CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Geschiedenis van het christendom - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"e907ca01-34f4-442d-b1d1-1f2102f66874","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Geschiedenis_van_het_christendom","wgTitle":"Geschiedenis van het christendom","wgCurRevisionId":68392745,"wgRevisionId":68392745,"wgArticleId":13758,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wikipedia:Artikel mist referentie sinds mei 2018","Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen","Wikipedia:Artikel mist referentie sinds april 2014","Wikipedia:Artikel mist referentie sinds april 2018","Geschiedenis van het christendom","Christendom in de middeleeuwen"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Geschiedenis_van_het_christendom", "wgRelevantArticleId":13758,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgRedirectedFrom":"Kerkgeschiedenis","wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgInternalRedirectTargetUrl":"/wiki/Geschiedenis_van_het_christendom","wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q235329","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture", "bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.view.redirect","ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP", "ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/OrteliusWorldMap.jpeg/1200px-OrteliusWorldMap.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="817"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/OrteliusWorldMap.jpeg/800px-OrteliusWorldMap.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="545"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/OrteliusWorldMap.jpeg/640px-OrteliusWorldMap.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="436"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Geschiedenis van het christendom - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_het_christendom"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Bewerken" href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_het_christendom"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Geschiedenis_van_het_christendom rootpage-Geschiedenis_van_het_christendom skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/24_november"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Geschiedenis+van+het+christendom" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Geschiedenis+van+het+christendom" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Geschiedenis+van+het+christendom" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Geschiedenis+van+het+christendom" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Christelijke_stromingen_in_de_geschiedenis" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Christelijke_stromingen_in_de_geschiedenis"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Christelijke stromingen in de geschiedenis</span> </div> </a> <ul id="toc-Christelijke_stromingen_in_de_geschiedenis-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Het_vroege_christendom_(tot_circa_300)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_vroege_christendom_(tot_circa_300)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Het vroege christendom (tot circa 300)</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Het_vroege_christendom_(tot_circa_300)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Het vroege christendom (tot circa 300)-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Het_vroege_christendom_(tot_circa_300)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Eerste_eeuw:_het_ontstaan_van_de_Kerk" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Eerste_eeuw:_het_ontstaan_van_de_Kerk"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Eerste eeuw: het ontstaan van de Kerk</span> </div> </a> <ul id="toc-Eerste_eeuw:_het_ontstaan_van_de_Kerk-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tweede_eeuw:_apostolische_vaders" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tweede_eeuw:_apostolische_vaders"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Tweede eeuw: apostolische vaders</span> </div> </a> <ul id="toc-Tweede_eeuw:_apostolische_vaders-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Marcion" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Marcion"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2.1</span> <span>Marcion</span> </div> </a> <ul id="toc-Marcion-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Canonvorming_van_het_Nieuwe_Testament" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Canonvorming_van_het_Nieuwe_Testament"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2.2</span> <span>Canonvorming van het Nieuwe Testament</span> </div> </a> <ul id="toc-Canonvorming_van_het_Nieuwe_Testament-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Derde_eeuw:_kerkvaders" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Derde_eeuw:_kerkvaders"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Derde eeuw: kerkvaders</span> </div> </a> <ul id="toc-Derde_eeuw:_kerkvaders-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Vervolgingen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Vervolgingen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3.1</span> <span>Vervolgingen</span> </div> </a> <ul id="toc-Vervolgingen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Het_christendom_in_de_laat-Romeinse_tijd_(circa_300-500)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_christendom_in_de_laat-Romeinse_tijd_(circa_300-500)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Het christendom in de laat-Romeinse tijd (circa 300-500)</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Het_christendom_in_de_laat-Romeinse_tijd_(circa_300-500)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Het christendom in de laat-Romeinse tijd (circa 300-500)-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Het_christendom_in_de_laat-Romeinse_tijd_(circa_300-500)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Het_christendom_wordt_staatsgodsdienst" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_christendom_wordt_staatsgodsdienst"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Het christendom wordt staatsgodsdienst</span> </div> </a> <ul id="toc-Het_christendom_wordt_staatsgodsdienst-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Arianisme_en_de_eerste_oecumenische_concilies" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Arianisme_en_de_eerste_oecumenische_concilies"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Arianisme en de eerste oecumenische concilies</span> </div> </a> <ul id="toc-Arianisme_en_de_eerste_oecumenische_concilies-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Geschiedschrijving_van_het_christendom" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Geschiedschrijving_van_het_christendom"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Geschiedschrijving van het christendom</span> </div> </a> <ul id="toc-Geschiedschrijving_van_het_christendom-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_liturgie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_liturgie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>De liturgie</span> </div> </a> <ul id="toc-De_liturgie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ondergang_van_West-Romeinse_Rijk_en_Augustinus" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ondergang_van_West-Romeinse_Rijk_en_Augustinus"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.5</span> <span>Ondergang van West-Romeinse Rijk en Augustinus</span> </div> </a> <ul id="toc-Ondergang_van_West-Romeinse_Rijk_en_Augustinus-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Christologie_en_nieuwe_oecumenische_concilies" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Christologie_en_nieuwe_oecumenische_concilies"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.6</span> <span>Christologie en nieuwe oecumenische concilies</span> </div> </a> <ul id="toc-Christologie_en_nieuwe_oecumenische_concilies-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Het_christendom_in_de_vroege_middeleeuwen_(circa_500-1000)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_christendom_in_de_vroege_middeleeuwen_(circa_500-1000)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Het christendom in de vroege middeleeuwen (circa 500-1000)</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Het_christendom_in_de_vroege_middeleeuwen_(circa_500-1000)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Het christendom in de vroege middeleeuwen (circa 500-1000)-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Het_christendom_in_de_vroege_middeleeuwen_(circa_500-1000)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Byzantijnse_dominantie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Byzantijnse_dominantie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Byzantijnse dominantie</span> </div> </a> <ul id="toc-Byzantijnse_dominantie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Opkomst_van_de_islam" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Opkomst_van_de_islam"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Opkomst van de islam</span> </div> </a> <ul id="toc-Opkomst_van_de_islam-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Karolingen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Karolingen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Karolingen</span> </div> </a> <ul id="toc-Karolingen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_kerk_in_de_9e_en_10e_eeuw" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_kerk_in_de_9e_en_10e_eeuw"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>De kerk in de 9e en 10e eeuw</span> </div> </a> <ul id="toc-De_kerk_in_de_9e_en_10e_eeuw-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Het_westerse_christendom_in_de_hoge_en_late_middeleeuwen_(circa_1000-1515)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_westerse_christendom_in_de_hoge_en_late_middeleeuwen_(circa_1000-1515)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Het westerse christendom in de hoge en late middeleeuwen (circa 1000-1515)</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Het_westerse_christendom_in_de_hoge_en_late_middeleeuwen_(circa_1000-1515)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Het westerse christendom in de hoge en late middeleeuwen (circa 1000-1515)-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Het_westerse_christendom_in_de_hoge_en_late_middeleeuwen_(circa_1000-1515)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Oosters_schisma" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Oosters_schisma"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Oosters schisma</span> </div> </a> <ul id="toc-Oosters_schisma-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Reconquista" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Reconquista"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Reconquista</span> </div> </a> <ul id="toc-Reconquista-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Investituurstrijd" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Investituurstrijd"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Investituurstrijd</span> </div> </a> <ul id="toc-Investituurstrijd-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kloosterordes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kloosterordes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Kloosterordes</span> </div> </a> <ul id="toc-Kloosterordes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Scholastiek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Scholastiek"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.5</span> <span>Scholastiek</span> </div> </a> <ul id="toc-Scholastiek-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kruistochten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kruistochten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.6</span> <span>Kruistochten</span> </div> </a> <ul id="toc-Kruistochten-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ridderorden" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Ridderorden"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.6.1</span> <span>Ridderorden</span> </div> </a> <ul id="toc-Ridderorden-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Protestbewegingen_en_inquisitie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Protestbewegingen_en_inquisitie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.7</span> <span>Protestbewegingen en inquisitie</span> </div> </a> <ul id="toc-Protestbewegingen_en_inquisitie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Paustroebelen_en_groeiende_ontevredenheid_in_de_late_middeleeuwen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Paustroebelen_en_groeiende_ontevredenheid_in_de_late_middeleeuwen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.8</span> <span>Paustroebelen en groeiende ontevredenheid in de late middeleeuwen</span> </div> </a> <ul id="toc-Paustroebelen_en_groeiende_ontevredenheid_in_de_late_middeleeuwen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_strijd_tussen_christendom_en_islam" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_strijd_tussen_christendom_en_islam"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.9</span> <span>De strijd tussen christendom en islam</span> </div> </a> <ul id="toc-De_strijd_tussen_christendom_en_islam-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Reformatie_en_contrareformatie_(circa_1515-1650)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Reformatie_en_contrareformatie_(circa_1515-1650)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Reformatie en contrareformatie (circa 1515-1650)</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Reformatie_en_contrareformatie_(circa_1515-1650)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Reformatie en contrareformatie (circa 1515-1650)-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Reformatie_en_contrareformatie_(circa_1515-1650)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Reformatie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Reformatie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Reformatie</span> </div> </a> <ul id="toc-Reformatie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Contrareformatie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Contrareformatie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Contrareformatie</span> </div> </a> <ul id="toc-Contrareformatie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ontwikkeling_Frankrijk" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ontwikkeling_Frankrijk"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>Ontwikkeling Frankrijk</span> </div> </a> <ul id="toc-Ontwikkeling_Frankrijk-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ontwikkeling_in_de_Nederlanden" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ontwikkeling_in_de_Nederlanden"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4</span> <span>Ontwikkeling in de Nederlanden</span> </div> </a> <ul id="toc-Ontwikkeling_in_de_Nederlanden-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ontwikkeling_in_Duitsland" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ontwikkeling_in_Duitsland"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.5</span> <span>Ontwikkeling in Duitsland</span> </div> </a> <ul id="toc-Ontwikkeling_in_Duitsland-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ontdekkingsreizen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ontdekkingsreizen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.6</span> <span>Ontdekkingsreizen</span> </div> </a> <ul id="toc-Ontdekkingsreizen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-De_nieuwe_tijd_(vanaf_circa_1650)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#De_nieuwe_tijd_(vanaf_circa_1650)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>De nieuwe tijd (vanaf circa 1650)</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-De_nieuwe_tijd_(vanaf_circa_1650)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>De nieuwe tijd (vanaf circa 1650)-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-De_nieuwe_tijd_(vanaf_circa_1650)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-De_verlichting" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_verlichting"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>De verlichting</span> </div> </a> <ul id="toc-De_verlichting-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ontstaan_van_de_oudkatholieke_kerk" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ontstaan_van_de_oudkatholieke_kerk"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Ontstaan van de oudkatholieke kerk</span> </div> </a> <ul id="toc-Ontstaan_van_de_oudkatholieke_kerk-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Franse_Revolutie_en_Napoleon" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Franse_Revolutie_en_Napoleon"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>De Franse Revolutie en Napoleon</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Franse_Revolutie_en_Napoleon-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ontwikkeling_van_de_theologie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ontwikkeling_van_de_theologie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.4</span> <span>Ontwikkeling van de theologie</span> </div> </a> <ul id="toc-Ontwikkeling_van_de_theologie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_oecumene_in_de_twintigste_eeuw" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_oecumene_in_de_twintigste_eeuw"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.5</span> <span>De oecumene in de twintigste eeuw</span> </div> </a> <ul id="toc-De_oecumene_in_de_twintigste_eeuw-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Het_christendom_buiten_Europa_in_de_twintigste_eeuw" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_christendom_buiten_Europa_in_de_twintigste_eeuw"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.6</span> <span>Het christendom buiten Europa in de twintigste eeuw</span> </div> </a> <ul id="toc-Het_christendom_buiten_Europa_in_de_twintigste_eeuw-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Stromingen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Stromingen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Stromingen</span> </div> </a> <ul id="toc-Stromingen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zie_ook" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zie_ook"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Zie ook</span> </div> </a> <ul id="toc-Zie_ook-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Externe_link" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Externe_link"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Externe link</span> </div> </a> <ul id="toc-Externe_link-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Geschiedenis van het christendom</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ga naar een artikel in een andere taal. Beschikbaar in 53 talen" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-53" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">53 talen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BD_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="इसाई धर्म केरऽ इतिहास – Angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="इसाई धर्म केरऽ इतिहास" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="Angika" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D8%A9" title="تاريخ المسيحية – Arabisch" lang="ar" hreflang="ar" data-title="تاريخ المسيحية" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Historia_del_cristianismu" title="Historia del cristianismu – Asturisch" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Historia del cristianismu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Asturisch" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0_%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%8F%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BE" title="История на християнството – Bulgaars" lang="bg" hreflang="bg" data-title="История на християнството" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Bulgaars" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%96%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A6%A7%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A7%87%E0%A6%B0_%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8" title="খ্রিস্টধর্মের ইতিহাস – Bengaals" lang="bn" hreflang="bn" data-title="খ্রিস্টধর্মের ইতিহাস" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Bengaals" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Hist%C3%B2ria_del_cristianisme" title="Història del cristianisme – Catalaans" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Història del cristianisme" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Catalaans" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/D%C4%9Bjiny_k%C5%99es%C5%A5anstv%C3%AD" title="Dějiny křesťanství – Tsjechisch" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Dějiny křesťanství" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tsjechisch" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D" title="Ιστορία του Χριστιανισμού – Grieks" lang="el" hreflang="el" data-title="Ιστορία του Χριστιανισμού" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Grieks" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Christianity" title="History of Christianity – Engels" lang="en" hreflang="en" data-title="History of Christianity" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Engels" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Historio_de_kristanismo" title="Historio de kristanismo – Esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Historio de kristanismo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_cristianismo" title="Historia del cristianismo – Spaans" lang="es" hreflang="es" data-title="Historia del cristianismo" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Spaans" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Kristautasunaren_historia" title="Kristautasunaren historia – Baskisch" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Kristautasunaren historia" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Baskisch" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C%D8%AA" title="تاریخ مسیحیت – Perzisch" lang="fa" hreflang="fa" data-title="تاریخ مسیحیت" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Perzisch" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Kristinuskon_historia" title="Kristinuskon historia – Fins" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Kristinuskon historia" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Fins" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Histoire_du_christianisme" title="Histoire du christianisme – Frans" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Histoire du christianisme" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Frans" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%99%D7%A1%D7%98%D7%95%D7%A8%D7%99%D7%94_%D7%A9%D7%9C_%D7%94%D7%A0%D7%A6%D7%A8%D7%95%D7%AA" title="היסטוריה של הנצרות – Hebreeuws" lang="he" hreflang="he" data-title="היסטוריה של הנצרות" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Hebreeuws" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="ईसाई धर्म का इतिहास – Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="ईसाई धर्म का इतिहास" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Povijest_kr%C5%A1%C4%87anstva" title="Povijest kršćanstva – Kroatisch" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Povijest kršćanstva" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/A_kereszt%C3%A9nys%C3%A9g_t%C3%B6rt%C3%A9nete" title="A kereszténység története – Hongaars" lang="hu" hreflang="hu" data-title="A kereszténység története" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Hongaars" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%94%D6%80%D5%AB%D5%BD%D5%BF%D5%B8%D5%B6%D5%A5%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Քրիստոնեության պատմություն – Armeens" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Քրիստոնեության պատմություն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Armeens" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Historia_del_christianismo" title="Historia del christianismo – Interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Historia del christianismo" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Sejarah_Kekristenan" title="Sejarah Kekristenan – Indonesisch" lang="id" hreflang="id" data-title="Sejarah Kekristenan" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Indonesisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Historio_di_Kristanismo" title="Historio di Kristanismo – Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Historio di Kristanismo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_del_cristianesimo" title="Storia del cristianesimo – Italiaans" lang="it" hreflang="it" data-title="Storia del cristianesimo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Italiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%AD%E3%83%AA%E3%82%B9%E3%83%88%E6%95%99%E3%81%AE%E6%AD%B4%E5%8F%B2" title="キリスト教の歴史 – Japans" lang="ja" hreflang="ja" data-title="キリスト教の歴史" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Japans" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EA%B8%B0%EB%8F%85%EA%B5%90%EC%9D%98_%EC%97%AD%EC%82%AC" title="기독교의 역사 – Koreaans" lang="ko" hreflang="ko" data-title="기독교의 역사" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Koreaans" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Kristiet%C4%ABbas_v%C4%93sture" title="Kristietības vēsture – Lets" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Kristietības vēsture" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Lets" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Tantaran%27_ny_kristianisma" title="Tantaran' ny kristianisma – Malagassisch" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Tantaran' ny kristianisma" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Malagassisch" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%BD%D0%B0_%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%98%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BE" title="Историја на христијанството – Macedonisch" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Историја на христијанството" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Macedonisch" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%A8_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="ख्रिश्चन धर्माचा इतिहास – Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="ख्रिश्चन धर्माचा इतिहास" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Storja_tal-Kristjane%C5%BCmu" title="Storja tal-Kristjaneżmu – Maltees" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Storja tal-Kristjaneżmu" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="Maltees" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/St%C3%B3ria_de_l_Crestianismo" title="Stória de l Crestianismo – Mirandees" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Stória de l Crestianismo" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="Mirandees" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Geskydenisse_van_et_kristendom" title="Geskydenisse van et kristendom – Nederduits" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Geskydenisse van et kristendom" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Nederduits" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_chrze%C5%9Bcija%C5%84stwa" title="Historia chrześcijaństwa – Pools" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Historia chrześcijaństwa" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Pools" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%DB%8C%D8%B3%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D8%AA_%D8%AF%DB%8C_%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="عیسائیت دی تریخ – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="عیسائیت دی تریخ" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C%D8%AA_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="د مسیحیت تاریخ – Pasjtoe" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د مسیحیت تاریخ" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Pasjtoe" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Hist%C3%B3ria_do_cristianismo" title="História do cristianismo – Portugees" lang="pt" hreflang="pt" data-title="História do cristianismo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Portugees" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Istorgia_da_la_baselgia" title="Istorgia da la baselgia – Reto-Romaans" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Istorgia da la baselgia" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="Reto-Romaans" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Istoria_cre%C8%99tinismului" title="Istoria creștinismului – Roemeens" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Istoria creștinismului" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Roemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0" title="История христианства – Russisch" lang="ru" hreflang="ru" data-title="История христианства" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Russisch" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%9A%E0%B7%8A%E2%80%8D%E0%B6%BB%E0%B7%92%E0%B7%83%E0%B7%8A%E0%B6%AD%E0%B7%92%E0%B6%BA%E0%B7%8F%E0%B6%B1%E0%B7%92_%E0%B6%86%E0%B6%9C%E0%B6%B8%E0%B7%9A_%E0%B6%89%E0%B6%AD%E0%B7%92%E0%B7%84%E0%B7%8F%E0%B7%83%E0%B6%BA" title="ක්‍රිස්තියානි ආගමේ ඉතිහාසය – Singalees" lang="si" hreflang="si" data-title="ක්‍රිස්තියානි ආගමේ ඉතිහාසය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="Singalees" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/History_of_Christianity" title="History of Christianity – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="History of Christianity" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Dejiny_kres%C5%A5anstva" title="Dejiny kresťanstva – Slowaaks" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Dejiny kresťanstva" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Slowaaks" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Historia_e_Krisht%C3%ABrimit" title="Historia e Krishtërimit – Albanees" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Historia e Krishtërimit" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Albanees" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/Istorija_hri%C5%A1%C4%87anstva" title="Istorija hrišćanstva – Servisch" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Istorija hrišćanstva" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Servisch" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Historia_ya_Kanisa" title="Historia ya Kanisa – Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Historia ya Kanisa" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%95%E0%B8%B4%E0%B8%A8%E0%B8%B2%E0%B8%AA%E0%B8%99%E0%B8%B2%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B4%E0%B8%AA%E0%B8%95%E0%B9%8C" title="ประวัติศาสนาคริสต์ – Thai" lang="th" hreflang="th" data-title="ประวัติศาสนาคริสต์" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Thai" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Hristiyanl%C4%B1k_tarihi" title="Hristiyanlık tarihi – Turks" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Hristiyanlık tarihi" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Turks" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%96%D1%8F_%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%8F%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0" title="Історія християнства – Oekraïens" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Історія християнства" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Oekraïens" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C%D8%AA" title="تاریخ مسیحیت – Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="تاریخ مسیحیت" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Lịch sử Kitô giáo – Vietnamees" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Lịch sử Kitô giáo" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="Vietnamees" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kaagi_han_Kristiyanismo" title="Kaagi han Kristiyanismo – Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Kaagi han Kristiyanismo" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%9F%BA%E7%9D%A3%E6%95%99%E5%8E%86%E5%8F%B2" title="基督教历史 – Chinees" lang="zh" hreflang="zh" data-title="基督教历史" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q235329#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen bewerken" class="wbc-editpage">Koppelingen bewerken</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Geschiedenis_van_het_christendom" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:Geschiedenis_van_het_christendom" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Geschiedenis_van_het_christendom"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Geschiedenis_van_het_christendom"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Geschiedenis_van_het_christendom" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Geschiedenis_van_het_christendom" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&oldid=68392745" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=Geschiedenis_van_het_christendom&id=68392745&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FGeschiedenis_van_het_christendom"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FGeschiedenis_van_het_christendom"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=Geschiedenis+van+het+christendom"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=Geschiedenis_van_het_christendom&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Christianity" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q235329" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"><span class="mw-redirectedfrom">(Doorverwezen vanaf <a href="/w/index.php?title=Kerkgeschiedenis&redirect=no" class="mw-redirect" title="Kerkgeschiedenis">Kerkgeschiedenis</a>)</span></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><table cellpadding="2" cellspacing="0" style="width:270px; float:right; clear:right; margin:0px 0px 1em 1em; border:1px solid #cccccc; background-color:#f6f6f6; font-size:85%;"> <tbody><tr> <td style="text-align:center;"><b><a href="/wiki/Geschiedenis_van_de_wereld" title="Geschiedenis van de wereld">Geschiedenis van de wereld</a></b> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:OrteliusWorldMap.jpeg" class="mw-file-description" title="Theatrum Orbis Terrarum"><img alt="Theatrum Orbis Terrarum" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/OrteliusWorldMap.jpeg/264px-OrteliusWorldMap.jpeg" decoding="async" width="264" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/OrteliusWorldMap.jpeg/396px-OrteliusWorldMap.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/OrteliusWorldMap.jpeg/528px-OrteliusWorldMap.jpeg 2x" data-file-width="5788" data-file-height="3942" /></a></span> </p> </td></tr> <tr> <td> <hr /> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:left; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f6f6f6"><span style="color: #f6f6f6;">..</span><b>Naar chronologie</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f6f6f6;"> <ul><li><a href="/wiki/Steentijd" title="Steentijd">Steentijd</a></li> <li><a href="/wiki/Bronstijd" title="Bronstijd">Bronstijd</a></li> <li><a href="/wiki/IJzertijd" title="IJzertijd">IJzertijd</a></li> <li><a href="/wiki/Oudheid_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Oudheid (hoofdbetekenis)">Oudheid</a></li> <li><a href="/wiki/Middeleeuwen" title="Middeleeuwen">Middeleeuwen</a></li> <li><a href="/wiki/Vroegmoderne_tijd" title="Vroegmoderne tijd">Vroegmoderne tijd</a></li> <li><a href="/wiki/Moderne_tijd" title="Moderne tijd">Moderne tijd</a></li> <li><a href="/wiki/Hedendaagse_geschiedenis" title="Hedendaagse geschiedenis">Eigentijdse tijd</a></li></ul> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:left; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background-color:#f6f6f6"><span style="color: #f6f6f6;">..</span><b>Naar continent</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background-color:#f6f6f6;"> <ul><li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Afrika" title="Geschiedenis van Afrika">Afrika</a> <ul><li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Noord-Afrika" title="Geschiedenis van Noord-Afrika">Noord-Afrika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_Zuidelijk_Afrika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van Zuidelijk Afrika (de pagina bestaat niet)">Zuidelijk Afrika</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_Amerika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van Amerika (de pagina bestaat niet)">Amerika</a> <ul><li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Noord-Amerika" title="Geschiedenis van Noord-Amerika">Noord-Amerika</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_Latijns-Amerika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van Latijns-Amerika (de pagina bestaat niet)">Latijns-Amerika</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_Centraal-Amerika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van Centraal-Amerika (de pagina bestaat niet)">Centraal-Amerika</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Zuid-Amerika" title="Geschiedenis van Zuid-Amerika">Zuid-Amerika</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_Caribisch_Gebied&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van het Caribisch Gebied (de pagina bestaat niet)">Caribisch Gebied</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Antarctica" title="Geschiedenis van Antarctica">Antarctica</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_de_Arctis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van de Arctis (de pagina bestaat niet)">de Arctis</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Australi%C3%AB" title="Geschiedenis van Australië">Australië</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Azi%C3%AB" title="Geschiedenis van Azië">Azië</a> <ul><li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Centraal-Azi%C3%AB" title="Geschiedenis van Centraal-Azië">Centraal-Azië</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_Oost-Azi%C3%AB&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van Oost-Azië (de pagina bestaat niet)">Oost-Azië</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Siberi%C3%AB" title="Geschiedenis van Siberië">Siberië</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Zuid-Azi%C3%AB" title="Geschiedenis van Zuid-Azië">Zuid-Azië</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_Zuidoost-Azi%C3%AB&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschiedenis van Zuidoost-Azië (de pagina bestaat niet)">Zuidoost-Azië</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_het_Midden-Oosten" title="Geschiedenis van het Midden-Oosten">Midden-Oosten</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Europa" title="Geschiedenis van Europa">Europa</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Oceani%C3%AB" title="Geschiedenis van Oceanië">Oceanië</a></li></ul> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:left; border:none;"> <div style="padding-left:0px; text-align:left; font-size:105%; background-color:#f6f6f6"><span style="color: #f6f6f6;">..</span><b>Naar onderwerp</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background-color:#f6f6f6;"> <ul><li><a href="/wiki/Agrarische_geschiedenis" title="Agrarische geschiedenis">Agrarische geschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Bedrijfsgeschiedenis" title="Bedrijfsgeschiedenis">Bedrijfsgeschiedenis</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Constitutionele_geschiedenis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Constitutionele geschiedenis (de pagina bestaat niet)">Constitutionele geschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Cultuurgeschiedenis" title="Cultuurgeschiedenis">Cultuurgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Economische_geschiedenis" title="Economische geschiedenis">Economische geschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_de_film" title="Geschiedenis van de film">Filmgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Internationale_betrekkingen" title="Internationale betrekkingen">Geschiedenis van internationale betrekkingen</a></li> <li><a href="/wiki/Godsdienstgeschiedenis" title="Godsdienstgeschiedenis">Godsdienstgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Demografie" title="Demografie">Historische demografie</a></li> <li><a href="/wiki/Historische_geografie" title="Historische geografie">Historische geografie</a></li> <li><a href="/wiki/Idee%C3%ABngeschiedenis" title="Ideeëngeschiedenis">Ideeëngeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_de_filosofie" title="Geschiedenis van de filosofie">Geschiedenis van de filosofie</a></li> <li><a href="/wiki/Institutionele_geschiedenis" title="Institutionele geschiedenis">Institutionele geschiedenis</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Kerkgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Kunstgeschiedenis" title="Kunstgeschiedenis">Kunstgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Literatuurgeschiedenis" title="Literatuurgeschiedenis">Literatuurgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Maritieme_geschiedenis" title="Maritieme geschiedenis">Maritieme geschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Mentaliteitsgeschiedenis" title="Mentaliteitsgeschiedenis">Mentaliteitsgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Krijgsgeschiedenis" title="Krijgsgeschiedenis">Militaire geschiedenis</a> <ul><li><a href="/wiki/Krijgsgeschiedenis" title="Krijgsgeschiedenis">Krijgsgeschiedenis</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Klassieke_muziek" title="Klassieke muziek">Muziekgeschiedenis</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Niet-westerse_geschiedenis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Niet-westerse geschiedenis (de pagina bestaat niet)">Niet-westerse geschiedenis</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Onderwijsgeschiedenis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Onderwijsgeschiedenis (de pagina bestaat niet)">Onderwijsgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Politieke_geschiedenis" title="Politieke geschiedenis">Politieke geschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Rechtsgeschiedenis" title="Rechtsgeschiedenis">Rechtsgeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Sociale_geschiedenis" title="Sociale geschiedenis">Sociale geschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Transnationale_geschiedenis" title="Transnationale geschiedenis">Transnationale geschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Vrouwengeschiedenis" title="Vrouwengeschiedenis">Vrouwengeschiedenis</a></li> <li><a href="/wiki/Wetenschapsgeschiedenis" title="Wetenschapsgeschiedenis">Wetenschapsgeschiedenis</a></li></ul> </div></div> </td></tr> <tr> <td> <hr /> </td></tr> <tr> <td style="text-align:center"><b>Portaal</b>  <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Portal.svg" class="mw-file-description" title="Portaalicoon"><img alt="Portaalicoon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/22px-Portal.svg.png" decoding="async" width="22" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/33px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/44px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span>  <b><a href="/wiki/Portaal:Geschiedenis" title="Portaal:Geschiedenis">Geschiedenis</a></b> </td></tr></tbody></table> <table class="nomobile" cellpadding="2" cellspacing="0" style="width:240px; float:right; clear:right; text-align:center; margin:0 0 1em 1em; border:1px solid #ccc; background-color:#f9f9f9; font-size:85%; padding-left:1em"> <tbody><tr> <td><small>Deel van een <a href="/wiki/Categorie:Christendom" title="Categorie:Christendom">serie</a> artikelen over het</small><br /><big><b><a href="/wiki/Christendom" title="Christendom">christendom</a></b></big> </td></tr> <tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Cros.svg" class="mw-file-description" title="Christendom"><img alt="Christendom" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Cros.svg/50px-Cros.svg.png" decoding="async" width="50" height="75" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Cros.svg/75px-Cros.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Cros.svg/100px-Cros.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="60" /></a></span> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:center; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f9f9f9"><b>Pijlers</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Jezus_(traditioneel-christelijk)" title="Jezus (traditioneel-christelijk)">Jezus Christus</a> · <a href="/wiki/Christendom#Geloofsinhoud" title="Christendom">Christelijke theologie</a> · <a href="/wiki/Apostel_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Apostel (hoofdbetekenis)">Apostelen</a> · <a href="/wiki/Koninkrijk_van_God" title="Koninkrijk van God">Koninkrijk</a> · <a href="/wiki/Evangelie" title="Evangelie">Evangelie</a> · <br /> Christelijke gemeenschap: <a href="/wiki/Parochie_(kerkelijke_gemeente)" title="Parochie (kerkelijke gemeente)">parochie</a> of <a href="/wiki/Gemeente_(kerk)" title="Gemeente (kerk)">gemeente</a> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:center; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f9f9f9"><b><a href="/wiki/Bijbel_(christendom)" title="Bijbel (christendom)">Bijbel</a></b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Oude_Testament" title="Oude Testament">Oude Testament</a> · <a href="/wiki/Nieuwe_Testament" title="Nieuwe Testament">Nieuwe Testament</a> · <a href="/wiki/Bijbelboek" title="Bijbelboek">Boeken</a> · <a href="/wiki/Auteurschap_van_de_Bijbel" title="Auteurschap van de Bijbel">Auteurschap</a> · <a href="/wiki/Canon_van_de_Bijbel" title="Canon van de Bijbel">Canon</a> · <a href="/wiki/Canonvorming_van_het_Nieuwe_Testament" title="Canonvorming van het Nieuwe Testament">Canonvorming van het Nieuwe Testament</a> · <a href="/wiki/Apocriefen_van_het_Oude_Testament" title="Apocriefen van het Oude Testament">Apocriefen van het Oude Testament</a> · <a href="/wiki/Apocriefen_van_het_Nieuwe_Testament" title="Apocriefen van het Nieuwe Testament">Apocriefen van het Nieuwe Testament</a> · <a href="/wiki/Tekstkritiek_van_de_Bijbel" title="Tekstkritiek van de Bijbel">Tekstkritiek</a> · <a href="/wiki/Schriftkritiek" class="mw-redirect" title="Schriftkritiek">Schriftkritiek</a> · <a href="/wiki/Tien_geboden" title="Tien geboden">Tien geboden</a> · <a href="/wiki/Geboorte_van_Jezus" title="Geboorte van Jezus">Geboorte</a> · <a href="/wiki/Bergrede" title="Bergrede">Bergrede</a> · <a href="/wiki/Passie_(Jezus_Christus)" title="Passie (Jezus Christus)">Passie</a> · <a href="/wiki/Dood_en_herrijzenis_van_Jezus" title="Dood en herrijzenis van Jezus">Kruisiging</a> · <a href="/wiki/Bijbelvertaling" title="Bijbelvertaling">Bijbelvertaling</a> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:center; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f9f9f9"><b>Christelijke feesten</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Kerstmis_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Kerstmis (hoofdbetekenis)">Kerst(mis)</a> · <a href="/wiki/Goede_Week" title="Goede Week">Goede Week</a> · <a href="/wiki/Pasen" title="Pasen">Pasen</a> · <a href="/wiki/Hemelvaartsdag" title="Hemelvaartsdag">Hemelvaart</a> · <a href="/wiki/Pinksteren" title="Pinksteren">Pinksteren</a> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:center; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f9f9f9"><b><a href="/wiki/Christendom#Geloofsinhoud" title="Christendom">Christelijke theologie</a></b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Drie-eenheid" title="Drie-eenheid">Drie-eenheid</a> (<a href="/wiki/God_de_Vader" title="God de Vader">Vader</a>, <a href="/wiki/Jezus_(traditioneel-christelijk)" title="Jezus (traditioneel-christelijk)">Zoon</a>, <a href="/wiki/Heilige_Geest" title="Heilige Geest">Heilige Geest</a>) · <a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">Theologie</a> · <a href="/wiki/Apologetiek" title="Apologetiek">Apologetiek</a> · <a href="/wiki/Scheppingsverhaal_(Genesis)" title="Scheppingsverhaal (Genesis)">Schepping</a> · <a href="/wiki/Zondeval" title="Zondeval">Zondeval</a> · <a href="/wiki/Tien_geboden" title="Tien geboden">Wet</a> · <a href="/wiki/Verlossing_(christendom)" title="Verlossing (christendom)">Verlossing</a> · <a href="/wiki/Aanbidding" title="Aanbidding">Aanbidding</a> · <a href="/wiki/Ecclesiologie" title="Ecclesiologie">Kerk</a> · <a href="/wiki/Sacrament" title="Sacrament">Sacramenten</a> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:center; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f9f9f9"><b>Geschiedenis en tradities</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Vroege_christendom" title="Vroege christendom">Eerste christenen</a> · <a class="mw-selflink selflink">Algemene geschiedenis van het christendom</a> · <a href="/wiki/Concilie" title="Concilie">Concilies</a> · <a href="/wiki/Geloofsbelijdenis" title="Geloofsbelijdenis">Geloofsbelijdenis</a> · <a href="/wiki/Marcionisme" title="Marcionisme">Marcionisme</a> · <a href="/wiki/Monnik_(christendom)" title="Monnik (christendom)">Christelijk kloosterwezen</a> · <a href="/wiki/Christelijke_zending" title="Christelijke zending">Missie</a> · <a href="/wiki/Oosters_Schisma" title="Oosters Schisma">Grote schisma</a> · <a href="/wiki/Kruistocht" title="Kruistocht">Kruistochten</a> · <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a> · <a href="/wiki/Geloofsafval#Christendom" title="Geloofsafval">Grote geloofsafvallen</a> · <a href="/wiki/Opwekking_(christendom)" title="Opwekking (christendom)">Opwekking</a> · <a href="/wiki/Restaurationisme" title="Restaurationisme">Restaurationisme</a> · <a href="/wiki/Thomisme" title="Thomisme">Thomisme</a> · <a href="/wiki/Congregationalisme" title="Congregationalisme">Congregationalisme</a> </p> <table class="toccolours mw-collapsible mw-collapsed" style="width: 100%; border: none;"> <tbody><tr> <th><a href="/wiki/Oosters_christendom" title="Oosters christendom">Oosters christendom</a> </th></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Oosters-orthodoxe_kerken" title="Oosters-orthodoxe kerken">Oosters-orthodox</a> · <a href="/wiki/Ori%C3%ABntaals-orthodoxe_kerken" title="Oriëntaals-orthodoxe kerken">Oriëntaals-orthodox</a> · <a href="/wiki/Syrisch_christendom" title="Syrisch christendom">Syrische kerken</a> · <a href="/wiki/Oosters-katholieke_kerken" title="Oosters-katholieke kerken">Oosters-katholiek</a> · <a href="/wiki/Koptisch-Orthodoxe_Kerk" title="Koptisch-Orthodoxe Kerk">Koptische Kerk</a> </p> </td></tr></tbody></table> <table class="toccolours mw-collapsible mw-collapsed" style="width: 100%; border: none;"> <tbody><tr> <th><a href="/wiki/Westers_christendom" title="Westers christendom">Westers christendom</a> </th></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Westers katholicisme (RKK)</a> · <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">Protestantisme</a> · <a href="/wiki/Calvinisme" title="Calvinisme">Calvinisme</a> · <a href="/wiki/Lutheranisme" title="Lutheranisme">Lutheranisme</a> · <a href="/wiki/Evangelisch_christendom" title="Evangelisch christendom">Evangelicalisme</a> · <a href="/wiki/Remonstranten" title="Remonstranten">Remonstrantisme</a> · <a href="/wiki/Doopsgezinden" title="Doopsgezinden">Mennisme (Doopsgezinden)</a> · <a href="/wiki/Anglicanisme" title="Anglicanisme">Anglicanisme</a> · <a href="/wiki/Christenfundamentalisme" title="Christenfundamentalisme">Fundamentalisme</a> · <a href="/wiki/Vrijzinnig_protestantisme" title="Vrijzinnig protestantisme">Vrijzinnig</a> · <a href="/wiki/Pinksterbeweging" title="Pinksterbeweging">Pinksterbeweging</a> </p> </td></tr></tbody></table> <table class="toccolours mw-collapsible mw-collapsed" style="width: 100%; border: none;"> <tbody><tr> <th><a href="/wiki/Restaurationisme" title="Restaurationisme">Restaurationisme</a> </th></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Zevendedagsadventisten" title="Zevendedagsadventisten">Zevendedagsadventisten</a> · <a href="/wiki/Jehova%27s_getuigen" title="Jehova's getuigen">Jehova's getuigen</a> · <a href="/wiki/Kerk_van_Jezus_Christus_van_de_Heiligen_der_Laatste_Dagen" title="Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen">Heiligen der Laatste Dagen</a> (<a href="/wiki/Kerk_van_Jezus_Christus_van_de_Heiligen_der_Laatste_Dagen" title="Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen">Mormonisme</a>) </p> </td></tr></tbody></table> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:center; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f9f9f9"><b>Onderwerpen</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Christelijke_stroming" title="Christelijke stroming">Bewegingen</a> · <a href="/wiki/Christelijke_denominaties_in_Nederland" title="Christelijke denominaties in Nederland">Denominaties</a> · <a href="/wiki/Oecumene" title="Oecumene">Oecumene</a> · <a href="/wiki/Homilie" title="Homilie">Homilie</a>/<a href="/wiki/Preek" title="Preek">Preek</a> · <a href="/wiki/Gebed" title="Gebed">Gebed</a> · <a href="/wiki/Christelijke_muziek" title="Christelijke muziek">Christelijke muziek</a> · <a href="/wiki/Kerkmuziek" title="Kerkmuziek">Kerkmuziek</a> · <a href="/wiki/Kerkgebouw" title="Kerkgebouw">Kerkgebouw</a> · <a href="/wiki/Liturgie" title="Liturgie">Liturgie</a> · <a href="/wiki/Kerkelijk_jaar" title="Kerkelijk jaar">Kalender</a> · <a href="/wiki/Christelijke_symboliek" title="Christelijke symboliek">Symboliek</a> · <a href="/w/index.php?title=Kritiek_op_het_christendom&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kritiek op het christendom (de pagina bestaat niet)">Kritiek</a> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size:100%; text-align:center; border:0"> <div style="padding-left:0em; text-align:left; font-size:105%; background:#f9f9f9"><b>Belangrijke personen</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Jezus_(traditioneel-christelijk)" title="Jezus (traditioneel-christelijk)">Jezus</a> · <a href="/wiki/Paulus_(apostel)" title="Paulus (apostel)">Paulus</a> · <a href="/wiki/Petrus_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Petrus (hoofdbetekenis)">Petrus</a> · <a href="/wiki/Kerkvader" title="Kerkvader">Kerkvaders</a> · <a href="/wiki/Heilige_(christendom)" title="Heilige (christendom)">Heiligen</a> · <a href="/wiki/Constantijn_de_Grote" title="Constantijn de Grote">Constantijn</a> · <a href="/wiki/Athanasius_van_Alexandri%C3%AB" title="Athanasius van Alexandrië">Athanasius</a> · <a href="/wiki/Augustinus_van_Hippo" title="Augustinus van Hippo">Augustinus</a> · <a href="/wiki/Anselmus_van_Canterbury" title="Anselmus van Canterbury">Anselmus</a> · <a href="/wiki/Thomas_van_Aquino" title="Thomas van Aquino">Aquino</a> · <a href="/wiki/Gregorius_Palamas" title="Gregorius Palamas">Palamas</a> · <a href="/wiki/Maarten_Luther" title="Maarten Luther">Luther</a> · <a href="/wiki/Johannes_Calvijn" title="Johannes Calvijn">Calvijn</a> · <a href="/wiki/Arius_(theoloog)" title="Arius (theoloog)">Arius</a> · <a href="/wiki/Marcion_van_Sinope" title="Marcion van Sinope">Marcion van Sinope</a> · <a href="/wiki/Paus_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Paus (hoofdbetekenis)">Paus</a> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td style="font-size:13px;"> <p><b>Portaal</b>  <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Portal.svg" class="mw-file-description" title="Portaalicoon"><img alt="Portaalicoon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/22px-Portal.svg.png" decoding="async" width="22" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/33px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/44px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span>  <b><a href="/wiki/Portaal:Christendom" title="Portaal:Christendom">Christendom</a></b> </p> </td></tr></tbody></table> <p>De <b>geschiedenis van het christendom</b>, ook <b>kerkgeschiedenis</b> genoemd, is een <a href="/wiki/Vakwetenschap" title="Vakwetenschap">vakdiscipline</a> binnen de <a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">theologie</a> en de <a href="/wiki/Geschiedenis_van_de_wereld" title="Geschiedenis van de wereld">geschiedenis van de wereld</a>. Dit vakgebied onderzoekt en beschrijft het ontstaan en de ontwikkeling van de <a href="/wiki/Christendom" title="Christendom">christelijke</a> <a href="/wiki/Religie" title="Religie">religie</a>, de <a href="/wiki/Dogmageschiedenis" title="Dogmageschiedenis">dogmageschiedenis</a> (ontwikkeling van de christelijke <a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">theologie</a>) en de <a href="/wiki/Sociologie" title="Sociologie">sociologische</a> en (kerk)politieke ontwikkeling van de <a href="/wiki/Kerk_(instituut)" title="Kerk (instituut)">Kerk</a> als instituut. Hierbij worden aspecten betrokken uit de <a href="/wiki/Sociale_geschiedenis" title="Sociale geschiedenis">sociale</a>, <a href="/wiki/Economische_geschiedenis" title="Economische geschiedenis">economische</a> en <a href="/wiki/Rechtsgeschiedenis" title="Rechtsgeschiedenis">rechtsgeschiedenis</a> en uit de <a href="/wiki/Historische_geografie" title="Historische geografie">historische geografie</a>, voor zover deze samenhangen met de geschiedenis van het christendom. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Christelijke_stromingen_in_de_geschiedenis">Christelijke stromingen in de geschiedenis</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=1" title="Bewerk dit kopje: Christelijke stromingen in de geschiedenis" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=1" title="De broncode bewerken van de sectie: Christelijke stromingen in de geschiedenis"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Een gedetailleerde behandeling van de <a href="/wiki/Geschiedenis" title="Geschiedenis">geschiedenis</a> van christelijke <a href="/wiki/Kerkgenootschap" title="Kerkgenootschap">kerkgenootschappen</a> en <a href="/wiki/Stroming_(religie)" title="Stroming (religie)">stromingen</a> zoals de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a>, <a href="/wiki/Oosterse_kerken" class="mw-redirect" title="Oosterse kerken">oosterse kerken</a>, <a href="/wiki/Gereformeerd_protestantisme" title="Gereformeerd protestantisme">gereformeerd protestantisme</a> en het <a href="/wiki/Lutheranisme" title="Lutheranisme">lutheranisme</a> kan gevonden worden in de artikelen daarover. </p> <table border="0" align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" style="font-size:85%;padding:0 4px"> <tbody><tr> <td width="80px"> </td> <td width="10px"> </td> <td width="80px"> </td> <td width="80px"> </td> <td width="80px"> </td> <td width="10px"> </td> <td width="10px"> </td> <td width="10px"> </td> <td width="100px"> </td></tr> <tr> <td colspan="6"> </td> <td style="background:#00dd00" colspan="3"><a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantisme</a> </td> <td><small>Noord-Europa, Noord-Amerika</small> </td></tr> <tr> <td align="right" colspan="6"><a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a> <small>16e eeuw</small> </td> <td> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="2"><small> </small> </td></tr> <tr> <td colspan="7" align="right"><small> </small> </td> <td style="background:#00bb00" colspan="2"><a href="/wiki/Anglicanisme" title="Anglicanisme">anglicanisme</a> </td> <td>Engeland </td></tr> <tr> <td colspan="6"> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;height:4px;" colspan="3"><small> </small> </td></tr> <tr> <td colspan="3"> </td> <td style="background:red" colspan="5"><a href="/wiki/Katholicisme" title="Katholicisme">katholicisme</a> </td> <td style="background:red" colspan="1" align="right"><a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">westerse rite</a> </td> <td><small>Zuid-Europa, Zuid-Amerika</small> </td></tr> <tr> <td colspan="3"> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="2" align="right">Vereniging </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="4" align="right">katholicisme </td></tr> <tr> <td style="background:silver" colspan="3"><a href="/wiki/Vroege_christendom" title="Vroege christendom">vroege christendom</a> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="2">Grote Schisma <small>11e eeuw</small> </td> <td style="border-left:solid 1px silver; background:red" colspan="3"><small> </small> </td> <td style="background:red" colspan="1" align="right"><a href="/wiki/Oosters-katholieke_kerken" title="Oosters-katholieke kerken">Oosters-katholieke kerken</a> </td> <td><small>Oost-Europa, Midden-Oosten</small> </td></tr> <tr> <td align="right">431 </td> <td style="border-left:solid 1px silver;"><small> </small> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;">451 </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="2"><small> </small> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="4"><small> </small> </td></tr> <tr> <td> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;"><small> </small> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;"><small> </small> </td> <td style="background:#8888ff;" colspan="6"><a href="/wiki/Oosters-orthodoxe_kerken" title="Oosters-orthodoxe kerken">Oosters-orthodoxe kerken</a> </td> <td><small>Oost-Europa, Rusland</small> </td></tr> <tr> <td> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;"><small> </small> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="6"><small> </small> </td></tr> <tr> <td> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;"><small> </small> </td> <td style="background:#8800dd" colspan="7"><a href="/wiki/Ori%C3%ABntaals-orthodoxe_kerken" title="Oriëntaals-orthodoxe kerken">oriëntaals-orthodoxe kerken</a> </td> <td><small>Ethiopië, Egypte, Armenië</small> </td></tr> <tr> <td> </td> <td style="border-left:solid 1px silver;" colspan="8"><small> </small> </td></tr> <tr> <td> </td> <td style="background:gold" colspan="8"><a href="/wiki/Assyrische_Kerk_van_het_Oosten" title="Assyrische Kerk van het Oosten">Assyrische Kerk van het Oosten</a> </td> <td>Syrië, Irak, Iran </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Het_vroege_christendom_(tot_circa_300)"><span id="Het_vroege_christendom_.28tot_circa_300.29"></span>Het vroege christendom (tot circa 300)</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=2" title="Bewerk dit kopje: Het vroege christendom (tot circa 300)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=2" title="De broncode bewerken van de sectie: Het vroege christendom (tot circa 300)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Vroege_christendom" title="Vroege christendom">Vroege christendom</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Eerste_eeuw:_het_ontstaan_van_de_Kerk">Eerste eeuw: het ontstaan van de Kerk</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=3" title="Bewerk dit kopje: Eerste eeuw: het ontstaan van de Kerk" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=3" title="De broncode bewerken van de sectie: Eerste eeuw: het ontstaan van de Kerk"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Albrecht_D%C3%BCrer_027.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Albrecht_D%C3%BCrer_027.jpg/260px-Albrecht_D%C3%BCrer_027.jpg" decoding="async" width="260" height="724" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Albrecht_D%C3%BCrer_027.jpg/390px-Albrecht_D%C3%BCrer_027.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Albrecht_D%C3%BCrer_027.jpg/520px-Albrecht_D%C3%BCrer_027.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="2785" /></a><figcaption>Apostel Paulus</figcaption></figure> <p>In de tweede helft van de eerste eeuw worden de geschriften geschreven die nu samen het <a href="/wiki/Nieuwe_Testament" title="Nieuwe Testament">Nieuwe Testament</a> vormen en vrijwel de enige bron vormen voor onze kennis van het christendom in de eerste eeuw. Daaruit valt op te maken dat het christendom wortelt in de prediking van <a href="/wiki/Jezus_(historisch)" title="Jezus (historisch)">Jezus</a>. Nadat hij tijdens een <a href="/wiki/Proces_tegen_Jezus" title="Proces tegen Jezus">proces</a> onder <a href="/wiki/Pontius_Pilatus" title="Pontius Pilatus">Pilatus</a> werd veroordeeld tot <a href="/wiki/Kruisiging" title="Kruisiging">kruisiging</a> en hij een smadelijke dood onderging (het <a href="/wiki/Passie_(Jezus_Christus)" title="Passie (Jezus Christus)">Passieverhaal</a>), was dit voor zijn leerlingen niet het einde. De verhalen over de <a href="/wiki/Dood_en_herrijzenis_van_Jezus" title="Dood en herrijzenis van Jezus">opstanding van Jezus</a> vertellen over een lege <a href="/wiki/Graftombe" title="Graftombe">graftombe</a> en verschijningen van de opgestane Jezus aan zeker 500 leerlingen (<a href="/wiki/Eerste_brief_van_Paulus_aan_de_Korinti%C3%ABrs" title="Eerste brief van Paulus aan de Korintiërs">1 Korintiërs</a> 15:5-6). In <a href="/wiki/Handelingen_van_de_Apostelen" class="mw-redirect" title="Handelingen van de Apostelen">Handelingen</a> 1:13-15 wordt gesproken van ongeveer 120 leerlingen die in de dagen na Jezus' <a href="/wiki/Hemelvaart_(personen_in_de_Bijbel)" title="Hemelvaart (personen in de Bijbel)">hemelvaart</a> bij elkaar verbleven in een bovenvertrek in <a href="/wiki/Jeruzalem_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Jeruzalem (hoofdbetekenis)">Jeruzalem</a>. Na de aanwas van leerlingen vanaf <a href="/wiki/Pinksteren" title="Pinksteren">Pinksteren</a> wordt voor het eerst gesproken over een "gemeenschap" (Handelingen 2:41-42). Dit wordt over het algemeen gezien als het begin van de Kerk. </p><p>In eerste instantie werd de jonge christelijke Kerk beschouwd als een joodse <a href="/wiki/Sekte" title="Sekte">sekte</a> (Handelingen 24:14). Incidenteel werden ze aangeduid als "De Weg" (Handelingen 9:2;19:9,23;22:4;24:14,22), maar in <a href="/wiki/Antiochi%C3%AB_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Antiochië (hoofdbetekenis)">Antiochië</a> werden zij voor het eerst "christenen" genoemd (Handelingen 11:26). </p><p>Geen auteur in het Nieuwe Testament heeft meer invloed gehad op het christelijke denken en de christelijke theologie dan <a href="/wiki/Paulus_(apostel)" title="Paulus (apostel)">Paulus</a>.<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Soms wordt zelfs gesproken van "Paulijns christendom", om een onderscheid te maken met het "<a href="/wiki/Vroegchristelijk_jodendom" title="Vroegchristelijk jodendom">Joods christendom</a>"<sup id="cite_ref-jc_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-jc-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> - de aanduiding van de oorspronkelijk uitsluitend Joodse aanhangers van Jezus, die zichzelf beschouwden als onderdeel van de door God uitverkoren <a href="/wiki/Isra%C3%ABlieten" title="Israëlieten">Israëlieten</a> en hierin alleen afweken omdat zij Jezus beschouwden als de <a href="/wiki/Messias" title="Messias">Messias</a> - met opvolgers als de <a href="/wiki/Ebionieten" title="Ebionieten">ebionieten</a>. Paulus' opvatting dat bekeerde niet-Joden niet gebonden waren aan de wet van Mozes leidde tot grote conflicten; het <a href="/wiki/Concilie_van_Jeruzalem" title="Concilie van Jeruzalem">Concilie van Jeruzalem</a> probeerde deze op te lossen. </p><p>Mede door Paulus' rol in de verspreiding van het christelijke evangelie kon de beweging uitgroeien tot de <a href="/wiki/Wereldreligie" title="Wereldreligie">wereldreligie</a> die het nu is. Hij maakte enkele grote zendingsreizen. Ook andere apostelen zoals Petrus zouden zendingsreizen hebben gemaakt buiten Israël. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tweede_eeuw:_apostolische_vaders">Tweede eeuw: apostolische vaders</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=4" title="Bewerk dit kopje: Tweede eeuw: apostolische vaders" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=4" title="De broncode bewerken van de sectie: Tweede eeuw: apostolische vaders"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De tweede eeuw kenmerkt zich voor het vroege christendom vooral door het verdwijnen van het joods christendom,<sup id="cite_ref-jc_2-1" class="reference"><a href="#cite_note-jc-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> de groei van het paulijns christendom en de groei van de <a href="/wiki/Gnostiek" title="Gnostiek">gnostiek</a>. </p><p>Na het einde van de kerk in Jeruzalem (70) en de dood van de apostelen ontstond het vraagstuk over het leiderschap van de Kerk. <a href="/wiki/Paus_Clemens_I" title="Paus Clemens I">Clemens I</a> († ca. 100) introduceerde de <a href="/wiki/Apostolische_successie" title="Apostolische successie">apostolische successie</a>, met een hiërarchische keten: God, Christus, de apostelen, de <a href="/wiki/Bisschop" title="Bisschop">bisschoppen</a>.<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De apostelen hadden hun gezag (naar verluidt) overgedragen aan de vroegste <a href="/wiki/Apostolische_vaders" title="Apostolische vaders">apostolische vaders</a>. </p><p>In de eerste eeuwen van het christendom was er geen duidelijk of eenduidig omschreven <a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">theologie</a>. Het christelijke denken was nog volop in beweging en er waren nog geen <a href="/wiki/Dogma_(christendom)" title="Dogma (christendom)">dogma’s</a> vastgesteld. De meeste werken waren apologetisch van aard en verdedigden het christendom richting het paganisme en het jodendom. De apologeten betoogden vaak dat het jodendom de <a href="/wiki/Hebreeuwse_Bijbel" title="Hebreeuwse Bijbel">Hebreeuwse Bijbel</a> verkeerd begrepen en geïnterpreteerd had. In hun werken was de Hebreeuwse Bijbel de ultieme autoriteit, maar werd de Joodse wet gespiritualiseerd en gezien als een voorafschaduwing van dingen die in het christendom zouden worden vervuld, in navolging van de <a href="/wiki/Brief_aan_de_Hebree%C3%ABn" title="Brief aan de Hebreeën">Brief aan de Hebreeën</a> (bijvoorbeeld 10:1). </p> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Gnostiek" title="Gnostiek">Gnostiek</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Tot in de tweede helft van de tweede eeuw konden gnostische en niet-gnostische christenen nog deel uitmaken van dezelfde christelijke gemeente. Een geschrift als <i><a href="/wiki/Uitleg_van_de_Gnosis" title="Uitleg van de Gnosis">Uitleg van de Gnosis</a></i>, een van de <a href="/wiki/Nag_Hammadigeschriften" title="Nag Hammadigeschriften">Nag Hammadigeschriften</a>, maakt dat duidelijk. <a href="/wiki/Gnosis" title="Gnosis">Gnosis</a> is in de kern het verwerven van het inzicht in de oorsprong, huidige situatie en de bestemming van de mens. Wie de werkelijke situatie kent en dus ook weet, kennis heeft van zijn goddelijke kern en van de mogelijkheid tot terugkeer naar de goddelijke wereld heeft gnosis. Met name vanaf de vierde eeuw wordt de positie van de gnostische beweging steeds meer precair. Vanaf eind vierde eeuw werd een harde lijn van vervolging ingezet en werden gnostische groepen in feite gelijk gesteld met heidenen en vervolgd. In de vijfde eeuw gaat deze synchroon lopen met de vervolging van het <a href="/wiki/Maniche%C3%AFsme" title="Manicheïsme">manicheïsme</a>. In de zevende eeuw is in het westen geen gnostische beweging meer aanwezig. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Marcion">Marcion</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=5" title="Bewerk dit kopje: Marcion" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=5" title="De broncode bewerken van de sectie: Marcion"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Marcion_van_Sinope" title="Marcion van Sinope">Marcion van Sinope</a> († ca. 160) had een dualistische opvatting. Hij stelde dat de God van de Hebreeuwse Bijbel (de <a href="/wiki/Demiurg" title="Demiurg">demiurg</a>) een andere god was dan de Vader van Jezus. Hij verwierp de Hebreeuwse Bijbel in zijn geheel in plaats van deze te allegoriseren. Daarnaast wilde hij de gezaghebbende christelijke werken (inclusief die later opgenomen zouden worden in de canon van het Nieuwe Testament) zuiveren van invloeden vanuit het jodendom. </p><p>Marcion geloofde dat zelfs de apostelen de bedoelingen van hun Meester verkeerd hadden begrepen en niet hadden gezien hoe nieuw zijn boodschap feitelijk was. De enige apostel die Jezus' leer goed had begrepen was volgens hem Paulus, maar zelfs in diens werken zag hij vervuilingen door joodse invloeden. Om die reden begon hij met het produceren van een gezuiverde tekst van de brieven van Paulus en het evangelie van Lucas (waarvan hij dacht dat het in de oorspronkelijke vorm een werk van Paulus was) - het <a href="/wiki/Evangelie_volgens_Marcion" title="Evangelie volgens Marcion">evangelie volgens Marcion</a>. De andere evangeliën en brieven verwierp hij. </p><p>Na zijn <a href="/wiki/Excommunicatie" title="Excommunicatie">excommunicatie</a> in <a href="/wiki/144" title="144">144</a> stichtte hij zijn eigen Kerk, het <a href="/wiki/Marcionisme" title="Marcionisme">marcionisme</a>; deze gebeurtenis wordt soms beschouwd als het eerste <a href="/wiki/Schisma" title="Schisma">schisma</a> binnen de christelijke Kerk.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Canonvorming_van_het_Nieuwe_Testament">Canonvorming van het Nieuwe Testament</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=6" title="Bewerk dit kopje: Canonvorming van het Nieuwe Testament" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=6" title="De broncode bewerken van de sectie: Canonvorming van het Nieuwe Testament"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Canonvorming_van_het_Nieuwe_Testament" title="Canonvorming van het Nieuwe Testament">Canonvorming van het Nieuwe Testament</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>In zekere zin trof deze actie van Marcion de christelijke gemeenschap als donderslag bij heldere hemel. Er was eenvoudig nooit een vraag geweest over het al dan niet terechte gezag van evangeliën, brieven of openbaringen. Opeens werd het dringend noodzakelijk vast te stellen welke werken "juist" waren en welke vervalsingen of op andere wijze onwaardig in de kerken gebruikt te worden. </p><p>Reeds aan het einde van de 2e eeuw bestond een canon die niet veel van de huidige verschilde. De tweede helft van de <a href="/wiki/4e_eeuw" title="4e eeuw">4e eeuw</a> vormde de beslissende fase van canonisering. Canoniciteit werd door de Kerk bepaald aan de hand van veronderstelde apostolische oorsprong. Bijvoorbeeld het <a href="/wiki/Evangelie_volgens_Marcus" title="Evangelie volgens Marcus">evangelie volgens Marcus</a> was canoniek omdat volgens de traditie Marcus de verkondiging van de apostel Petrus op schrift gesteld had. Bij de canonisering moest men er rekening mee houden dat sommige boeken ten onrechte pretendeerden geschreven te zijn door een bepaalde auteur (<a href="/wiki/Pseudepigrafen" class="mw-redirect" title="Pseudepigrafen">pseudepigrafen</a>). De boeken die buiten de canon gevallen zijn worden <a href="/wiki/Apocriefen_van_het_Nieuwe_Testament" title="Apocriefen van het Nieuwe Testament">apocriefe boeken</a> genoemd. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Derde_eeuw:_kerkvaders">Derde eeuw: kerkvaders</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=7" title="Bewerk dit kopje: Derde eeuw: kerkvaders" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=7" title="De broncode bewerken van de sectie: Derde eeuw: kerkvaders"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De <a href="/wiki/Kerkvader" title="Kerkvader">kerkvaders</a> waren de auteurs die in de eeuwen na de apostolische vaders publiceerden over thema's binnen het christendom en hiermee de belangrijkste onderwerpen in de christelijke <a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">theologie</a> tot aan de <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a> bepaalden. Deze periode wordt meestal tot de <a href="/wiki/8e_eeuw" title="8e eeuw">8e eeuw</a> gerekend. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Vervolgingen">Vervolgingen</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=8" title="Bewerk dit kopje: Vervolgingen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=8" title="De broncode bewerken van de sectie: Vervolgingen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Lactantius" title="Lactantius">Lactantius</a> merkt in zijn werk <i>Hoe de Christenvervolgers aan hun Einde kwamen</i> op dat de christenen verschillende bevolkingsgroepen van verschillende streken bijeenbrachten. Het toenmalige Romeinse Rijk voelde dit aan als een bedreiging. Meer bepaald het boven-lokaal karakter ervan, het multi-etnische aspect en de sociaal gevarieerde <a href="/wiki/Sociologie" title="Sociologie">sociologische</a> samenstelling van christenen. Daardoor verschilden zij van bijna alle andere religieuze groepen en was een aanleiding tot vervolging ervan. </p><p><a href="/wiki/Christenvervolgingen" title="Christenvervolgingen">Christenvervolgingen</a> werden hervat door de keizers <a href="/wiki/Decius" title="Decius">Decius</a> omstreeks 250 en de <a href="/wiki/Christenvervolgingen_door_Diocletianus,_Galerius_en_Maximinus" title="Christenvervolgingen door Diocletianus, Galerius en Maximinus">Christenvervolgingen door Diocletianus, Galerius en Maximinus</a> aan het begin van de 4e eeuw. In de tijd van Diocletianus waren christenen ook aan het hof gewoon, maar in 303 besloot de keizer, onder invloed van <a href="/wiki/Galerius" title="Galerius">Galerius</a>, het christendom in de ban te doen. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Het_christendom_in_de_laat-Romeinse_tijd_(circa_300-500)"><span id="Het_christendom_in_de_laat-Romeinse_tijd_.28circa_300-500.29"></span>Het christendom in de laat-Romeinse tijd (circa 300-500)</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=9" title="Bewerk dit kopje: Het christendom in de laat-Romeinse tijd (circa 300-500)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=9" title="De broncode bewerken van de sectie: Het christendom in de laat-Romeinse tijd (circa 300-500)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Laat-antiek_christendom" title="Laat-antiek christendom">Laat-antiek christendom</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Vingerring_met_christogram_in_zilver,_300_tot_400_NC,_vindplaats-_Tongeren,_noordoostgrafveld,_Jamin%C3%A9straat,_1982,_zone_A,_graf_21,_collectie_Gallo-Romeins_Museum_Tongeren,_82.H.1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Vingerring_met_christogram_in_zilver%2C_300_tot_400_NC%2C_vindplaats-_Tongeren%2C_noordoostgrafveld%2C_Jamin%C3%A9straat%2C_1982%2C_zone_A%2C_graf_21%2C_collectie_Gallo-Romeins_Museum_Tongeren%2C_82.H.1.jpg/260px-thumbnail.jpg" decoding="async" width="260" height="206" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Vingerring_met_christogram_in_zilver%2C_300_tot_400_NC%2C_vindplaats-_Tongeren%2C_noordoostgrafveld%2C_Jamin%C3%A9straat%2C_1982%2C_zone_A%2C_graf_21%2C_collectie_Gallo-Romeins_Museum_Tongeren%2C_82.H.1.jpg/390px-thumbnail.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Vingerring_met_christogram_in_zilver%2C_300_tot_400_NC%2C_vindplaats-_Tongeren%2C_noordoostgrafveld%2C_Jamin%C3%A9straat%2C_1982%2C_zone_A%2C_graf_21%2C_collectie_Gallo-Romeins_Museum_Tongeren%2C_82.H.1.jpg/520px-thumbnail.jpg 2x" data-file-width="4409" data-file-height="3489" /></a><figcaption>Zilveren ring met christogram uit een 4de-eeuwse christelijke begraafplaats in laat-Romeins <a href="/wiki/Tongeren_(stad)" title="Tongeren (stad)">Tongeren</a>, een van de oudste bewijzen voor een christelijke gemeenschap in de Lage Landen, <a href="/wiki/Gallo-Romeins_Museum_(Tongeren)" title="Gallo-Romeins Museum (Tongeren)">Gallo-Romeins Museum (Tongeren)</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Ikone_Athanasius_von_Alexandria.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Ikone_Athanasius_von_Alexandria.jpg/260px-Ikone_Athanasius_von_Alexandria.jpg" decoding="async" width="260" height="349" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Ikone_Athanasius_von_Alexandria.jpg/390px-Ikone_Athanasius_von_Alexandria.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Ikone_Athanasius_von_Alexandria.jpg/520px-Ikone_Athanasius_von_Alexandria.jpg 2x" data-file-width="764" data-file-height="1025" /></a><figcaption>Athanasius</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Het_christendom_wordt_staatsgodsdienst">Het christendom wordt staatsgodsdienst</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=10" title="Bewerk dit kopje: Het christendom wordt staatsgodsdienst" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=10" title="De broncode bewerken van de sectie: Het christendom wordt staatsgodsdienst"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In 301 bekeerde Grigor Lusavorich (<a href="/wiki/St._Gregorius_de_Verlichter" class="mw-redirect" title="St. Gregorius de Verlichter">St. Gregorius de Verlichter</a>) de <a href="/wiki/Armeni%C3%AB" title="Armenië">Armeense</a> koning <a href="/wiki/Tiridates_IV_van_Armeni%C3%AB" title="Tiridates IV van Armenië">Tiridates IV</a> en het christendom werd – in dit land als eerste in de wereld – <a href="/wiki/Staatsgodsdienst" title="Staatsgodsdienst">staatsgodsdienst</a>. In 326 werd het christendom eveneens staatsgodsdienst in <a href="/wiki/Kaukasisch_Iberi%C3%AB" class="mw-redirect" title="Kaukasisch Iberië">Iberië</a> (<a href="/wiki/Oost-Georgi%C3%AB" title="Oost-Georgië">Oost-Georgië</a>), onder koning <a href="/wiki/Mirian_III_van_Iberi%C3%AB" title="Mirian III van Iberië">Mirian III</a> en koningin Nana. </p><p>In het Romeinse rijk kwam er een einde aan de <a href="/wiki/Christenvervolgingen" title="Christenvervolgingen">christenvervolgingen</a> van <a href="/wiki/Diocletianus" title="Diocletianus">Diocletianus</a> (303-305) en <a href="/wiki/Galerius" title="Galerius">Galerius</a> (305-311). Tijdens de regering van <a href="/wiki/Constantijn_de_Grote" title="Constantijn de Grote">Constantijn de Grote</a> werd in het <a href="/wiki/Edict_van_Milaan" title="Edict van Milaan">edict van Milaan</a> (313) godsdienstvrijheid toegestaan. In feite werden vanaf dat moment de andere godsdiensten dan het christendom benadeeld. Ten tijde van het Edict van Milaan was waarschijnlijk nog slechts 10% van de bevolking van het Romeinse Rijk christen, maar veertig jaar later was dat al ongeveer de helft. Dat kwam met de prijs van onafhankelijkheid, aangezien Constantijn een verenigde kerk nodig had als <a href="/wiki/Legitimiteit_(politiek)" title="Legitimiteit (politiek)">legitimatie</a>. In 325 riep hij dan ook op tot een <a href="/wiki/Oecumenische_concilies" class="mw-redirect" title="Oecumenische concilies">oecumenisch concilie</a> om consensus te bereiken in de Kerk door middel van een vergadering die het hele <a href="/wiki/Christendom" title="Christendom">christendom</a> vertegenwoordigde. Tijdens het <a href="/wiki/Eerste_Concilie_van_Nicea" title="Eerste Concilie van Nicea">concilie van Nicea</a> werd het <a href="/wiki/Arianisme" title="Arianisme">Arianisme</a> veroordeeld en de <a href="/wiki/Geloofsbelijdenis_van_Nicea-Constantinopel" title="Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel">geloofsbelijdenis</a> zoals die vandaag de dag bekend is vastgelegd. Het concilie van Nicaea wordt traditioneel beschouwd als het eind van de <a href="/wiki/Vroege_christendom" title="Vroege christendom">vroeg-christelijke periode</a>. </p><p>Het kortstondige streven van keizer <a href="/wiki/Julianus_de_Afvallige" class="mw-redirect" title="Julianus de Afvallige">Julianus de Afvallige</a> om de christelijke vloedgolf te stuiten, liep op een mislukking uit. Onder keizer <a href="/wiki/Theodosius_I" title="Theodosius I">Theodosius I</a> werd het christendom in 380 zodanig bevoordeeld dat sprake was van een <a href="/wiki/Staatsgodsdienst" title="Staatsgodsdienst">staatsgodsdienst</a>, en werden vanaf 392 alle andere godsdiensten verboden. </p><p>Bij de dood van Theodosius I (395) werd het Romeinse Rijk definitief gesplitst in het <a href="/wiki/West-Romeinse_Rijk" title="West-Romeinse Rijk">West-Romeinse Rijk</a> met hoofdstad Rome, en het Oost-Romeinse Rijk (door latere historici ook wel <a href="/wiki/Byzantijnse_Rijk" title="Byzantijnse Rijk">Byzantijnse Rijk</a> genoemd), met hoofdstad Constantinopel. Parallel hieraan zou zich de komende eeuwen ook een splitsing ontwikkelen tussen <a href="/wiki/Westers_christendom" title="Westers christendom">westers christendom</a> en <a href="/wiki/Oosters_christendom" title="Oosters christendom">oosters christendom</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Arianisme_en_de_eerste_oecumenische_concilies">Arianisme en de eerste oecumenische concilies</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=11" title="Bewerk dit kopje: Arianisme en de eerste oecumenische concilies" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=11" title="De broncode bewerken van de sectie: Arianisme en de eerste oecumenische concilies"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ook is de vierde eeuw de tijd van grote <a href="/wiki/Oecumenische_concilies" class="mw-redirect" title="Oecumenische concilies">oecumenische concilies</a> waar belangrijke besluiten worden genomen over de leer. In 325 wordt het <a href="/wiki/Concilie_van_Nicaea_I" class="mw-redirect" title="Concilie van Nicaea I">Concilie van Nicea</a> bijeengeroepen en in 381 dat van <a href="/wiki/Concilie_van_Constantinopel_I" title="Concilie van Constantinopel I">Constantinopel</a>. Hier spreekt de kerk zich onder andere uit over de <i>ware</i> leer. <a href="/wiki/Arius_(theoloog)" title="Arius (theoloog)">Arius</a> meende dat Christus geschapen was door God de Vader. Het was niet zo dat Arius de <a href="/wiki/Drie-eenheid" title="Drie-eenheid">Drie-eenheid</a> als zodanig in twijfel trok, maar wel kantte hij zich tegen de uiteindelijke <i>formulering</i> over de Drie-eenheid zoals is vastgelegd in de <a href="/wiki/Geloofsbelijdenis_van_Nicea" class="mw-redirect" title="Geloofsbelijdenis van Nicea">Geloofsbelijdenis van Nicea</a>. </p><p><a href="/wiki/Athanasius_van_Alexandri%C3%AB" title="Athanasius van Alexandrië">Athanasius van Alexandrië</a> zet zijn stempel op het theologisch denken en levert een belangrijke bijdrage tot de bestrijding van het <a href="/wiki/Arianisme" title="Arianisme">arianisme</a> en de formulering van de uiteindelijke leer van de Drie-eenheid. Uitgesproken wordt - in tegenstelling tot Arius - dat Christus en God de Vader volstrekt gelijkwaardig zijn en dat Christus dus ook al vanaf het eeuwige begin bestaan heeft, dit met name gebaseerd op de proloog van het <a href="/wiki/Evangelie_van_Johannes" class="mw-redirect" title="Evangelie van Johannes">Evangelie van Johannes</a> (Johannes 1:1-18). Na Athanasius zijn de drie grote <a href="/wiki/Cappadoci%C3%AB" title="Cappadocië">Cappadociërs</a> (<a href="/wiki/Basilius_de_Grote" class="mw-redirect" title="Basilius de Grote">Basilius de Grote</a>, <a href="/wiki/Gregorius_van_Nazianze" title="Gregorius van Nazianze">Gregorius van Nazianze</a> en <a href="/wiki/Gregorius_van_Nyssa" title="Gregorius van Nyssa">Gregorius van Nyssa</a>) belangrijke theologen in deze periode. Zij werken de formulering van de Drie-eenheid nog verder uit. </p><p>Het arianisme stierf na het eerste concilie van Nicea niet direct uit, maar groeide integendeel aanvankelijk alleen nog maar meer. Enkele Oost-Romeinse keizers, met name <a href="/wiki/Constantius_II" title="Constantius II">Constantius II</a> en <a href="/wiki/Flavius_Julius_Valens" title="Flavius Julius Valens">Valens</a> waren zelf arianen die het arianisme begunstigden. In die tijd werden arianen in het Oosten bevoordeeld en werden orthodoxe bisschoppen soms vervolgd en verbannen. Het arianisme bereikt ondertussen nog wel een aantal binnenstormende Germaanse volkeren, namelijk: de <a href="/wiki/Visigoten" title="Visigoten">Visigoten</a>, de <a href="/wiki/Ostrogoten" title="Ostrogoten">Ostrogoten</a>, de <a href="/wiki/Vandalen" title="Vandalen">Vandalen</a>, de <a href="/wiki/Bourgondi%C3%ABrs" title="Bourgondiërs">Bourgondiërs</a> en de <a href="/wiki/Longobarden" title="Longobarden">Longobarden</a>. Het duurt dan nog tot eind 7e eeuw voordat het arianisme helemaal uit Europa verdwenen is.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Minder bekend is dat op het concilie van Nicea in 325 ook een rangorde van <a href="/wiki/Patriarchaat_(kerk)" title="Patriarchaat (kerk)">patriarchaten</a> is vastgesteld, op basis van apostolische traditie. Het <a href="/wiki/Paus_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Paus (hoofdbetekenis)">patriarchaat van Rome</a> komt op de eerste plaats (de eerste bisschop zou <a href="/wiki/Petrus_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Petrus (hoofdbetekenis)">Petrus</a> zijn geweest), daarna volgen <a href="/wiki/Patriarchaat_Antiochi%C3%AB_(pre-Chalcedon)" title="Patriarchaat Antiochië (pre-Chalcedon)">Antiochië</a> (ook gesticht door Petrus) en <a href="/wiki/Grieks-orthodox_patriarchaat_van_Alexandri%C3%AB" title="Grieks-orthodox patriarchaat van Alexandrië">Alexandrië</a> (eerste bisschop <a href="/wiki/Johannes_Marcus" title="Johannes Marcus">Johannes Marcus</a>). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Geschiedschrijving_van_het_christendom">Geschiedschrijving van het christendom</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=12" title="Bewerk dit kopje: Geschiedschrijving van het christendom" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=12" title="De broncode bewerken van de sectie: Geschiedschrijving van het christendom"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Van cruciaal belang voor de geschiedschrijving van het christendom is het werk geweest van <a href="/wiki/Eusebius_van_Caesarea" title="Eusebius van Caesarea">Eusebius van Caesarea</a> (gestorven 339) die "Ekklèsiastikè Historia" schreef, waarin hij ook veel citaten opneemt uit geschriften die inmiddels voor ons verloren gegaan zijn. Een andere geschiedschrijver was <a href="/wiki/Hi%C3%ABronymus_van_Stridon" title="Hiëronymus van Stridon">Hiëronymus van Stridon</a> (gestorven 420) die in 392 "De Viris illustribus" (korte levensbeschrijvingen van 135 christenen uit de eerste eeuwen) schreef. Daarnaast is Hiëronymus bekend geworden van zijn nieuwe Latijnse Bijbelvertaling, tot stand gekomen tussen 382 en 405, de <a href="/wiki/Vulgaat" title="Vulgaat">Vulgaat</a>, waarbij voor de vertaling van het Oude Testament voor het eerst ook de Hebreeuwse grondtekst in aanmerking genomen wordt. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_liturgie">De liturgie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=13" title="Bewerk dit kopje: De liturgie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=13" title="De broncode bewerken van de sectie: De liturgie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Ambrosius_van_Milaan" title="Ambrosius van Milaan">Ambrosius van Milaan</a> (gestorven 397) is bekend geworden door het invoeren van psalmzang waarbij telkens een <a href="/wiki/Antifoon" title="Antifoon">antifoon</a> door het volk gezongen wordt. Blijkbaar was ergens eerder in de geschiedenis van het vroege christendom de volkszang helemaal verloren gegaan. </p><p>In de 4e eeuw worden, na <a href="/wiki/Pasen" title="Pasen">Pasen</a>, twee nieuwe christelijke feesten ingevoerd, zowel <a href="/wiki/Driekoningen" title="Driekoningen">Epifanie</a> waarin aanvankelijk ook het geboorteverhaal gevierd werd en de <a href="/wiki/Doopsel_van_Jezus" title="Doopsel van Jezus">Doop van de Heer</a>, alsook <a href="/wiki/Kerstmis_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Kerstmis (hoofdbetekenis)">Kerstmis</a>. Epifanie is ontstaan in het Oost-Romeinse rijk en heeft zich langzaam verspreid naar het westen, Kerstmis is in Rome of misschien in Noord-Afrika ontstaan en heeft zich langzaam verspreid naar het oosten. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Augustine_of_Hippo.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Augustine_of_Hippo.jpg/260px-Augustine_of_Hippo.jpg" decoding="async" width="260" height="350" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Augustine_of_Hippo.jpg/390px-Augustine_of_Hippo.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f4/Augustine_of_Hippo.jpg 2x" data-file-width="434" data-file-height="584" /></a><figcaption> Augustinus van Hippo</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ondergang_van_West-Romeinse_Rijk_en_Augustinus">Ondergang van West-Romeinse Rijk en Augustinus</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=14" title="Bewerk dit kopje: Ondergang van West-Romeinse Rijk en Augustinus" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=14" title="De broncode bewerken van de sectie: Ondergang van West-Romeinse Rijk en Augustinus"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De vijfde eeuw wordt beheerst door de ondergang van het <a href="/wiki/West-Romeinse_Rijk" title="West-Romeinse Rijk">West-Romeinse Rijk</a>. In <a href="/wiki/410" title="410">410</a> wordt Rome door de <a href="/wiki/Visigoten" title="Visigoten">Visigoten</a> onder <a href="/wiki/Alarik_I" title="Alarik I">Alarik I</a> ingenomen en geplunderd, in 455 nogmaals door de <a href="/wiki/Vandalen" title="Vandalen">Vandalen</a>. In <a href="/wiki/476" title="476">476</a> volgt de definitieve ondergang van het rijk. Naar aanleiding van de eerste val van Rome (410) schrijft <a href="/wiki/Augustinus_van_Hippo" title="Augustinus van Hippo">Augustinus van Hippo</a> (gestorven 430) zijn grote werk <i><a href="/wiki/De_Civitate_Dei" class="mw-redirect" title="De Civitate Dei">De Civitate Dei</a></i> - <i>Over de stad Gods</i>. Er werd namelijk door sommige Romeinen beweerd dat door het afvallen van de Romeinse godsdienst door de goden als straf de stad door de 'barbaren' geplunderd was; Augustinus wilde dit weerleggen met zijn boek. Hij drukt een onuitwisbare stempel op de christelijke kerk. <i>De Stad Gods</i> is zijn belangrijkste werk. Augustinus verdedigt er het christendom tegenover heidense beschuldigingen en geeft een visie op kerk en staat die eeuwenlang anderen heeft geïnspireerd. </p><p>Begin vijfde eeuw kwam het vraagstuk van de vrije wil ter sprake. De monnik <a href="/wiki/Pelagius_(monnik)" title="Pelagius (monnik)">Pelagius</a> ontkent de <a href="/wiki/Erfzonde" title="Erfzonde">erfzonde</a> en belijdt dat de mens op elk moment vrijelijk voor goed of slecht kan kiezen. <a href="/wiki/Augustinus_van_Hippo" title="Augustinus van Hippo">Augustinus</a> bestrijdt <a href="/wiki/Pelagius_(monnik)" title="Pelagius (monnik)">Pelagius</a> en benadrukt dat mensen van nature altijd tot het slechte neigen. Pelagius beschuldigt Augustinus daarop van <a href="/wiki/Maniche%C3%AFsme" title="Manicheïsme">manicheïsme</a> waarin te veel macht wordt toebedacht aan de 'boze'. Op het <a href="/wiki/Concilie_van_Carthago" title="Concilie van Carthago">Concilie van Carthago</a> (418) wordt de leer van Pelagius echter als <a href="/wiki/Ketterij" title="Ketterij">heresie</a> veroordeeld en wordt de leer van de erfzonde bevestigd. Opvallend is dat dit een puur westerse discussie blijft, in de oosterse kerken speelt Augustinus als theoloog nauwelijks een rol. </p><p>Terwijl West-Europa inclusief Groot-Brittannië in de 5e eeuw overspoeld wordt door niet-christelijke Germaanse volkeren, kan het Oost-Romeinse Rijk zich handhaven. Ook Ierland blijft ongemoeid, hier beleeft het christendom in de komende eeuwen relatief gezien juist een bloeitijd. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Christologie_en_nieuwe_oecumenische_concilies">Christologie en nieuwe oecumenische concilies</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=15" title="Bewerk dit kopje: Christologie en nieuwe oecumenische concilies" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=15" title="De broncode bewerken van de sectie: Christologie en nieuwe oecumenische concilies"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Later in de vijfde eeuw komt het vraagstuk rond de <a href="/wiki/Christologie" title="Christologie">christologie</a> op. De vraag is hoe de twee naturen, de goddelijke en de menselijke natuur van Christus, zich tot elkaar verhouden. Op het <a href="/wiki/Concilie_van_Efeze_(431)" title="Concilie van Efeze (431)">concilie van Efeze</a> in 431 en op het <a href="/wiki/Concilie_van_Chalcedon" title="Concilie van Chalcedon">concilie van Chalcedon</a> in 451 worden hierover grote uitspraken gedaan. Christus is één persoon, in wie de goddelijke en menselijke natuur - op een voor ons onbegrijpelijke wijze - verenigd. De uitspraken van Efeze worden niet geaccepteerd door de volgelingen van <a href="/wiki/Nestorius_van_Constantinopel" title="Nestorius van Constantinopel">Nestorius</a>, die meende dat Christus bestaat als twee personen, een menselijke en een goddelijke. Dit leidt tot de afscheiding van de <a href="/wiki/Assyrische_Kerk_van_het_Oosten" title="Assyrische Kerk van het Oosten">Assyrische Kerk van het Oosten</a>. </p><p>Als gevolg van het concilie van Chalcedon voltrekt zich een nieuw kerkelijke schisma omdat een deel van de oostelijke kerk de nieuwe dogma's over de dubbele natuur van Jezus weigeren te aanvaarden. Zij meenden dat Christus één persoon met één natuur is, namelijk een godmenselijke natuur (<a href="/wiki/Miafysitisme" title="Miafysitisme">miafysitisme</a>). Nestorianen en miafysieten kunnen in dit opzicht als elkaars tegenpolen worden gekenschetst. </p><p>De kerken met een miafysitische leer worden <a href="/wiki/Ori%C3%ABntaals-orthodoxe_kerken" title="Oriëntaals-orthodoxe kerken">oriëntaals-orthodoxe kerken</a> genoemd. Tot deze kerken behoren: de <a href="/wiki/Armeens-Apostolische_Kerk" title="Armeens-Apostolische Kerk">Armeens-Apostolische Kerk</a>, de <a href="/wiki/Syrisch-Orthodoxe_Kerk_van_Antiochi%C3%AB" title="Syrisch-Orthodoxe Kerk van Antiochië">Syrisch-Orthodoxe Kerk van Antiochië</a>, de <a href="/wiki/Koptisch-Orthodoxe_Kerk" title="Koptisch-Orthodoxe Kerk">Koptisch-Orthodoxe Kerk</a>, de <a href="/wiki/Ethiopisch-Orthodoxe_Kerk" class="mw-redirect" title="Ethiopisch-Orthodoxe Kerk">Ethiopisch-Orthodoxe Kerk</a>, de <a href="/wiki/Eritrees-Orthodoxe_Kerk" class="mw-redirect" title="Eritrees-Orthodoxe Kerk">Eritrees-Orthodoxe Kerk</a> en de <a href="/wiki/Malankaarse_Syrisch-Orthodoxe_Kerk" title="Malankaarse Syrisch-Orthodoxe Kerk">Malankaarse Syrisch-Orthodoxe Kerk</a> van India. </p><p>Het merendeel van de christenheid volgt de uitspraken van Chalcedon. Toch tekenen de verschillen tussen Oost en West zich langzamerhand af. Tijdens het concilie van Chalcedon wordt namelijk ook vastgesteld dat <a href="/wiki/Oecumenisch_patriarchaat_van_Constantinopel" title="Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel">Constantinopel</a> voortaan in rang het tweede patriarchaat na Rome zou worden, dus vóór Antiochië en Alexandrië. Protesten vanuit Rome hierover, mede gebaseerd op het gebrek aan apostolische traditie in Constantinopel, hebben geen effect. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Het_christendom_in_de_vroege_middeleeuwen_(circa_500-1000)"><span id="Het_christendom_in_de_vroege_middeleeuwen_.28circa_500-1000.29"></span>Het christendom in de vroege middeleeuwen (circa 500-1000)</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=16" title="Bewerk dit kopje: Het christendom in de vroege middeleeuwen (circa 500-1000)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=16" title="De broncode bewerken van de sectie: Het christendom in de vroege middeleeuwen (circa 500-1000)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Fra_Angelico_031.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Fra_Angelico_031.jpg/260px-Fra_Angelico_031.jpg" decoding="async" width="260" height="317" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Fra_Angelico_031.jpg/390px-Fra_Angelico_031.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Fra_Angelico_031.jpg/520px-Fra_Angelico_031.jpg 2x" data-file-width="2024" data-file-height="2468" /></a><figcaption>Benedictus van Nursia door Fra Angelico</figcaption></figure> <p>Tijdens de <a href="/wiki/Grote_Volksverhuizing" title="Grote Volksverhuizing">Grote Volksverhuizing</a> namen de veroveraars die zich binnen de grenzen van het voormalige Romeinse Rijk vestigden, onder meer de Bourgondiërs en Vandalen, het christendom over van de Romeinen, omdat ze graag toegang wilden tot de geavanceerde Romeinse beschaving en het christendom als een van de middelen daartoe zagen.<sup id="cite_ref-bejczy_p36_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-bejczy_p36-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Van belang is dat aan het begin van de zesde eeuw <a href="/wiki/Clovis_I" title="Clovis I">Clovis</a>, de heerser der <a href="/wiki/Frankische_Rijk" title="Frankische Rijk">Franken</a>, in Reims wordt gedoopt. Het Frankische Rijk sluit zich daarmee aan bij het christendom. Dat dit niet betekende dat de gehele bevolking direct bekeerd was, blijkt bijvoorbeeld uit de <a href="/wiki/Hagiografie" title="Hagiografie"><i>vita</i></a> die <a href="/wiki/Gregorius_van_Tours" title="Gregorius van Tours">Gregorius van Tours</a> schreef van <a href="/wiki/Nicetius_van_Trier" title="Nicetius van Trier">Nicetius van Trier</a>, waarin verhaald wordt van een man die per schip naar Italië reisde, als enige gelovige tussen de <i>pagani</i> (<a href="/wiki/Heiden_(geloof)" title="Heiden (geloof)">heidenen</a>). <a href="/wiki/Theuderik_I" title="Theuderik I">Theuderik I</a> heeft nog heidenen in hoge functies. </p><p>De Synode van Arausio (het <a href="/wiki/Tweede_Concilie_van_Orange" title="Tweede Concilie van Orange">Tweede Concilie van Orange</a>) veroordeelt in 529 het semi-pelagianisme en onderstreept de visie van <a href="/wiki/Augustinus_van_Hippo" title="Augustinus van Hippo">Augustinus</a> op de vrije wil en de genade. De mens is onbekwaam tot enig goed en kan zich tot de genade van God niet voorbereiden. </p><p><a href="/wiki/Benedictus_van_Nursia" title="Benedictus van Nursia">Benedictus van Nursia</a> (gestorven 543/547) sticht de <a href="/wiki/Abdij_van_Monte_Cassino" class="mw-redirect" title="Abdij van Monte Cassino">Abdij van Monte Cassino</a> en schreef voor zijn monniken een <a href="/wiki/Kloosterregel" title="Kloosterregel">kloosterregel</a>, de zeer invloedrijke <a href="/wiki/Regula_Benedicti" title="Regula Benedicti">Regula Benedicti</a>. Hieruit ontstaan de <a href="/wiki/Benedictijnen" title="Benedictijnen">Benedictijnen</a>. De kloosters worden in de komende eeuwen belangrijke plaatsen binnen het christendom. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Byzantijnse_dominantie">Byzantijnse dominantie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=17" title="Bewerk dit kopje: Byzantijnse dominantie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=17" title="De broncode bewerken van de sectie: Byzantijnse dominantie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook: <a href="/wiki/Byzantijnse_Rijk" title="Byzantijnse Rijk">Oost-Romeinse Rijk</a></i></div> <p>Tijdens de <a href="/wiki/Gotische_Oorlog_(535-554)" title="Gotische Oorlog (535-554)">Gotische Oorlog (535-554)</a> heroverde de Oost-Romeinse keizer <a href="/wiki/Justinianus_I" title="Justinianus I">Justinianus I</a> het huidige <a href="/wiki/Itali%C3%AB" title="Italië">Italië</a> en Noord-Afrika. Tot 752 zullen pausen alleen maar verkozen worden met de uitdrukkelijke instemming van de Oost-Romeinse keizer. Na de dood van <a href="/wiki/Justinianus_I" title="Justinianus I">Justinianus I</a> in 565 vallen de <a href="/wiki/Longobarden" title="Longobarden">Longobarden</a> Italië binnen maar blijft een klein deel, het <a href="/wiki/Exarchaat_Ravenna" title="Exarchaat Ravenna">exarchaat Ravenna</a>, inclusief de stad Rome, onder Oost-Romeinse controle. </p><p>De christelijke leer wordt verder vastgelegd tijdens het <a href="/wiki/Concilie_van_Constantinopel_II" title="Concilie van Constantinopel II">Concilie van Constantinopel II</a> (553). De patriarch van Rome dacht op dit concilie met concessies de miofysieten over te halen terug te keren in de kerk, enerzijds is dit niet gelukt, anderzijds kreeg hij grote ruzie met zijn eigen westerse achterban die vonden dat hij te veel concessies had gedaan. </p><p>In 589 gingen de Visigoten op eigen houtje over tot het katholicisme.<sup id="cite_ref-bejczy_p36_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-bejczy_p36-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p><a href="/wiki/Gregorius_de_Grote" class="mw-redirect" title="Gregorius de Grote">Gregorius de Grote</a> was als patriarch van Rome (van 590-604) dan al zo zelfbewust dat hij een nieuwe pauselijke titel gaat gebruiken "servus servorum Dei" (dienaar van de dienaren van God). Hij begon de westelijke kerk meer te centraliseren en hervormde de <a href="/wiki/Romeinse_ritus" title="Romeinse ritus">Romeinse ritus</a>. Gregorius zette zich actief in voor de kerstening van Engeland. </p><p>In Engeland en Ierland daarentegen bloeit de kerk vanwaaruit geregeld zendelingen worden gestuurd naar het vasteland van Europa om de daar aanwezige heidenen te bekeren. De Ier <a href="/wiki/Columbanus" title="Columbanus">Columbanus</a> trekt in 590 naar de <a href="/wiki/Vogezen_(bergketen)" class="mw-redirect" title="Vogezen (bergketen)">Vogezen</a>. Hij richtte de beroemde kloosters van <a href="/wiki/Abdij_van_Luxeuil" title="Abdij van Luxeuil">Luxeuil</a> en <a href="/wiki/Abdij_van_Bobbio" title="Abdij van Bobbio">Bobbio</a> op.<sup id="cite_ref-bejczy_p37_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-bejczy_p37-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Vanaf de zevende eeuw zorgden Engelse <a href="/wiki/Missionaris" title="Missionaris">missionarissen</a> voor de oprichting van <a href="/wiki/Bisdom" title="Bisdom">bisdommen</a> onder pauselijk toezicht.<sup id="cite_ref-bejczy_p37_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-bejczy_p37-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Dat de bekering langzaam gaat, blijkt wel uit de scènes en teksten op <i><a href="/wiki/Franks_Casket" title="Franks Casket">Franks Casket</a></i>, een uit walvisbot gesneden kistje uit de zevende eeuw met daarop heidense taferelen.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 25 mei 2018 een bronvermelding gewenst. Motivering: In hoeverre is dat representatief?">[bron?]</span></a></sup> In de <a href="/wiki/Lage_Landen" class="mw-redirect" title="Lage Landen">Lage Landen</a> verschijnen <a href="/wiki/Willibrord" title="Willibrord">Willibrord</a> en <a href="/wiki/Bonifatius_(heilige)" title="Bonifatius (heilige)">Bonifatius</a>. De Germaanse volkeren worden deels <a href="/wiki/Kerstening" title="Kerstening">bekeerd</a> tot het christelijke geloof. </p><p>De dominantie van Byzantium werd duidelijk onder keizer <a href="/wiki/Herakleios" title="Herakleios">Herakleios</a>. In 640 liet hij het <a href="/wiki/Lateraans_Paleis" title="Lateraans Paleis">Lateraans Paleis</a> plunderen en eiste dat de pausen zijn standpunt, de <i><a href="/w/index.php?title=Ecthesis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ecthesis (de pagina bestaat niet)">Ecthesis</a></i>, in verband met de Christologie, zouden uitdragen. De weigering van <a href="/wiki/Paus_Martinus_I" title="Paus Martinus I">Paus Martinus I</a> om dit te doen leidde tot zijn verbanning. De plooien werden glad gestreken met het <a href="/wiki/Concilie_van_Constantinopel_III" title="Concilie van Constantinopel III">Concilie van Constantinopel III</a> (680-681). De relatie met volgende Byzantijnse keizers verliep steeds stroef. </p><p>Keizer <a href="/wiki/Leo_III_van_Byzantium" title="Leo III van Byzantium">Leo III</a>, die Byzantium te nauwer nood van de ondergang hielp, had een groot gebrek aan geld. Hij werd beïnvloed door de Oosterse religies en hun kijk op <a href="/wiki/Iconenverering" title="Iconenverering">beeldenverering</a>. Rond 730 begon het <a href="/wiki/Iconoclasme" title="Iconoclasme">Iconoclasme</a>. Toen paus <a href="/wiki/Paus_Gregorius_II" title="Paus Gregorius II">Gregorius II</a> weigerde keizer Leo III financieel te steunen, noch zijn ideeëngoed wilde volgen, werden er moordplannen opgesteld. Dit dreef Gregorius in de armen van de <a href="/wiki/Longobarden" title="Longobarden">Longobarden</a>. Leo III confisqueerde de pauselijke bezittingen in <a href="/wiki/Sicili%C3%AB" title="Sicilië">Sicilië</a>, Zuid-Italië en <a href="/wiki/Illyri%C3%AB" title="Illyrië">Illyrië</a> en bracht dit in 740 ook kerkelijk onder jurisdictie van de <a href="/wiki/Patriarch" title="Patriarch">patriarch</a> van <a href="/wiki/Constantinopel" title="Constantinopel">Constantinopel</a>. De standpunten van de Griekse kerkvader <a href="/wiki/Johannes_Damascenus" title="Johannes Damascenus">Johannes Damascenus</a>, onder bescherming van de <a href="/wiki/Kalief" title="Kalief">kalief</a> van Damascus, zijn hierover het vermelden waard. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Opkomst_van_de_islam">Opkomst van de islam</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=18" title="Bewerk dit kopje: Opkomst van de islam" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=18" title="De broncode bewerken van de sectie: Opkomst van de islam"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Siyer-i_Nebi_151b.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Siyer-i_Nebi_151b.jpg/260px-Siyer-i_Nebi_151b.jpg" decoding="async" width="260" height="387" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Siyer-i_Nebi_151b.jpg/390px-Siyer-i_Nebi_151b.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Siyer-i_Nebi_151b.jpg/520px-Siyer-i_Nebi_151b.jpg 2x" data-file-width="744" data-file-height="1108" /></a><figcaption>Mohammed bij de Ka'aba</figcaption></figure> <p>Belangrijk is de opkomst van de <a href="/wiki/Islam_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Islam (hoofdbetekenis)">islam</a> in Arabië. Deze religie is gebaseerd op de openbaring van de <a href="/wiki/Koran" title="Koran">Koran</a> aan de profeet <a href="/wiki/Mohammed" title="Mohammed">Mohammed</a> (570-632). De <a href="/wiki/Islamitische_veroveringen" title="Islamitische veroveringen">islamitische veroveringen</a> vingen begin van de zevende eeuw aan. Begin de achtste eeuw hadden de moslims van <a href="/wiki/Arabi%C3%AB" class="mw-redirect" title="Arabië">Arabië</a>, de <a href="/wiki/Levant" title="Levant">Levant</a>, Egypte, <a href="/wiki/Islamitische_verovering_van_de_Maghreb" title="Islamitische verovering van de Maghreb">Maghreb</a> en <a href="/wiki/Islamitische_verovering_van_het_Iberisch_Schiereiland" title="Islamitische verovering van het Iberisch Schiereiland">Iberië</a> veroverd. Grote gebieden gaan verloren voor het Oost-Romeinse Rijk en de aanvankelijk christelijke bevolking in deze gebieden gaat grotendeels geleidelijk, al of niet onder dwang, over tot de islam. </p><p>Ze zetten hun <a href="/wiki/Omajjaden-invasie_van_Galli%C3%AB" title="Omajjaden-invasie van Gallië">veroveringen verder in de zuidelijke helft van Frankrijk</a>. Onder leiding van de Frankische vorst <a href="/wiki/Karel_Martel" title="Karel Martel">Karel Martel</a> werd in 732 die opmars definitief gestuit in de <a href="/wiki/Slag_bij_Poitiers_(732)" title="Slag bij Poitiers (732)">Slag bij Poitiers</a>. Toch blijft nog eeuwenlang het Iberische schiereiland grotendeels onder bestuur van de <a href="/wiki/Moslims" class="mw-redirect" title="Moslims">moslims</a>. De overwinning van Karel Martel droeg bij aan de vestiging van de <a href="/wiki/Karolingische_dynastie" class="mw-redirect" title="Karolingische dynastie">Karolingische dynastie</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Karolingen">Karolingen</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=19" title="Bewerk dit kopje: Karolingen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=19" title="De broncode bewerken van de sectie: Karolingen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In 751 viel het <a href="/wiki/Exarchaat_Ravenna" title="Exarchaat Ravenna">exarchaat Ravenna</a> in de handen van de Longobarden. <a href="/wiki/Paus_Stefanus_II_(III)" title="Paus Stefanus II (III)">Paus Stefanus II (III)</a> werd in 752 verkozen tot paus, dit gebeurde voor het eerst sinds twee eeuwen zonder de instemming van de Byzantijnse keizer. In plaats daarvan wendde Stefanus zich voor een bondgenootschap tot de Frankische koning <a href="/wiki/Pepijn_de_Korte" title="Pepijn de Korte">Pepijn de Korte</a>, de zoon van Karel Martel. Deze veroverde een gebied rondom Rome op de Longobarden en schonk dit aan de paus, dit zou later uitgroeien tot de <a href="/wiki/Kerkelijke_Staat" title="Kerkelijke Staat">Kerkelijke Staat</a>. </p><p><a href="/wiki/Bonifatius_(heilige)" title="Bonifatius (heilige)">Bonifatius</a>, de apostel der Saksen, wordt in 754 bij Dokkum gedood na meermaals de lokale heiligdommen te hebben geschonden. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg/260px-Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg" decoding="async" width="260" height="194" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg/390px-Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg/520px-Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg 2x" data-file-width="556" data-file-height="414" /></a><figcaption>Karel de Grote en <a href="/wiki/Paus_Adrianus_I" title="Paus Adrianus I">paus Adrianus I</a>, voorganger van <a href="/wiki/Paus_Leo_III" title="Paus Leo III">paus Leo III</a></figcaption></figure> <p>Het einde van de achtste eeuw werd staatkundig beheerst door de figuur van <a href="/wiki/Karel_de_Grote_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Karel de Grote (hoofdbetekenis)">Karel de Grote</a> (768-814), zoon van Pepijn de Korte. Hij speelde ook in godsdienstig opzicht een grote rol. Nadat hij door de paus te hulp geroepen werd, veroverde hij in 774 het gehele <a href="/wiki/Longobardische_Rijk" title="Longobardische Rijk">Longobardische Rijk</a> en stichtte daar het <a href="/wiki/Koninkrijk_Itali%C3%AB_(middeleeuwen)" class="mw-redirect" title="Koninkrijk Italië (middeleeuwen)">koninkrijk Italië</a>. Karel voerde ook oorlog tegen de islamitische <a href="/wiki/Moren" title="Moren">Moren</a>, waarbij hij gebruikmaakte van hun onderlinge verdeeldheid en een <a href="/wiki/Spaanse_Mark" title="Spaanse Mark">Spaanse Mark</a> ten zuiden van de Pyreneeën vestigde als bufferzone. Hij bekeerde in het oosten de <a href="/wiki/Saksen_(volk)" title="Saksen (volk)">Saksen</a> met 'tongen van ijzer', oftewel met het zwaard, tijdens de dertig jaar durende <a href="/wiki/Saksenoorlogen" title="Saksenoorlogen">Saksenoorlogen</a>. </p><p>In 787 namen de westerse en oosterse kerk een gezamenlijk standpunt in over het <a href="/wiki/Iconoclasme" title="Iconoclasme">iconoclasme</a>, tijdens het <a href="/wiki/Concilie_van_Nicea_II" class="mw-redirect" title="Concilie van Nicea II">tweede concilie van Nicea</a>. Dat Karel de Grote niet met zich liet sollen, bleek met zijn reactie, de <a href="/wiki/Libri_Carolini" title="Libri Carolini">Libri Carolini</a>. Een combinatie van factoren, de situatie in Byzantium en de situatie in Rome leidden ertoe dat op kerstdag van het jaar <a href="/wiki/800" title="800">800</a> <a href="/wiki/Paus_Leo_III" title="Paus Leo III">paus Leo III</a>, Karel kroonde tot keizer van het 'Romeinse Rijk', waarmee hij feitelijk een concurrent creëerde voor de (Oost-)Romeinse keizer in Constantinopel. In navolging hiervan werd het Duitse rijk later ook aangeduid als het <a href="/wiki/Heilige_Roomse_Rijk" title="Heilige Roomse Rijk">Heilige Roomse Rijk</a>. Karel steunde de paus in diens machtsstrijd tegen de Romeinse adel en in diens eigen strijd ter zee tegen de islamitische <a href="/wiki/Saracenen" title="Saracenen">Saracenen</a>. </p><p>Het hof van Karel speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de theologie (hoftheoloog <a href="/wiki/Alcuinus" title="Alcuinus">Alcuinus</a>), het onderwijs en de kunsten. De kloosterscholen waren centra van <a href="/wiki/Beschaving" title="Beschaving">beschaving</a> en <a href="/wiki/Cultuur" title="Cultuur">cultuur</a>. In de kloosters werd aan Bijbelstudie gedaan en aan studie van de <a href="/wiki/Zeven_vrije_kunsten" title="Zeven vrije kunsten">zeven vrije kunsten</a>. De <a href="/wiki/Christelijk_kloosterwezen" class="mw-redirect" title="Christelijk kloosterwezen">monniken</a> en de <a href="/wiki/Klooster_(gebouw)" title="Klooster (gebouw)">kloosters</a> speelden een belangrijke rol bij de instandhouding en de verspreiding van het christelijke geloof. Latijn was, althans in geschrift, de voertaal aan het hof en in de Kerk. Vanaf deze tijd worden kerken in steen gebouwd. Vooral in de bouwkunst komt er een eigen <a href="/wiki/Karolingische_bouwkunst" title="Karolingische bouwkunst">Karolingische bouwkunst</a>. In <a href="/wiki/Aken_(stad)" title="Aken (stad)">Aken</a> laat Karel de Grote de <a href="/wiki/Dom_van_Aken" title="Dom van Aken">Paltskapel</a> bouwen. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_kerk_in_de_9e_en_10e_eeuw">De kerk in de 9e en 10e eeuw</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=20" title="Bewerk dit kopje: De kerk in de 9e en 10e eeuw" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=20" title="De broncode bewerken van de sectie: De kerk in de 9e en 10e eeuw"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De spanningen tussen het oosten en het westen lopen in de 9e eeuw verder op. In de oosterse kerk laait de beeldenstrijd tussen 813 en 843 opnieuw op. De kerk in het oosten verwerpt het in het westen gebruikelijke vasten op zaterdag en het verplichte priester<a href="/wiki/Celibaat" title="Celibaat">celibaat</a>.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 30 april 2014 een bronvermelding gewenst. Motivering: Waren dit speciaal in de 9e eeuw een strijdpunten?">[bron?]</span></a></sup> </p><p>In de negende eeuw (omstreeks 850) duiken de zogenoemde <a href="/wiki/Pseudo-isidorische_decretalen" title="Pseudo-isidorische decretalen">pseudo-isidorische decretalen</a> op. Deze <a href="/wiki/Decretalen" class="mw-redirect" title="Decretalen">decretalen</a> stellen dat de macht van de priester gaat boven de macht van de vorst. De macht van de priester culmineert uiteindelijk in de macht van de <a href="/wiki/Paus_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Paus (hoofdbetekenis)">paus</a>. De paus staat dus boven de vorst. De decretalen stonden op naam van bisschop <a href="/wiki/Isidorus_van_Sevilla" title="Isidorus van Sevilla">Isidorus van Sevilla</a> (circa 600), die encyclopedisch de wetenschap van de oudheid had samengevat. Voor een deel waren deze decretalen echt, andere stukken waren afkomstig uit de buurt van Reims en waren tegen aartsbisschop <a href="/wiki/Hincmar_van_Reims" title="Hincmar van Reims">Hincmar van Reims</a> en de Frankische koning gericht. Vooral de krachtige <a href="/wiki/Paus_Nicolaas_I" title="Paus Nicolaas I">paus Nicolaas I</a> (858-867) heeft handig gebruikgemaakt van deze decretalen<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 18 april 2018 een bronvermelding gewenst.">[bron?]</span></a></sup>, onder meer tegen Hincmar van Reims, <a href="/wiki/Lotharius_II" title="Lotharius II">Lotharius II</a> en <a href="/wiki/Photius_I" title="Photius I">Photius I</a> van Constantinopel. </p><p>Er ontstaat strijd over de leer rond de <a href="/wiki/Eucharistie" title="Eucharistie">eucharistie</a>. <a href="/wiki/Radbertus_Paschasius" class="mw-redirect" title="Radbertus Paschasius">Radbertus Paschasius</a> stelt dat brood en wijn wezenlijk veranderen in het lichaam van Christus. Deze gedachte wordt later in de rooms-katholieke kerk aanvaard als de <a href="/wiki/Transsubstantiatie" title="Transsubstantiatie">transsubstantiatieleer</a>. Tegenover Radbertus Paschasius staat de monnik <a href="/wiki/Ratramnus_van_Corbie" title="Ratramnus van Corbie">Ratramnus van Corbie</a> (850). Ratramnus dacht bij de eucharistie aan Christus' mystiek lichaam dat iets anders is dan zijn historische lichaam en dat op geestelijke wijze wordt ontvangen. In deze eeuw verbreidt <a href="/wiki/Johannes_Scotus" title="Johannes Scotus">Johannes Scotus Eriugena</a> een neoplatonische mystiek. </p><p>Ook komt er discussie over de leer van de <a href="/wiki/Predestinatie" title="Predestinatie">predestinatie</a>. <a href="/wiki/Godschalk_van_Orbais" title="Godschalk van Orbais">Godschalk van Orbais</a>, een monnik, formuleert de leer van de dubbele predestinatie, hetgeen verworpen wordt. </p><p>In het oosten van het Oost-Romeinse rijk en in Armenië florereert de <a href="/wiki/Dualisme_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Dualisme (hoofdbetekenis)">dualistische</a> beweging van de <a href="/wiki/Paulicianen" title="Paulicianen">paulicianen</a> vooral in de 8e en 9e eeuw. Van 844 tot 871 hebben ze zelfs een zelfstandige staat in het oosten van Klein-Azië. Nadat hier een einde aan komt vinden veel paulicianen onderdak in het islamitische <a href="/wiki/Syri%C3%AB" title="Syrië">Syrië</a>. In 970 worden een groot aantal paulicianen door de Oost-Romeinse keizer getransporteerd naar <a href="/wiki/Bulgarije" title="Bulgarije">Bulgarije</a>. Ze zouden daar een buffer vormen tegen de aanvallen van de Bulgaren en in ruil daarvoor godsdienstvrijheid krijgen. Van hieruit verspreiden de paulicianen zich als <a href="/wiki/Bogomielen" title="Bogomielen">bogomielen</a> over Europa. </p><p>Vanaf 862 proberen de broers <a href="/wiki/Cyrillus_en_Methodius" title="Cyrillus en Methodius">Cyrillus en Methodius</a>, afkomstig uit de oosterse kerk, de <a href="/wiki/Liturgie" title="Liturgie">liturgie</a> in de Slavische volkstaal te introduceren in het <a href="/wiki/Groot-Moravische_Rijk" title="Groot-Moravische Rijk">Groot-Moravische Rijk</a> (ongeveer het huidige <a href="/wiki/Tsjechi%C3%AB" title="Tsjechië">Tsjechië</a>, <a href="/wiki/Slowakije" title="Slowakije">Slowakije</a> en <a href="/wiki/Hongarije" title="Hongarije">Hongarije</a>) terwijl in dit gebied al eerder door westerse zendelingen de Latijnse liturgie was geïntroduceerd. Dit leidde vanzelfsprekend tot conflicten, waarbij de Latijnse liturgie het uiteindelijk wint. In deze tijd worden vanuit de oosterse kerk de <a href="/wiki/Servi%C3%ABrs" title="Serviërs">Serviërs</a> en <a href="/wiki/Bulgaren" title="Bulgaren">Bulgaren</a> tot het christendom gebracht en na de dood van Cyrillus en Methodius (869 resp. 885) wordt de Slavische liturgie door hun leerlingen wel succesvol geïntroduceerd onder de Serviërs en Bulgaren. Veel later, in 988, bekeert ook het <a href="/wiki/Kievse_Rijk" title="Kievse Rijk">Rijk van Kiev</a> (Rusland) zich tot het oostelijke christendom, eveneens met gebruikmaking van de Slavische liturgie. </p><p>De kerk breidt zich in deze periode verder uit naar de noordelijke delen van West-Europa. De kerstening van Denemarken en Zweden mislukt echter. Integendeel de <a href="/wiki/Vikingen" title="Vikingen">Vikingen</a> plunderden West-Europa. </p><p><a href="/wiki/Paus_Johannes_VIII" title="Paus Johannes VIII">Paus Johannes VIII</a> (872-882) was de laatste belangrijke paus vóór de '<a href="/wiki/Ijzeren_eeuw" class="mw-redirect" title="Ijzeren eeuw">ijzeren eeuw</a>'. Op kerkelijk terrein volgden in tachtig jaar tijd maar liefst 24 pausen elkaar op. Na de dood van <a href="/wiki/Karel_de_Dikke" class="mw-redirect" title="Karel de Dikke">Karel de Dikke</a> viel de Kerkelijke Staat, zoals de rest van het <a href="/wiki/Karolingische_Rijk" title="Karolingische Rijk">Karolingische Rijk</a>, in handen van plaatselijke heersers. De <a href="/wiki/Graven_van_Tusculum" title="Graven van Tusculum">graven van Tusculum</a> zullen gedurende <a href="/wiki/Saeculum_obscurum" title="Saeculum obscurum">zestig jaar</a> de Paus aanduiden, beginnende met <a href="/wiki/Paus_Sergius_III" title="Paus Sergius III">Paus Sergius III</a> tot en met <a href="/wiki/Paus_Johannes_XII" title="Paus Johannes XII">Paus Johannes XII</a>. Paus Johannes XII, die op 17-jarige leeftijd paus werd, leidde een zeer zedeloos leven. <a href="/wiki/Simonie" title="Simonie">Simonie</a> en schending van het <a href="/wiki/Celibaat" title="Celibaat">celibaat</a> door priesters kwamen beide veelvuldig voor, hoewel dat officieel verboden was. </p><p>Aan de duistere eeuw kwam een einde toen <a href="/wiki/Otto_de_Grote" class="mw-redirect" title="Otto de Grote">Otto de Grote</a>, <a href="/wiki/Berengarius_II" title="Berengarius II">Berengarius II</a> koning van Italië afzette. Otto liet zich op <a href="/wiki/2_februari" title="2 februari">2 februari</a> 962 tot keizer kronen en tekende enkele dagen later met <a href="/wiki/Paus_Johannes_XII" title="Paus Johannes XII">Paus Johannes XII</a> het <i>Diploma <a href="/wiki/Ottonianum" title="Ottonianum">Ottonianum</a></i>, de toezegging en bescherming van de <a href="/wiki/Kerkelijke_Staat" title="Kerkelijke Staat">Kerkelijke Staat</a>, maar vanaf nu moest de paus beëdigd worden door de keizer. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Cluny-Abtei-Ostfluegel-mtob.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Cluny-Abtei-Ostfluegel-mtob.jpg/260px-Cluny-Abtei-Ostfluegel-mtob.jpg" decoding="async" width="260" height="299" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Cluny-Abtei-Ostfluegel-mtob.jpg/390px-Cluny-Abtei-Ostfluegel-mtob.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Cluny-Abtei-Ostfluegel-mtob.jpg/520px-Cluny-Abtei-Ostfluegel-mtob.jpg 2x" data-file-width="670" data-file-height="770" /></a><figcaption>Abdij van Cluny</figcaption></figure> <p>In deze eeuw ontstaat vanuit de kloosters hervorming en opleving. In <a href="/wiki/Cluny_(Frankrijk)" title="Cluny (Frankrijk)">Cluny</a> ten noorden van <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> sticht <a href="/wiki/Abt_(abdij)" title="Abt (abdij)">abt</a> <a href="/wiki/Berno_van_Cluny" title="Berno van Cluny">Berno van Cluny</a> in 910 de orde van de <a href="/wiki/Orde_van_Cluny" title="Orde van Cluny">Cluniacenzers</a>. Doel is de hervorming van het vervallen kloosterleven. De tweede abt van Cluny, <a href="/wiki/Odo_van_Cluny" title="Odo van Cluny">Odo</a> (abt van 927-941), verscherpt de orderegels. Het klooster wordt zeer bekend en de congregatie breidt zich uit. Spoedig telde ze 2000 <a href="/wiki/Klooster_(gebouw)" title="Klooster (gebouw)">kloosters</a>. De grote <a href="/wiki/Paus_Gregorius_VII" title="Paus Gregorius VII">paus Gregorius VII</a> (1073-1085) is uit de orde van Cluny voortgekomen. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Het_westerse_christendom_in_de_hoge_en_late_middeleeuwen_(circa_1000-1515)"><span id="Het_westerse_christendom_in_de_hoge_en_late_middeleeuwen_.28circa_1000-1515.29"></span>Het westerse christendom in de hoge en late middeleeuwen (circa 1000-1515)</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=21" title="Bewerk dit kopje: Het westerse christendom in de hoge en late middeleeuwen (circa 1000-1515)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=21" title="De broncode bewerken van de sectie: Het westerse christendom in de hoge en late middeleeuwen (circa 1000-1515)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In <a href="/wiki/1014" title="1014">1014</a> voegt paus Benedictus VIII het <a href="/wiki/Filioque" title="Filioque">filioque</a> officieel toe aan de <a href="/wiki/Geloofsbelijdenis_van_Nicea" class="mw-redirect" title="Geloofsbelijdenis van Nicea">geloofsbelijdenis van Nicea</a>. De oosterse kerk kan zich er niet mee eens verklaren en stelt dat het Westen het credo wijzigde zonder de toestemming van een oecumenisch concilie. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Oosters_schisma">Oosters schisma</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=22" title="Bewerk dit kopje: Oosters schisma" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=22" title="De broncode bewerken van de sectie: Oosters schisma"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In <a href="/wiki/1054" title="1054">1054</a> voltrekt zich het <a href="/wiki/Oosters_Schisma" title="Oosters Schisma">grote schisma</a> tussen de oosterse en de westerse kerk. De directe aanleiding daartoe waren de geschillen over enerzijds de pauselijke autoriteit en anderzijds de "<a href="/wiki/Filioque" title="Filioque">filioque</a>-doctrine". Andere minder belangrijke discussiepunten waren onenigheid over de <a href="/wiki/Liturgie" title="Liturgie">liturgie</a> en conflicterende claims over de <a href="/wiki/Jurisdictie" title="Jurisdictie">jurisdictie</a> binnen de christenheid. Deze conflictsituatie leidde tot een reeks wederzijdse <a href="/wiki/Excommunicatie" title="Excommunicatie">excommunicaties</a> door de vertegenwoordigers van <a href="/wiki/Paus_Leo_IX" title="Paus Leo IX">paus Leo IX</a> en de patriarch van Constantinopel <a href="/wiki/Michael_Caerularius" class="mw-redirect" title="Michael Caerularius">Michaëlis Caerularius</a>. Dit feit kreeg een sterke symboolbetekenis in het scheidingsproces van de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a> en de <a href="/wiki/Oosters-orthodoxe_kerken" title="Oosters-orthodoxe kerken">oosters-orthodoxe kerken</a>. Overigens puur formeel zou het jaartal van scheiding misschien eerder in 1014 of in 1123 gelegd kunnen worden. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Reconquista">Reconquista</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=23" title="Bewerk dit kopje: Reconquista" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=23" title="De broncode bewerken van de sectie: Reconquista"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In 1063 begint op het Iberische schiereiland de <a href="/wiki/Reconquista_(Spanje)" class="mw-redirect" title="Reconquista (Spanje)">Reconquista</a>, de terugverovering van het land dat in de 8e eeuw door de islamieten was veroverd. Deze strijd zou met tussenpozen doorgaan tot 1492. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Investituurstrijd">Investituurstrijd</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=24" title="Bewerk dit kopje: Investituurstrijd" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=24" title="De broncode bewerken van de sectie: Investituurstrijd"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Gregor7_g.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Gregor7_g.jpg/120px-Gregor7_g.jpg" decoding="async" width="120" height="144" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Gregor7_g.jpg/180px-Gregor7_g.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/24/Gregor7_g.jpg 2x" data-file-width="209" data-file-height="250" /></a><figcaption>Paus Gregorius VII</figcaption></figure> <p>De elfde eeuw wordt ook beheerst door de <a href="/wiki/Investituurstrijd" title="Investituurstrijd">investituurstrijd</a>. <a href="/wiki/Keizer_Hendrik_III" title="Keizer Hendrik III">Keizer Hendrik III</a> (1039-1056) is een krachtige hervormer uit het Frankische huis. Het pausdom en de kerk staan circa tien jaren onder zijn invloed. Hij benoemt een aantal pausen. Hij zet ze ook af. In 1059 komt er een kentering. <a href="/wiki/Paus_Nicolaas_II" title="Paus Nicolaas II">Paus Nicolaas II</a> vaardigt de <a href="/wiki/Bul_(document)" title="Bul (document)">pauselijke bul</a>, <i><a href="/wiki/In_nomine_Domini" title="In nomine Domini">In nomine Domini</a></i> uit, die de modaliteiten van de verkiezing van een nieuwe paus bepaalt. Het conclaaf van kardinalen kiest uit zijn midden een paus. In april 1073 wordt <a href="/wiki/Paus_Gregorius_VII" title="Paus Gregorius VII">Gregorius VII</a> de nieuwe paus. Hij is een krachtige figuur en verbiedt de lekeninvestituur, waardoor hij in botsing komt met <a href="/wiki/Keizer_Hendrik_IV" title="Keizer Hendrik IV">Hendrik IV</a>. Gregorius <a href="/wiki/Excommunicatie" title="Excommunicatie">excommuniceert</a> hem in 1076. Deze gaat naar <a href="/wiki/Canossa" title="Canossa">Canossa</a> en verkrijgt op 25-27 januari 1077 van Gregorius <a href="/wiki/Absolutie" title="Absolutie">absolutie</a>. </p><p>In deze periode ontwikkelt de kerk instrumenten om te straffen. Zij stelt drie mogelijke straffen in: </p> <ul><li>het <a href="/wiki/Interdict" title="Interdict">interdict</a></li> <li>de excommunicatie of grote ban (<i>excommunicatio maior</i>)</li> <li>de <a href="/w/index.php?title=Kleine_ban&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kleine ban (de pagina bestaat niet)">kleine ban</a> (<i>excommunicatio minor</i>)</li></ul> <p>In de <a href="/wiki/11e_eeuw" title="11e eeuw">11e eeuw</a> worden verscheidene <a href="/wiki/Kathedraal" title="Kathedraal">kathedralen</a> en kerken gebouwd, onder meer de dom in <a href="/wiki/Spiers" class="mw-redirect" title="Spiers">Spiers</a>, <a href="/wiki/Mainz" title="Mainz">Mainz</a> en in <a href="/wiki/Worms_(stad)" title="Worms (stad)">Worms</a>. De <a href="/wiki/Grote_of_Lebu%C3%AFnuskerk" class="mw-redirect" title="Grote of Lebuïnuskerk">Lebuïnuskerk</a> in <a href="/wiki/Deventer" title="Deventer">Deventer</a> en de <a href="/wiki/Sint-Servaasbasiliek_(Maastricht)" title="Sint-Servaasbasiliek (Maastricht)">Sint-Servaaskerk</a> in <a href="/wiki/Maastricht" title="Maastricht">Maastricht</a> dateren uit deze periode. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kloosterordes">Kloosterordes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=25" title="Bewerk dit kopje: Kloosterordes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=25" title="De broncode bewerken van de sectie: Kloosterordes"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De machtsontplooiing van de <a href="/wiki/Abdij_van_Cluny" title="Abdij van Cluny">abdij van Cluny</a> leidde tot nieuwe <a href="/wiki/Kloosterorde" title="Kloosterorde">kloosterordes</a>. In de sober ingerichte kloosters heerste stilte. De kloosters waren veelal gevestigd in onherbergzame streken, zodat de monniken zich met zwaar handwerk moesten bezighouden om te kunnen overleven. Onder de impuls van <a href="/wiki/Robert_van_Molesme" title="Robert van Molesme">Robert van Molesme</a> werden de <a href="/wiki/Cisterci%C3%ABnzers" title="Cisterciënzers">cisterciënzers</a>- en de <a href="/wiki/Kartuizers" title="Kartuizers">kartuizersorden</a> opgericht. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Scholastiek">Scholastiek</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=26" title="Bewerk dit kopje: Scholastiek" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=26" title="De broncode bewerken van de sectie: Scholastiek"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De hoge middeleeuwen was de bloeitijd van de <a href="/wiki/Scholastiek" title="Scholastiek">scholastiek</a>, waarmee de <a href="/wiki/Middeleeuwse_filosofie" title="Middeleeuwse filosofie">middeleeuwse filosofie</a> wordt bedoeld die ten doel had om God vinden door middel van de <a href="/wiki/Logica" title="Logica">logica</a>. De scholastiek werd <a href="/wiki/Inspiratiebron" title="Inspiratiebron">geïnspireerd</a> op de <a href="/wiki/Antieke_filosofie" title="Antieke filosofie">antieke filosofie</a>, met name door <a href="/wiki/Aristoteles" title="Aristoteles">Aristoteles</a> en het <a href="/wiki/Neoplatonisme" title="Neoplatonisme">neoplatonisme</a>. Enkele belangrijke scholistici zijn: </p> <ul><li><a href="/wiki/Anselmus_van_Canterbury" title="Anselmus van Canterbury">Anselmus van Canterbury</a> (1033–1109) ligt aan de basis van de <a href="/wiki/Verzoeningsleer" title="Verzoeningsleer">verzoeningsleer</a>: de menselijke schuld is te groot dat één mens er de boete voor zou kunnen dragen; de schuld werd daarom gedragen door Christus, die de relatie tussen God en mens herstelt.</li> <li><a href="/wiki/Petrus_Abaelardus" title="Petrus Abaelardus">Petrus Abaelardus</a> (1079–1142) met zijn belangrijkste werk "Sic et Non" ("Ja en Nee"): hierin wekt hij de indruk dat hij allerlei schijnbare tegenstrijdigheden in geloofsstellingen allebei waar vond en dat niets voor hem vast stond. Dit was in strijd met de heersende <a href="/wiki/Idee_(filosofie)" title="Idee (filosofie)">ideeën</a> van die tijd en hij werd dan ook veroordeeld.</li> <li><a href="/wiki/Thomas_van_Aquino" title="Thomas van Aquino">Thomas van Aquino</a> (1225-1274) schreef onder meer "Summa contra gentiles" ("Tegen de heidenen") en "Summa Theologiae". Dit laatste wordt wel beschouwd als het grootste theologische werk van de middeleeuwen. Het bevat een rationele onderbouwing van alle christelijke theologische stellingen van die tijd.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kruistochten">Kruistochten</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=27" title="Bewerk dit kopje: Kruistochten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=27" title="De broncode bewerken van de sectie: Kruistochten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Kruistocht" title="Kruistocht">Kruistocht</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>In 1071 versloegen de <a href="/wiki/Seltsjoeken" title="Seltsjoeken">Seltsjoeken</a> onder leiding van <a href="/wiki/Alp_Arslan" title="Alp Arslan">Alp Arslan</a> het Byzantijnse leger bij <a href="/wiki/Slag_bij_Manzikert" title="Slag bij Manzikert">Manzikert</a>. In 1074 plande <a href="/wiki/Paus_Gregorius_VII" title="Paus Gregorius VII">paus Gregorius VII</a> een oorlog tegen de ‘ongelovigen’, met als tweede doel de hereniging van de westerse en de oosterse Kerk. Door de investituurstrijd werd dit plan naar de achtergrond verdrongen. In 1078 veroverden de Seltsjoeken <a href="/wiki/Jeruzalem_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Jeruzalem (hoofdbetekenis)">Jeruzalem</a>. </p><p>Tijdens de <a href="/wiki/Synode_van_Piacenza" title="Synode van Piacenza">Synode van Piacenza</a> (1095) probeerde <a href="/wiki/Paus_Urbanus_II" title="Paus Urbanus II">Paus Urbanus II</a> (1088-99) de patstelling, de strijd tussen kerk en staat, te ontwarren. Op die synode waren er afgezanten van keizer <a href="/wiki/Alexius_I_van_Byzantium" class="mw-redirect" title="Alexius I van Byzantium">Alexius I van Byzantium</a> aanwezig en die vroegen militaire hulp om de Turken uit <a href="/wiki/Anatoli%C3%AB" title="Anatolië">Anatolië</a> te verdrijven. Wat volgde, was de <a href="/wiki/Synode_van_Clermont" title="Synode van Clermont">Synode van Clermont</a>, waar Urbanus, voor een grote massa mensen, een oproep deed voor de <a href="/wiki/Eerste_Kruistocht" title="Eerste Kruistocht">Eerste Kruistocht</a>. De aanwezigen reageerden enthousiast. Tijdens de Eerste Kruistocht veroverden de <a href="/wiki/Kruisvaarder" class="mw-redirect" title="Kruisvaarder">kruisvaarders</a> in <a href="/wiki/1099" title="1099">1099</a> <a href="/wiki/Jeruzalem_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Jeruzalem (hoofdbetekenis)">Jeruzalem</a> onder leiding van <a href="/wiki/Godfried_van_Bouillon" title="Godfried van Bouillon">Godfried van Bouillon</a>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Bernhard_von_Clairvaux_(Initiale-B).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c8/Bernhard_von_Clairvaux_%28Initiale-B%29.jpg" decoding="async" width="208" height="250" class="mw-file-element" data-file-width="208" data-file-height="250" /></a><figcaption>Bernard van Clairvaux</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Bernard_van_Clairvaux" class="mw-redirect" title="Bernard van Clairvaux">Bernard van Clairvaux</a> (1093–1153) is een van de meest invloedrijke personen in de eerste helft van de twaalfde eeuw. Hij werkt aan de hervorming van het kloosterleven. Hij is een groot prediker en de belangrijkste motivator van de <a href="/wiki/Tweede_Kruistocht" title="Tweede Kruistocht">Tweede Kruistocht</a>. </p><p>In totaal zullen in de periode tussen 1147 en 1272 nog acht andere kruistochten volgen. Geen enkele zal Jeruzalem nog bereiken. In 1187 wordt Jeruzalem veroverd door <a href="/wiki/Saladin" title="Saladin">Saladin</a>; de stad zal niet meer in handen van de kruisvaarders komen. Het eindresultaat van de kruistochten is niet alleen dat de westerse en de oosterse kerk verder van elkaar zijn gegroeid dan tevoren maar ook dat de westerse kerk zich vijanden heeft gemaakt zowel bij de <a href="/wiki/Jodendom" title="Jodendom">joden</a> als de <a href="/wiki/Moslim" title="Moslim">moslims</a>. </p><p>In 1204 veroveren en plunderen de deelnemers aan de <a href="/wiki/Vierde_Kruistocht" title="Vierde Kruistocht">Vierde Kruistocht</a> de stad Constantinopel. Hiermee wordt de breuk tussen de westerse kerk en de oosterse kerk definitief bezegeld. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Ridderorden">Ridderorden</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=28" title="Bewerk dit kopje: Ridderorden" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=28" title="De broncode bewerken van de sectie: Ridderorden"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In 1113 erkent <a href="/wiki/Paus_Paschalis_II" title="Paus Paschalis II">Paus Paschalis II</a> de Orde van de <a href="/wiki/Hospitaalridder" title="Hospitaalridder">Hospitaalridders</a> en de <a href="/wiki/Orde_van_het_Heilig_Graf" class="mw-redirect" title="Orde van het Heilig Graf">Orde van het Heilig Graf</a>. In 1118 wordt de <a href="/wiki/Tempeliers" title="Tempeliers">Orde van de Tempeliers</a> en de <a href="/wiki/Orde_van_Sint-Lazarus" title="Orde van Sint-Lazarus">Orde van Sint-Lazarus</a> gesticht. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Protestbewegingen_en_inquisitie">Protestbewegingen en inquisitie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=29" title="Bewerk dit kopje: Protestbewegingen en inquisitie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=29" title="De broncode bewerken van de sectie: Protestbewegingen en inquisitie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Alhoewel de kruistochten de druk van de ketel wegnam, verdween de strijd om de <a href="/wiki/Heilige_Stoel" title="Heilige Stoel">Heilige Stoel</a> niet. Nu kwam het ongenoegen van onderuit. <a href="/wiki/Arnold_van_Brescia" title="Arnold van Brescia">Arnold van Brescia</a>, een geleerde <a href="/wiki/Asceet" class="mw-redirect" title="Asceet">asceet</a>, greep in 1145 de macht in Rome. Op andere plaatsen verschenen opstandige groeperingen, zoals de <a href="/wiki/Waldenzen" title="Waldenzen">Waldenzen</a> en de <a href="/wiki/Katharen" title="Katharen">Katharen</a>. <a href="/wiki/Paus_Lucius_III" title="Paus Lucius III">Paus Lucius III</a> vaardigde in 1184 de <a href="/wiki/Bul_(document)" title="Bul (document)">bul</a> <i><a href="/wiki/Ad_abolendam" title="Ad abolendam">Ad abolendam</a></i> uit, tegen, in de ogen van de Katholieke kerk, de <a href="/wiki/Ketterij" title="Ketterij">ketterij</a>. Deze bul kan beschouwd worden als het begin van de <a href="/wiki/Inquisitie" title="Inquisitie">Inquisitie</a>. </p><p>In de tweede helft van de <a href="/wiki/12e_eeuw" title="12e eeuw">twaalfde eeuw</a> begint <a href="/wiki/Petrus_Waldo" title="Petrus Waldo">Petrus Waldo</a> in <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> (Frankrijk) de armoedebeweging van de <a href="/wiki/Waldenzen" title="Waldenzen">Waldenzen</a>. Waldo heeft de <a href="/wiki/Bijbel_(christendom)" title="Bijbel (christendom)">Bijbel</a> in de volkstaal laten vertalen, legt de nadruk op de autoriteit van de Bijbel en staat prediking door leken toe. De Waldenzen overleven alle vervolgingen door de katholieke kerk en zullen zich in de 16e eeuw aansluiten bij het <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantisme</a>. De volksbeweging van de <a href="/wiki/Katharen" title="Katharen">katharen</a> of Albigenzen, zijn verwant aan de <a href="/wiki/Bogomielen" title="Bogomielen">bogomielen</a> (zie hierboven 10e eeuw), dus met een typisch <a href="/wiki/Dualisme_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Dualisme (hoofdbetekenis)">dualistische</a> godsdienstige visie. Ze verwerven in het bijzonder in Zuid-Frankrijk en Noord-Italië grote populariteit, niet in het minst door een voorbeeldige levenswijze. </p><p>Om de wildgroei van armoedebewegingen en nieuwe orden te stuiten, aanvaardde <a href="/wiki/Paus_Innocentius_III" title="Paus Innocentius III">paus Innocentius III</a> de <a href="/wiki/Bedelorden" title="Bedelorden">bedelorden</a> van de <a href="/wiki/Franciscanen" title="Franciscanen">Franciscanen</a> (1209) en de <a href="/wiki/Dominicanen" title="Dominicanen">Dominicanen</a> (1214). Het <a href="/wiki/Vierde_Lateraans_Concilie" title="Vierde Lateraans Concilie">Vierde Lateraans Concilie</a> bepaalde (zie canon 13), dat alle nieuwe religieuze orden, de <a href="/wiki/Augustijnen_(kloosterorde)#De_regel_van_Augustinus" title="Augustijnen (kloosterorde)">regel van Augustinus</a> moeten aannemen. </p><p>Het armoede-ideaal waarmee de stichter <a href="/wiki/Franciscus_van_Assisi" title="Franciscus van Assisi">Franciscus van Assisi</a> de eerstgenoemde orde begon wordt nog tijdens zijn leven alweer losgelaten. In 1232 geeft <a href="/wiki/Paus_Gregorius_IX" title="Paus Gregorius IX">paus Gregorius IX</a> bevel aan de Dominicanen de taak van de <a href="/wiki/Inquisitie" title="Inquisitie">inquisitie</a> op zich te nemen. Daarmee is de inquisitie formeel bevestigd en geïnstalleerd. In 1237 belast de paus er ook de <a href="/wiki/Franciscanen" title="Franciscanen">franciscanen</a> mee. Deze inquisitie gaat een grote rol spelen in de vervolging van de katharen. De Kruistochten tegen de katharen beginnen in 1209 en gaan door tot de katharen helemaal uitgeroeid zijn (1329). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Paustroebelen_en_groeiende_ontevredenheid_in_de_late_middeleeuwen">Paustroebelen en groeiende ontevredenheid in de late middeleeuwen</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=30" title="Bewerk dit kopje: Paustroebelen en groeiende ontevredenheid in de late middeleeuwen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=30" title="De broncode bewerken van de sectie: Paustroebelen en groeiende ontevredenheid in de late middeleeuwen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Papst_klemens_v.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/Papst_klemens_v.jpg" decoding="async" width="174" height="181" class="mw-file-element" data-file-width="174" data-file-height="181" /></a><figcaption>paus Clemens V</figcaption></figure> <p>In 1309 verhuist <a href="/wiki/Paus_Clemens_V" title="Paus Clemens V">paus Clemens V</a>, de vroegere aartsbisschop van Bordeaux, naar Avignon. Van 1309 tot 1376 verblijven de pausen in <a href="/wiki/Avignon" title="Avignon">Avignon</a> onder toezicht van de Franse Koning, de <a href="/wiki/Babylonische_ballingschap_der_pausen" class="mw-redirect" title="Babylonische ballingschap der pausen">Babylonische ballingschap der pausen</a>. In 1376 verhuist <a href="/wiki/Paus_Gregorius_XI" title="Paus Gregorius XI">paus Gregorius XI</a> terug naar Rome. Na zijn dood kiezen de kardinalen onder druk van de bevolking <a href="/wiki/Paus_Urbanus_VI" title="Paus Urbanus VI">Urbanus VI</a> tot paus. Dertien Franse kardinalen betwisten de omstandigheden van deze verkiezing en kiezen een tegenpaus <a href="/wiki/Paus_Clemens_VII" title="Paus Clemens VII">Clemens VII</a> die naar Avignon terugkeert. De periode 1378–1417 noemt men het <a href="/wiki/Westers_Schisma" title="Westers Schisma">Westers Schisma</a>. Gedurende veertig jaar zijn er twee pausen. Aan dit schisma wordt een einde gemaakt tijdens het <a href="/wiki/Concilie_van_Konstanz" title="Concilie van Konstanz">concilie van Konstanz</a> wanneer de pausen van dat moment worden afgezet en een nieuwe paus <a href="/wiki/Paus_Martinus_V" title="Paus Martinus V">Martinus V</a> wordt gekozen. </p><p>De verhuizing terug naar Rome leidde ertoe dat de kerkelijke macht in handen kwam van voornamelijk machtige Italiaanse families, en deze stonden elkaar soms naar het leven om de hoogste kerkelijke ambten te kunnen bemachtigen. <a href="/wiki/Corruptie" title="Corruptie">Corruptie</a>, <a href="/wiki/Decadentie" class="mw-redirect" title="Decadentie">decadentie</a>, <a href="/wiki/Nepotisme" title="Nepotisme">nepotisme</a> en <a href="/wiki/Simonie" title="Simonie">simonie</a> binnen de kerk zorgden in delen van Europa voor een groeiende ontevredenheid. Bekende <a href="/wiki/Kritiek" title="Kritiek">critici</a> waren: </p> <ul><li><a href="/wiki/John_Wyclif" title="John Wyclif">John Wyclif</a> uit <a href="/wiki/Engeland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Engeland (hoofdbetekenis)">Engeland</a> (circa 1320-1384). Hij stelde dat mensen zonder tussenkomst van priesters hun geloof mochten belijden, met de Bijbel als gids en richtlijn. De aardse kerk mocht volgens hem geen bezit hebben. De goederen die zij bezat, diende zij terug te geven aan de oorspronkelijke eigenaren.</li> <li><a href="/wiki/Johannes_Hus" title="Johannes Hus">Jan Hus</a> uit <a href="/wiki/Bohemen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Bohemen (hoofdbetekenis)">Bohemen</a> (circa 1369/1370-1415) werd sterk beïnvloed door Wyclif. Hij verwierp de <a href="/wiki/Aflaten" class="mw-redirect" title="Aflaten">aflaten</a> en stelde dat Christus het hoofd is van de kerk en niet de paus. In 1415 werd hij veroordeeld tot de brandstapel tijdens het <a href="/wiki/Concilie_van_Konstanz" title="Concilie van Konstanz">concilie van Konstanz</a>.</li> <li>De Florentijnse boeteprediker <a href="/wiki/Savonarola" class="mw-redirect" title="Savonarola">Savonarola</a> (1452-1498), die bekendstond om zijn boekverbrandingen en vernietiging van kunstwerken, en zijn pijlen vooral richtte op de <a href="/wiki/Medici" title="Medici">Medici</a>-familie. Hoewel hij in de leer niet afweek van de Katholieke Kerk werd ook hij tot de brandstapel veroordeeld.</li> <li><a href="/wiki/Desiderius_Erasmus" title="Desiderius Erasmus">Erasmus</a> (1467-1536) staat als representant van de <a href="/wiki/Humanisme" title="Humanisme">humanistische beweging</a> aan de basis van de <a href="/wiki/Tolerantie_(maatschappij)" title="Tolerantie (maatschappij)">tolerantiegedachte</a>. In zijn <a href="/wiki/Lof_der_Zotheid" class="mw-redirect" title="Lof der Zotheid">Lof der Zotheid</a> (1511) is hij zeer kritisch over de praktijk van de kerk. Nadat de reformatie was doorgebroken bleef Erasmus echter toch trouw aan de Katholieke Kerk.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_strijd_tussen_christendom_en_islam">De strijd tussen christendom en islam</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=31" title="Bewerk dit kopje: De strijd tussen christendom en islam" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=31" title="De broncode bewerken van de sectie: De strijd tussen christendom en islam"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In 1453 komt er definitief een einde aan het <a href="/wiki/Byzantijnse_Rijk" title="Byzantijnse Rijk">Oost-Romeinse Rijk</a> wanneer <a href="/wiki/Constantinopel" title="Constantinopel">Constantinopel</a> door de <a href="/wiki/Turken" title="Turken">Turken</a> veroverd wordt. In 1459 wordt <a href="/wiki/Servi%C3%AB" title="Servië">Servië</a> door de Turken veroverd, in 1463 <a href="/wiki/Bosni%C3%AB_(gebied)" title="Bosnië (gebied)">Bosnië</a>, in 1526 <a href="/wiki/Kroati%C3%AB" title="Kroatië">Kroatië</a> en <a href="/wiki/Hongarije" title="Hongarije">Hongarije</a>. Het christendom blijft wel toegestaan in de Europese gebieden onder Turks bewind. </p><p>In 1492 eindigt in Spanje de <a href="/wiki/Reconquista_(Spanje)" class="mw-redirect" title="Reconquista (Spanje)">Reconquista</a> met de verovering van <a href="/wiki/Granada_(stad)" title="Granada (stad)">Granada</a> door <a href="/wiki/Kroon_van_Castili%C3%AB" title="Kroon van Castilië">Castilië</a>. Spoedig daarna wordt het belijden van <a href="/wiki/Islam_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Islam (hoofdbetekenis)">islam</a> en <a href="/wiki/Jodendom" title="Jodendom">jodendom</a> strafbaar en zien vele Spaanse moslims en joden zich gedwongen om te emigreren naar <a href="/wiki/Marokko_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Marokko (hoofdbetekenis)">Marokko</a> en verder. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Reformatie_en_contrareformatie_(circa_1515-1650)"><span id="Reformatie_en_contrareformatie_.28circa_1515-1650.29"></span>Reformatie en contrareformatie (circa 1515-1650)</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=32" title="Bewerk dit kopje: Reformatie en contrareformatie (circa 1515-1650)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=32" title="De broncode bewerken van de sectie: Reformatie en contrareformatie (circa 1515-1650)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Reformatie">Reformatie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=33" title="Bewerk dit kopje: Reformatie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=33" title="De broncode bewerken van de sectie: Reformatie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a> en <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">Protestantisme</a> voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.</i></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Lucas_Cranach_(I)_workshop_-_Martin_Luther_(Uffizi).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Lucas_Cranach_%28I%29_workshop_-_Martin_Luther_%28Uffizi%29.jpg/260px-Lucas_Cranach_%28I%29_workshop_-_Martin_Luther_%28Uffizi%29.jpg" decoding="async" width="260" height="380" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Lucas_Cranach_%28I%29_workshop_-_Martin_Luther_%28Uffizi%29.jpg/390px-Lucas_Cranach_%28I%29_workshop_-_Martin_Luther_%28Uffizi%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8e/Lucas_Cranach_%28I%29_workshop_-_Martin_Luther_%28Uffizi%29.jpg 2x" data-file-width="479" data-file-height="700" /></a><figcaption>Maarten Luther</figcaption></figure> <p>In 1517 publiceerde <a href="/wiki/Maarten_Luther" title="Maarten Luther">Maarten Luther</a> (1483 – 1546) zijn “<a href="/wiki/95_stellingen" title="95 stellingen">95 stellingen</a>”. In de protestantse heroïserende geschiedschrijving wordt beweerd, dat Luther de stellingen aan de kerkdeur in Wittenberg spijkerde, zodat dit tot "publieke daad" kon worden gestileerd. In werkelijkheid waren de stellingen bedoeld voor interne discussie. In 1519 vond in Leipzig het dispuut plaats tussen Luther en <a href="/wiki/Johannes_Eck" title="Johannes Eck">Johannes Eck</a> waarin Luther niet alleen het gezag van de paus maar ook het gezag van de concilies in twijfel trok. In 1520 werd Luther op de <a href="/wiki/Rijksdag_van_Worms_(1521)" title="Rijksdag van Worms (1521)">Rijksdag van Worms (1521)</a> ondervraagd en vergeefs verzocht zijn standpunt te herroepen. Krachtens het <a href="/wiki/Edict_van_Worms" title="Edict van Worms">Edict van Worms</a> werd hij in 1521 geëxcommuniceerd en vogelvrij verklaard en werd aanbevolen zijn boeken te verbranden. Eveneens in 1521 publiceerde een medestander van Luther, de theoloog <a href="/wiki/Philipp_Melanchthon" title="Philipp Melanchthon">Philipp Melanchthon</a>, een boek waarin hij de Lutherse geloofsleer systematisch samenvatte, de <a href="/wiki/Loci_communes" title="Loci communes">Loci communes</a>. Toen Luther drie jaar later een eigen kerk stichtte, werd hij door vele vorsten in Duitsland vervolgd. Keurvorst <a href="/wiki/Frederik_III_van_Saksen" title="Frederik III van Saksen">Frederik III van Saksen</a> verleende hem echter gastvrijheid op het slot <a href="/wiki/Wartburg_(kasteel)" title="Wartburg (kasteel)">Wartburg</a>, waar Luther de eerste Duitse vertaling van het Nieuwe Testamant, de 'Lutherbijbel' vervaardigde, op basis van de verbeterde Latijnse vertaling van <a href="/wiki/Desiderius_Erasmus" title="Desiderius Erasmus">Erasmus</a>. In vervolg op het dispuut in Leipzig in 1519 vonden in Duitsland in de eerste helft van de 16e eeuw nog diverse anderse <a href="/wiki/Godsdienstgesprekken" title="Godsdienstgesprekken">godsdienstgesprekken</a> plaats tussen rooms-katholieken en lutheranen, zonder dat ergens overeenstemming over bereikt werd. </p><p><a href="/wiki/Johannes_Calvijn" title="Johannes Calvijn">Johannes Calvijn</a> (1509 – 1564) bekeerde zich in 1532 tot de protestantse <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a>, waaraan hij zelf mede vorm zou geven. De eerste editie van zijn catechetische en dogmatische hoofdwerk, de "<a href="/wiki/Institutie_(calvinisme)" title="Institutie (calvinisme)">Institutie</a>" kwam uit in 1536 in het Latijn: "Institutio religionis Christianae". Dit werk, waarin hij de christelijke leer samenvat, zou hij bij iedere herdruk tot aan het einde van zijn leven aanvullen en uitbreiden, in het Frans en het Latijn. De laatste uitgave bij zijn leven verscheen in 1559. Het werk bestond toen uit vier boekdelen, met in totaal 80 hoofdstukken. Het <a href="/wiki/Gereformeerd_protestantisme" title="Gereformeerd protestantisme">gereformeerd protestantisme</a> (soms aangeduid als <a href="/wiki/Calvinisme" title="Calvinisme">calvinisme</a>) kreeg grote invloed in Frankrijk, Schotland, (waar <a href="/wiki/John_Knox" title="John Knox">John Knox</a> het calvinistische denken verspreidde), delen van Zwitserland (waar vóór Calvijn <a href="/wiki/Huldrych_Zwingli" title="Huldrych Zwingli">Huldrych Zwingli</a> een leidende rol speelde) en vanaf de jaren vijftig de Nederlanden, waar de echter de wederdoper <a href="/wiki/Menno_Simonsz" class="mw-redirect" title="Menno Simonsz">Menno Simonsz</a> de belangrijkste protestantse denker van eigen bodem was. In de Nederlanden begon de verspreiding vanuit het zuiden. Veelal bleven de mensen hier actief lid van de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a>, maar bezochten daarnaast Bijbelstudies; openlijk uitkomen voor protestantse sympathieën was in die tijd levensgevaarlijk. </p><p>In 1534 riep <a href="/wiki/Hendrik_VIII_van_Engeland" title="Hendrik VIII van Engeland">Hendrik VIII</a> zich uit tot hoofd van de Kerk van Engeland. Om politieke redenen werd de bestuurlijke band met Rome verbroken, maar Hendrik VIII was niet theologisch geïnteresseerd in het reformatorische gedachtegoed. Uiteindelijk leidde de Engelse Reformatie tot een middenweg, de <a href="/wiki/Anglicanisme" title="Anglicanisme">Anglicaanse Kerk</a> verenigt evangelische en katholieke geloofselementen. Zij noemt zichzelf nog steeds "katholiek en hervormd". De liturgie van de Kerk van Engeland is - sinds 1559 - geformuleerd in het "Book of Common Prayer". </p><p>In 1535 nam een groep <a href="/wiki/Wederdopers" class="mw-redirect" title="Wederdopers">wederdopers</a>, een radicale stroming, met geweld de macht over in Münster onder leiding van de Nederlander <a href="/wiki/Jan_van_Leiden" title="Jan van Leiden">Jan van Leiden</a>, die echter al snel zelf gewelddadig onderdrukt werd. Hieruit zou de vreedzame beweging van de <a href="/wiki/Mennonieten" title="Mennonieten">mennonieten</a> of <a href="/wiki/Doopsgezinden" title="Doopsgezinden">doopsgezinden</a> ontstaan, buiten Nederland vaak aangeduid met <a href="/wiki/Anabaptisme" title="Anabaptisme">anabaptisme</a>. </p><p>Bovenstaande vier stromingen die in de eerste helft van de 16e eeuw ontstaan zijn (lutheranisme, gereformeerd protestantisme, anabaptisme en anglicanisme) worden samen aangeduid met de term <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantisme</a>. </p><p>Na telkens nieuwe schermutselingen werd in <a href="/wiki/Heilige_Roomse_Rijk" title="Heilige Roomse Rijk">Duitsland</a> in 1555 met de <a href="/wiki/Godsdienstvrede_van_Augsburg" title="Godsdienstvrede van Augsburg">godsdienstvrede van Augsburg</a> het <a href="/wiki/Cuius_regio,_eius_religio" title="Cuius regio, eius religio">cuius regio, eius religio</a> ("wiens gebied, diens gebed") afgesproken. De vorst van elk land zou voortaan bepalen welke religie de inwoners van zijn land moesten aanhangen, m.a.w. daar mocht de keizer zich voortaan niet meer mee bemoeien. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Contrareformatie">Contrareformatie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=34" title="Bewerk dit kopje: Contrareformatie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=34" title="De broncode bewerken van de sectie: Contrareformatie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Contrareformatie" title="Contrareformatie">Contrareformatie</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>In de rooms-katholieke kerk ontstond een contrareformatie, als reactie tegen het groeiende protestantisme. </p><p>In 1534 werd de orde van de <a href="/wiki/Jezu%C3%AFeten" title="Jezuïeten">Jezuïeten</a> gesticht; zij zouden een grote rol spelen in deze contrareformatie. </p><p>Tussen 1545 en 1563 werd het <a href="/wiki/Concilie_van_Trente" title="Concilie van Trente">concilie van Trente</a> gehouden. Dit concilie had als doel de misstanden en misbruiken binnen de rooms-katholieke kerk aan te pakken. Er moest ook duidelijkheid geschapen worden omtrent de door de protestanten betwiste geloofspunten. De besluiten van het concilie vatten de positie van de rooms-katholieke kerk ten opzichte van de protestanten samen in 126 <a href="/wiki/Anathema" title="Anathema">Anathema</a>'s (vervloekingen). Men kan dit concilie beschouwen als het hart van de contrareformatie. </p><p>De katholieke kerk slaagde erin om een grote invloed te behouden in de landen die katholiek zijn gebleven. De alliantie tussen kerk en staat was het sterkst in <a href="/wiki/Spanje" title="Spanje">Spanje</a> en de <a href="/wiki/Spaanse_Nederlanden" title="Spaanse Nederlanden">Spaanse Nederlanden</a>, waar wereldlijke macht en <a href="/wiki/Inquisitie" title="Inquisitie">inquisitie</a> samenwerkten ter bestrijding van de ketterijen. Dit komt het duidelijkst tot uiting tijdens het bewind van <a href="/wiki/Filips_II_van_Spanje" title="Filips II van Spanje">Filips II</a> (1527-1598). Filips zag zichzelf als de leider van de contrareformatie. Voor hem bestond er geen verschil tussen de belangen van de katholieke kerk en die van Spanje. Zijn in religieuze zin onverzoenlijke opstelling leidde tot een <a href="/wiki/Beeldenstorm" title="Beeldenstorm">beeldenstorm</a> in de <a href="/wiki/Lage_Landen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Lage Landen (hoofdbetekenis)">Lage Landen</a>, gevolgd door de <a href="/wiki/Tachtigjarige_Oorlog" title="Tachtigjarige Oorlog">Tachtigjarige Oorlog</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ontwikkeling_Frankrijk">Ontwikkeling Frankrijk</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=35" title="Bewerk dit kopje: Ontwikkeling Frankrijk" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=35" title="De broncode bewerken van de sectie: Ontwikkeling Frankrijk"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In Frankrijk werden de protestanten, <a href="/wiki/Hugenoten" title="Hugenoten">Hugenoten</a> genoemd, bloedig vervolgd. De hele tweede helft van de zestiende eeuw werd Frankrijk geteisterd door <a href="/wiki/Hugenotenoorlogen" title="Hugenotenoorlogen">Hugenotenoorlogen</a>, waarin Spanje en <a href="/wiki/Engeland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Engeland (hoofdbetekenis)">Engeland</a> zich mengden aan katholieke, respectievelijk protestantse zijde. Tijdens de <a href="/wiki/Bartholomeusnacht" title="Bartholomeusnacht">Bartholomeusnacht</a> in 1572 werden duizenden Hugenoten vermoord. De Hugenotenoorlogen eindigen in 1598, toen koning <a href="/wiki/Hendrik_IV_van_Frankrijk" title="Hendrik IV van Frankrijk">Hendrik IV</a> het <a href="/wiki/Edict_van_Nantes" title="Edict van Nantes">edict van Nantes</a> uitvaardigde, dat een redelijke mate van godsdienstvrijheid liet aan de protestanten, terwijl het katholicisme staatsgodsdienst bleef. Het edict werd echter herroepen in 1685 en vele Hugenoten vluchten dan naar <a href="/wiki/Nederland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Nederland (hoofdbetekenis)">Nederland</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ontwikkeling_in_de_Nederlanden">Ontwikkeling in de Nederlanden</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=36" title="Bewerk dit kopje: Ontwikkeling in de Nederlanden" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=36" title="De broncode bewerken van de sectie: Ontwikkeling in de Nederlanden"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Ontstaansgeschiedenis_van_kerken_in_Nederland.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Ontstaansgeschiedenis_van_kerken_in_Nederland.svg/260px-Ontstaansgeschiedenis_van_kerken_in_Nederland.svg.png" decoding="async" width="260" height="301" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Ontstaansgeschiedenis_van_kerken_in_Nederland.svg/390px-Ontstaansgeschiedenis_van_kerken_in_Nederland.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Ontstaansgeschiedenis_van_kerken_in_Nederland.svg/520px-Ontstaansgeschiedenis_van_kerken_in_Nederland.svg.png 2x" data-file-width="1873" data-file-height="2165" /></a><figcaption>Ontstaansgeschiedenis van kerken in Nederland</figcaption></figure> <p>Ook in de Nederlanden (met name in Vlaanderen) won aanvankelijk het lutheranisme en later het calvinisme aan populariteit. In 1561 stelde de Doornikse predikant <a href="/wiki/Guido_de_Br%C3%A8s" title="Guido de Brès">Guido de Brès</a> de <a href="/wiki/Nederlandse_Geloofsbelijdenis" title="Nederlandse Geloofsbelijdenis">Nederlandse Geloofsbelijdenis</a> op. </p><p>In 1564 pleitte <a href="/wiki/Willem_van_Oranje_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Willem van Oranje (hoofdbetekenis)">Willem van Oranje</a> in de Staten-Generaal voor meer gematigdheid in de kettervervolging. Koning <a href="/wiki/Filips_II_van_Spanje" title="Filips II van Spanje">Filips II van Spanje</a>, die in 1555 de <a href="/wiki/Spaanse_Nederlanden" title="Spaanse Nederlanden">Nederlanden</a> had geërfd van zijn vader, <a href="/wiki/Keizer_Karel_V" title="Keizer Karel V">keizer Karel V</a>, wilde daar absoluut niets van weten. </p><p>In april 1566 bood het <a href="/wiki/Eedverbond_der_Edelen" title="Eedverbond der Edelen">Eedverbond der Edelen</a> aan landvoogdes <a href="/wiki/Margaretha_van_Parma" title="Margaretha van Parma">Margaretha van Parma</a> een smeekschrift aan tot schorsing van de inquisitie. Nog voordat er een antwoord kwam, begon de <a href="/wiki/Beeldenstorm_(geschiedenis)" class="mw-redirect" title="Beeldenstorm (geschiedenis)">beeldenstorm</a>, op 10 augustus in het huidige Frans-Vlaanderen, waarna deze zich verplaatste naar het noorden. Tijdens deze beeldenstorm kwam de reactie op het smeekschrift: De <i>nieuwe leer</i> werd op 23 augustus 1566 toegestaan in alle plaatsen waar voor die tijd al bijeenkomsten van de nieuwe leer gehouden waren. </p><p>In de <a href="/wiki/Republiek_der_Zeven_Verenigde_Nederlanden" title="Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden">Noordelijke Nederlanden</a> breidde het calvinisme zich vanaf 1572 snel uit. In 1576 was het calvinisme over vrijwel heel Holland en Zeeland verspreid, en ondervond weinig weerstand vanuit de bevolking. Wegens het uitbreken van de <a href="/wiki/Nederlandse_Opstand" title="Nederlandse Opstand">Nederlandse Opstand</a> rond 1568 was de koning van Spanje vooral in de Noordelijke Nederlanden niet meer in staat repressie van bovenaf vol te houden. De katholieken werden in het algemeen niet bloedig vervolgd, afgezien van aanvankelijke excessen van de weinig gedisciplineerde <a href="/wiki/Geuzen_(Tachtigjarige_Oorlog)" title="Geuzen (Tachtigjarige Oorlog)">Geuzen</a>, maar ze moesten zich wel schuilhouden en het calvinisme werd de officiële godsdienst van de <a href="/wiki/Nederlandse_Republiek" class="mw-redirect" title="Nederlandse Republiek">Nederlandse Republiek</a>. In de <a href="/wiki/Zuidelijke_Nederlanden" title="Zuidelijke Nederlanden">Zuidelijke Nederlanden</a> bleef het katholicisme de officiële godsdienst en vele protestanten migreerden naar het noorden. </p><p>In 1578 werd de calvinistische staat Gent opgericht. Al snel omvatte deze staat een groot deel van Vlaanderen. In deze staat was géén godsdienstvrijheid. In 1584 werd dit initiatief de kop ingedrukt, en de katholieke godsdienst weer als de staatsgodsdienst hersteld. Hierbij vluchtten 15000 mensen (op een bevolking van 40000) de stad uit. Enkele jaren later was de 'ketterij' uitgeroeid in de <a href="/wiki/Zuidelijke_Nederlanden" title="Zuidelijke Nederlanden">Zuidelijke Nederlanden</a>. </p><p>In 1618-1619 werd de protestantse <a href="/wiki/Synode_van_Dordrecht" title="Synode van Dordrecht">synode van Dordrecht</a> gehouden. Belangrijkste agendapunt was een uitspraak in het geschil tussen de remonstranten en contraremonstranten. De standpunten tegen de remonstranten werden weergegeven in vijf punten, die nog steeds bekendstaan onder de naam <a href="/wiki/Dordtse_Leerregels" title="Dordtse Leerregels">Dordtse Leerregels</a>. Ze maken officieel onderdeel uit van de drie belijdenisgeschriften van de Nederlandse Hervormde en Gereformeerde kerken. Internationaal wordt er gesproken over het 5-puntencalvinisme ("five points of calvinism"). Op de Synode van Dordrecht werd tevens besloten de Bijbel in het Nederlands te vertalen. Deze <a href="/wiki/Statenvertaling" title="Statenvertaling">Statenvertaling</a> was in 1637 klaar en heeft tot 1954 algemeen dienstgedaan in Nederlandse protestantse kerken. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ontwikkeling_in_Duitsland">Ontwikkeling in Duitsland</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=37" title="Bewerk dit kopje: Ontwikkeling in Duitsland" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=37" title="De broncode bewerken van de sectie: Ontwikkeling in Duitsland"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In 1618 laaiden de godsdiensttwisten opnieuw op door een opstand in <a href="/wiki/Koninkrijk_Bohemen" title="Koninkrijk Bohemen">Koninkrijk Bohemen</a> van <a href="/wiki/Hussieten" title="Hussieten">Hussieten</a> tegen de Habsburgs-katholieke koning <a href="/wiki/Keizer_Ferdinand_II" title="Keizer Ferdinand II">Ferdinand</a>. Van 1618 tot 1648 woedde de <a href="/wiki/Dertigjarige_Oorlog" title="Dertigjarige Oorlog">Dertigjarige Oorlog</a> door heel Duitsland heen, met inmenging uit <a href="/wiki/Spanje" title="Spanje">Spanje</a>, <a href="/wiki/Denemarken" title="Denemarken">Denemarken</a>, <a href="/wiki/Zweden" title="Zweden">Zweden</a> en <a href="/wiki/Frankrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Frankrijk (hoofdbetekenis)">Frankrijk</a>. De oorlog kostte veel levens, maar aan het eind was de status quo in Duitsland er alleen maar door bevestigd. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ontdekkingsreizen">Ontdekkingsreizen</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=38" title="Bewerk dit kopje: Ontdekkingsreizen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=38" title="De broncode bewerken van de sectie: Ontdekkingsreizen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Tijdens en na de periode van de <a href="/wiki/Ontdekkingsreizen" class="mw-redirect" title="Ontdekkingsreizen">ontdekkingsreizen</a> vond er emigratie plaats vanuit Europa naar andere werelddelen. De emigranten verspreidden op die manier het christendom over de wereld. Van een systematische <a href="/wiki/Christelijke_zending" title="Christelijke zending">zending</a> onder de oorspronkelijke bevolking van de andere werelddelen was aanvankelijk nauwelijks sprake, dit is eerder een 19e-eeuws verschijnsel. Een uitzondering hierop vormen de <a href="/wiki/Thomaschristenen" title="Thomaschristenen">Thomaschristenen</a> in India die in 1599 onder druk van de Portugese kolonisten overgingen van de <a href="/wiki/Assyrische_Kerk_van_het_Oosten" title="Assyrische Kerk van het Oosten">Assyrische Kerk van het Oosten</a> naar de Rooms-Katholieke Kerk. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="De_nieuwe_tijd_(vanaf_circa_1650)"><span id="De_nieuwe_tijd_.28vanaf_circa_1650.29"></span>De nieuwe tijd (vanaf circa 1650)</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=39" title="Bewerk dit kopje: De nieuwe tijd (vanaf circa 1650)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=39" title="De broncode bewerken van de sectie: De nieuwe tijd (vanaf circa 1650)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In de loop van de 17e eeuw lopen de godsdiensttwisten ten einde: in 1648 eindigen de <a href="/wiki/Tachtigjarige_Oorlog" title="Tachtigjarige Oorlog">Tachtigjarige Oorlog</a> en <a href="/wiki/Dertigjarige_Oorlog" title="Dertigjarige Oorlog">Dertigjarige Oorlog</a>; in 1685 wordt het <a href="/wiki/Edict_van_Nantes" title="Edict van Nantes">Edict van Nantes</a> in Frankrijk herroepen. Vanaf dan is er een grotendeels nationaal bepaalde status quo in de verdeling tussen rooms-katholicisme en protestantisme. Er is vanaf dat moment in West-Europa feitelijk geen sprake meer van een 'algemene' geschiedenis van het christendom, maar er is slechts de geschiedenis van de afzonderlijke kerkgenootschappen. De geschiedenis van het protestantisme is bovendien nog eens extra gefragmenteerd doordat elk protestants land een eigen staatskerk had (en in Nederland waren er bovendien nog andere nationaal georganiseerde protestantse kerken die door de overheid gedoogd werden). Officiële contacten tussen rooms-katholicisme en protestantisme zijn eeuwenlang vrijwel geheel afwezig. </p><p>Zie: </p> <ul><li><a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk#Jansenisme" title="Rooms-Katholieke Kerk">De Rooms-Katholieke Kerk vanaf de 17e eeuw</a></li> <li><a href="/wiki/Protestantisme_in_Nederland#Nadere_Reformatie" title="Protestantisme in Nederland">Het Nederlands protestantisme vanaf de 17e eeuw</a></li> <li><a href="/wiki/Evangelisch-Lutherse_Kerk_in_het_Koninkrijk_der_Nederlanden" title="Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden">Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden</a></li> <li><a href="/wiki/Doopsgezinden#Geschiedenis" title="Doopsgezinden">Geschiedenis van de Doopsgezinden</a></li></ul> <p>Enkele ontwikkelingen die de afzonderlijke kerkgenootschappen overstijgen staan hieronder vermeld. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_verlichting">De verlichting</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=40" title="Bewerk dit kopje: De verlichting" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=40" title="De broncode bewerken van de sectie: De verlichting"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In de zeventiende eeuw boekten wetenschappers op diverse gebieden grote vooruitgang. Onderzoekers wisselden resultaten uit die druk besproken werden. Ontdekkingen, zoals die van <a href="/wiki/Galileo_Galilei" title="Galileo Galilei">Galilei</a>, wekten de indruk dat een enorme wetenschappelijke vooruitgang te verwachten was. In de achttiende eeuw wordt natuurwetenschap een soort rage. <a href="/wiki/Isaac_Newton" title="Isaac Newton">Isaac Newton</a> ontdekt de wetten van de zwaartekracht en toont aan dat zon, maan en aarde aan deze wetten gehoorzamen. Er worden allerlei uitvindingen gedaan. Veel mensen gaan aannemen dat de menselijke rede in staat zal zijn alle problemen op te lossen en dat het tijd is om af te rekenen met domheid en bijgeloof. De achttiende eeuw wordt het tijdperk van de <a href="/wiki/De_Verlichting" class="mw-redirect" title="De Verlichting">Verlichting</a>. De grote "Encyclopédie" samengesteld door <a href="/wiki/Denis_Diderot" title="Denis Diderot">Diderot</a> en <a href="/wiki/Jean_Le_Rond_d%27Alembert" class="mw-redirect" title="Jean Le Rond d'Alembert">d'Alembert</a> verschijnt. Filosofen komen met nieuwe opvattingen. <a href="/wiki/Voltaire_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Voltaire (hoofdbetekenis)">Voltaire</a> pleit voor meer religieuze tolerantie en de afschaffing van de staatskerk. <a href="/wiki/Jean-Jacques_Rousseau" title="Jean-Jacques Rousseau">Rousseau</a> keert zich tegen het <a href="/wiki/Absolutisme" class="mw-redirect" title="Absolutisme">absolutisme</a> en het 'droit-divin'-principe. </p><p>Hoewel kritiek op de christelijke kerk een verschijnsel van alle eeuwen is sinds het ontstaan van het christendom, markeert de verlichting het ontstaan van kritiek op het christendom als zodanig. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ontstaan_van_de_oudkatholieke_kerk">Ontstaan van de oudkatholieke kerk</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=41" title="Bewerk dit kopje: Ontstaan van de oudkatholieke kerk" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=41" title="De broncode bewerken van de sectie: Ontstaan van de oudkatholieke kerk"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Oudkatholieke_Kerk" class="mw-redirect" title="Oudkatholieke Kerk">Oudkatholieke Kerk</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>In het begin van de 18e eeuw had een deel van de rooms-katholieke geestelijkheid in met name <a href="/wiki/Utrecht_(provincie)" title="Utrecht (provincie)">Utrecht</a> en <a href="/wiki/Holland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Holland (hoofdbetekenis)">Holland</a> het gevoel dat de paus en met name de <a href="/wiki/Jezu%C3%AFeten" title="Jezuïeten">Jezuïetenorde</a> de Nederlandse katholieken tegen de Republiek probeerden op te stoken. In <a href="/wiki/1723" title="1723">1723</a> koos het Utrechtse <a href="/wiki/Kapittel" title="Kapittel">kapittel</a> een nieuwe bisschop, <a href="/wiki/Cornelius_Steenoven" title="Cornelius Steenoven">Cornelius Steenoven</a>, zonder bevestiging te vragen van Rome, deze werd gewijd door een Franse bisschop. Een groot gedeelte van de Nederlandse katholieke geestelijken - met name in Holland en Utrecht - sloot zich bij hem aan; zij noemden zich aanvankelijk de <i>Roomsch Katholieke Kerk van de Oud-Bisschoppelijke Clerezie</i>. </p><p>Verzet tegen het <a href="/wiki/Onfeilbaarheid" title="Onfeilbaarheid">onfeilbaarheidsdogma</a> met betrekking tot de uitspraken van de paus '<a href="/wiki/Ex_cathedra" title="Ex cathedra">ex cathedra</a>' van <a href="/wiki/1870" title="1870">1870</a> tijdens het <a href="/wiki/Eerste_Vaticaans_Concilie" title="Eerste Vaticaans Concilie">Eerste Vaticaans Concilie</a> leidde met name in de Duitstalige landen tot afsplitsingen van de Rooms-Katholieke Kerk en tot vorming van oudkatholieke kerkgemeenschappen (<i>Altkatholische Kirche</i>). Spoedig zocht men contact met de Utrechtse kerk. In 1889 kwam met de "nieuwe" oudkatholieken in Duitsland en Zwitserland de internationale <a href="/wiki/Unie_van_Utrecht_(1889)" title="Unie van Utrecht (1889)">Unie van Utrecht</a> tot stand, waarbij later ook oudkatholieke kerken in Oostenrijk, Kroatië, Tsjechië, Polen en de Verenigde Staten zijn aangesloten. </p><p>Al veel langer dan in de rooms-katholieke kerk (sedert 1910 in Nederland) worden de erediensten in de moedertaal gevierd. Het verplichte celibaat werd reeds vroeg (1878: Duitsland en 1922: Nederland) opgeheven. Sinds enige decennia (1931) bestaat er een <a href="/wiki/Communio_(kerken)" title="Communio (kerken)">communio</a> (full-communion: volledige kerkelijke overeenkomst) tussen de Anglicaanse Kerk en de Oudkatholieke Kerk. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Franse_Revolutie_en_Napoleon">De Franse Revolutie en Napoleon</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=42" title="Bewerk dit kopje: De Franse Revolutie en Napoleon" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=42" title="De broncode bewerken van de sectie: De Franse Revolutie en Napoleon"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De Franse Revolutie heeft de rol van de kerken in de samenleving teruggeschroefd maar een deel van wat door de revolutie werd afgeschaft wordt na de val van Napoleon (1815) weer ingevoerd. Globaal gezien hebben de kerken heel wat privileges moeten inleveren en is er een einde gekomen aan het kerkelijk grootgrondbezit. </p><p>Zie ook: </p> <ul><li><a href="/wiki/Franse_Revolutie#De_Revolutie_en_de_Kerk" title="Franse Revolutie">De kerk in Frankrijk tijdens de Franse revolutie</a></li> <li><a href="/wiki/Napoleon_Bonaparte#Napoleon_en_de_Rooms-Katholieke_Kerk" title="Napoleon Bonaparte">Napoleon en de Rooms-Katholieke Kerk</a></li> <li><a href="/wiki/Stevenisten" title="Stevenisten">Corneille Stevens</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ontwikkeling_van_de_theologie">Ontwikkeling van de theologie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=43" title="Bewerk dit kopje: Ontwikkeling van de theologie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=43" title="De broncode bewerken van de sectie: Ontwikkeling van de theologie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Vanaf de 18e eeuw ontwikkelt zich het <a href="/wiki/Historisch-kritische_exegese" class="mw-redirect" title="Historisch-kritische exegese">historisch-kritisch Bijbelonderzoek</a> hetgeen geleid heeft tot de ontwikkeling van de <a href="/wiki/Moderne_theologie" title="Moderne theologie">moderne theologie</a>. </p><p>Enkele belangrijke theologen die hun stempel hebben gedrukt op de kerk in de twintigste eeuw waren: <a href="/wiki/Karl_Barth" title="Karl Barth">Karl Barth</a>, <a href="/wiki/Dietrich_Bonhoeffer" title="Dietrich Bonhoeffer">Dietrich Bonhoeffer</a>, <a href="/wiki/Marie-Dominique_Chenu" title="Marie-Dominique Chenu">Marie-Dominique Chenu</a>, <a href="/wiki/Yves_Congar" title="Yves Congar">Yves Congar</a> en <a href="/wiki/Edward_Schillebeeckx" title="Edward Schillebeeckx">Edward Schillebeeckx</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_oecumene_in_de_twintigste_eeuw">De oecumene in de twintigste eeuw</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=44" title="Bewerk dit kopje: De oecumene in de twintigste eeuw" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=44" title="De broncode bewerken van de sectie: De oecumene in de twintigste eeuw"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In de twintigste eeuw kwam de <a href="/wiki/Oecumene" title="Oecumene">oecumenische beweging</a> op en hebben de kerkgenootschappen ook officieel voorzichtige toenaderingsstappen tot elkaar gezet. Een doorbraak in 1948 was de oprichting van de <a href="/wiki/Wereldraad_van_Kerken" title="Wereldraad van Kerken">Wereldraad van Kerken</a> waar de protestantse en oosters-orthodoxe kerken lid van werden, en de Rooms-Katholieke Kerk werd waarnemer. Een voorbeeld in Nederland van oecumene is de wederzijdse dooperkenning in de nasleep van de <a href="/wiki/Bernardus_Alfrink#De_doop_van_prinses_Irene" title="Bernardus Alfrink">doop van prinses Irene</a>. Aan het eind van de twintigste eeuw zakte het oecumenische elan weer wat weg. </p><p>Ook tussen de rooms-katholieke enerzijds en de oosters-orthodoxe kerken en de <a href="/wiki/Ori%C3%ABntaals-orthodoxe_kerken" title="Oriëntaals-orthodoxe kerken">oriëntaals-orthodoxe kerken</a> anderzijds verbeteren zich de contacten. In 1965 worden de wederzijdse excommunicaties tussen de rooms-katholieken en oosters-orthodoxen uit het jaar 1054 opgeheven. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Het_christendom_buiten_Europa_in_de_twintigste_eeuw">Het christendom buiten Europa in de twintigste eeuw</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=45" title="Bewerk dit kopje: Het christendom buiten Europa in de twintigste eeuw" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=45" title="De broncode bewerken van de sectie: Het christendom buiten Europa in de twintigste eeuw"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Het <a href="/wiki/Christendom_in_het_Midden-Oosten" title="Christendom in het Midden-Oosten">christendom in het Midden-Oosten</a> dat aan het begin van de 20e eeuw circa 10% van de bevolking uitmaakte kende in de 20e eeuw een grote terugval. In <a href="/wiki/Turkije" title="Turkije">Turkije</a>, <a href="/wiki/Irak" title="Irak">Irak</a> en de Palestijnse gebieden is het christendom bijna verdwenen, terwijl het aantal christenen in <a href="/wiki/Libanon_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Libanon (hoofdbetekenis)">Libanon</a> en <a href="/wiki/Jordani%C3%AB" title="Jordanië">Jordanië</a> is gehalveerd. In Zuidelijk-Afrika en delen van Azië kende het christendom juist een sterke groei. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Stromingen">Stromingen</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=46" title="Bewerk dit kopje: Stromingen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=46" title="De broncode bewerken van de sectie: Stromingen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Binnen de <a href="/wiki/Christendom" title="Christendom">christelijke kerk</a>, die in de eerste eeuwen van de jaartelling een geheel vormde, zijn in de loop van de geschiedenis een viertal grote stromingen ontstaan. </p><p>Men onderscheidt: </p> <ul><li>De orthodoxe kerken of het zogenaamde oosterse christendom met enerzijds de <a href="/wiki/Ori%C3%ABntaals-orthodoxe_kerken" title="Oriëntaals-orthodoxe kerken">oriëntaals-orthodoxe kerken</a> en anderzijds de <a href="/wiki/Oosters-orthodoxe_kerken" title="Oosters-orthodoxe kerken">oosters-orthodoxe kerken</a>. Oorspronkelijk was dit de kerk die domineerde in het Griekssprekende <a href="/wiki/Oost-Romeinse_rijk" class="mw-redirect" title="Oost-Romeinse rijk">Oost-Romeinse rijk</a>. Geografisch is de oorsprong van deze kerken te situeren wat de eerste groep betreft in Armenië, Syrië en Noord-Afrika en wat de tweede groep betreft in Zuidoost- en Oost-Europa en Rusland. Ten gevolge van de emigratie uit deze landen hebben deze kerken thans wereldwijd lokale afdelingen. De oriëntaals-orthodoxe kerken zijn ontstaan na de <a href="/wiki/Vroege_schismata" class="mw-redirect" title="Vroege schismata">schisma</a>'s in de vijfde eeuw en de oosters-orthodoxe kerken na het <a href="/wiki/Oosters_Schisma" title="Oosters Schisma">schisma</a> van <a href="/wiki/1054" title="1054">1054</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a> was oorspronkelijk de kerk van West-Europa. Ze werd vóór het schisma van 1054 <a href="/wiki/Westers_christendom" title="Westers christendom">westerse Kerk</a> genoemd die domineerde in het Latijnsprekende <a href="/wiki/West-Romeinse_Rijk" title="West-Romeinse Rijk">West-Romeinse Rijk</a>. Ze heeft zich in de loop der tijd over de hele aardbol verspreid. Het centrum is nog steeds Rome.</li> <li>De <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantse kerken</a> zijn ontstaan, in de loop van de zestiende eeuw, ten gevolge van de afscheiding van bepaalde groepen christenen die oorspronkelijk tot de rooms-katholieke kerk behoorden. <a href="/wiki/Maarten_Luther" title="Maarten Luther">Luther</a> en zijn volgelingen keerden zich in 1517 af van de kerk van Rome. Een groot aantal protestantse kerken zijn daarna ontstaan, te classificeren in vier hoofdcategorieën: <a href="/wiki/Lutheranen" class="mw-redirect" title="Lutheranen">lutheranen</a>, <a href="/wiki/Gereformeerd_protestantisme" title="Gereformeerd protestantisme">gereformeerden</a>, <a href="/wiki/Anglicanisme" title="Anglicanisme">anglicanen</a> en <a href="/wiki/Doopsgezinden" title="Doopsgezinden">doopsgezinden</a>. In 2004 is de <a href="/wiki/Protestantse_Kerk_in_Nederland" title="Protestantse Kerk in Nederland">Protestantse Kerk Nederland</a> (PKN) ontstaan, een samenvoeging van de <a href="/wiki/Gereformeerde_Kerken_in_Nederland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Gereformeerde Kerken in Nederland (hoofdbetekenis)">Gereformeerde Kerken in Nederland</a>, <a href="/wiki/Nederlands_Hervormde_Kerk" class="mw-redirect" title="Nederlands Hervormde Kerk">Nederlands Hervormde Kerk</a> en de <a href="/wiki/Evangelisch-Lutherse_Kerk_in_het_Koninkrijk_der_Nederlanden" title="Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden">Evangelisch-Lutherse Kerk</a>. Protestantse kerken vindt men vooral in West-Europa en Noord-Amerika.</li> <li>Nieuwere kerken die spontaan ontstaan zijn, niet als afscheiding van een van bovengenoemde stromingen. Deze komen met name in de Verenigde Staten veelvuldig voor. Bijvoorbeeld <a href="/wiki/Zevendedagsadventisten" title="Zevendedagsadventisten">Zevendedagsadventisten</a>, <a href="/wiki/Jehova%27s_Getuigen" class="mw-redirect" title="Jehova's Getuigen">Jehova's Getuigen</a>, <a href="/wiki/Messiasbelijdende_Joden" class="mw-redirect" title="Messiasbelijdende Joden">Messiasbelijdende Joden</a>.</li></ul> <p>Het christendom is met ruim 2,2 miljard aanhangers de grootste religieuze stroming ter wereld en beleeft na een betrekkelijke stagnatie in de tweede helft van de twintigste eeuw een periode van groei. Naast de groeiende rooms-katholieke kerk is er een toename van gelovigen binnen de protestantse kerken, vooral in Afrika, Zuid-Amerika en China. Ook in Zuidoost-Azië en rond de <a href="/wiki/Grote_Oceaan" title="Grote Oceaan">Stille Oceaan</a> groeien christelijke denominaties. Uitzondering is het <a href="/wiki/Midden-Oosten" title="Midden-Oosten">Midden-Oosten</a>, dat een afname kent van het aantal christenen. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zie_ook">Zie ook</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=47" title="Bewerk dit kopje: Zie ook" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=47" title="De broncode bewerken van de sectie: Zie ook"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Christelijke_visies_op_het_jodendom" title="Christelijke visies op het jodendom">Christelijke visies op het jodendom</a></li> <li><a href="/wiki/Concilie" title="Concilie">Concilie</a></li> <li><a href="/wiki/Joodse_visies_op_het_christendom" title="Joodse visies op het christendom">Joodse visies op het christendom</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_kerkhistorici" title="Lijst van kerkhistorici">Lijst van kerkhistorici</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_kerkhistorische_personen" title="Lijst van kerkhistorische personen">Lijst van kerkhistorische personen</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_kerkhistorische_stromingen" title="Lijst van kerkhistorische stromingen">Lijst van kerkhistorische stromingen</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_pausen" title="Lijst van pausen">Lijst van pausen</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_richtingen_in_het_christendom" title="Lijst van richtingen in het christendom">Lijst van richtingen in het christendom</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_theologen" title="Lijst van theologen">Lijst van theologen</a> (chronologisch)</li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_vroege_christelijke_schrijvers" title="Lijst van vroege christelijke schrijvers">Lijst van vroege christelijke schrijvers</a></li> <li><a href="/wiki/Synode" title="Synode">Synode</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Externe_link">Externe link</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&veaction=edit&section=48" title="Bewerk dit kopje: Externe link" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&action=edit&section=48" title="De broncode bewerken van de sectie: Externe link"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67679320">.mw-parser-output .taalaanduiding{font-family:sans-serif;font-size:85%;cursor:help;color:var(--color-subtle,#555)}.mw-parser-output .taalaanduiding span{border-bottom:1px dotted var(--color-subtle,#555)}</style><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.churchtimeline.com/">Church History Timeline</a></li></ul> <div class="toccolours appendix" role="presentation" style="font-size:90%; margin:1em 0 -0.5em; clear:both;"> <div><span style="font-weight:bold">Bronnen, noten en/of referenties</span></div> <ul><li><i>Handboek van de geschiedenis van het Christendom</i>, redactie <a href="/w/index.php?title=Tim_Dowley&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tim Dowley (de pagina bestaat niet)">Tim Dowley</a>, 1979, 656 p., <a href="/w/index.php?title=Voorhoeve_(uitgeverij)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Voorhoeve (uitgeverij) (de pagina bestaat niet)">Voorhoeve</a> - Den Haag, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/90-297-0568-X" title="Speciaal:Boekbronnen/90-297-0568-X">ISBN 90-297-0568-X</a></span></li> <li><i>Een kennismaking met de middeleeuwse wereld</i>, István Bejczy, Uitgeverij Coutinho, 2004</li> <li><i>Hope and Disillusionment, a basic introduction to the history of Christianity</i>, Benno Zuiddam, Importantia, Dordrecht 2010, 250p.</li></ul> <hr /> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">E.P. Sanders (2013): <i>Saint Paul, the Apostle</i>, Encyclopædia Britannica</span> </li> <li id="cite_note-jc-2"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-jc_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-jc_2-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Er is geen consensus over de te hanteren term: joods christendom of christelijk jodendom. De termen zijn uitwisselbaar en duiden de stroming aan die zowel Jezus als Messias / Christus accepteerden als zich aan de Joodse wet houden als verplicht beschouwden.</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/Eerste_brief_van_Clemens" title="Eerste brief van Clemens">1 Clemens</a> 42-44</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">A. Von Harnack (1924): <i>Marcion. Das Evangelium vom fremden Gott</i>, J.C. Hinrichs'sche Buchhandlung, Leipzig, pag. 21-30.</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">E. Evans (1973): <i>Tertullian. Adversus Marcionem</i>, The Classical World 66 (8):493</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">Hoewel de hoofdstroom van het protestantisme deze discussie niet heropend heeft, duiken er vanaf de 16e eeuw opnieuw bij sommige personen en groeperingen weer 'ariaanse' geluiden op, met name in het <a href="/wiki/Unitarisme_(theologie)" title="Unitarisme (theologie)">unitarisme</a></span> </li> <li id="cite_note-bejczy_p36-7"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-bejczy_p36_7-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-bejczy_p36_7-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Bejczy, p. 36</span> </li> <li id="cite_note-bejczy_p37-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-bejczy_p37_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-bejczy_p37_8-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Bejczy, p. 37</span> </li> </ol></div></div> </div> <div class="interProject commons mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Christianity#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:History of Christianity">Mediabestanden</a></div> <div class="interProjectTemplate interProject-groot toccolours" style="display:flex; gap:1em; align-items:center; clear:both; margin:1em 0 -0.5em 0;"> <div style="min-width:max-content;"><span class="noviewer noresize" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/25px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="25" height="34" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/38px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/50px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span></div> <div>Zie de categorie <i><b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Christianity#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:History of Christianity">History of Christianity</a></b></i> van <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a> voor mediabestanden over dit onderwerp.</div> </div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67837862">.mw-parser-output .navigatie{position:relative;clear:both;overflow:auto;margin:1em auto -0.5em;padding:2px;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:87%}.mw-parser-output .navigatie-bewerken{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-bewerken .mw-ui-icon::before{background-size:0.9em}.mw-parser-output .navigatie-afb-links,.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{position:absolute}.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{right:2px}.mw-parser-output .navigatie-afb-groot{float:right;padding-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:#ddeef8;padding:2px 5.5em;font-weight:bold}.mw-parser-output .navigatie-inhoud{padding:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-inhoud p:first-child{margin:0}.mw-parser-output .navigatie div[style*="background-color"],.mw-parser-output .navigatie div[style*="background"]{color:inherit}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}</style> <div class="navigatie mw-collapsible mw-collapsed" role="navigation" aria-labelledby="Christendom_(portaal)" data-expandtext="Uitklappen" data-collapsetext="Inklappen"> <div class="navigatie-afb-links noviewer"><div class="navigatie-bewerken show-autoconfirmed nomobile"><span class="nowrap skin-invert-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Sjabloon:Navigatie_christendom" title="Sjabloon:Navigatie christendom"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/nl:Overleg_sjabloon:Navigatie_christendom" title="Overleg sjabloon"><img alt="Overleg sjabloon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjabloon:Navigatie_christendom&action=edit" title="Sjabloon bewerken"><img alt="Sjabloon bewerken" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></span></div></div> <div id="Christendom_(portaal)" class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Christendom" title="Christendom">Christendom</a> <small>(<a href="/wiki/Portaal:Christendom" title="Portaal:Christendom">portaal</a>)</small></div> <div class="navigatie-inhoud mw-collapsible-content"> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67785531">.mw-parser-output .navigatie-tabel{margin:0 auto 0 auto;text-align:left}.mw-parser-output .navigatie-tabel .links{text-align:right}.mw-parser-output .navigatie-tabel .rechts{padding-left:0.5em}@media screen and (max-width:640px){.mw-parser-output .navigatie-tabel tr{display:grid;grid-template-columns:1fr;width:100%;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-tabel tr:last-of-type{margin-bottom:0}.mw-parser-output .navigatie-tabel .links{text-align:unset}.mw-parser-output .navigatie-tabel .rechts{padding:unset}}</style><table class="navigatie-tabel vatop" cellpadding="0" cellspacing="0" style=""><tbody><tr><td class="links" style=""><b><a href="/wiki/God_(christendom)" title="God (christendom)">God</a>:</b></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Drie-eenheid" title="Drie-eenheid">Drie-eenheid</a> · <a href="/wiki/God_de_Vader" title="God de Vader">Vader</a> · <a href="/wiki/Jezus_(traditioneel-christelijk)" title="Jezus (traditioneel-christelijk)">Zoon (Jezus)</a> · <a href="/wiki/Heilige_Geest" title="Heilige Geest">Heilige Geest</a></td></tr><tr><td class="links"><b>Algemeen:</b></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Bekering#Bekering_tot_het_christendom" title="Bekering">bekering</a> · <a href="/wiki/Bijbel_(christendom)" title="Bijbel (christendom)">Bijbel</a> · <a href="/wiki/Charisma_(theologie)" title="Charisma (theologie)">charisma</a> · <a href="/wiki/Christelijke_symboliek" title="Christelijke symboliek">christelijke symboliek</a> · <a href="/wiki/Christologie" title="Christologie">christologie</a> · <a href="/wiki/Dag_des_oordeels" title="Dag des oordeels">dag des oordeels</a> · <a href="/wiki/Dogma_(christendom)" title="Dogma (christendom)">dogma</a> · <a href="/wiki/Doop_(sacrament)" title="Doop (sacrament)">doop</a> · <a href="/wiki/Evangelie" title="Evangelie">evangelie</a> · <a href="/wiki/Evangelisatie" title="Evangelisatie">evangelisatie</a> · <a href="/wiki/Lijst_van_christelijke_feest-_en_gedenkdagen" title="Lijst van christelijke feest- en gedenkdagen">feestdagen</a> · <a href="/wiki/Kerstening" title="Kerstening">kerstening</a> · <a href="/wiki/Liturgie" title="Liturgie">liturgie</a> · <a href="/wiki/Priester" title="Priester">priester</a> · <a href="/wiki/Lijst_van_richtingen_in_het_christendom" title="Lijst van richtingen in het christendom">richtingen</a> · <a href="/wiki/Sacrament" title="Sacrament">sacrament</a> · <a href="/wiki/Stigmata_(religie)" title="Stigmata (religie)">stigmata</a> · <a href="/wiki/Synode" title="Synode">synode</a> · <a href="/wiki/Vergeving_(christendom)" title="Vergeving (christendom)">vergeving</a> · <a href="/wiki/Wederkomst_van_Jezus" title="Wederkomst van Jezus">wederkomst</a> · <a href="/wiki/Zonde_(christendom)" title="Zonde (christendom)">zonde</a></td></tr><tr><td class="links"><span class="nowrap"><b><a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Katholieke Kerk</a>:</b></span></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Bisschop" title="Bisschop">bisschop </a> · <a href="/wiki/Celibaat" title="Celibaat">celibaat</a> · <a href="/wiki/Heilige_(christendom)" title="Heilige (christendom)">heilige</a> · <a href="/wiki/Kardinaal_(geestelijke)" title="Kardinaal (geestelijke)">kardinaal</a> · <a href="/wiki/Latijnse_ritus" title="Latijnse ritus">Latijnse ritus</a> · <a href="/wiki/Maria_(moeder_van_Jezus)" title="Maria (moeder van Jezus)">Maria</a> · <a href="/wiki/Mis" title="Mis">mis</a> · <a href="/wiki/Missie_(Katholieke_Kerk)" title="Missie (Katholieke Kerk)">missie</a> · <a href="/wiki/Pastoor" title="Pastoor">pastoor</a> · <a href="/wiki/Paus_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Paus (hoofdbetekenis)">paus</a> · <a href="/wiki/Plebaan" title="Plebaan">plebaan</a> · <a href="/wiki/Lijst_van_rooms-katholieke_religieuze_gemeenschappen" title="Lijst van rooms-katholieke religieuze gemeenschappen">religieuze gemeenschappen</a> · <a href="/wiki/Vaticaanstad" title="Vaticaanstad">Vaticaan</a></td></tr><tr><td class="links"><b><a href="/wiki/Oosters_christendom" title="Oosters christendom">Orthodoxie</a>:</b></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Epitrachelion" title="Epitrachelion">epitrachelion</a> · <a href="/wiki/Heilige_Synode" title="Heilige Synode">Heilige Synode</a> · <a href="/wiki/Iconenverering" title="Iconenverering">icoon</a> · <a href="/wiki/Iconostase" title="Iconostase">iconostase</a> · <a href="/wiki/Jezusgebed" title="Jezusgebed">Jezusgebed</a> · <a href="/wiki/Kruisverheffing" title="Kruisverheffing">Kruisverheffing</a> · <a href="/wiki/Liturgie" title="Liturgie">liturgie</a> · <a href="/wiki/Patriarch" title="Patriarch">patriarch</a> · <a href="/wiki/Pope_(priester)" title="Pope (priester)">pope</a> · <a href="/wiki/Trisagion" title="Trisagion">trisagion</a></td></tr><tr><td class="links"><b><a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">Protestantisme</a>:</b></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Openbare_belijdenis_van_het_geloof" title="Openbare belijdenis van het geloof">belijdenis</a> · <a href="/wiki/Dominee" title="Dominee">dominee</a> · <a href="/wiki/Heilig_Avondmaal" title="Heilig Avondmaal">Heilig Avondmaal</a> · <a href="/wiki/Kerkenraad" title="Kerkenraad">kerkenraad</a> · <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a> · <a href="/wiki/Christelijke_zending" title="Christelijke zending">zending</a></td></tr><tr><td class="links"><b>Thematieken:</b></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Christendom_en_homoseksualiteit" title="Christendom en homoseksualiteit">Christendom en homoseksualiteit</a> · <a href="/wiki/Christendom_en_racisme" title="Christendom en racisme">Christendom en racisme</a> · <a href="/wiki/Slavernij#Christendom" title="Slavernij">Christendom en slavernij</a> · <a href="/wiki/Christendom_en_syncretisme" title="Christendom en syncretisme">Christendom en syncretisme</a></td></tr><tr><td class="links"><b>Overig:</b></td><td class="rechts"><a class="mw-selflink selflink">Geschiedenis van het christendom</a> · <a href="/wiki/Lijst_van_richtingen_in_het_christendom" title="Lijst van richtingen in het christendom">Lijst van richtingen in het christendom</a> · <a href="/wiki/Christendom_van_A_tot_Z" title="Christendom van A tot Z">Christendom van A tot Z</a></td></tr></tbody></table> </div></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67837862"> <div class="navigatie" role="navigation" aria-labelledby="Protestantisme"> <div class="navigatie-afb-links noviewer"><div class="navigatie-bewerken show-autoconfirmed nomobile"><span class="nowrap skin-invert-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Sjabloon:Navigatie_protestantisme" title="Sjabloon:Navigatie protestantisme"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/nl:Overleg_sjabloon:Navigatie_protestantisme" title="Overleg sjabloon"><img alt="Overleg sjabloon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjabloon:Navigatie_protestantisme&action=edit" title="Sjabloon bewerken"><img alt="Sjabloon bewerken" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></span></div></div> <div id="Protestantisme" class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">Protestantisme</a></div> <div class="navigatie-inhoud"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67785531"><table class="navigatie-tabel vatop" cellpadding="0" cellspacing="0" style=""><tbody><tr><td class="links" style=""><b>Geloofsrichtingen:</b></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Anabaptisme" title="Anabaptisme">anabaptisme</a> · <a href="/wiki/Anglicanisme" title="Anglicanisme">anglicanisme</a> · <a href="/wiki/Baptisme" title="Baptisme">baptisme</a> · <a href="/wiki/Calvinisme" title="Calvinisme">calvinisme</a> · <a href="/wiki/Doopsgezinden" title="Doopsgezinden">doopsgezinden</a> · <a href="/wiki/Evangelisch_christendom" title="Evangelisch christendom">evangelischen</a> · <a href="/wiki/Gereformeerd_protestantisme" title="Gereformeerd protestantisme">gereformeerden</a> · <a href="/wiki/Quakers" title="Quakers">Genootschap der Vrienden</a> (quakers) · <a href="/wiki/Nederlandse_Hervormde_Kerk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Nederlandse Hervormde Kerk (hoofdbetekenis)">Nederlandse Hervormde Kerk</a> · <a href="/wiki/Lutheranisme" title="Lutheranisme">lutheranisme</a> · <a href="/wiki/Methodisme" title="Methodisme">methodisme</a> · <a href="/wiki/Pinksterbeweging" title="Pinksterbeweging">pinksterbeweging</a> · <a href="/wiki/Presbyterianisme" title="Presbyterianisme">presbyterianisme</a> · <a href="/wiki/Vergadering_van_gelovigen" title="Vergadering van gelovigen">Vergadering van gelovigen</a> · <a href="/wiki/Vrijzinnig_protestantisme" title="Vrijzinnig protestantisme">vrijzinnig protestantisme</a> · <a href="/wiki/Zevendedagsadventisten" title="Zevendedagsadventisten">zevendedagsadventisten</a></td></tr><tr><td class="links"><b>Achtergrond:</b></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Openbare_belijdenis_van_het_geloof" title="Openbare belijdenis van het geloof">belijdenis</a> · <a href="/wiki/Doop_(sacrament)" title="Doop (sacrament)">doop</a> · <a class="mw-selflink selflink">geschiedenis van het christendom</a> · <a href="/wiki/Heilig_Avondmaal" title="Heilig Avondmaal">Heilig Avondmaal</a> · <a href="/wiki/Isra%C3%ABlzondag" title="Israëlzondag">Israëlzondag</a> · <a href="/wiki/Liturgie" title="Liturgie">liturgie</a> · <a href="/wiki/Vergeving_(christendom)" title="Vergeving (christendom)">vergeving</a> · <a href="/wiki/Zonde_(christendom)" title="Zonde (christendom)">zonde</a> · <a href="/wiki/Christendom_van_A_tot_Z" title="Christendom van A tot Z">christendom van A tot Z</a></td></tr></tbody></table> </div></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&oldid=68392745">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&oldid=68392745</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorieën</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Geschiedenis_van_het_christendom" title="Categorie:Geschiedenis van het christendom">Geschiedenis van het christendom</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Christendom_in_de_middeleeuwen" title="Categorie:Christendom in de middeleeuwen">Christendom in de middeleeuwen</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Verborgen categorieën: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Artikel_mist_referentie_sinds_mei_2018" title="Categorie:Wikipedia:Artikel mist referentie sinds mei 2018">Wikipedia:Artikel mist referentie sinds mei 2018</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Alle_artikelen_die_een_referentie_missen" title="Categorie:Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen">Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Artikel_mist_referentie_sinds_april_2014" title="Categorie:Wikipedia:Artikel mist referentie sinds april 2014">Wikipedia:Artikel mist referentie sinds april 2014</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Artikel_mist_referentie_sinds_april_2018" title="Categorie:Wikipedia:Artikel mist referentie sinds april 2018">Wikipedia:Artikel mist referentie sinds april 2018</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 17 nov 2024 om 12:14.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Geschiedenis_van_het_christendom&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-h2npf","wgBackendResponseTime":147,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.307","walltime":"0.461","ppvisitednodes":{"value":2450,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":41170,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":11322,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":10,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":2,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":8348,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 186.314 1 -total"," 23.01% 42.872 1 Sjabloon:Commonscat"," 21.07% 39.262 1 Sjabloon:Navigatie_christendom"," 19.04% 35.475 1 Sjabloon:Navigatie_uitklapbaar"," 14.99% 27.925 1 Sjabloon:Zusterproject_box"," 14.91% 27.781 1 Sjabloon:En"," 13.75% 25.622 1 Sjabloon:Appendix"," 12.65% 23.576 1 Sjabloon:Taalaanduiding"," 11.27% 20.996 1 Sjabloon:References"," 10.88% 20.279 2 Sjabloon:Navigatie/Tabel"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.006","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":638514,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-66695f89d8-jh9dh","timestamp":"20241119184947","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Geschiedenis van het christendom","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/Geschiedenis_van_het_christendom","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q235329","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q235329","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-06-08T13:43:22Z","dateModified":"2024-11-17T11:14:58Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/6\/6f\/OrteliusWorldMap.jpeg"}</script> </body> </html>