C3%B6%C3%A7_Dastan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Köç Dastanı">Köç Dastanında</a> <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklər</a> qırx nəsildən bəri müqəddəs hesab olunan və ondan güc aldıqları Qutlu qayanı <a href="/wiki/%C3%87inlil%C9%99r" title="Çinlilər">çinlilərə</a> verirlər. Dastana görə bundan sonra göy anidən sarı rəngə bürünür, quşların və təbiətdəki digər canlıların səsləri kəsilir. Bozqırlar saralıb solmağa başlayır. <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">Türklərin</a> və sürülərinin arasında yoluxucu xəstəliklər yayılmağa başlayır və <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Suların</a> "Köç" səsi hər yerdə əks olunur. <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Sular</a> bu şəkildə onlara xəyanət edən <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türkləri</a> ölkələrindən qovaraq cəzalandırarlar. Dağ ruhlarının çox güclü olduqlarına inanırlar və bərəkət üçün onlara dua edirlər. Hər Tanrıçı xalq yaşadığı bölgənin ən yüksək dağına xitab edir. Beləliklə <a href="/wiki/Avrasiya" title="Avrasiya">Avrasiyada</a> yerləşən bəzi yüksək dağ adları bu inancı özündə mühafizə edə bilmişdir. Bir dağ ruhuna edilən dua, Obaya istiqamətləndirilir. Bu oba dağın yaxınlarında yerləşən və o dağı təmsil edən 2–3 metr yüksəkliyində budaqlardan ibarət olan bir yığınaqdır. Onun yanından keçən bir şəxs ətrafında üç dəfə dolanır və sonda obanın təpəsinə bir daş qoyur. İnanca görə belə edildikdə yolunun davamı üçün uğur və özü üçün güc verilir.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bəzi_müqəddəs_dağlar_və_göllər">Bəzi müqəddəs dağlar və göllər</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=23" title="Bəzi müqəddəs dağlar və göllər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=23" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Bəzi müqəddəs dağlar və göllər">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li>Xan Tenqri zirvəsi; <a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Kazakhstan.svg" class="mw-file-description" title="Qazaxıstan"><img alt="Qazaxıstan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Flag_of_Kazakhstan.svg/22px-Flag_of_Kazakhstan.svg.png" decoding="async" width="22" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Flag_of_Kazakhstan.svg/33px-Flag_of_Kazakhstan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Flag_of_Kazakhstan.svg/44px-Flag_of_Kazakhstan.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="500" /></a> <a href="/wiki/Qazax%C4%B1stan" title="Qazaxıstan">Qazaxıstan</a></li> <li>Altay dağları — zirvəsində <a href="/w/index.php?title=Altay_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Altay xan (səhifə mövcud deyil)">Altay xanın</a> oturduğuna inanılır.</li> <li><a href="/wiki/%C4%B0s%C4%B1kg%C3%B6l" class="mw-redirect" title="İsıkgöl">İssık-Kul</a>; <a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Kyrgyzstan.svg" class="mw-file-description" title="Qırğızıstan"><img alt="Qırğızıstan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Flag_of_Kyrgyzstan.svg/22px-Flag_of_Kyrgyzstan.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Flag_of_Kyrgyzstan.svg/33px-Flag_of_Kyrgyzstan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Flag_of_Kyrgyzstan.svg/44px-Flag_of_Kyrgyzstan.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1z%C4%B1stan" title="Qırğızıstan">Qırğızıstan</a> — <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1zlar" title="Qırğızlar">qırğızların</a> mifologiyasına görə bu göl güclü ruha sahibdir.</li> <li>Musala; <a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Bulgaria.svg" class="mw-file-description" title="Bolqarıstan"><img alt="Bolqarıstan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Bulgaria.svg/22px-Flag_of_Bulgaria.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Bulgaria.svg/33px-Flag_of_Bulgaria.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Bulgaria.svg/44px-Flag_of_Bulgaria.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/Bolqar%C4%B1stan" title="Bolqarıstan">Bolqarıstan</a> — Bu dağ <a href="/wiki/Balkan_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Balkan yarımadası">Balkan yarımadasının</a> ən yüksək zirvəsidir. <a href="/wiki/XV_%C9%99sr" title="XV əsr">XV əsrə</a> qədər bu dağın adı <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">bulqarlar</a> tərəfindən verilmiş Tanqra olmuşdur. Sonralar bu dağa <a href="/wiki/Osmanl%C4%B1lar" class="mw-redirect" title="Osmanlılar">Osmanlılar</a> Maşallah adını verdilər. Hal hazırda dağ üçün işlənən Musala adı <a href="/wiki/Bolqarlar" title="Bolqarlar">bolqarlar</a> tərəfindən Maşallah adının mənimsənilmiş şəklidir.</li> <li><a href="/wiki/Tyan-%C5%9Ean" class="mw-redirect" title="Tyan-Şan">Tanrı dağları</a> — Tyan-Şan dağları kimi də tanınır.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Əhd_və_qurban_adətləri">Əhd və qurban adətləri</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=24" title="Əhd və qurban adətləri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=24" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Əhd və qurban adətləri">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilikdə iki növ qurban vardır; <a href="/wiki/Bay%C3%A7ar" title="Bayçar">qanlı qurban</a> və <a href="/wiki/Bay%C3%A7ar" title="Bayçar">qansız qurban</a>:<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a><a href="#cite_note-Türk_Mitolojisi-7">[5]</a> <ul><li>Qanlı qurbanlar — Ən çox qəbul olduğuna inanılan qurban ağ atdır. Atdan başqa qoyun, keçi və mal da qurban edilir. Tenqriçilikdə bir heyvanı qurban edərkən riayət olunması vacib bir sıra qaydalar vardır. Bir heyvanın yenidən dünyaya gələcək ruhu olduğuna inanıldığı üçün ona hörmət bəslənilər və yersiz yerə əziyyət verilməz. Qurban ediləcək heyvanın başı kəsilmir. İnanca görə heyvanın ruhu başında, boynunda və nəfəs yolunda olduğu üçün heyvan bölünərək qurban verilir. Bundan başqa qanın axmaması, heyvanın sümüklərinin qırılmaması və heyvanın kürkünün qarın hissəsində olan dəlikdən başqa onun bütöv bir halda qalması vacibdir. Heyvanın qarın hissəsindən bir hissə kəsilərək buradan heyvanın içinə əl soxulur və onun əsas damarı bölünür. <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustanda</a> bu ənənə hələ də davam etməkdədir. Daha sonra heyvan iki hissəyə bölünür və iki ayrı alovun üstündə asılır. Hansı hissəsinin alovu dik şəkildə göyə yüksələrsə, həmin hissə kül olana qədər ocağın üstündə saxlanır. İnanca görə o hissənin qoxusu <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrıya</a> xoş gəlir. Hal hazırda <a href="/wiki/M%C3%BCs%C9%99lman" title="Müsəlman">müsəlman</a> <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1zlar" title="Qırğızlar">qırğızlar</a> <a href="/wiki/Qurban_bayram%C4%B1" title="Qurban bayramı">Qurban bayramında</a> at da qurban edirlər.</li> <li>Qansız qurbanlar — bu qurban üçün xüsusi olaraq seçilmiş çeşidli qida maddələri, içki, tütün, ev əşyaları və at yarışları ilə güləş kimi üsullardan istifadə olunur. Məsələn, göy guruldayanda bir qab <a href="/wiki/Kum%C4%B1s" class="mw-redirect" title="Kumıs">qımız</a>, qatıq ya da ayranla üç dəfə çadırın ətrafında dolanırlar. İldırımın düşdüyü yerdə gənclər, <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrının</a> razılığını yenidən qazanmaq üçün güləş yarışları keçirərlər. Hər gün edilən və tez-tez rastlanan qurban isə bir qab <a href="/wiki/Kum%C4%B1s" class="mw-redirect" title="Kumıs">qımızın</a> bir hissəsini dörd bir yana çiləyərək onu <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrıya</a>, <a href="/wiki/%C3%96t%C3%BCken" class="mw-redirect" title="Ötüken">Ötükenə</a> həsr edib, qalanın içməkdən ibarətdir. Bu adət hal hazırda da Sibirdə və xüsusən də Monqolustanda geniş yayılmışdır. Bunu bəzən araqla da həyata keçirirlər.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Qədim_türklərdə_cənazə_mərasimləri">Qədim türklərdə cənazə mərasimləri</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=25" title="Qədim türklərdə cənazə mərasimləri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=25" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Qədim türklərdə cənazə mərasimləri">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilikdə insanların birdən çox ruha sahib olduğuna inanılması və bu ruhların fərqli xüsusiyyətləri olduğuna inanılması səbəbindən dövr və bölgələrdən asılı olaraq fərqli cənazə mərasimləri mövcud olmuşdur. <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> belə hesab edir ki, qədim Çin mənbələrində usanların əvvəllər cənazələrini yandırmaqları, sonrakı dövrlərdə isə dəfn etdikləri ilə bağlı dəlillər vardır. Bəzi başqa mənbələrə görə dəfn olunacaq cənazələr üçün yerin seçilməsində axar suyun olmasına önəm verilir. Belə olmasında bədənin xaricində axar su ilə hərəkət edə bilən süne ruhunun nəzərə alına biləcəyinə diqqət yetirmək mümkündür. Digər mənbələrdə isə məzarların yeri seçilərkən yüksək təpələrin seçilməsinə önəm verilməsindən bəhs olunur ki, bu da göyə daha yaxın olduğu üçün nəfəs ruhunun nəzərə alına biləcəyinə diqqəti çəkir. <a href="/wiki/Mahmud_Qa%C5%9Fqarl%C4%B1" class="mw-redirect" title="Mahmud Qaşqarlı">Mahmud Qaşqarlı</a> da qədim türklərin dəfn adətləri ilə bağlı çox faydalı bilgilər vermişdir. O, sadalanan adətlərlə yanaşı ağacların üstündə sərgilənən cənazələrin olduğunu və ölənin yaxınlarının dırnaqları və bıçaqlarla özlərinə zərər verməsindən bəhs edir. Cənazə mərasimlərində xüsusilə üzlərini yaralayıb qan gəlməsini təmin etməyə önəm verilmişdir. Çünki göz yaşlarının qanla qarışaraq axmasının dərin mənası vardır. Cənazə çıxan evdən qırx gün müddətində heç nə alınmır və ora heç nə verilmir. Hətta bəzi toplumlarda qırx gün boyunca ölənin adı çəkilmir. Əks halda ölənin ruhunun evi tərk etməyəcəyinə və getməli olduğu yolu tapa bilməyəcəyinə inanılır. <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> Türklərin və monqolların qədim dini kitabında yazırdı:<a href="#cite_note-Jean-Paul_Roux-21">[15]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Ölümdən sonrakı dövrdə bəzən birdən birə meydana çıxan, bəzən də əvvəlcədən təşkil olunan ağlayıb sızlamaqlarla cənazə mərasimlərindəki özünü döymə rituallarını bir-birinə qarışdırmamaq lazımdır. Çinlilər bu bölgünü çox yaxşı həyata keçirib. Mövzu ilə bağlı təsvirlər klassik xarakter daşıyır: "Onlar cənazənin içində olduğu çadırın qarşısına gələr gəlməz qanlarının göz yaşı ilə birgə axdığını göstərmək üçün bıçaqla üzlərini kəsirlər". Cordanes bunun hunlar tərəfindən də həyata keçirildiyini bildirmişdir. Digər müşahidəçilərdən biri olan İbn Fədlan qorxunc və vəhşi şəkildə qışqırıb ağlayan kişilərin olduğunu qeyd etmişdir. Eyni zamanda at yarışları təşkil olunur, yəni ölünün çadırının ətrafında nizamsız şəkildə dönürlər. Bundan başqa qoyunlar və atlar qurban edilərək çadırın önünə sərilir. Ölü ona baxılması üçün yeddi gün açıqda saxlanır. Yeddi rəqəmi ilə bağlı yeddi yara, yeddi dəfə ətrafında dönmək kimi fəaliyyətlər də həyata keçirilir. … Dəfn zamanı gələndə cəsəd Heredotun yazdığı, Pazırıq kurqanındakı təsvirlərdən, həmçinin iskit və monqol ənənələrindən də bilindiyi kimi arabanın üzərinə qoyularaq aparılır. Göytürklərdə, Ağ hunlarda, avar türklərində və digər türk toplumlarında arabada aparılan cəsədi alay müşayət edir. Cənazə mərasimləri bir araya toplanmaq üçün mühüm səbəb olduğundan qədimdə olduğu kimi hal hazırda da xalq toplanır və bunun üçün uzaq yerlərdən gəlinir, yad heyətlər dəvət olunur. Hələ də ölən birinin ölümə uçan ruhunun sunqur şəklində olub olmadığını müəyyən edə bilməmişik, amma "öldü" sözü yerinə "sunqur boldi", yəni sunqur formasına düşdü deyiminin İslamı qəbul etmiş qərb türklərində də qaldığını görmək mümkündür. </cite></td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Polovtsy.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Polovtsy.jpg/220px-Polovtsy.jpg" decoding="async" width="220" height="269" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Polovtsy.jpg/330px-Polovtsy.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Polovtsy.jpg/440px-Polovtsy.jpg 2x" data-file-width="768" data-file-height="940" /></a><figcaption>Balballar.</figcaption></figure> Emel Esin Türklərdə maddi mədəniyyətin meydana gəlməsi kitabında yazırdı:<a href="#cite_note-Emel_ESİN-22">[16]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Göytürklər haqqında Çin rəvayətlərindən başa düşmək olur ki, cəsəd qübbəli və dairəvi formada olan türk çadırında saxlanır. Təqvimdə uyğun bir gün seçərək yuğ mərasiminin iki mərhələsi yerinə yetirilirdi. Göytürk bəylərinin məzar daşlarında yuğ tarixləri yazıldığına görə günü müəyyənləşdirərkən bəzi astronomik düşüncələrin də mövcud olduğunu demək mümkündür. Əsasən göründüyü kimi məzar daşlarında göy cisimlərinin təsvirləri də vardır. Mərasim üçün seçilən gündə cəsəd at üstünə mindirilib bəzən çadır şəklində evdə silahları və ayna kimi qiymətli əşyaları ilə yandırılır. Başqa bir mövsümdə külləri basdırılır. Türk xaqanlarının məzar abidələri dağ formasındadır. Daha sonralar göytürklərdə və oğuzlarda cəsəd yandırılmadan geyim və zirehli şəkildə, qılıncı ilə birgə, əlində bir qədəh içki və atı ilə birgə basdırılırdı. Məzar abidəsi kimi ölənin bir portreti və həyatı boyunca girdiyi döyüşlərdən səhnələr təsvir olunurdu. Ölənin yaşadığı müddət ərzində öldürdüyü düşmən əskərlərini təmsil edən daşlara ya da heykəllərə balballar deyilirdi və bunlar məzarın ətrafına düzülürdü. Balballar və qurban edilən heyvanların o biri dünyada ölənin xidmətində olacağına inanılırdı. J.R.Hemilton və E.Trijarski tərəfindən yeni oxunan maralın təsvir olunduğu bir məzar daşı yazısından da başa düşüldüyü kimi qurban edilən heyvanların da təsviri verilirdi. </cite></td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> Altay türklərində ölüm adlı tədqiqatında yazırdı:<a href="#cite_note-Altay_Türklerinde_Ölüm-23">[17]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Əksini göstərən bir dəlil tapılmadığı müddətcə tarixi dövrdəki Altay toplumlarının cənazə mərasimi adətlərinin Orta Asiyanın qədim tarixinə aid ənənələrinin davami olduğunu deyə bilərik. Nəticədə altaylıların cənazə mərasimləri üçün istifadə etdikləri dəyişik metodları aşağıdakı kimi göstərmək mümkündür: <ul><li>Ağacların üzərində sərgilənən cəsədlər</li> <li>Heyvanların yeməsi üçün qoyulan cəsədlər</li> <li>Yandırılan cəsədlər</li> <li>Mumyalanan cəsədlər</li> <li>Basdırılan cəsədlər</li></ul> Heyvanların yeməsi üçün nəzərdə tutulan cəsədlər və yandırılan cəsədlərdən başqa digər mərhələlərdən sonra da basdırılma həyata keçirilir.<a href="#cite_note-Altay_Türklerinde_Ölüm-23">[17]</a> Yandırma prosesini başa düşmək üçün alov kultu anlayışını başa düşməyimiz lazımdır. Alov kultu alova sitayiş etmək deyil, alovu Tanrıya çatmaq üçün bir vasitə olaraq istifadə etməkdir. Bu səbəbdən Tenqriçilik mərasimlərini tədqiq etdiyimiz zaman cəsədin bədəninin yandırılıb ruhunun uçaraq Tanrıya çatdığı nəticəsinə gəlmək mümkündür. Mumyalama prosesi xaqan üçün ediləcək yas ayininə uzaq ölkələrdən nümayəndələrin dəvət edilməsi, dəvətə cavab verilməsi və bu ölkələrin nümayəndələrinin gələ bilməsi üçün cəsədin bir neçə il gözlədilməsi məcburiyyətindən yaranmışdır. Mumyalamaq üçün lazımlı vəsaitlər ucsuz-bucaqsız meşələrdən təmin olunur. Çoxlu mətnlərdən ölünün çadıra qoyulduğunu öyrənmişik. Şübhəsiz ki, bu çadır ölənin sağ olduğu müddət ərzində istifadə etdiyi çadır deyil. Bu çadır cənazə mərasimləri üçün xüsusilə istifadə olunan bir cənazə yerdir.<a href="#cite_note-Altay_Türklerinde_Ölüm-23">[17]</a> Türklərin qədim dövrlərdən bəri kəfəndən istifadə etdikləri sübut olunmuşdur.<a href="#cite_note-Altay_Türklerinde_Ölüm-23">[17]</a> Ümumiyyətlə ölünün ət və içkilərlə birlikdə dəfn olunduğunu göstərən yetərli dəlillərimiz vardır.<a href="#cite_note-Jean-Paul_Roux_(s.288)-24">[18]</a> Qısası o biri dünyada ehtiyacı ola biləcək hər cür əşyanı basdırırlar.<a href="#cite_note-Altay_Türklerinde_Ölüm-23">[17]</a> </cite></td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tenqriçilikdə_din_xadimləri:_Şaman_və_Baxşi">Tenqriçilikdə din xadimləri: Şaman və Baxşi</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=26" title="Tenqriçilikdə din xadimləri: Şaman və Baxşi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=26" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tenqriçilikdə din xadimləri: Şaman və Baxşi">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilik inancında <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şaman</a> müqəddəs biri hesab olunmur. Ruhlarla bağlılıq qura bildiyi üçün ona hörmət bəsləyirlər. Bu səbəbdən də digər dinlərdəki kimi din xadimlərinin funksiyaları ilə qarşılaşdırılması doğru deyil. Şamanın ən önəmli vəzifəsi pozulan tarazlığı yenidən bərpa etmək və xəstələri sağaltmaqdır. İnsanların gündəlik ibadətləri üçün bir <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">şamana</a> ehtiyac yoxdur. Bəzi şamanlar daha güclü ruhlarla əlaqə qura bilir və digər şamanlardan güclü olur. Ağ və qara şamanlar vardır. Bunların vəzifələri və bacarıqları fərqlidir. Ağ şamanlar göyə bağlı ruhlarla, qara şamanlar isə yer və yeraltı aləmə bağlı ruhlarla əlaqə qura bilirlər. Şamanların paltarına manyak deyilir. <a href="/wiki/%C5%9Eaman" title="Şaman">Şamanların</a> manyağından asılmış ona güc verən və pis ruhlardan qoruyan çoxlu əşyalar vardır.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Şamanların_odla_təmizlənməsi">Şamanların odla təmizlənməsi</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=27" title="Şamanların odla təmizlənməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=27" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Şamanların odla təmizlənməsi">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Schamanin_w%C3%A4hrend_einer_Kamlanie-Zeremonie_am_Feuer_in_Kysyl.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Schamanin_w%C3%A4hrend_einer_Kamlanie-Zeremonie_am_Feuer_in_Kysyl.jpg/220px-Schamanin_w%C3%A4hrend_einer_Kamlanie-Zeremonie_am_Feuer_in_Kysyl.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Schamanin_w%C3%A4hrend_einer_Kamlanie-Zeremonie_am_Feuer_in_Kysyl.jpg/330px-Schamanin_w%C3%A4hrend_einer_Kamlanie-Zeremonie_am_Feuer_in_Kysyl.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Schamanin_w%C3%A4hrend_einer_Kamlanie-Zeremonie_am_Feuer_in_Kysyl.jpg/440px-Schamanin_w%C3%A4hrend_einer_Kamlanie-Zeremonie_am_Feuer_in_Kysyl.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="600" /></a><figcaption><a href="/wiki/Tuvalar" title="Tuvalar">Tuvalı</a> qadın kam alov ayinində. Tuvalılarda bu ənənə hələ də varlığını qoruyur.</figcaption></figure> <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> Türklərin və monqolların qədim dini kitabında yazırdı:<a href="#cite_note-Jean-Paul_Roux-21">[15]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Hər şeyin odla təmizləndiyinə inanırlar. Elçilər, şahzadələr və ya hansısa yad biri gəldiyi halda bu şəxslərin və gətirdikləri hədiyyələrin təhlükəli ola bilməsi, cadu etmələri, zəhər gətirmələri ya da hansısa pislik etmələri ehtimalı nəzərə alınaraq təmizlənmələri üçün odun arasından keçməlidirlər.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Şamanların_təbiətə_verdikləri_önəm">Şamanların təbiətə verdikləri önəm</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=28" title="Şamanların təbiətə verdikləri önəm bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=28" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Şamanların təbiətə verdikləri önəm">mənbəni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> Türklərin və monqolların qədim dini kitabında yazırdı:<a href="#cite_note-Jean-Paul_Roux-21">[15]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Əvvəlcə də qeyd etdiyimiz kimi heyvan növlərinin yox olması narahatçılığı, yəni təbiətə hörmət, ətrafı qoruma, ehtiyacdan daha artığını istifadə etməmək ya da şaman dinində hakim-sahibləri incitməmək narahatçılığı, olduqca yaxşı bilinən törə və adətlərin əsasını təşkil edir. Ən yaxşı formada Monqol dövründə özünü göstərən bu adətlər hər halda o dövrdən çox əvvəllər meydana gəlmiş, amma Çingiz xan dövründə Yasalar şəklinə gətirilmişdir.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Şamanların_metodları">Şamanların metodları</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=29" title="Şamanların metodları bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=29" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Şamanların metodları">mənbəni redaktə et</a>]</div> Çin mənbələrinə görə <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Asiya" title="Mərkəzi Asiya">Mərkəzi Asiyada</a> <a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">Şamanizmin</a> bünövrəsi <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Göy Tanrı</a>, Günəş, <a href="/w/index.php?title=Yer-Su&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yer-Su (səhifə mövcud deyil)">Yer-Su</a>, əcdadlar və ocaq kultlarıdır. Bu kontekstdə Mərkəzi Asiyada Şamanizm inancının əsasını insan və təbiətin birlik, bərabərlik və uyğunlaşma düşüncəsi təşkil edir. <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> Türklərin və monqolların qədim dini kitabında yazırdı:<a href="#cite_note-Jean-Paul_Roux-21">[15]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>İbn Sina belə görünür ki, türkmənlərin, yəni köçəri türklərin bir qəbiləsində baş verən şaman seansında iştirak etmişdi. İbn Sina gördüklərini belə təsvir edirdi:"Öncədəngörmə üçün kahinə müraciət edildikdə kahin bütün istiqamətlərə doğru qaçmağa başlayır və ürəyi gedənə qədər tənginəfəs olur. Bu vəziyyətdə olarkən xəyalında canlananları deyir və orada hazır şəkildə gözləyənlər, lazımi olanı etmək üçün onun sözlərini diqqətlə dinləyirlər". Yenə XI əsrdə Mahmud Qaşqarlı qam sözündən dörd dəfə istifadə edib. Bu sözü kahin kimi izah edir və xüsusiyyətlərini üç örnəklə açıqlayır: "Şamanlar başa düşülməyən çoxlu söz dedilər", "Şaman cadu etdi", "Şaman öncədən görmə etdi". Bəlkə də bir müqəddəs qəbul etmə prosesi ya da bu mərhələyə çatmağı qeyd edən hər hansı bir mərasim nəticəsində lazımi səviyyədə hazırlanan və gərəkli alətlərini götürən şaman musiqinin müşayətində öz ətrafında dönərək çıxardığı heyvan səsləri, uçmaq təqlidləri, heyvan kimi tullanmaq və sürünmələr nəticəsində öz varlığını dərk edə bilməyəcək qədər sərxoş ola biləcək şüur səviyyəsinə gələ bilir. Bu vəziyyətdə təcrübəsini, o biri dünyaya səyahətini, çətin yüksəlişini ya da təhlükəli düşməyini, heyvan formalı ruhlarla döyüşünü əldən düşənə qədər mimikasında canlandıracaqdır. … Burada əsas məqsəd ruhları bildikləri sirlər haqqında sorğuya çəkmək, yəni gələcək haqqında məlumat əldə etmək, hətta şəxslərin ruhunu, görünməz ya da miskin varlıqlar tərəfindən oğurlanan və onlar tərəfindən qaçırılmaqla təhdid olunan ruhları axtarmaq, yəni cadu vasitəsi ilə sağaltmaqdır. </cite></td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Külək_tayı_və_Buyanhışıq">Külək tayı və Buyanhışıq</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=30" title="Külək tayı və Buyanhışıq bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=30" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Külək tayı və Buyanhışıq">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilik ənənələrinin canlı qaldığı <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustanda</a> insanların şəxsi gücü Külək tayı olaraq adlandırılır. Külək tayının gücü insanın dünyasını tarazlıqda tutması ilə bağlıdır. Çox güclü külək tayı insanın tutarlı məntiqə sahib olmasını, daxili gücün xaricə əks olunmasını və hər zaman düzgün qərarlar verməsini təmin edir. Əgər insan gücündən pis niyətlər üçün istifadə edib tarazlığı pozsa onun külək tayı zəifləyər. Beləliklə karma fəlsəfəsində olduğu kimi pislik edən insanların özlərinə də zərər verdiyinə inanırlar. İnanca görə külək tayı hər gün edilə bilən kiçik tətbiqetmələrlə gücləndirilə bilər. Dəyərli içkidən göyün dörd bir yanına çiləmək, <a href="/wiki/G%C3%B6y_Tanr%C4%B1" title="Göy Tanrı">Tanrıya</a>, yerə və əcdadlara qurban vermək və dua etmək buna örnək ola bilər. Buyanhışıq ya da qısaca buyan anlayışı da külək tayına bənzər anlayışdır. Buyanhışıq insanın davranışları ilə güclənir ya da zəifləyir. Qadağalara diqqət yetirmədikdə, əcdadlara hörmətsizlik edildikdə və lazım olmadığı halda heyvanları öldürüb təbiətə zərər vurduqda təbiətdəki ruhlar qəzəblənir və insanın buyanı zəifləyir. Külək tayından fərqli olaraq buyan daha çox ictimai enerji mənbəyi olaraq qəbul olunur. Bir topluma aid olan şəxsin etdiyi səhvlə həmin toplumun buyanı da zəifləyir. Bu səbəbdən insanlar bir-birlərinə qarşı səhv etməməyə diqqət edirlər. Toplumun buyanını gücləndirmək üçün şaman tərəfindən həyata keçirilən mərasimlər təşkil olunur. Külək tayı və buyan inancları insanların bəzi qaydalara riayət edərək bir-birləri və ətrafı ilə yaxşı yaşamalarını təmin edir.<a href="#cite_note-Mongolian_Shamanism-3">[3]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Elm">Elm</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=31" title="Elm bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=31" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Elm">mənbəni redaktə et</a>]</div> Qədim türklərin daim hərəkətdə olmaları səbəbindən yetəri qədər arxeoloji qazıntılar aparıla biləcək yerlərin olmaması, yazıdan istifadəyə gec başlamaları və tez-tez yad mədəniyyətlərin təsirlərinə məruz qalmaları onlar barəsində tədqiqatlar aparmağı çox çətin bir məsələyə çevirib. <a href="/wiki/VI_%C9%99sr" title="VI əsr">VI əsrdən</a> etibarən mövcud olan yazılı daşları ilə nəyə inandıqlarını sübut edən <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklər</a> haqqında digər xalqların yazdığı daha qədim yazılar da mövcuddur. Ən mühüm bilgiləri <a href="/wiki/%C3%87inlil%C9%99r" title="Çinlilər">çin</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99bl%C9%99r" title="Ərəblər">ərəb</a>, <a href="/wiki/Farslar" title="Farslar">fars</a> və <a href="/wiki/Bizans_%C4%B0mperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Bizans İmperiyası">Bizans</a> mənbələrində tapmaq mümkündür. Buna baxmayaraq bu xalqlar əsasən türkləri düşmən olaraq qəbul etdikləri üçün yazdıqları demək olar ki, müsbət xarakterli deyil. Bu səbəbdən yad mənbələrdə tanrıçı türklərdən "iki ayaq üstə yeriyən itlər", insanlıqdan kənar vəhşilər", "qurd ya da it başlılar" olaraq bəhs edilir. Buna baxmayaraq bu mənbələrdə də faydalı məlumatlar tapmaq mümkündür.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> <a href="/wiki/Orta_%C6%8Fsrl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Orta Əsrlər">Orta Əsrlərin</a> türk tədqiqatçısı <a href="/wiki/Mahmud_Qa%C5%9Fqarl%C4%B1" class="mw-redirect" title="Mahmud Qaşqarlı">Mahmud Qaşqarlı</a> <a href="/wiki/XI_%C9%99sr" title="XI əsr">XI əsrdə</a> tamamladığı "<a href="/wiki/Divan%C3%BC_L%C3%BC%C4%9Fat-it-T%C3%BCrk" title="Divanü Lüğat-it-Türk">Divanü Lüğat-it-Türk</a>" əsərində Tenqriçiliyi araşdırmaq üçün qiymətli mənbədir. Özü <a href="/wiki/M%C3%BCs%C9%99lman" title="Müsəlman">müsəlman</a> olan <a href="/wiki/Mahmud_Qa%C5%9Fqarl%C4%B1" class="mw-redirect" title="Mahmud Qaşqarlı">Mahmud Qaşqarlı</a> kafirlər deyə adlandırdığı Tenqriçilik inancı ilə yaşayan türklərin etdiklərini bəyənmədiyini hər fürsətdə bildirmişdir. Buna baxmayaraq yazmış olduğu əsər <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslamdan</a> öncəki <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türklərin</a> yaşayışını araşdıran bütün alimlər tərəfindən ən etibarlı mənbə olaraq qəbul edilir.<a href="#cite_note-Dr._Peter_Laut-2">[2]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tək_Tenqri_anlayışı">Tək Tenqri anlayışı</h3>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=32" title="Tək Tenqri anlayışı bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=32" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tək Tenqri anlayışı">mənbəni redaktə et</a>]</div> Qədim türk inancının <a href="/wiki/Monoteizm" title="Monoteizm">monoteist</a>, yoxsa <a href="/wiki/Politeizm" title="Politeizm">politeist</a> bir din olması ilə bağlı fərqli düşüncələr vardır. Burada ən əsas mübahisə məsələsi Tenqri sözünün nə vaxt Göy, nə vaxt Tanrı mənasında işlənmiş olmağındadır. Hər iki mənada işlənəndə də məntiqli qəbul olunması mümkündür. Vyana Universitetinin bir məqaləsində qədim türk inancı haqqında iki düşüncənin olduğu belə ifadə olunmuşdur:<a href="#cite_note-25">[19]</a> <ol><li>Türklərdə nə Şamanizm, nə də Totemizm yoxdur. Türk dini monoteist bir dindir. Bu anlayış əsasən də türk alimləri tərəfindən qəbul olunmuşdur.</li> <li>Türklərdə həm Şamanizm, həm də Totemizm vardır. Qədim yazılı abidələrdə şamanlardan bəhs olunmasa da, sonrakı dövrlərdə mövcud olduqları sübuta yetirilmişdir. Bir çox şimalda yaşayan türklərin dilində qam sözü hələ də öz varlığını qorumaqdadır. Türklərin Şamanist inancları ilə bağlı Çin yazılarında örnəklər vardır. Türklərin Totemizm inancları haqqında yetərli məlumat olmasa da, bəzi məlumatlar buna işarə edir. Skarlip belə hesab edir ki, ən mühüm dəlil türklərin Törəyiş dastanıdır. Bu əfsanədə türklərin qurddan törədiyinə inanılır. Bundan başqa türk orduları qurd başı təsvir olunmuş bayraqlarla döyüşə getmiş, hətta ordunun yüksəkrütbəli hərbçililərinə Böri (Qurd) adını vermişdir.</li></ol> <a href="/wiki/Jan-Pol_Ru" title="Jan-Pol Ru">Jan-Pol Ru</a> bu məsələyə də digərlərindən daha çox aydınlıq gətirmişdir:<a href="#cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">[4]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Monoteist din olan Tenqriçiliyin politeist tərəfləri də vardır. Türklər güclü bir hökmdarın rəhbərliyi ətrafında böyük topluluqlar yaradıb böyük imperiyalar qurduqları zamanlarda monoteizm ön plana çıxmışdır. Politeizm daha çox xalq kütlələri arasında və imperiyalar dağılıb anarxiya vəziyyəti meydana çıxdıqda meydana çıxmışdır. Göy Tanrısı Tenqrinin yerdəki oğlu olan hökmdarla yaxın bir bağlılığı vardı. Hökmdar Tanrının yerdəki nümayəndəsi idi. Tanrı türkçü bir Tanrı olsa da, eyni zamanda milli və hökmdar xüsusiyyətlərinə sahib idi. Necə ki hamı yerdə xaqana qulluq edirsə, Göyə, yəni bütün kainatın Tanrısına da xidmət etməlidir. Buna baxmayaraq hətta Göytürk xaqanlığı dövründən qalma tapıntılarda belə Tanrıdan başqa digər müqəddəs varlıqlara da rast gəlmək mümkündür. Bu varlıqlar bəzən Tanrı üçün işlənən Tenqri sözü ilə bəzən də İduk sözü ilə müqəddəsləşdirilmişdir. İduk daha çox xaqanın həyat yoldaşı olan Xatunla bağlıdır. </cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Çağdaş_dövrdə_Tenqriçilik">Çağdaş dövrdə Tenqriçilik</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=33" title="Çağdaş dövrdə Tenqriçilik bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=33" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Çağdaş dövrdə Tenqriçilik">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Kitab-tenqir%C3%A7ilik.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/f/f4/Kitab-tenqir%C3%A7ilik.jpg/220px-Kitab-tenqir%C3%A7ilik.jpg" decoding="async" width="220" height="309" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/f/f4/Kitab-tenqir%C3%A7ilik.jpg/330px-Kitab-tenqir%C3%A7ilik.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/az/f/f4/Kitab-tenqir%C3%A7ilik.jpg 2x" data-file-width="400" data-file-height="561" /></a><figcaption><a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1zlar" title="Qırğızlar">Qırğız</a> yazıçı Çoyon Ömürəliyev tərəfindən yazılan Tenqriçilik adlı kitabın üz qabığı. Kitabın adı qədim türk yazılarına oxşadılaraq <a href="/wiki/Kiril_%C9%99lifbas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Kiril əlifbası">kiril əlifbası</a> ilə yazılmışdır.</figcaption></figure> <a href="/wiki/SSR%C4%B0" title="SSRİ">SSRİ</a> dağıldıqdan sonra rejimin təzyiqindən qurtulmuş <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Türklər">türk xalqları</a> yenidən öz milli köklərini axtarmağa başladılar. Bu ilk olaraq 1990-cı illərdə <a href="/wiki/Tatar%C4%B1stan" title="Tatarıstan">Tatarıstanda</a>, sonradan <a href="/wiki/Rusiya" title="Rusiya">Rusiyanın</a> digər bölgələrində və <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1z%C4%B1stan" title="Qırğızıstan">Qırğızıstanda</a> müşahidə olunmuşdur. <a href="/wiki/Tatar%C4%B1stan" title="Tatarıstan">Tatarıstanda</a> bu hərəkatın adı əvvəlcə Bizim yol (Bizneng yul) olaraq adlandırılsa da, sonradan Tenqriçilik adı daha sıx-sıx işlənməyə başlamışdır. Bir müddət sonra Tenqriçilik xalqın həvəsi olmaq sərhədlərini aşmış, dövlət tərəfindən də araşdırılmağa və institutları qurulmağa başlanmışdır. Tenqriçiliyin <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1z%C4%B1stan" title="Qırğızıstan">Qırğızıstandakı</a> önəmli qurumu Tenqir Ordodur. Bu qurum qırğız millət vəkili Dastan Sarıgülov tərəfindən qurulmuş və özü tərəfindən rəhbərliyi həyata keçirilmişdir. Bu qurum həm də Tenqriçilik inancını araşdırma mərkəzidir. Tenqir Ordo <a href="/wiki/%C4%B0stanbul_Universiteti" title="İstanbul Universiteti">İstanbul Universitetinin</a> Türk Dünyası Araşdırma Mərkəzi ilə əməkdaşlıq edir. Bu qurumun tədqiqatlarına digər türk xalqlarının da marağı artmış və <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Asiya" title="Mərkəzi Asiya">Mərkəzi Asiyada</a> tez-tez mətbuatda əksini tapmışdır. <a href="/wiki/Qazax%C4%B1stan" title="Qazaxıstan">Qazaxıstanın</a> prezidenti <a href="/wiki/Nursultan_Nazarbayev" title="Nursultan Nazarbayev">Nursultan Nazarbayev</a> və <a href="/wiki/Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1z%C4%B1stan" title="Qırğızıstan">Qırğızıstanın</a> prezidenti <a href="/wiki/%C6%8Fsg%C9%99r_Akayev" class="mw-redirect" title="Əsgər Akayev">Əsgər Akayev</a> etdikləri çıxışlarında Tenqriçilik inancının türk xalqlarının ortaq milli və ənənəvi inancı olduğunu vurğulamışdır.[<a href="/wiki/Vikipediya:Etibarl%C4%B1_m%C9%99nb%C9%99l%C9%99r" title="Vikipediya:Etibarlı mənbələr">mənbə göstərin</a>] Tenqriçiliyin <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustandakı</a> təşkilatı Qolomt Şamanist İşlər Mərkəzidir (<a href="/wiki/%C4%B0ngilis_dili" title="İngilis dili">ing.</a> Golomt Center for Shamanist Studies). Bu qurum Tenqriçiliklə bağlı tədqiqatlar aparmaqla yanaşı, inancı qərb ölkələrində yaymaq məqsədilə <a href="/wiki/%C4%B0ngilis_dili" title="İngilis dili">ingilis dilində</a> sayt yaratmışdır.<a href="#cite_note-26">[20]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tenqriçilik_sözünün_çeşidli_formaları">Tenqriçilik sözünün çeşidli formaları</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=34" title="Tenqriçilik sözünün çeşidli formaları bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=34" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tenqriçilik sözünün çeşidli formaları">mənbəni redaktə et</a>]</div> Tenqriçilik sözü hələ də yayılmaq mərhələsində olduğundan çeşidli formalarına rast gəlmək mümkündür: <ul><li>Tenqrizm, Tänriizm, Tengrianity.</li> <li>Tenqerizm (<a href="/wiki/Monqollar" title="Monqollar">monqollarda</a>).</li> <li>Tanqriizm ya da Tanqrizm (qədim <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">bulqarlarda</a> Tenqri sözü Tanqra olaraq işlənirdi).</li> <li>Tenqrianizm (Rafael Bezertinovun kitabında).</li> <li>Tenqriçilik, Göy Tanrı dini, Göy Tenqri dini (<a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyədə</a>).</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Çağdaş_dövrdə_mövcud_olan_Tenqriçilik_adətləri">Çağdaş dövrdə mövcud olan Tenqriçilik adətləri</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=35" title="Çağdaş dövrdə mövcud olan Tenqriçilik adətləri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=35" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Çağdaş dövrdə mövcud olan Tenqriçilik adətləri">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li>Gedənin arxasından su tökmək</li> <li>Taxtaya üç dəfə vurmaq</li> <li>Qurğuşun tökmək</li> <li><a href="/wiki/Qotaz" title="Qotaz">Göz muncuğu</a></li> <li>Məzar və türbə hazırlamaq</li> <li>Türbədə şam yandırmaq</li> <li>Məzarların ayaq tərəfinə su qoymaq</li> <li>Doğumdan sonra 42 gün davam edən və loğusa adlandırılan mərhələdə olan qadınların başına qırmızı lent bağlamaq</li> <li>Toyda gəlinin başının üzərindən çərəzlər və düyü kimi qidalar atmaq</li> <li>Əlləri göyə açıb dua etmək</li> <li>Doğulan körpə, ölən və yeni evlənənlər üçün qırx adəti (40 gün)</li> <li>Səma rəqsi</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kitablar">Kitablar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=36" title="Kitablar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=36" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Kitablar">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li>Türklərin və monqolların qədim dini. Jan-Pol Ru. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9758240706" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 975-8240-70-6</a>.</li> <li>Altay türklərində ölüm. Jan-Pol Ru. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9759970910" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 975-997-091-0</a>.</li> <li>Tenqrizm: türklərin və monqolların dini (<a href="/wiki/%C4%B0ngilis_dili" title="İngilis dili">ing.</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://aton.ttu.edu/OLD_TURK_DEITIES.asp">Tengrianism: Religion of Türks and Mongols</a>). Rafael Bezertinov.</li> <li>Türklərdə maddi mədəniyyətin meydana gəlməsi. Emel Esin. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9759970295" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 975-997-029-5</a>.</li> <li>Türk mifologiyası. Murad Uraz. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9759792359" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9759792359</a>.</li> <li>Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bəzi problemləri. Füzuli Bayat. 1997. Bakı.</li> <li>Türk şaman mətnləri, əfsanələr və memoratlar. Füzuli Bayat. 2004. Ankara. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9758854372" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 975-8854-37-2</a>.</li> <li>Anadolu xalq sufizminin meydana gəlməsində şamanlığın rolu. Füzuli Bayat. Beynəlxalq Anadolu İnancları Konqresi Bildirişləri. 23–28 oktyabr 2000. Ürgüp, Nevşəhər; 2001. Ankara.</li> <li>Tarixdə və bu gün Şamanizm. Əbdülqədir İnan. Türk tarix qurumu. 2000.</li> <li>Qədim türk inancları və Şamanizm terminləri lüğəti. Əsəd Qorxmaz. 2003. İstanbul.</li> <li>Müsəlmanlıqdan əvvəl türk dinləri. Şamanizm. Yusif Ziya Yörükan. 2005. Ankara.</li> <li>Ana xətləri ilə türk şamanlığı. Füzuli Bayat. 2006. İstanbul.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Qeydlər">Qeydlər</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=37" title="Qeydlər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=37" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Qeydlər">mənbəni redaktə et</a>]</div> <div class="references-small"> <ol class="references"> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4">↑</a> Lamaizmlə qarışmış şəkildə. </li> <li id="cite_note-5"><a href="#cite_ref-5">↑</a> <a href="/wiki/Altayl%C4%B1lar" title="Altaylılar">Altaylılar</a>, <a href="/wiki/Yakutlar" class="mw-redirect" title="Yakutlar">Yakutlar</a> və s.. </li> <li id="cite_note-11"><a href="#cite_ref-11">↑</a> Hal hazırda elm mənasında işlənir. </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">↑</a> Bəzən yeraltı aləmin doqquz, göy aləminin isə on yeddi qatının olduğu qəbul edilir. </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> Bu ruh türklərdə <a href="/wiki/%C3%96z%C3%BCt" title="Özüt">Özüt</a> olaraq da adlandırılır. <a href="/wiki/Mahmud_Qa%C5%9Fqarl%C4%B1" class="mw-redirect" title="Mahmud Qaşqarlı">Mahmud Qaşqarlı</a> "<a href="/wiki/Divan%C3%BC_L%C3%BC%C4%9Fat-it-T%C3%BCrk" title="Divanü Lüğat-it-Türk">Divanü Lüğat-it-Türk</a>" əsərində Özüt ruhundan nəfəs ruhu olaraq bəhs etmişdir. </li> <li id="cite_note-18"><a href="#cite_ref-18">↑</a> Süne ruhu olaraq da tanınır. </li> </ol> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İstinadlar">İstinadlar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=38" title="İstinadlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=38" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İstinadlar">mənbəni redaktə et</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7809508">.mw-parser-output .ambox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);border-left:10px solid #36c;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);box-sizing:border-box;margin:0 10%}html body.mediawiki.skin-minerva .mw-parser-output .ambox{border-width:0 0 0 4px}.mw-parser-output .ambox+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+link+style+.ambox,.mw-parser-output .ambox+link+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+style+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+link+.ambox{margin-top:-1px}html body.mediawiki .mw-parser-output .ambox.mbox-small-left{margin:4px 1em 4px 0;overflow:hidden;width:238px;border-collapse:collapse;font-size:88%;line-height:1.25em}.mw-parser-output .ambox-speedy{border-left:10px solid var(--border-color-error,#b32424);background-color:var(--background-color-error-subtle,#fee7e6)}.mw-parser-output .ambox-delete{border-left:10px solid var(--border-color-error,#b32424)}.mw-parser-output .ambox-content{border-left:10px solid #f28500}.mw-parser-output .ambox-style{border-left:10px solid var(--color-warning,#edab00)}.mw-parser-output .ambox-good{border-left:10px solid #66cc44}.mw-parser-output .ambox-discussion{border-left:10px solid #339966}.mw-parser-output .ambox-merge{border-left:10px solid #9932cc}.mw-parser-output .ambox-move{border-left:10px solid #9932cc}.mw-parser-output .ambox-protection{border-left:10px solid #a2a9b1}.mw-parser-output .ambox .mbox-text{border:none;padding:0.25em 0.5em;width:100%}.mw-parser-output .ambox .mbox-image{border:none;padding:2px 0 2px 0.5em;text-align:center}.mw-parser-output .ambox .mbox-imageright{border:none;padding:2px 0.5em 2px 0;text-align:center}.mw-parser-output .ambox .mbox-empty-cell{border:none;padding:0;width:1px}.mw-parser-output .ambox .mbox-image-div{width:52px}.mw-parser-output .ambox .mbox-textsmall-div{font-size:90%}html.client-js body.skin-minerva .mw-parser-output .mbox-text-span{margin-left:23px!important}@media(max-width:1366px){.mw-parser-output .ambox{margin-left:6%;margin-right:6%}}@media(max-width:719px){.mw-parser-output .ambox{margin-left:0;margin-right:0}}</style><table class="plainlinks metadata ambox ambox-style ambox-citation_style" role="presentation"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width:52px"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Broom_icon.svg/24px-Broom_icon.svg.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Broom_icon.svg/36px-Broom_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Broom_icon.svg/48px-Broom_icon.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="400" /></div></td><td class="mbox-text"><div class="mbox-text-div">Bu məqalədəki istinadlar müvafiq <a href="/wiki/Vikipediya:%C4%B0stinad_%C5%9Fablonlar%C4%B1" title="Vikipediya:İstinad şablonları">istinad şablonları</a> ilə göstərilməlidir.</div><div class="mbox-textsmall-div hide-when-compact"></div></td></tr></tbody></table> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6982878">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-2"> <ol class="references"> <li id="cite_note-Tengricilik-1">↑ <a href="#cite_ref-Tengricilik_1-0">1</a> <a href="#cite_ref-Tengricilik_1-1">2</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://vlib.iue.it/carrie/cec/TENGRICILIK.shtml">"Tengricilik (Dr. Yaşar Kalafat)"</a>. 2006-06-05 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060605015308/http://vlib.iue.it/carrie/cec/TENGRICILIK.shtml">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-02-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Tengricilik+%28Dr.+Ya%C5%9Far+Kalafat%29&rft_id=http%3A%2F%2Fvlib.iue.it%2Fcarrie%2Fcec%2FTENGRICILIK.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3ATenqri%C3%A7ilik" class="Z3988"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r4913744">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style> </li> <li id="cite_note-Dr._Peter_Laut-2">↑ <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-0">1</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-1">2</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-2">3</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-3">4</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-4">5</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-5">6</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-6">7</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-7">8</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-8">9</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-9">10</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-10">11</a> <a href="#cite_ref-Dr._Peter_Laut_2-11">12</a> Dr. Peter Laut: Vielfalt türkischer Religionen: Tänriismus, Universität Freiburg <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://freidok.ub.uni-freiburg.de/freidok/volltexte/2005/1829/pdf/Laut_Vielfalt_tuerkischer_Religionen.pdf">[1]</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070930040924/http://freidok.ub.uni-freiburg.de/freidok/volltexte/2005/1829/pdf/Laut_Vielfalt_tuerkischer_Religionen.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2007-09-30 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> (Almanca: Türklerde dinlerin çeşitliliği/ Freiburg Üniversitesi'nden Dr. Peter Laut) </li> <li id="cite_note-Mongolian_Shamanism-3">↑ <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-0">1</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-1">2</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-2">3</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-3">4</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-4">5</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-5">6</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-6">7</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-7">8</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-8">9</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-9">10</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-10">11</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-11">12</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-12">13</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-13">14</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-14">15</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-15">16</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-16">17</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-17">18</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-18">19</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-19">20</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-20">21</a> <a href="#cite_ref-Mongolian_Shamanism_3-21">22</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt">"Julie Stewart – Mongolian Shamanism (İng.)"</a>. 2007-12-25 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071225185346/http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-02-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Julie+Stewart+%E2%80%93+Mongolian+Shamanism+%28%C4%B0ng.%29&rft_id=http%3A%2F%2Fmembers.tripod.com%2FMongolian_Page%2Fshaman.txt&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3ATenqri%C3%A7ilik" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Die_alttürkische_Mythologie-6">↑ <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-0">1</a> <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-1">2</a> <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-2">3</a> <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-3">4</a> <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-4">5</a> <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-5">6</a> <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-6">7</a> <a href="#cite_ref-Die_alttürkische_Mythologie_6-7">8</a> Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/3129098704" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 3-12-909870-4</a> İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi) </li> <li id="cite_note-Türk_Mitolojisi-7">↑ <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-0">1</a> <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-1">2</a> <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-2">3</a> <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-3">4</a> <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-4">5</a> <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-5">6</a> <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-6">7</a> <a href="#cite_ref-Türk_Mitolojisi_7-7">8</a> Türk Mitolojisi, Murat Uraz, <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9759792359" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9759792359</a> </li> <li id="cite_note-8"><a href="#cite_ref-8">↑</a> "Bulgaria Illustrated History" Bojidar Dimitrov. </li> <li id="cite_note-Globalisierung_à_la_Tschingis_Chan?-9"><a href="#cite_ref-Globalisierung_à_la_Tschingis_Chan?_9-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eurasischesmagazin.de/artikel/Globalisierung-agrave-la-Tschingis-Chan/90603">"Globalisierung à la Tschingis Chan?"</a>. 2021-12-05 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20211205211701/https://www.eurasischesmagazin.de/artikel/Globalisierung-agrave-la-Tschingis-Chan/90603">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-02-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Globalisierung+%C3%A0+la+Tschingis+Chan%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.eurasischesmagazin.de%2Fartikel%2FGlobalisierung-agrave-la-Tschingis-Chan%2F90603&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3ATenqri%C3%A7ilik" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-10"><a href="#cite_ref-10">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070930161647/http://www.free-hp.com/userdaten/28977489/download/urreligion_ungarn.pdf">"Urreligion der Ungaren (Almanca) / Eski macarların inancı"</a> (PDF). 2007-09-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.free-hp.com/userdaten/28977489/download/urreligion_ungarn.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Urreligion+der+Ungaren+%28Almanca%29+%2F+Eski+macarlar%C4%B1n+inanc%C4%B1&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.free-hp.com%2Fuserdaten%2F28977489%2Fdownload%2Furreligion_ungarn.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3ATenqri%C3%A7ilik" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-12"><a href="#cite_ref-12">↑</a> Wörterbuch der Mythologie, Band 2, Stuttgart 1973, Hsg. Norbert Reiter, S.249, M. de Ferdinandy adlı yazıçının, Die Mythologie der Ungarn Macarların mifologiyası adlı məqaləsi </li> <li id="cite_note-13"><a href="#cite_ref-13">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070127190117/http://en.zonebulgaria.com/mountains/tourism/esoteric/angrist_sanctuaries/">"Tangrist sanctuaries"</a>. 2007-01-27 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://en.zonebulgaria.com/mountains/tourism/esoteric/angrist_sanctuaries/">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Tangrist+sanctuaries&rft_id=http%3A%2F%2Fen.zonebulgaria.com%2Fmountains%2Ftourism%2Fesoteric%2Fangrist_sanctuaries%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3ATenqri%C3%A7ilik" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-14"><a href="#cite_ref-14">↑</a> University of Saskatchewan, Andrei Vinogradov, Din bilimi ve Antropoloji bölümü, Kasım 2003 <a rel="nofollow" class="external text" href="http://library2.usask.ca/theses/available/etd-01192005-154827/unrestricted/tezispdf.pdf">Sayfa 78</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090327091317/http://library2.usask.ca/theses/available/etd-01192005-154827/unrestricted/tezispdf.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2009-03-27 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">↑</a> Volksreligion in der Mongolei. (Moğolistan'da din)/Prof. Dr. Käthe Uray-Kőhalmi </li> <li id="cite_note-Rafael_Bezertinov-19">↑ <a href="#cite_ref-Rafael_Bezertinov_19-0">1</a> <a href="#cite_ref-Rafael_Bezertinov_19-1">2</a> <a href="#cite_ref-Rafael_Bezertinov_19-2">3</a> Rafael Bezertinov, "Tengrianizm: Türklerin ve Moğolların Dini" (Tengrianism: Religion of Turks and Mongols) </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> Proto-Magyar texts from the middle of 1st millenium, B. Lukács </li> <li id="cite_note-Jean-Paul_Roux-21">↑ <a href="#cite_ref-Jean-Paul_Roux_21-0">1</a> <a href="#cite_ref-Jean-Paul_Roux_21-1">2</a> <a href="#cite_ref-Jean-Paul_Roux_21-2">3</a> <a href="#cite_ref-Jean-Paul_Roux_21-3">4</a> Türklerin ve Moğolların Eski Dini / Jean-Paul Roux (s. 268) <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9758240706" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 975-8240-70-6</a> </li> <li id="cite_note-Emel_ESİN-22"><a href="#cite_ref-Emel_ESİN_22-0">↑</a> Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu / Emel ESİN. (s.252–253) </li> <li id="cite_note-Altay_Türklerinde_Ölüm-23">↑ <a href="#cite_ref-Altay_Türklerinde_Ölüm_23-0">1</a> <a href="#cite_ref-Altay_Türklerinde_Ölüm_23-1">2</a> <a href="#cite_ref-Altay_Türklerinde_Ölüm_23-2">3</a> <a href="#cite_ref-Altay_Türklerinde_Ölüm_23-3">4</a> <a href="#cite_ref-Altay_Türklerinde_Ölüm_23-4">5</a> Altay Türklerinde Ölüm / Jean-Paul Roux (s.219) </li> <li id="cite_note-Jean-Paul_Roux_(s.288)-24"><a href="#cite_ref-Jean-Paul_Roux_(s.288)_24-0">↑</a> Altay Türklerinde Ölüm / Jean-Paul Roux (s.288) </li> <li id="cite_note-25"><a href="#cite_ref-25">↑</a> Viyana Üniversitesi'nin <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.univie.ac.at/ksa/html/inh/stud/studmate_files/Zentralas_0405/EinfZentralas.pdf">Einführung in die Ethnologie Zentralasiens</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060909170802/http://www.univie.ac.at/ksa/html/inh/stud/studmate_files/Zentralas_0405/EinfZentralas.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2006-09-09 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> (Orta Asyanın Etnolojisi) adlı makalesinde Religion der frühen Türken und Mongolen (Eski Türklerin ve Moğolların Dini) adlı bölüm, S.110 (Almanca) [2] </li> <li id="cite_note-26"><a href="#cite_ref-26">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170312021613/http://www.tengerism.org/practicing_tengerism.html">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2017-03-12 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tengerism.org/practicing_tengerism.html">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-12.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tengerism.org%2Fpracticing_tengerism.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3ATenqri%C3%A7ilik" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Həmçinin_bax">Həmçinin bax</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=39" title="Həmçinin bax bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=39" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Həmçinin bax">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li><a href="/wiki/%C5%9Eamanizm" title="Şamanizm">Şamanizm</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eintoizm" title="Şintoizm">Şintoizm</a></li> <li><a href="/wiki/Daosizm" title="Daosizm">Daosizm</a></li> <li><a href="/wiki/Meng%C3%BCda%C5%9F" title="Mengüdaş">Mengüdaş</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Onqon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Onqon (səhifə mövcud deyil)">Onqon</a></li> <li><a href="/wiki/Dam%C4%9Fa" class="mw-redirect" title="Damğa">Damğa</a></li> <li><a href="/wiki/Tamaq" title="Tamaq">Tamaq</a></li> <li><a href="/wiki/U%C3%A7maq" title="Uçmaq">Uçmaq</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Xarici_keçidlər">Xarici keçidlər</h2>[<a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit&section=40" title="Xarici keçidlər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit&section=40" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Xarici keçidlər">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://vlib.iue.it/carrie/cec/TENGRICILIK.shtml">Yeni Tengricilik</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/kalafat_02.pdf">Tengricilik/ Dr. Yaşar Kalafat</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ocaq.net/meqale/204kalaf.pdf">Batı ve Doğu Türk halk inançlarında Dua/ Dr. Yaşar Kalafat</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070117024536/http://www.ocaq.net/meqale/204kalaf.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2007-01-17 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/cetin_01.pdf">Doç. Dr. İsmet Çetin/Türk mitinde Iyeler</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://tatar.yuldash.com/eng_174.html">Tengianizm:Religion of Turks and Mongols, Naberezhnye Chelny</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tengerism.org/table_of_contents.html">Tengerismus</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130126071823/http://www.tengerism.org/table_of_contents.html">Arxivləşdirilib</a> 2013-01-26 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eumed.net/entelequia/pdf/2010/e11a14.pdf">Tengri on Mars</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110614153729/http://www.eumed.net/entelequia/pdf/2010/e11a14.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2011-06-14 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a></li></ul> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Türk_mifologiyası" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Türk_mifologiyası" style="font-size:114%;margin:0 5em"><a href="/wiki/T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Türk mifologiyası">Türk mifologiyası</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:Altay_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Altay mifologiyası">Altay mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Ambar_Ana" title="Ambar Ana">Ambar Ana</a> • <a href="/w/index.php?title=Ay%C4%B1%C4%9F_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ayığ xan (səhifə mövcud deyil)">Ayığ xan</a> • <a href="/w/index.php?title=Bu%C4%9Fday%C4%B1q_v%C9%99_Qumay%C4%B1q&action=edit&redlink=1" class="new" title="Buğdayıq və Qumayıq (səhifə mövcud deyil)">Buğdayıq və Qumayıq</a> • <a href="/wiki/C%C4%B1lxa" title="Cılxa">Cılxa</a> • <a href="/wiki/Da%C5%9Fqap%C4%B1" title="Daşqapı">Daşqapı</a> • <a href="/wiki/G%C3%B6y_yolu" title="Göy yolu">Göy yolu</a> • <a href="/wiki/Xu_xan%C4%B1m" title="Xu xanım">Xu xanım</a> • <a href="/w/index.php?title=%C4%B0rq%C4%B1l&action=edit&redlink=1" class="new" title="İrqıl (səhifə mövcud deyil)">İrqıl</a> • <a href="/w/index.php?title=Kaq%C4%B1r_Xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kaqır Xan (səhifə mövcud deyil)">Kaqır Xan</a> • <a href="/wiki/Kaldaz" title="Kaldaz">Kaldaz</a> • <a href="/wiki/K%C9%99n%C3%A7liy%C3%BC" title="Kənçliyü">Kənçliyü</a> • <a href="/wiki/Qut" title="Qut">Qut</a> • <a href="/wiki/%C3%96t%C3%BC%C4%9F" title="Ötüğ">Ötüğ</a> • <a href="/w/index.php?title=Pist%C9%99n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pistən (səhifə mövcud deyil)">Pistən</a> • <a href="/wiki/S%C4%B1rma_xatun" title="Sırma xatun">Sırma xatun</a> • <a href="/wiki/Tatay" title="Tatay">Tatay</a> • <a href="/wiki/T%C3%B6z_xan" title="Töz xan">Töz xan</a> • <a href="/wiki/Ud_Ana" title="Ud Ana">Ud Ana</a> • <a href="/wiki/Yer_Tanr%C4%B1" title="Yer Tanrı">Yer Tanrı</a></div></td><td class="navbox-image" rowspan="11" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 7px"><div><a href="/wiki/Fayl:Orkhon.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Orkhon.svg/100px-Orkhon.svg.png" decoding="async" width="100" height="33" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Orkhon.svg/150px-Orkhon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Orkhon.svg/200px-Orkhon.svg.png 2x" data-file-width="485" data-file-height="161" /></a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:Ba%C5%9Fq%C4%B1rd_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Başqırd mifologiyası">Başqırd mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Alpam%C4%B1%C5%9F" title="Alpamış">Alpamış</a> • <a href="/wiki/Sar%C4%B1_q%C4%B1z" title="Sarı qız">Sarı qız</a> • <a href="/w/index.php?title=Ural_Bat%C4%B1r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ural Batır (səhifə mövcud deyil)">Ural Batır</a> • <a href="/w/index.php?title=Yunak_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yunak iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Yunak iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Yuvxa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yuvxa (səhifə mövcud deyil)">Yuvxa</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:Qazax_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Qazax mifologiyası">Qazax mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Ala%C5%9F_Xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alaş Xan (səhifə mövcud deyil)">Alaş Xan</a> • <a href="/wiki/Alpam%C4%B1%C5%9F" title="Alpamış">Alpamış</a> • <a href="/w/index.php?title=Kambar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kambar (səhifə mövcud deyil)">Kambar</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:Q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1z_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Qırğız mifologiyası">Qırğız mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/A%C4%9Fqula" title="Ağqula">Ağqula</a> • <a href="/w/index.php?title=Bu%C4%9Fday%C4%B1q_v%C9%99_Qumay%C4%B1q&action=edit&redlink=1" class="new" title="Buğdayıq və Qumayıq (səhifə mövcud deyil)">Buğdayıq və Qumayıq</a> • <a href="/wiki/Manas" title="Manas">Manas</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:Tatar_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Tatar mifologiyası">Tatar mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Abzar_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Abzar iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Abzar iyəsi</a> • <a href="/wiki/Alpam%C4%B1%C5%9F" title="Alpamış">Alpamış</a> • <a href="/wiki/Aranq" title="Aranq">Aranq</a> • <a href="/w/index.php?title=A%C4%9Fac_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ağac iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Ağac iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Bulaq_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bulaq iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Bulaq iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Da%C4%9F_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dağ iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Dağ iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Ergene_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ergene iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Ergene iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Od_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Od iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Od iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Pist%C9%99n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pistən (səhifə mövcud deyil)">Pistən</a> • <a href="/w/index.php?title=Su_Ana&action=edit&redlink=1" class="new" title="Su Ana (səhifə mövcud deyil)">Su Ana</a> • <a href="/w/index.php?title=Su_Ata&action=edit&redlink=1" class="new" title="Su Ata (səhifə mövcud deyil)">Su Ata</a> • <a href="/w/index.php?title=Su_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Su iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Su iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Toplak_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Toplak iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Toplak iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Ub%C4%B1r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ubır (səhifə mövcud deyil)">Ubır</a> • <a href="/w/index.php?title=Yunak_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yunak iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Yunak iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Yuvxa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yuvxa (səhifə mövcud deyil)">Yuvxa</a> • <a href="/w/index.php?title=%C4%B0ye&action=edit&redlink=1" class="new" title="İye (səhifə mövcud deyil)">İye</a> • <a href="/w/index.php?title=%C5%9E%C3%BCrele&action=edit&redlink=1" class="new" title="Şürele (səhifə mövcud deyil)">Şürele</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:T%C3%BCrkm%C9%99n_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Türkmən mifologiyası">Türkmən mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=B%C3%BCrk%C3%BCt_Ata&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bürküt Ata (səhifə mövcud deyil)">Bürküt Ata</a> • <a href="/w/index.php?title=Yuvxa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yuvxa (səhifə mövcud deyil)">Yuvxa</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:Saxa_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Saxa mifologiyası">Saxa mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Abas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Abası (səhifə mövcud deyil)">Abası</a> • <a href="/w/index.php?title=Alah%C3%A7%C4%B1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alahçın (səhifə mövcud deyil)">Alahçın</a> • <a href="/wiki/Arsan_Dolay" title="Arsan Dolay">Arsan Dolay</a> • <a href="/w/index.php?title=Ay%C4%B1%C4%9F_xan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ayığ xan (səhifə mövcud deyil)">Ayığ xan</a> • <a href="/w/index.php?title=Ayz%C4%B1t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ayzıt (səhifə mövcud deyil)">Ayzıt</a> • <a href="/w/index.php?title=A%C4%9Fal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ağal (səhifə mövcud deyil)">Ağal</a> • <a href="/wiki/C%C3%B6h%C3%B6g%C3%B6y_Toyun" title="Cöhögöy Toyun">Cöhögöy Toyun</a> • <a href="/w/index.php?title=Mergen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mergen (səhifə mövcud deyil)">Mergen</a> • <a href="/w/index.php?title=%C3%96ks%C3%B6k%C3%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="Öksökö (səhifə mövcud deyil)">Öksökö</a> • <a href="/wiki/%C3%96t%C3%BC%C4%9F" title="Ötüğ">Ötüğ</a> • <a href="/wiki/S%C3%BCqe_toyon" title="Süqe toyon">Süqe toyon</a> • <a href="/w/index.php?title=Ukulan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ukulan (səhifə mövcud deyil)">Ukulan</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:%C3%87uva%C5%9F_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Çuvaş mifologiyası">Çuvaş mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Ar%C3%A7ura&action=edit&redlink=1" class="new" title="Arçura (səhifə mövcud deyil)">Arçura</a> • <a href="/w/index.php?title=A%C4%9Fac_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ağac iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Ağac iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Bulaq_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bulaq iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Bulaq iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Da%C4%9F_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dağ iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Dağ iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Ergene_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ergene iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Ergene iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Od_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Od iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Od iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Su_Ana&action=edit&redlink=1" class="new" title="Su Ana (səhifə mövcud deyil)">Su Ana</a> • <a href="/w/index.php?title=Su_Ata&action=edit&redlink=1" class="new" title="Su Ata (səhifə mövcud deyil)">Su Ata</a> • <a href="/w/index.php?title=Su_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Su iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Su iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=Ub%C4%B1r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ubır (səhifə mövcud deyil)">Ubır</a> • <a href="/w/index.php?title=Yunak_iy%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yunak iyəsi (səhifə mövcud deyil)">Yunak iyəsi</a> • <a href="/w/index.php?title=%C4%B0ye&action=edit&redlink=1" class="new" title="İye (səhifə mövcud deyil)">İye</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:%C3%96zb%C9%99k_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Özbək mifologiyası">Özbək mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Alpam%C4%B1%C5%9F" title="Alpamış">Alpamış</a> • <a href="/w/index.php?title=Yuvxa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yuvxa (səhifə mövcud deyil)">Yuvxa</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kateqoriya:Dolqan_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Dolqan mifologiyası">Dolqan mifologiyası</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=%C3%96ks%C3%B6k%C3%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="Öksökö (səhifə mövcud deyil)">Öksökö</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Abidələr</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Orxon-Yenisey_%C9%99lifbas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Orxon-Yenisey əlifbası">Orxon-Yenisey</a> • <a href="/wiki/Altun_Yaruk_abid%C9%99si" title="Altun Yaruk abidəsi">Altun Yaruk</a> • <a href="/wiki/Talas_abid%C9%99l%C9%99ri" title="Talas abidələri">Talas</a></div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Mənbə — "<a dir="ltr" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Tenqriçilik&oldid=7752275">https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Tenqriçilik&oldid=7752275</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Kateqoriyalar" title="Xüsusi:Kateqoriyalar">Kateqoriyalar</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Vikipediya:%C6%8Flifba_s%C4%B1ras%C4%B1na_g%C3%B6r%C9%99_yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:Vikipediya:Əlifba sırasına görə yaxşı məqalələr">Vikipediya:Əlifba sırasına görə yaxşı məqalələr</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Din" title="Kateqoriya:Din">Din</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Dinl%C9%99r" title="Kateqoriya:Dinlər">Dinlər</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:T%C3%BCrk_mifologiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Türk mifologiyası">Türk mifologiyası</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Gizli kateqoriyalar: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:ISBN_sehrli_ke%C3%A7idl%C9%99rinin_istifad%C9%99_olundu%C4%9Fu_s%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr">ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Vikipediya:M%C9%99nb%C9%99siz_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:Vikipediya:Mənbəsiz məqalələr">Vikipediya:Mənbəsiz məqalələr</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Vikipediya:%C4%B0stinadlar%C4%B1_istinad_%C5%9Fablonlar%C4%B1_il%C9%99_g%C3%B6st%C9%99rilm%C9%99li_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:Vikipediya:İstinadları istinad şablonları ilə göstərilməli məqalələr">Vikipediya:İstinadları istinad şablonları ilə göstərilməli məqalələr</a></li></ul></div></div> </div> </div> <div id="mw-navigation"> <h2>Naviqasiya menyusu</h2> <div id="mw-head"> <nav id="p-personal" class="mw-portlet mw-portlet-personal vector-user-menu-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-personal-label" > <h3 id="p-personal-label" class="vector-menu-heading " > Şəxsi alətlər </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anonuserpage" class="mw-list-item">Daxil olmamısınız</li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:M%C3%BCzakir%C9%99S%C9%99hif%C9%99m" title="Bu IP ünvanından edilmiş müzakirələr [n]" accesskey="n">Müzakirə</a></li><li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C3%B6hf%C9%99l%C9%99rim" title="Bu IP ünvanından edilən redaktələrin siyahısı [y]" accesskey="y">Töhfələr</a></li><li id="pt-createaccount" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=Tenqri%C3%A7ilik" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil">Hesab yarat</a></li><li id="pt-login" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=Tenqri%C3%A7ilik" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o">Daxil ol</a></li> </ul> </div> </nav> <div id="left-navigation"> <nav id="p-namespaces" class="mw-portlet mw-portlet-namespaces vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-namespaces-label" > <h3 id="p-namespaces-label" class="vector-menu-heading " > Ad fəzaları </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Tenqri%C3%A7ilik" title="Məqalənin məzmununu göstər [c]" accesskey="c">Məqalə</a></li><li id="ca-talk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/M%C3%BCzakir%C9%99:Tenqri%C3%A7ilik" rel="discussion" title="Məqalə haqqında müzakirə [t]" accesskey="t">Müzakirə</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-variants" class="mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-variants-label" > <input type="checkbox" id="p-variants-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-variants" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-variants-label" > <label id="p-variants-label" class="vector-menu-heading " > azərbaycanca </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation"> <nav id="p-views" class="mw-portlet mw-portlet-views vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-views-label" > <h3 id="p-views-label" class="vector-menu-heading " > Görünüş </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Tenqri%C3%A7ilik">Oxu</a></li><li id="ca-ve-edit" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v">Redaktə</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=edit" title="Səhifənin cari kodunu redaktə et [e]" accesskey="e">Mənbəni redaktə et</a></li><li id="ca-history" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=history" title="Bu səhifənin keçmiş nüsxələri. [h]" accesskey="h">Tarixçəyə bax</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-cactions" class="mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-cactions-label" title="Daha çox seçim" > <input type="checkbox" id="p-cactions-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-cactions" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-cactions-label" > <label id="p-cactions-label" class="vector-menu-heading " > Daha çox </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <h3 >Axtar</h3> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="vector-search-box-form"> <div id="simpleSearch" class="vector-search-box-inner" data-search-loc="header-navigation"> <input class="vector-search-box-input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar" aria-label="Vikipediyada axtar" autocapitalize="sentences" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> <input id="mw-searchButton" class="searchButton mw-fallbackSearchButton" type="submit" name="fulltext" title="Bu mətnin olduğu səhifələri axtar" value="Axtar"> <input id="searchButton" class="searchButton" type="submit" name="go" title="Əgər varsa, eyni adı daşıyan səhifəyə keç" value="Get"> </div> </form> </div> </div> </div> <div id="mw-panel" class="vector-legacy-sidebar"> <div id="p-logo" role="banner"> <a class="mw-wiki-logo" href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifə"></a> </div> <nav id="p-navigation" class="mw-portlet mw-portlet-navigation vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-navigation-label" > <h3 id="p-navigation-label" class="vector-menu-heading " > Naviqasiya </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifəni ziyarət edin [z]" accesskey="z">Ana səhifə</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1" title="Layihə haqqında, nələr edəbilərsiniz, axtardıqlarınızı harda tapmaq olar">Kənd meydanı</a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:%C4%B0cma_portal%C4%B1" title="Gündəlik xəbərlər ilə əlaqəli məlumatlar">İcma portalı</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r" title="Vikidəki son dəyişikliklər siyahısı [r]" accesskey="r">Son dəyişikliklər</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C9%99sad%C3%BCfi" title="Təsadüfi məqaləyə keç [x]" accesskey="x">Təsadüfi məqalə</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Layihələr" class="mw-portlet mw-portlet-Layihələr vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Layihələr-label" > <h3 id="p-Layihələr-label" class="vector-menu-heading " > Layihələr </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Seçilmiş-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Seçilmiş məqalələr</a></li><li id="n-Seçilmiş-siyahılar" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_siyah%C4%B1lar">Seçilmiş siyahılar</a></li><li id="n-Yaxşı-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Yaxşı məqalələr</a></li><li id="n-Məqalə-namizədləri" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99qal%C9%99_namiz%C9%99dl%C9%99ri">Məqalə namizədləri</a></li><li id="n-Mövzulu-ay" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C3%B6vzulu_ay">Mövzulu ay</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Xüsusi" class="mw-portlet mw-portlet-Xüsusi vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Xüsusi-label" > <h3 id="p-Xüsusi-label" class="vector-menu-heading " > Xüsusi </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Biziml%C9%99_%C9%99laq%C9%99">Bizimlə əlaqə</a></li><li id="n-sitesupport" class="mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=spontaneous&uselang=az" title="Bizə dəstək verin">İanə et</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:M%C3%BCnd%C9%99ricat" title="Yardım almaq üçün.">Kömək</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-tb" class="mw-portlet mw-portlet-tb vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-tb-label" > <h3 id="p-tb-label" class="vector-menu-heading " > Alətlər </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:S%C9%99hif%C9%99y%C9%99Ke%C3%A7idl%C9%99r/Tenqri%C3%A7ilik" title="Vikidə bu məqaləyə bağlantılar [j]" accesskey="j">Səhifəyə keçidlər</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:%C6%8Flaq%C9%99liD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r/Tenqri%C3%A7ilik" rel="nofollow" title="Bu məqaləyə aid başqa səhifələrdə yeni dəyişikliklər [k]" accesskey="k">Əlaqəli redaktələr</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yükləmə_sehrbazı" title="Yeni şəkil və ya multimedia faylı yüklə [u]" accesskey="u">Fayl yüklə</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:X%C3%BCsusiS%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Xüsusi səhifələrin siyahısı [q]" accesskey="q">Xüsusi səhifələr</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&oldid=7752275" title="Bu səhifənin bu versiyasına daimi keçid">Daimi keçid</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&action=info" title="Bu səhifə haqqında ətraflı məlumat">Səhifə məlumatları</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:CiteThisPage&page=Tenqri%C3%A7ilik&id=7752275&wpFormIdentifier=titleform" title="Bu səhifəyə necə istinad etmək barədə məlumat">Bu səhifəyə istinad et</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FTenqri%25C3%25A7ilik">Qısaldılmış URL əldə et</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:QrCode&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FTenqri%25C3%25A7ilik">QR-kodu endir</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-coll-print_export" class="mw-portlet mw-portlet-coll-print_export vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-coll-print_export-label" > <h3 id="p-coll-print_export-label" class="vector-menu-heading " > Çap et/ixrac </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:Book&bookcmd=book_creator&referer=Tenqri%C3%A7ilik">Kitab yarat</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DownloadAsPdf&page=Tenqri%C3%A7ilik&action=show-download-screen">PDF kimi yüklə</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&printable=yes" title="Səhifənin çap versiyası [p]" accesskey="p">Çap versiyası</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-wikibase-otherprojects" class="mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-wikibase-otherprojects-label" > <h3 id="p-wikibase-otherprojects-label" class="vector-menu-heading " > Digər layihələrdə </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Tengrism" hreflang="en">Vikianbar</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q837605" title="Bağlanan məlumatların saxlanması elementinə keçid [g]" accesskey="g">Vikidata elementi</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-lang" class="mw-portlet mw-portlet-lang vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-lang-label" > <h3 id="p-lang-label" class="vector-menu-heading " > Digər dillərdə </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Tengrianismo" title="Tengrianismo – araqon" lang="an" hreflang="an" data-title="Tengrianismo" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="araqon" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%86%D8%BA%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="تنغرية – ərəb" lang="ar" hreflang="ar" data-title="تنغرية" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="ərəb" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C%DA%86%DB%8C%D9%84%DB%8C%DA%A9" title="تنگری‌چیلیک – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="تنگری‌چیلیک" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D2%A3%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BA" title="Тәңреселек – başqırd" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Тәңреселек" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="başqırd" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Tengrismo" title="Tengrismo – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Tengrismo" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target">Bikol Central</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8D%D0%BD%D0%B3%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0" title="Тэнгрыянства – belarus" lang="be" hreflang="be" data-title="Тэнгрыянства" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="belarus" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8D%D0%BD%D0%B3%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0" title="Тэнгрыянства – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Тэнгрыянства" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%B7%D1%8A%D0%BC" title="Тенгризъм – bolqar" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Тенгризъм" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bolqar" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%9F%E0%A7%87%E0%A6%82%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A6" title="টেংরিবাদ – benqal" lang="bn" hreflang="bn" data-title="টেংরিবাদ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="benqal" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Tengrianisme" title="Tengrianisme – katalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Tengrianisme" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="katalan" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%DB%95%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C%DB%8C%DB%95%D8%AA" title="تەنگرییەت – Mərkəzi kürdcə" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="تەنگرییەت" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Mərkəzi kürdcə" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Te%C3%B1rilik" title="Teñrilik – krım türkcəsi" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Teñrilik" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="krım türkcəsi" class="interlanguage-link-target">Qırımtatarca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Tengrismus" title="Tengrismus – çex" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Tengrismus" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="çex" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D0%BA%C4%83%D1%80_%D1%82%C4%95%D0%BD%C4%95" title="Танкăр тĕнĕ – çuvaş" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Танкăр тĕнĕ" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="çuvaş" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Tengrismus" title="Tengrismus – alman" lang="de" hreflang="de" data-title="Tengrismus" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="alman" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B5%CE%BD%CE%B3%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82" title="Τενγκρισμός – yunan" lang="el" hreflang="el" data-title="Τενγκρισμός" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="yunan" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Tengrism" title="Tengrism – ingilis" lang="en" hreflang="en" data-title="Tengrism" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ingilis" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Tengrismo" title="Tengrismo – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Tengrismo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Tengrianismo" title="Tengrianismo – ispan" lang="es" hreflang="es" data-title="Tengrianismo" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="ispan" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Tengrismo" title="Tengrismo – bask" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Tengrismo" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="bask" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="تنگری‌باوری – fars" lang="fa" hreflang="fa" data-title="تنگری‌باوری" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="fars" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Tengrismi" title="Tengrismi – fin" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Tengrismi" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fin" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Tengrisme" title="Tengrisme – fransız" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Tengrisme" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="fransız" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Tengrismo" title="Tengrismo – qalisiya" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Tengrismo" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="qalisiya" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="तेन्ग्री धर्म – hind" lang="hi" hreflang="hi" data-title="तेन्ग्री धर्म" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hind" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Tengrizmus" title="Tengrizmus – macar" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Tengrizmus" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="macar" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B9%D5%A5%D5%B6%D5%A3%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Թենգրիականություն – erməni" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Թենգրիականություն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="erməni" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Tengrisme" title="Tengrisme – indoneziya" lang="id" hreflang="id" data-title="Tengrisme" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indoneziya" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Tengrismo" title="Tengrismo – italyan" lang="it" hreflang="it" data-title="Tengrismo" data-language-autonym="İtaliano" data-language-local-name="italyan" class="interlanguage-link-target">İtaliano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%86%E3%83%B3%E3%82%B0%E3%83%AA" title="テングリ – yapon" lang="ja" hreflang="ja" data-title="テングリ" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="yapon" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D2%A3%D1%96%D1%80" title="Тәңір – qazax" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Тәңір" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="qazax" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%85%A1%EA%B7%B8%EB%A6%AC_%EC%8B%A0%EC%95%99" title="텡그리 신앙 – koreya" lang="ko" hreflang="ko" data-title="텡그리 신앙" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreya" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Tengr%C3%AEzm" title="Tengrîzm – kürd" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Tengrîzm" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kürd" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Tengrisme" title="Tengrisme – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Tengrisme" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Tengrizmas" title="Tengrizmas – litva" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Tengrizmas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litva" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Tengrisma" title="Tengrisma – malaqas" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Tengrisma" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malaqas" class="interlanguage-link-target">Malagasy</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC" title="Тенгризам – makedon" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Тенгризам" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="makedon" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8D%D0%BD%D0%B3%D1%8D%D1%80_%D1%88%D2%AF%D1%82%D0%BB%D1%8D%D0%B3" title="Тэнгэр шүтлэг – monqol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Тэнгэр шүтлэг" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="monqol" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Tengrisme" title="Tengrisme – malay" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Tengrisme" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malay" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Тенгризм – erzya" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Тенгризм" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="erzya" class="interlanguage-link-target">Эрзянь</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Tengrisme" title="Tengrisme – holland" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Tengrisme" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="holland" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Tengrisme" title="Tengrisme – bokmal norveç" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Tengrisme" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="bokmal norveç" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%A4%E0%A9%87%E0%A8%82%E0%A8%97%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%A7%E0%A8%B0%E0%A8%AE" title="ਤੇਂਗਰੀ ਧਰਮ – pəncab" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਤੇਂਗਰੀ ਧਰਮ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pəncab" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Tengriismo" title="Tengriismo – portuqal" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Tengriismo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portuqal" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Tengriism" title="Tengriism – rumın" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Tengriism" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumın" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE" title="Тенгрианство – rus" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Тенгрианство" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rus" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D2%A5%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D0%B8%D1%82%D1%8D%D2%95%D1%8D%D0%BB%D1%8D" title="Таҥара итэҕэлэ – saxa" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Таҥара итэҕэлэ" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="saxa" class="interlanguage-link-target">Саха тыла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Tengrism" title="Tengrism – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Tengrism" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Tengrizem" title="Tengrizem – sloven" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Tengrizem" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="sloven" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Tengrizmi" title="Tengrizmi – alban" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Tengrizmi" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="alban" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/Tengrizam" title="Tengrizam – serb" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Tengrizam" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serb" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Tengriism" title="Tengriism – isveç" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Tengriism" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="isveç" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%A4%E0%AF%86%E0%AE%99%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AE%BF%E0%AE%B0%E0%AE%BF_%E0%AE%AE%E0%AE%A4%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="தெங்கிரி மதம் – tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="தெங்கிரி மதம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamil" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Tengricilik" title="Tengricilik – türk" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Tengricilik" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="türk" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D2%A3%D1%80%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BA" title="Тәңречелек – tatar" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Тәңречелек" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatar" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tyv mw-list-item"><a href="https://tyv.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8_%D1%87%D2%AF%D0%B4%D2%AF%D0%BB%D0%B3%D0%B5" title="Тенгри чүдүлге – tuvinyan" lang="tyv" hreflang="tyv" data-title="Тенгри чүдүлге" data-language-autonym="Тыва дыл" data-language-local-name="tuvinyan" class="interlanguage-link-target">Тыва дыл</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D1%96%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE" title="Тенгріанство – ukrayna" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Тенгріанство" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrayna" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C_%D8%A7%D8%B2%D9%85" title="تینگری ازم – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="تینگری ازم" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Tangrichilik" title="Tangrichilik – özbək" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Tangrichilik" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="özbək" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Tengri_gi%C3%A1o" title="Tengri giáo – vyetnam" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Tengri giáo" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vyetnam" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%85%BE%E6%A0%BC%E9%87%8C" title="腾格里 – çin" lang="zh" hreflang="zh" data-title="腾格里" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="çin" class="interlanguage-link-target">中文</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q837605#sitelinks-wikipedia" title="Dillərarası keçidləri redaktə et" class="wbc-editpage">Keçidləri redaktə et</a></div> </div> </nav> </div> </div> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Bu səhifə sonuncu dəfə 19:31, 29 avqust 2024 tarixində redaktə edilib.</li> <li id="footer-info-copyright">Mətn <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az">Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası</a> altındadır, bəzi hallarda əlavə şərtlər tətbiq oluna bilər. Ətraflı məlumat üçün <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">istifadə şərtlərinə</a> baxın.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Gizlilik siyasəti</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipediya:Haqq%C4%B1nda">Vikipediya haqqında</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99suliyy%C9%99td%C9%99n_imtina">Məsuliyyətdən imtina</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Davranış Kodeksi</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Tərtibatçılar</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/az.wikipedia.org">Statistikalar</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Kuki məlumatı</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//az.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Tenqri%C3%A7ilik&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobil versiya</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.log.warn("This page is using the deprecated ResourceLoader module \"codex-search-styles\".\n[1.43] Use a CodexModule with codexComponents to set your specific components used: https://www.mediawiki.org/wiki/Codex#Using_a_limited_subset_of_components");mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-bndbt","wgBackendResponseTime":183,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.435","walltime":"0.847","ppvisitednodes":{"value":2868,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":74371,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":14771,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":52298,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 403.884 1 -total"," 28.59% 115.460 1 Şablon:İstinad_siyahısı"," 25.26% 102.038 1 Şablon:Türk_mifologiyası_yan_qutu"," 24.41% 98.573 1 Şablon:Sidebar_with_collapsible_lists"," 16.65% 67.260 6 Şablon:Cite_web"," 15.43% 62.307 1 Şablon:İstinad_stili"," 14.62% 59.039 1 Şablon:Ambox"," 6.77% 27.331 6 Şablon:Vebarxiv"," 6.29% 25.389 1 Şablon:Türk_mifologiyası"," 3.41% 13.763 14 Şablon:Cquote"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.155","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3756643,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-6cf4cf84bf-7zpmg","timestamp":"20241101114936","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Tenqri\u00e7ilik","url":"https:\/\/az.wikipedia.org\/wiki\/Tenqri%C3%A7ilik","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q837605","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q837605","author":{"@type":"Organization","name":"Vikimedia layih\u0259l\u0259rin\u0259 t\u00f6hf\u0259 ver\u0259nl\u0259r"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2010-12-18T09:51:14Z","dateModified":"2024-08-29T19:31:24Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/0b\/Tengrism1.svg"}</script> </body> </html>