CINXE.COM

केरल - विकिपीडिया

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="hi" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>केरल - विकिपीडिया</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )hiwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":["",""],"wgDigitTransformTable":["0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9", "०\t१\t२\t३\t४\t५\t६\t७\t८\t९"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","जनवरी","फ़रवरी","मार्च","अप्रैल","मई","जून","जुलाई","अगस्त","सितंबर","अक्टूबर","नवम्बर","दिसम्बर"],"wgRequestId":"5a4649f8-fbc1-4a84-b4f0-73ab54862e5f","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"केरल","wgTitle":"केरल","wgCurRevisionId":6356908,"wgRevisionId":6356908,"wgArticleId":823,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Pages with non-numeric formatnum arguments","लेख जो सितंबर 2019 से स्रोतहीन हैं","सभी स्रोतहीन लेख","Pages using multiple image with auto scaled images", "विकिडेटा पर उपलब्ध निर्देशांक","अर्ध-सुरक्षित साँचे","Articles containing Malayalam-language text","केरल","भारत के राज्य"],"wgPageViewLanguage":"hi","wgPageContentLanguage":"hi","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"केरल","wgRelevantArticleId":823,"wgIsProbablyEditable":false,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":false,"wgRestrictionEdit":["autoconfirmed"],"wgRestrictionMove":["autoconfirmed"],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"status":{"levels":1}}},"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"hi","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"hi"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":60000, "wgCoordinates":{"lat":10.85,"lon":76.27},"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q1186","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.charinsert-styles":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready", "ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.charinsert","ext.gadget.Numeral_converter","ext.gadget.ShortUrlShare","ext.gadget.ExternalSearch","ext.gadget.switcher","ext.gadget.Prosesize","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.shortUrl","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=ext.gadget.charinsert-styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.15"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG/1200px-Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="749"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG/800px-Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="500"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG/640px-Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="400"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="केरल - विकिपीडिया"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="विकिपीडिया (hi)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//hi.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.hi"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="विकिपीडिया की Atom फ़ीड" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChanges&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject page-केरल rootpage-केरल skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">सामग्री पर जाएँ</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="मुख्य मेन्यू" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="मुख्य मेन्यू" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">मुख्य मेन्यू</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">मुख्य मेन्यू</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> परिभ्रमण </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="मुखपृष्ठ पर जाएँ [z]" accesskey="z"><span>मुखपृष्ठ</span></a></li><li id="n-चौपाल" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2"><span>चौपाल</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChanges" title="विकि में हाल में हुए बदलावों की सूची [r]" accesskey="r"><span>हाल में हुए परिवर्तन</span></a></li><li id="n-हाल-की-घटनाएँ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0:%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81"><span>हाल की घटनाएँ</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="परियोजना के बारे में, आप क्या कर सकतें हैं, सहायता कहाँ से लें"><span>समुदाय प्रवेशद्वार</span></a></li><li id="n-निर्वाचित-विषयवस्तु" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81"><span>निर्वाचित विषयवस्तु</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:Random" title="किसी एक लेख पर जाएँ [x]" accesskey="x"><span>यादृच्छिक लेख</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-योगदान" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-योगदान" > <div class="vector-menu-heading"> योगदान </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-प्रयोगपृष्ठ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2"><span>प्रयोगपृष्ठ</span></a></li><li id="n-अनुरोध" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7"><span>अनुरोध</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-सहायता" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-सहायता" > <div class="vector-menu-heading"> सहायता </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-सहायता" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE"><span>सहायता</span></a></li><li id="n-स्वशिक्षा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE"><span>स्वशिक्षा</span></a></li><li id="n-अक्सर-पूछे-जाने-वाले-प्रश्न" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%9B%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8"><span>अक्सर पूछे जाने वाले प्रश्न</span></a></li><li id="n-देवनागरी-कैसे-टाइप-करें" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AE"><span>देवनागरी कैसे टाइप करें</span></a></li><li id="n-दूतावास-(Embassy)" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8"><span>दूतावास (Embassy)</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="विकिपीडिया" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-hi.svg" style="width: 7.5em; height: 1.75em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-hi.svg" width="108" height="18" style="width: 6.75em; height: 1.125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%96%E0%A5%8B%E0%A4%9C" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="इस विकि में खोजें [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>खोजें</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया में खोजें" aria-label="विकिपीडिया में खोजें" autocapitalize="sentences" title="इस विकि में खोजें [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="विशेष:खोज"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">खोजें</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="व्यक्तिगत उपकरण"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="पृष्ठ के फ़ॉन्ट का आकार, चौड़ाई और रंग बदलें" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="दिखावट" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">दिखावट</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=hi.wikipedia.org&amp;uselang=hi" class=""><span>दान करें</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81&amp;returnto=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="हमारा सुझाव है की आप खाता बनाएँ और लॉगिन करें, परन्तु यह अनिवार्य नहीं है" class=""><span>खाता बनाएँ</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8&amp;returnto=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="आपको सत्रारम्भ करने के लिए प्रोत्साहित किया जाता है; लेकिन यह अनिवार्य नहीं है [o]" accesskey="o" class=""><span>लॉग-इन करें</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="अन्य विकल्प" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="व्यक्तिगत उपकरण" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">व्यक्तिगत उपकरण</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=hi.wikipedia.org&amp;uselang=hi"><span>दान करें</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81&amp;returnto=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="हमारा सुझाव है की आप खाता बनाएँ और लॉगिन करें, परन्तु यह अनिवार्य नहीं है"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>खाता बनाएँ</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8&amp;returnto=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="आपको सत्रारम्भ करने के लिए प्रोत्साहित किया जाता है; लेकिन यह अनिवार्य नहीं है [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>लॉग-इन करें</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> लॉग-आउट किए गए संपादकों के लिए पृष्ठ <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF" aria-label="संपादन के बारे में अधिक जानें"><span>अधिक जानें</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="इस आईपी पते से संपादन की सूची [y]" accesskey="y"><span>योगदान</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="इस आईपी एड्रेससे हुए बदलावों के बारे में वार्ता [n]" accesskey="n"><span>वार्ता</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="सामग्री" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">सामग्री</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">छुपाएँ</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">शुरुआत</div> </a> </li> <li id="toc-इतिहास" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#इतिहास"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>इतिहास</span> </div> </a> <ul id="toc-इतिहास-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-भूगोल" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#भूगोल"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>भूगोल</span> </div> </a> <ul id="toc-भूगोल-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जलवायु" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#जलवायु"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>जलवायु</span> </div> </a> <ul id="toc-जलवायु-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अर्थ_व्यवस्था" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#अर्थ_व्यवस्था"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>अर्थ व्यवस्था</span> </div> </a> <ul id="toc-अर्थ_व्यवस्था-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-उत्सव_और_त्यौहार" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#उत्सव_और_त्यौहार"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>उत्सव और त्यौहार</span> </div> </a> <ul id="toc-उत्सव_और_त्यौहार-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-कला_व_संस्कृति" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#कला_व_संस्कृति"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>कला व संस्कृति</span> </div> </a> <ul id="toc-कला_व_संस्कृति-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-क्रीड़ा_क्षेत्र" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#क्रीड़ा_क्षेत्र"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>क्रीड़ा क्षेत्र</span> </div> </a> <ul id="toc-क्रीड़ा_क्षेत्र-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-पर्यटन" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#पर्यटन"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>पर्यटन</span> </div> </a> <ul id="toc-पर्यटन-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-भाषा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#भाषा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>भाषा</span> </div> </a> <ul id="toc-भाषा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-साहित्य" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#साहित्य"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>साहित्य</span> </div> </a> <ul id="toc-साहित्य-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-केरल_के_लोग" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#केरल_के_लोग"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>केरल के लोग</span> </div> </a> <ul id="toc-केरल_के_लोग-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-राजनीति" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#राजनीति"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>राजनीति</span> </div> </a> <ul id="toc-राजनीति-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वैज्ञानिक_एवं_प्रौद्योगिकी_क्षेत्र" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#वैज्ञानिक_एवं_प्रौद्योगिकी_क्षेत्र"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>वैज्ञानिक एवं प्रौद्योगिकी क्षेत्र</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-वैज्ञानिक_एवं_प्रौद्योगिकी_क्षेत्र-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>वैज्ञानिक एवं प्रौद्योगिकी क्षेत्र उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-वैज्ञानिक_एवं_प्रौद्योगिकी_क्षेत्र-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-गणित_एवं_ज्योतिष" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#गणित_एवं_ज्योतिष"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13.1</span> <span>गणित एवं ज्योतिष</span> </div> </a> <ul id="toc-गणित_एवं_ज्योतिष-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-आयुर्वेद" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#आयुर्वेद"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13.2</span> <span>आयुर्वेद</span> </div> </a> <ul id="toc-आयुर्वेद-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-आधुनिक_विज्ञान" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#आधुनिक_विज्ञान"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13.3</span> <span>आधुनिक विज्ञान</span> </div> </a> <ul id="toc-आधुनिक_विज्ञान-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-केरल_के_जिले" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#केरल_के_जिले"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>केरल के जिले</span> </div> </a> <ul id="toc-केरल_के_जिले-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-इन्हें_भी_देखें" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#इन्हें_भी_देखें"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">15</span> <span>इन्हें भी देखें</span> </div> </a> <ul id="toc-इन्हें_भी_देखें-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बाहरी_कड़ियाँ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#बाहरी_कड़ियाँ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">16</span> <span>बाहरी कड़ियाँ</span> </div> </a> <ul id="toc-बाहरी_कड़ियाँ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="सामग्री" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="विषयसूची" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="विषयसूची को टॉगल करें" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">विषयसूची को टॉगल करें</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">केरल</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="दूसरे भाषा में लेख पर जाएँ। 131 भाषाओं में उपलब्ध" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-131" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">131 भाषाएँ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ace mw-list-item"><a href="https://ace.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – अचाइनीस" lang="ace" hreflang="ace" data-title="Kerala" data-language-autonym="Acèh" data-language-local-name="अचाइनीस" class="interlanguage-link-target"><span>Acèh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – अफ़्रीकी" lang="af" hreflang="af" data-title="Kerala" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="अफ़्रीकी" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – स्विस जर्मन" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Kerala" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="स्विस जर्मन" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%AC%E1%88%A8%E1%88%88" title="ኬረለ – अम्हेरी" lang="am" hreflang="am" data-title="ኬረለ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="अम्हेरी" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल – अंगिका" lang="anp" hreflang="anp" data-title="केरल" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="अंगिका" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%8A%D8%B1%D9%84%D8%A7" title="كيرلا – अरबी" lang="ar" hreflang="ar" data-title="كيرلا" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="अरबी" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="كيرالا – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="كيرالا" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%95%E0%A7%87%E0%A7%B0%E0%A7%87%E0%A6%B2%E0%A6%BE_(%E0%A7%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A7%8D%E0%A6%AF)" title="কেৰেলা (ৰাজ্য) – असमिया" lang="as" hreflang="as" data-title="কেৰেলা (ৰাজ্য)" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="असमिया" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – अस्तुरियन" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Kerala" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="अस्तुरियन" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल – अवधी" lang="awa" hreflang="awa" data-title="केरल" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="अवधी" class="interlanguage-link-target"><span>अवधी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – अज़रबैजानी" lang="az" hreflang="az" data-title="Kerala" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="अज़रबैजानी" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="کرالا – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="کرالا" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – बालिनीस" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Kerala" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="बालिनीस" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – बेलारूसी" lang="be" hreflang="be" data-title="Керала" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="बेलारूसी" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Керала" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – बुल्गारियाई" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Керала" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="बुल्गारियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="केरल" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%95%E0%A7%87%E0%A6%B0%E0%A6%B2" title="কেরল – बंगाली" lang="bn" hreflang="bn" data-title="কেরল" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="बंगाली" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%80%E0%BD%BA%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BC%8B%E0%BD%A3%E0%BD%B1%E0%BC%8D" title="ཀེ་ར་ལཱ། – तिब्बती" lang="bo" hreflang="bo" data-title="ཀེ་ར་ལཱ།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="तिब्बती" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bpy mw-list-item"><a href="https://bpy.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%95%E0%A7%87%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A6%BE" title="কেরালা – Bishnupriya" lang="bpy" hreflang="bpy" data-title="কেরালা" data-language-autonym="বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী" data-language-local-name="Bishnupriya" class="interlanguage-link-target"><span>বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – ब्रेटन" lang="br" hreflang="br" data-title="Kerala" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="ब्रेटन" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – बोस्नियाई" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Kerala" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="बोस्नियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – कातालान" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Kerala" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="कातालान" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Kerala" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – चेचन" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Керала" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="चेचन" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/State_of_Kerala" title="State of Kerala – सिबुआनो" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="State of Kerala" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="सिबुआनो" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="کێرالا – सोरानी कुर्दिश" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="کێرالا" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="सोरानी कुर्दिश" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/K%C3%A9rala" title="Kérala – चेक" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Kérala" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="चेक" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – चूवाश" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Керала" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="चूवाश" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – वेल्श" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Kerala" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="वेल्श" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – डेनिश" lang="da" hreflang="da" data-title="Kerala" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="डेनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – जर्मन" lang="de" hreflang="de" data-title="Kerala" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="जर्मन" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="केरल" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%86%DE%AC%DE%83%DE%AC%DE%8D%DE%A7" title="ކެރެލާ – दिवेही" lang="dv" hreflang="dv" data-title="ކެރެލާ" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="दिवेही" class="interlanguage-link-target"><span>ދިވެހިބަސް</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B5%CF%81%CE%AC%CE%BB%CE%B1" title="Κεράλα – यूनानी" lang="el" hreflang="el" data-title="Κεράλα" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="यूनानी" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – अंग्रेज़ी" lang="en" hreflang="en" data-title="Kerala" data-language-autonym="English" data-language-local-name="अंग्रेज़ी" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Keralo" title="Keralo – एस्पेरेंतो" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Keralo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="एस्पेरेंतो" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – स्पेनिश" lang="es" hreflang="es" data-title="Kerala" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="स्पेनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – एस्टोनियाई" lang="et" hreflang="et" data-title="Kerala" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="एस्टोनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – बास्क" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Kerala" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="बास्क" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="کرالا – फ़ारसी" lang="fa" hreflang="fa" data-title="کرالا" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="फ़ारसी" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – फ़िनिश" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Kerala" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="फ़िनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – फ़्रेंच" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Kerala" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="फ़्रेंच" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – उत्तरी फ़्रीसियाई" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Kerala" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="उत्तरी फ़्रीसियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – आयरिश" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Kerala" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="आयरिश" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – स्कॉटिश गाएलिक" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Kerala" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="स्कॉटिश गाएलिक" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – गैलिशियन" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Kerala" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="गैलिशियन" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B3" title="केरळ – Goan Konkani" lang="gom" hreflang="gom" data-title="केरळ" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="Goan Konkani" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AA%B3" title="કેરળ – गुजराती" lang="gu" hreflang="gu" data-title="કેરળ" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="गुजराती" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – हौसा" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Kerala" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="हौसा" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Kerala" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A7%D7%A8%D7%9C%D7%94" title="קרלה – हिब्रू" lang="he" hreflang="he" data-title="קרלה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="हिब्रू" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Kerala" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – क्रोएशियाई" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Kerala" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="क्रोएशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – ऊपरी सॉर्बियन" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Kerala" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="ऊपरी सॉर्बियन" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – हंगेरियाई" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Kerala" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="हंगेरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AC%D5%A1" title="Կերալա – आर्मेनियाई" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Կերալա" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="आर्मेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – इंडोनेशियाई" lang="id" hreflang="id" data-title="Kerala" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="इंडोनेशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – इडौ" lang="io" hreflang="io" data-title="Kerala" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="इडौ" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – आइसलैंडिक" lang="is" hreflang="is" data-title="Kerala" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="आइसलैंडिक" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – इतालवी" lang="it" hreflang="it" data-title="Kerala" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="इतालवी" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%B1%E3%83%A9%E3%83%A9%E5%B7%9E" title="ケララ州 – जापानी" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ケララ州" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="जापानी" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%99%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%90" title="კერალა – जॉर्जियाई" lang="ka" hreflang="ka" data-title="კერალა" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="जॉर्जियाई" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kge mw-list-item"><a href="https://kge.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – Komering" lang="kge" hreflang="kge" data-title="Kerala" data-language-autonym="Kumoring" data-language-local-name="Komering" class="interlanguage-link-target"><span>Kumoring</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%95%E0%B3%87%E0%B2%B0%E0%B2%B3" title="ಕೇರಳ – कन्नड़" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಕೇರಳ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="कन्नड़" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%BC%80%EB%9E%84%EB%9D%BC%EC%A3%BC" title="케랄라주 – कोरियाई" lang="ko" hreflang="ko" data-title="케랄라주" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="कोरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%DB%8C%D8%B1%D9%8E%D9%84%D8%A7" title="کیرَلا – कश्मीरी" lang="ks" hreflang="ks" data-title="کیرَلا" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="कश्मीरी" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Malabaria" title="Malabaria – लैटिन" lang="la" hreflang="la" data-title="Malabaria" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="लैटिन" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – लिथुआनियाई" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Kerala" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="लिथुआनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – लातवियाई" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Kerala" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="लातवियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल – मैथिली" lang="mai" hreflang="mai" data-title="केरल" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="मैथिली" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – मालागासी" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Kerala" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="मालागासी" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – मकदूनियाई" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Керала" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="मकदूनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%95%E0%B5%87%E0%B4%B0%E0%B4%B3%E0%B4%82" title="കേരളം – मलयालम" lang="ml" hreflang="ml" data-title="കേരളം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="मलयालम" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – मंगोलियाई" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Керала" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="मंगोलियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%80%EA%AF%A6%EA%AF%94%EA%AF%82%EA%AF%A5" title="ꯀꯦꯔꯂꯥ – मणिपुरी" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯀꯦꯔꯂꯥ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="मणिपुरी" class="interlanguage-link-target"><span>ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B3" title="केरळ – मराठी" lang="mr" hreflang="mr" data-title="केरळ" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="मराठी" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – मलय" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Kerala" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="मलय" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%80%E1%80%B1%E1%80%9B%E1%80%9C%E1%80%95%E1%80%BC%E1%80%8A%E1%80%BA%E1%80%94%E1%80%9A%E1%80%BA" title="ကေရလပြည်နယ် – बर्मीज़" lang="my" hreflang="my" data-title="ကေရလပြည်နယ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="बर्मीज़" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="کرالا – माज़न्देरानी" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="کرالا" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="माज़न्देरानी" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल – नेपाली" lang="ne" hreflang="ne" data-title="केरल" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="नेपाली" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल – नेवाड़ी" lang="new" hreflang="new" data-title="केरल" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="नेवाड़ी" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – डच" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Kerala" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="डच" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – नॉर्वेजियाई नॉयनॉर्स्क" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Kerala" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="नॉर्वेजियाई नॉयनॉर्स्क" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – नॉर्वेजियाई बोकमाल" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Kerala" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="नॉर्वेजियाई बोकमाल" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – ओसीटान" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Kerala" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="ओसीटान" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%95%E0%AD%87%E0%AC%B0%E0%AC%B3" title="କେରଳ – ओड़िया" lang="or" hreflang="or" data-title="କେରଳ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="ओड़िया" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%C3%A6" title="Кералæ – ओस्सेटिक" lang="os" hreflang="os" data-title="Кералæ" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="ओस्सेटिक" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A8%B2" title="ਕੇਰਲ – पंजाबी" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਕੇਰਲ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="पंजाबी" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – पाम्पान्गा" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Kerala" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="पाम्पान्गा" class="interlanguage-link-target"><span>Kapampangan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – पोलिश" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Kerala" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="पोलिश" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%DB%8C%D8%B1%D9%84%D8%A7" title="کیرلا – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="کیرلا" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="کيرالا – पश्तो" lang="ps" hreflang="ps" data-title="کيرالا" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="पश्तो" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Querala" title="Querala – पुर्तगाली" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Querala" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="पुर्तगाली" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – रोमानियाई" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Kerala" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="रोमानियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – रूसी" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Керала" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="रूसी" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="केरळराज्यम् – संस्कृत" lang="sa" hreflang="sa" data-title="केरळराज्यम्" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="संस्कृत" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A0%E1%B1%AE%E1%B1%A8%E1%B1%9F%E1%B1%9E%E1%B1%9F" title="ᱠᱮᱨᱟᱞᱟ – संथाली" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱠᱮᱨᱟᱞᱟ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="संथाली" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – स्कॉट्स" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Kerala" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="स्कॉट्स" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%DA%AA%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="ڪيرالا – सिंधी" lang="sd" hreflang="sd" data-title="ڪيرالا" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="सिंधी" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – सेर्बो-क्रोएशियाई" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Kerala" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="सेर्बो-क्रोएशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%9A%E0%B7%9A%E0%B6%BB%E0%B7%85%E0%B6%BA" title="කේරළය – सिंहली" lang="si" hreflang="si" data-title="කේරළය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="सिंहली" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Kerala" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/K%C3%A9rala" title="Kérala – स्लोवाक" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Kérala" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="स्लोवाक" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – स्लोवेनियाई" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Kerala" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="स्लोवेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – अल्बानियाई" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Kerala" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="अल्बानियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – सर्बियाई" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Керала" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="सर्बियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – स्वीडिश" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Kerala" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="स्वीडिश" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – स्वाहिली" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Kerala" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="स्वाहिली" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/Ke-la-la-pang" title="Ke-la-la-pang – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="Ke-la-la-pang" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target"><span>Sakizaya</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%95%E0%AF%87%E0%AE%B0%E0%AE%B3%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="கேரளம் – तमिल" lang="ta" hreflang="ta" data-title="கேரளம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="तमिल" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%95%E0%B3%87%E0%B2%B0%E0%B2%B3" title="ಕೇರಳ – Tulu" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ಕೇರಳ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="Tulu" class="interlanguage-link-target"><span>ತುಳು</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%95%E0%B1%87%E0%B0%B0%E0%B0%B3" title="కేరళ – तेलुगू" lang="te" hreflang="te" data-title="కేరళ" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="तेलुगू" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – ताजिक" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Керала" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="ताजिक" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%90%E0%B9%80%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%A5%E0%B8%B0" title="รัฐเกรละ – थाई" lang="th" hreflang="th" data-title="รัฐเกรละ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="थाई" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – टैगलॉग" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Kerala" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="टैगलॉग" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – तुर्की" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Kerala" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="तुर्की" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – तातार" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Керала" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="तातार" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Керала – यूक्रेनियाई" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Керала" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="यूक्रेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%DB%8C%D8%B1%D9%84%D8%A7" title="کیرلا – उर्दू" lang="ur" hreflang="ur" data-title="کیرلا" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="उर्दू" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – उज़्बेक" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Kerala" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="उज़्बेक" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – वनीशन" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Kerala" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="वनीशन" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – वियतनामी" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Kerala" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="वियतनामी" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – वारै" lang="war" hreflang="war" data-title="Kerala" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="वारै" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%96%80%E6%8B%89%E6%8B%89%E9%82%A6" title="喀拉拉邦 – वू चीनी" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="喀拉拉邦" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="वू चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%99%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%90" title="კერალა – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="კერალა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A7%D7%A2%D7%A8%D7%90%D7%9C%D7%90" title="קעראלא – यहूदी" lang="yi" hreflang="yi" data-title="קעראלא" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="यहूदी" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – योरूबा" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Kerala" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="योरूबा" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%96%80%E6%8B%89%E6%8B%89%E9%82%A6" title="喀拉拉邦 – चीनी" lang="zh" hreflang="zh" data-title="喀拉拉邦" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala – मिन नान" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Kerala" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="मिन नान" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%9F%BA%E6%8B%89%E6%8B%89%E9%82%A6" title="基拉拉邦 – कैंटोनीज़" lang="yue" hreflang="yue" data-title="基拉拉邦" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="कैंटोनीज़" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1186#sitelinks-wikipedia" title="अंतरभाषा कड़ियाँ संपादित करें" class="wbc-editpage">कड़ियाँ संपादित करें</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="नामस्थान"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="सामग्री वाला पृष्ठ देखें [c]" accesskey="c"><span>लेख</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" rel="discussion" title="सामग्री पृष्ठ के बारे में वार्तालाप [t]" accesskey="t"><span>संवाद</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="भाषा का प्रकार बदलें" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">हिन्दी</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="प्रदर्शन"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2"><span>पढ़ें</span></a></li><li id="ca-viewsource" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=edit" title="यह पृष्ठ रक्षित हैं। आप इसका स्रोत देख सकते हैं। [e]" accesskey="e"><span>स्रोत देखें</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=history" title="इस पृष्ठ के पुराने अवतरण [h]" accesskey="h"><span>इतिहास देखें</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="उपकरण" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">उपकरण</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">उपकरण</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> क्रियाएँ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2"><span>पढ़ें</span></a></li><li id="ca-more-viewsource" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=edit"><span>स्रोत देखें</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=history"><span>इतिहास देखें</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> सामान्य </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="यहाँ का हवाला देने वाले सभी विकि पन्नों की सूची [j]" accesskey="j"><span>यहाँ क्या जुड़ता है</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChangesLinked/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" rel="nofollow" title="यहाँ जुड़े हुए सभी पन्नों में हुए हाल के बदलाव [k]" accesskey="k"><span>पृष्ठ से जुड़े बदलाव</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//hi.wikipedia.org/wiki/विकिपीडिया:अपलोड" title="फ़ाइल अपलोड करें [u]" accesskey="u"><span>चित्र अपलोड करें</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="सभी विशेष पृष्ठों की सूची [q]" accesskey="q"><span>विशेष पृष्ठ</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;oldid=6356908" title="पृष्ठ के इस संस्करण की स्थायी कड़ी"><span>स्थायी कड़ी</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=info" title="इस पृष्ठ के बारे में अधिक जानकारी"><span>पृष्ठ की जानकारी</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:CiteThisPage&amp;page=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;id=6356908&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="इस पृष्ठ को उद्धृत करने के बारे में जानकारी"><span>यह लेख उद्धृत करें</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Fhi.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25B2"><span>संक्षिप्त URL प्राप्त करें</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Fhi.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25B2"><span>Download QR code</span></a></li><li id="t-shorturl" class="mw-list-item"><a href="//hi.wikipedia.org/s/28c" title="शेयर करने के लिए ये छोटा यू॰आर॰एल कॉपी करें"><span>छोटा यू॰आर॰एल</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> मुद्रण/निर्यात </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2"><span>पुस्तक बनायें</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:DownloadAsPdf&amp;page=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=show-download-screen"><span>पीडीएफ़ रूप डाउनलोड करें</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;printable=yes" title="इस पृष्ठका छपानेलायक अवतरण [p]" accesskey="p"><span>प्रिन्ट करने लायक</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> दूसरे परियोजनाओं में </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Kerala" hreflang="en"><span>विकिमीडिया कॉमन्स</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikivoyage mw-list-item"><a href="https://hi.wikivoyage.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" hreflang="hi"><span>विकियात्रा</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1186" title="संबद्ध डेटा रिपॉज़िटरी आयटम की कड़ी [g]" accesskey="g"><span>विकिडेटा आयटम</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">दिखावट</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">छुपाएँ</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="hi" dir="ltr"><table class="metadata plainlinks ambox ambox-content" style="" role="presentation"> <tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width: 52px;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Question_book-new.svg/50px-Question_book-new.svg.png" decoding="async" width="50" height="39" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Question_book-new.svg/75px-Question_book-new.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Question_book-new.svg/100px-Question_book-new.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="399" /></span></span></div></td><td class="mbox-text" style=""><span class="mbox-text-span">इस लेख में <b>सन्दर्भ</b> या <b>स्रोत</b> नहीं दिया गया है।<br /><small>कृपया विश्वसनीय सन्दर्भ या स्रोत जोड़कर <a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=edit">इस लेख में सुधार करें</a>। स्रोतहीन सामग्री ज्ञानकोश के लिए उपयुक्त नहीं है। इसे हटाया जा सकता है। <i>(सितंबर 2019)</i></small> <br /><small><span class="plainlinks"><i>स्रोत खोजें:</i>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//www.google.com/search?as_eq=wikipedia&amp;q=%22%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%22">"केरल"</a>&#160;–&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//www.google.com/search?tbm=nws&amp;q=%22%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%22+-wikipedia&amp;tbs=ar:1">समाचार</a>&#160;<b>·</b> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.google.com/search?&amp;q=%22%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%22&amp;tbs=bkt:s&amp;tbm=bks">अखबार पुरालेख</a>&#160;<b>·</b> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.google.com/search?tbs=bks:1&amp;q=%22%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%22+-wikipedia">किताबें</a>&#160;<b>·</b> <a rel="nofollow" class="external text" href="//scholar.google.com/scholar?q=%22%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%22">विद्वान</a>&#160;<b>·</b> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/action/doBasicSearch?Query=%22%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%22&amp;acc=on&amp;wc=on">जेस्टोर (JSTOR)</a></span></small><span class="hide-when-compact"> </span><span class="hide-when-compact"> </span></span></td></tr></tbody></table><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6042981">.mw-parser-output .infobox-subbox{padding:0;border:none;margin:-3px;width:auto;min-width:100%;font-size:100%;clear:none;float:none;background-color:transparent}.mw-parser-output .infobox-3cols-child{margin:auto}</style><table class="infobox geography vcard" style="width:23em"><tbody><tr><th colspan="2" class="infobox-above" style="font-size:1.25em; white-space:nowrap"><span class="fn org">केरल</span><br /><span class="nickname"><span style="font-weight:normal;"><div class="hlist hlist-separated"><ul><li><span title="Malayalam-language text"><span lang="ml">കേരളം</span></span></li><li>Kerela</li></ul></div></span></span></th></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-subheader" style="background-color:#cddeff; font-weight:bold;"><span class="category"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत का राज्य">राज्य</a></span></td></tr><tr class="mergedtoprow"><td colspan="2" class="infobox-full-data" style="font-weight:bold;">केरल राज्य</td></tr><tr class="mergedtoprow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r5613282/mw-parser-output/.tmulti">.mw-parser-output .tmulti .multiimageinner{display:flex;flex-direction:column}.mw-parser-output .tmulti .trow{display:flex;flex-direction:row;clear:left;flex-wrap:wrap;width:100%;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{margin:1px;float:left}.mw-parser-output .tmulti .theader{clear:both;font-weight:bold;text-align:center;align-self:center;background-color:transparent;width:100%}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption{background-color:transparent}.mw-parser-output .tmulti .text-align-left{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .text-align-right{text-align:right}.mw-parser-output .tmulti .text-align-center{text-align:center}@media all and (max-width:720px){.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{width:100%!important;box-sizing:border-box;max-width:none!important;align-items:center}.mw-parser-output .tmulti .trow{justify-content:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{float:none!important;max-width:100%!important;box-sizing:border-box;text-align:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle .thumbcaption{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .trow>.thumbcaption{text-align:center}}</style><div class="thumb tmulti tnone center"><div class="thumbinner multiimageinner" style="width:272px;max-width:272px;border:none"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:270px;max-width:270px"><div class="thumbimage" style=";height:167px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG/268px-Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG" decoding="async" width="268" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG/402px-Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG/536px-Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG 2x" data-file-width="4000" data-file-height="2498" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%AA%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%82" title="केरल अनूपझीलें">केरल अनूपझीलें</a></div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:129px;max-width:129px"><div class="thumbimage" style=";height:84px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Athirapally_Waterfalls_after_the_Monsoons.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Athirapally_Waterfalls_after_the_Monsoons.jpg/127px-Athirapally_Waterfalls_after_the_Monsoons.jpg" decoding="async" width="127" height="85" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Athirapally_Waterfalls_after_the_Monsoons.jpg/191px-Athirapally_Waterfalls_after_the_Monsoons.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Athirapally_Waterfalls_after_the_Monsoons.jpg/254px-Athirapally_Waterfalls_after_the_Monsoons.jpg 2x" data-file-width="6000" data-file-height="4000" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="अथिरापिल्ली जलप्रपात">अथिरापिल्ली जलप्रपात</a></div></div><div class="tsingle" style="width:139px;max-width:139px"><div class="thumbimage" style=";height:84px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Munnar_hillstation_kerala.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Munnar_hillstation_kerala.jpg/137px-Munnar_hillstation_kerala.jpg" decoding="async" width="137" height="85" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Munnar_hillstation_kerala.jpg/206px-Munnar_hillstation_kerala.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Munnar_hillstation_kerala.jpg/274px-Munnar_hillstation_kerala.jpg 2x" data-file-width="1243" data-file-height="771" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="मुन्नार">मुन्नार</a></div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:153px;max-width:153px"><div class="thumbimage" style=";height:84px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Jatayu_adventure_centre.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Jatayu_adventure_centre.jpg/151px-Jatayu_adventure_centre.jpg" decoding="async" width="151" height="85" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Jatayu_adventure_centre.jpg/227px-Jatayu_adventure_centre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Jatayu_adventure_centre.jpg/302px-Jatayu_adventure_centre.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="576" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%9A%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="जटायु अर्थ सेंटर नेचर पार्क">जटायु अर्थ सेंटर</a></div></div><div class="tsingle" style="width:115px;max-width:115px"><div class="thumbimage" style=";height:84px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram,_kerala.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C_kerala.jpg/113px-Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C_kerala.jpg" decoding="async" width="113" height="85" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C_kerala.jpg/170px-Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C_kerala.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C_kerala.jpg/226px-Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C_kerala.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="पद्मनाभस्वामी मंदिर">पद्मनाभस्वामी मंदिर</a></div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:134px;max-width:134px"><div class="thumbimage" style=";height:99px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Kerala_Government_Secretariat,_Thiruvananthapuram,_Kerala,_India.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Kerala_Government_Secretariat%2C_Thiruvananthapuram%2C_Kerala%2C_India.jpg/132px-Kerala_Government_Secretariat%2C_Thiruvananthapuram%2C_Kerala%2C_India.jpg" decoding="async" width="132" height="99" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Kerala_Government_Secretariat%2C_Thiruvananthapuram%2C_Kerala%2C_India.jpg/198px-Kerala_Government_Secretariat%2C_Thiruvananthapuram%2C_Kerala%2C_India.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Kerala_Government_Secretariat%2C_Thiruvananthapuram%2C_Kerala%2C_India.jpg/264px-Kerala_Government_Secretariat%2C_Thiruvananthapuram%2C_Kerala%2C_India.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1200" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="केरल सरकार सचिवालय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">केरल सरकार सचिवालय</a></div></div><div class="tsingle" style="width:134px;max-width:134px"><div class="thumbimage" style=";height:99px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:FORT_KOCHI_BEACH_SUNSET,KERALA_-_panoramio_(2).jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/FORT_KOCHI_BEACH_SUNSET%2CKERALA_-_panoramio_%282%29.jpg/132px-FORT_KOCHI_BEACH_SUNSET%2CKERALA_-_panoramio_%282%29.jpg" decoding="async" width="132" height="99" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/FORT_KOCHI_BEACH_SUNSET%2CKERALA_-_panoramio_%282%29.jpg/198px-FORT_KOCHI_BEACH_SUNSET%2CKERALA_-_panoramio_%282%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/FORT_KOCHI_BEACH_SUNSET%2CKERALA_-_panoramio_%282%29.jpg/264px-FORT_KOCHI_BEACH_SUNSET%2CKERALA_-_panoramio_%282%29.jpg 2x" data-file-width="4320" data-file-height="3240" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B2&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="चीनी मत्स्य जाल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">चीनी मत्स्य जाल</a></div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:270px;max-width:270px"><div class="thumbimage" style=";height:178px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Kochi_Skyline.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Kochi_Skyline.jpg/268px-Kochi_Skyline.jpg" decoding="async" width="268" height="179" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Kochi_Skyline.jpg/402px-Kochi_Skyline.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Kochi_Skyline.jpg/536px-Kochi_Skyline.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span></div><div class="thumbcaption text-align-center"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5" title="मरीन ड्राइव">मरीन ड्राइव</a></div></div></div></div></div></td></tr><tr class="mergedtoprow"><td colspan="2" class="infobox-full-data">उपनाम: <span class="nickname">ईश्वर का अपना देश<br /><span style="font-size:85%;">God's own country</span></span></td></tr><tr class="mergedtoprow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:IN-KL.svg" class="mw-file-description" title="भारत में केरल का स्थान"><img alt="भारत में केरल का स्थान" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/IN-KL.svg/250px-IN-KL.svg.png" decoding="async" width="250" height="285" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/IN-KL.svg/375px-IN-KL.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/IN-KL.svg/500px-IN-KL.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="583" /></a></span><br /><small>भारत में केरल का स्थान</small></td></tr><tr class="mergedbottomrow"><td colspan="2" class="infobox-full-data">निर्देशांक&#32;(थिरुवनंतपुरम): <span class="plainlinks nourlexpansion"><a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?pagename=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;params=10.85_N_76.27_E_region:IN-KL_type:adm1st"><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="इस जगह के लिए मानचित्र, हवाई छायाचित्र एवं अन्य आँकड़े"><span class="latitude">10°51′N</span> <span class="longitude">76°16′E</span></span></span><span class="geo-multi-punct">&#xfeff; / &#xfeff;</span><span class="geo-default"><span class="geo-dec" title="इस जगह के लिए मानचित्र, हवाई छायाचित्र एवं अन्य आँकड़े">10.85°N 76.27°E</span><span style="display:none">&#xfeff; / <span class="geo">10.85; 76.27</span></span></span></a></span><span style="font-size: small;"><span id="coordinates"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8C%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="भौगोलिक निर्देशांक प्रणाली">निर्देशांक</a>: <span class="plainlinks nourlexpansion"><a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?pagename=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;params=10.85_N_76.27_E_region:IN-KL_type:adm1st"><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="इस जगह के लिए मानचित्र, हवाई छायाचित्र एवं अन्य आँकड़े"><span class="latitude">10°51′N</span> <span class="longitude">76°16′E</span></span></span><span class="geo-multi-punct">&#xfeff; / &#xfeff;</span><span class="geo-default"><span class="geo-dec" title="इस जगह के लिए मानचित्र, हवाई छायाचित्र एवं अन्य आँकड़े">10.85°N 76.27°E</span><span style="display:none">&#xfeff; / <span class="geo">10.85; 76.27</span></span></span></a></span></span></span></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">देश</th><td class="infobox-data"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/23px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/35px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/45px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span>&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत">भारत</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">क्षेत्र</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="दक्षिण भारत">दक्षिण भारत</a></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">राज्य का दर्जा</th><td class="infobox-data">०१ नवंबर 1956</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">राजधानी</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="तिरुवनंतपुरम">तिरुवनंतपुरम</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">सबसे बड़ा शहर <span style="font-size:85%;">(महानगरीय क्षेत्र)</span></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF" title="कोच्चि">कोच्चि</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="ज़िला">जिलों</a></th><td class="infobox-data"><b></b><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="केरल के जिले">14</a></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left">शासन<span style="font-weight:normal"></span></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;सभा</th><td class="infobox-data agent"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="केरल सरकार">केरल सरकार</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="केरल के राज्यपालों की सूची">राज्यपाल</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AB%E0%A4%BC_%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6_%E0%A4%96%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="आरिफ़ मोहम्मद ख़ान">आरिफ़ मोहम्मद ख़ान</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="केरल के मुख्यमंत्रियों की सूची">मुख्यमंत्री</a></span></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8" title="पिनाराई विजयन">पिनाराई विजयन</a> <br />(<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80_(%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80)" title="भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी)">भाकपा (मा)</a>)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2" title="विधानमण्डल">विधानमण्डल</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="एकसदनीय">एकसदनीय</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="केरल विधान सभा">विधान सभा</a> (140 सीटें)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6" title="भारतीय संसद">संसदीय क्षेत्र</a></th><td class="infobox-data"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="राज्य सभा">राज्य सभा</a> (<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Rajya_Sabha_members_from_Kerala" class="extiw" title="en:List of Rajya Sabha members from Kerala">09 सीटें</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="लोक सभा">लोक सभा</a> (<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_members_of_the_17th_Lok_Sabha#Kerala" class="extiw" title="en:List of members of the 17th Lok Sabha">20 सीटें</a>)</li></ul> </td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left">क्षेत्रफल<span style="font-weight:normal"></span></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत का राज्य">राज्य</a></th><td class="infobox-data">38,863&#160;किमी<sup>2</sup> (15,005&#160;वर्गमील)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">क्षेत्र&#160;दर्जा</th><td class="infobox-data">21वां</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left">आकार<span style="font-weight:normal"></span></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;लम्बाई</th><td class="infobox-data">560&#160;किमी (350&#160;मील)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;चौड़ाई</th><td class="infobox-data">70&#160;किमी (40&#160;मील)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">ऊँचाई<span style="font-weight:normal"></span></th><td class="infobox-data">900&#160;मी (3,000&#160;फीट)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">अधिकतम उच्चता<span style="font-weight:normal">&#32;(<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A5%80" title="अनाइमुडी">अनाइमुडी</a>)</span></th><td class="infobox-data">2,695&#160;मी (8,842&#160;फीट)</td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label">निम्नतम उच्चता<span style="font-weight:normal">&#32;(कुट्टनाड)</span></th><td class="infobox-data">−2.7&#160;मी (−8.9&#160;फीट)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left">जनसंख्या <span style="font-weight:normal">(2018 <sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>)</span></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत का राज्य">राज्य</a></th><td class="infobox-data">3,51,56,007</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;दर्जा</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="जनसंख्या के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र">13वां</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;घनत्व</th><td class="infobox-data">890&#160;किमी<sup>2</sup> (2,300&#160;वर्गमील)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;महानगर<span style="font-weight:normal"></span></th><td class="infobox-data">47.7%</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%B5" title="गाँव">देहात</a><span style="font-weight:normal"></span></th><td class="infobox-data">52.3%</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="वासीनाम">वासीनाम</a></th><td class="infobox-data">मलयाली</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left">GDP <span style="font-weight:normal;">2021-2022</span><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><span style="font-weight:normal"></span></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="अर्थव्यवस्था के आकार के आधार पर भारत के राज्य">कुल</a></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="वृद्धि"><img alt="वृद्धि" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/11px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/17px-Increase2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/22px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span> <span style="white-space:nowrap"></span> ₹11.32 लाख करोड़&#160;(US$140 अरब) (11वां)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Indian_states_and_union_territories_by_GDP_per_capita" class="extiw" title="en:List of Indian states and union territories by GDP per capita">प्रति व्यक्ति</a></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="वृद्धि"><img alt="वृद्धि" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/11px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/17px-Increase2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/22px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span> <span style="white-space:nowrap"><span style="white-space: nowrap">₹</span>3,27,890 (<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A1%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="अमरीकी डॉलर">US$</a>4,787.19)</span></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left">भाषा<span style="font-weight:normal"></span></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;राजभाषा</th><td class="infobox-data"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मलयालम भाषा">मलयालम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अंग्रेजी भाषा">अंग्रेज़ी</a></li></ul> </td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">&#160;•&#160;भाषा लिपि</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%BF" title="मलयालम लिपि">मलयालम लिपि</a></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/Time_zone" class="mw-redirect" title="Time zone">समय मण्डल</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF" title="भारतीय मानक समय">भारतीय मानक समय</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80%2B05:30" class="mw-redirect" title="यूटीसी+05:30">यूटीसी+05:30</a>)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">डाक सूचक संख्या</th><td class="infobox-data adr"><span class="postal-code">67 से 69</span></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%93%E0%A5%B0_%E0%A5%A9%E0%A5%A7%E0%A5%AC%E0%A5%AC" class="mw-redirect" title="आई॰एस॰ओ॰ ३१६६">आई॰एस॰ओ॰ ३१६६</a> कोड</th><td class="infobox-data nickname"><a href="/wiki/ISO_3166-2:IN" class="mw-redirect" title="ISO 3166-2:IN">IN-KL</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="वाहन पंजीकरण">वाहन पंजीकरण</a></th><td class="infobox-data">KL-XX-XX-XXXX</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारत के उच्च न्यायालयों की सूची">उच्च न्यायालय</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="केरल उच्च न्यायालय">केरल उच्च न्यायालय</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95" title="मानव विकास सूचकांक">मानव विकास सूचकांक</a> <span style="font-weight:normal;">(2019)</span></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="Neutral increase"><img alt="Neutral increase" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/11px-Increase_Neutral.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/17px-Increase_Neutral.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/22px-Increase_Neutral.svg.png 2x" data-file-width="347" data-file-height="346" /></span></span> 0.790 (<span style="color:#090"> Very High</span>)<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.<a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="मानव विकास सूचकांक के अनुसार भारतीय राज्यों की सूची">1वां</a></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">लिंगानुपात</th><td class="infobox-data">1,084 <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="महिला">♀</a>/1000 <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B7" title="पुरुष">♂</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भारत में साक्षरता">साक्षरता</a> <span style="font-weight:normal;">(2011)</span></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="Neutral increase"><img alt="Neutral increase" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/11px-Increase_Neutral.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/17px-Increase_Neutral.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/22px-Increase_Neutral.svg.png 2x" data-file-width="347" data-file-height="346" /></span></span> 96.2% (2018) (<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="साक्षरता दर के आधार पर भारत के राज्य">1वां</a>)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">वेबसाइट</th><td class="infobox-data"><span class="url"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kerala.gov.in">kerala<wbr />.gov<wbr />.in</a></span></td></tr></tbody></table> <p><b>केरल</b> (<a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="मलयालम">मलयालम</a>: കേരളം, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a>: Kerela) <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत">भारत</a> का एक <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश">राज्य</a> है। इसकी राजधानी <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="तिरुवनन्तपुरम">तिरुवनन्तपुरम</a> (त्रिवेन्द्रम) है। <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="मलयालम">मलयालम</a> यहां की मुख्य भाषा है। <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81" class="mw-redirect" title="हिन्दु">हिन्दुओं</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="मुसलमान">मुसलमानों</a> के अलावा यहां <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="ईसाई">ईसाई</a> भी बड़ी संख्या में रहते हैं। भारत की दक्षिण-पश्चिमी सीमा पर <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="अरब सागर">अरब सागर</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="सह्याद्रि">सह्याद्रि</a> पर्वत श्रृंखलाओं के मध्य एक खूबसूरत भूभाग स्थित है, जिसे केरल के नाम से जाना जाता है। इस राज्य का क्षेत्रफल 38863 वर्ग किलोमीटर है और यहाँ मलयालम भाषा बोली जाती है। अपनी संस्कृति और भाषा-वैशिष्ट्य के कारण पहचाने जाने वाले भारत के दक्षिण में स्थित चार राज्यों में केरल प्रमुख स्थान रखता है। इसके प्रमुख पड़ोसी राज्य तमिलनाडु और कर्नाटक हैं। पुदुच्चेरी (पांडिचेरि) राज्य का मय्यष़ि (माहि) नाम से जाता जाने वाला भूभाग भी केरल राज्य के अन्तर्गत स्थित है। <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="अरब सागर">अरब सागर</a> में स्थित केन्द्र शासित प्रदेश लक्षद्वीप का भी भाषा और संस्कृति की दृष्टि से केरल के साथ अटूट संबन्ध है। स्वतंत्रता प्राप्ति से पूर्व केरल में राजाओं की रियासतें थीं। जुलाई 1949 में तिरुवितांकूर और कोच्चिन रियासतों को जोड़कर 'तिरुकोच्चि' राज्य का गठन किया गया। उस समय मलाबार प्रदेश मद्रास राज्य (वर्तमान तमिलनाडु) का एक जिला मात्र था। नवंबर 1956 में तिरुकोच्चि के साथ मलाबार को भी जोड़ा गया और इस तरह वर्तमान केरल की स्थापना हुई। इस प्रकार 'ऐक्य केरलम' के गठन के द्वारा इस भूभाग की जनता की दीर्घकालीन अभिलाषा पूर्ण हुई। * केरल में शिशुओं की मृत्यु दर भारत के राज्यों में सबसे कम है और स्त्रियों की संख्या पुरुषों से अधिक है (2011 की जनगणना के आधार पर)। * यह यूनिसेफ (UNICEF) और विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) द्वारा मान्यता प्राप्त विश्व का प्रथम शिशु सौहार्द राज्य (Baby Friendly State) है। </p> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">ये भी देखें: <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="केरल का परिचय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">केरल का परिचय</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="इतिहास"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.B8"></span>इतिहास</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="केरल का इतिहास">केरल का इतिहास</a></div> <table cellspacing="0" cellpadding="0" style="clear: left; margin-bottom: .5em; float: left; padding: .5em 1.4em .8em 0; background: none; width: auto;"> <tbody><tr> <td><meta property="mw:PageProp/toc" /> </td></tr></tbody></table> <p>पौराणिक कथाओं के अनुसार परशुराम ने अपना परशु समुद्र में फेंका जिसकी वजह से उस आकार की भूमि समुद्र से बाहर निकली और केरल अस्तित्व में आया। यहां 10वीं सदी ईसा पूर्व से मानव बसाव के प्रमाण मिले हैं। </p><p>केरल शब्द की व्युत्पत्ति को लेकर विद्वानों में एकमत नहीं है। कहा जाता है कि "चेर - स्थल", 'कीचड़' और "अलम-प्रदेश" शब्दों के योग से चेरलम बना था, जो बाद में केरल बन गया। केरल शब्द का एक और अर्थ है&#160;: - वह भूभाग जो समुद्र से निकला हो। समुद्र और पर्वत के संगम स्थान को भी केरल कहा जाता है। प्राचीन विदेशी यायावरों ने इस स्थल को 'मलबार' नाम से भी सम्बोधित किया है। काफी लबे अरसे तक यह भूभाग चेरा राजाओं के अधीन था एवं इस कारण भी चेरलम (चेरा का राज्य) और फिर केरलम नाम पड़ा होगा। </p><p>केरल की संस्कृति हज़ारों साल पुरानी है। इसके इतिहास का प्रथम काल 1000 ईं. पूर्व से 300 ईस्वी तक माना जाता है। अधिकतर महाप्रस्तर युगीन स्मारिकाएँ पहाड़ी क्षेत्रों से प्राप्त हुई। अतः यह सिद्ध होता है कि केरल में अतिप्राचीन काल से मानव का वास था। केरल में आवास केन्द्रों के विकास का दूसरा चरण संगमकाल माना जाता है। यही प्राचीन तमिल साहित्य के निर्माण का काल है। संगमकाल सन् 300 ई. से 800 ई तक रहा। प्राचीन केरल को इतिहासकार तमिल भूभाग का अंग समझते थे। सुविधा की दृष्टि से केरल के इतिहास को प्राचीन, मध्यकालीन एवं आधुनिक कालीन - तीन भागों में विभाजित कर सकते हैं। </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="प्राचीन केरल">प्राचीन केरल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="मध्यकालीन केरल">मध्यकालीन केरल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="आधुनिक केरल">आधुनिक केरल</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="भूगोल"><span id=".E0.A4.AD.E0.A5.82.E0.A4.97.E0.A5.8B.E0.A4.B2"></span>भूगोल</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="केरल का भूगोल">केरल का भूगोल</a></div> <p>विज्ञापनों में केरल को 'ईश्वर का अपना घर' (God's Own Country) कहा जाता है, यह कोई अतिशयोक्ति नहीं है। जिन कारणों से केरल विश्व भर में पर्यटकों के आकर्षण का केन्द्र बना है, वे हैं&#160;: समशीतोष्ण मौसम, समृद्ध वर्षा, सुंदर प्रकृति, जल की प्रचुरता, सघन वन, लम्बे समुद्र तट और चालीस से अधिक नदियाँ। भौगोलिक दृष्टि से केरल उत्तर अक्षांश 8 डिग्री 17' 30" और 12 डिग्री 47' 40" के बीच तथा पूर्व देशांतर 74 डिग्री 7' 47" और 77 डिग्री 37' 12" के बीच स्थित है। </p><p>भौगोलिक प्रकृति के आधार पर केरल को अनेक क्षेत्रों में विभक्त किया जाता है। सर्वप्रचलित विभाज्य प्रदेश हैं, पर्वतीय क्षेत्र, मध्य क्षेत्र, समुद्री क्षेत्र आदि। अधिक स्पष्टता की दृष्टि से इस प्रकार विभाजन किया गया है - पूर्वी मलनाड (Eastern Highland), अडिवारम (तराई - Foot Hill Zone), ऊँचा पहाडी क्षेत्र (Hilly Uplands), पालक्काड दर्रा, तृश्शूर-कांजगाड समतल, एरणाकुलम - तिरुवनन्तपुरम रोलिंग समतल और पश्चिमी तटीय समतल। यहाँ की भौगोलिक प्रकृति में पहाड़ और समतल दोनों का समावेश है। </p><p>केरल को जल समृद्ध बनाने वाली 41 नदियाँ पश्चिमी दिशा में स्थित समुद्र अथवा झीलों में जा मिलती हैं। इनके अतिरिक्त पूर्वी दिशा की ओर बहने वाली तीन नदियाँ, अनेक झीलें और नहरें हैं। </p> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">ये भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82" class="mw-redirect" title="केरल की नदियां">केरल की नदियां</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%82" class="mw-redirect" title="केरल की झीलें">केरल की झीलें</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="जलवायु"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.B2.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A5.81"></span>जलवायु</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81" title="केरल की जलवायु">केरल की जलवायु</a></div> <p>भूमध्यरेखा से केवल 8 डिग्री की दूरी पर स्थित होने के कारण केरल में गर्म मौसम है। लेकिन वन एवं पेड़ पौधों एवं वर्षा की अधिकता के कारण मौसम समशीतोष्ण रहता है। यहाँ की धरती की उच्च-निम्न स्थिति भी जलवायु पर बड़ा प्रभाव डालती है। केरल की जलवायु की विशेषता है शीतल मन्द हवा और भारी वर्षा। प्रमुख वर्षाकाल इडवप्पाति अथवा पश्चिमी मानसून है। दूसरा वर्षाकाल तुलावर्षम अथवा उत्तरी-पश्चिमी मानसून है। प्रत्येक वर्ष करीब 120 से लेकर 140 दिन वर्षा होती है। औसत वार्षिक वर्षा 3017 मिली मीटर मानी जाती है। भारी वर्षा से बाढ़ें आती हैं और जन-धन की हानि भी होती है। दूसरी ओर ऐसी वर्षा के कारण केरल में पर्याप्त कृषि होती है। बिजली का मुख्य उत्पादन भी इस कारण से पनबिजली द्वारा होता है। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="अर्थ_व्यवस्था"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5_.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE"></span>अर्थ व्यवस्था</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" title="केरल की अर्थव्यवस्था">केरल की अर्थव्यवस्था</a></div> <p>भारत के एक राज्य के रूप में केरल की आर्थिक व्यवस्था की अपनी विशेषताएँ हैं। मानव संसाधन विकास की आधारभूत सूचना के अनुसार केरल की उपलब्धियाँ प्रशंसनीय है। मानव संसाधन विकास के बुनियादी तत्त्वों में उल्लेखनीय हैं - भारत के अन्य राज्यों की तुलना में आबादी की कम वृद्धि दर, राष्ट्रीय औसत सघनता से ऊँची दर, ऊँची आयु-दर, गंभीर स्वास्थ्य चेतना, कम शिशु मृत्यु दर, ऊँची साक्षरता, प्राथमिक शिक्षा की सार्वजनिकता, उच्च शिक्षा की सुविधा आदि आर्थिक प्रगति के अनुकूल हैं। </p><p>वैश्वीकरण के प्रतिकूल प्रभाव ने कृषि तथा अन्य परम्परागत क्षेत्रों को बहुत कम कर दिया है। स्वातंत्र्य पूर्व तिरुवितांकूर, कोच्चि, मलबार क्षेत्रों का विकास आधुनिक केरल की आर्थिक व्यवस्था की पृष्ठभूमि है। भौगोलिक एवं प्राकृतिक विशेषताएँ केरल की आर्थिक व्यवस्था को प्राकृतिक संपदा के वैविध्य के साथ श्रम संबन्धी वैविध्य भी प्रदान करती हैं। केरल में कृषि खाद्यान्न और निर्यात की जानेवाली फसलों के लिए बिल्कुल उपयुक्त है। शासन व्यवस्था तथा व्यापार के कारण निर्यात की जानेवाली फसलों बढ़ोतरी हुई है। कयर (नारियल रेशा) उद्योग, लकडी उद्योग, खाद्य तेल उत्पादन आदि भी कृषि पर आधारित हैं </p><p>आधुनिक केरल की आर्थिक व्यवस्था में आप्रवासी केरलीयों का मुख्य योगदान है। केरल की आर्थिक व्यवस्था के सुदृढ आधार हैं - वाणिज्य बैंक, सहकारी बैंक, मुद्रा विनिमय व्यवस्था, यातायात का विकास, शिक्षा - स्वास्थ्य आदि क्षेत्रों में हुई प्रगति, शक्तिशाली श्रमिक आन्दोलन, सहकारी आन्दोलन आदि। </p> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">ये भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="केरल में कृषि">केरल में कृषि</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97" class="mw-redirect" title="केरल में उद्योग">केरल में उद्योग</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="उत्सव_और_त्यौहार"><span id=".E0.A4.89.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B8.E0.A4.B5_.E0.A4.94.E0.A4.B0_.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A5.8C.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.B0"></span>उत्सव और त्यौहार</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5" title="केरल के उत्सव">केरल के उत्सव</a></div> <p>केरलीय जीवन की छवि यहाँ मनाये जाने वाले उत्सवों में दिखाई देती है। केरल में अनेक उत्सव मनाये जाते हैं जो सामाजिक मेल-मिलाप और आदान-प्रदान की दृष्टि से महत्वपूर्ण हैं। केरलीय कलाओं का विकास यहाँ मनाये जाने वाले उत्सवों पर आधारित है। इन उत्सवों में कई का संबन्ध देवालयों से है, अर्थात् ये धर्माश्रित हैं तो अन्य कई उत्सव धर्मनिरपेक्ष हैं। ओणम केरल का राज्योत्सव है। यहाँ मनाये जाने वाले प्रमुख हिन्दू त्योहार हैं - विषु, नवरात्रि, दीपावली, शिवरात्रि, तिरुवातिरा आदि। मुसलमान रमज़ान, बकरीद, मुहरम, मिलाद-ए-शरीफ आदि मनाते हैं तो ईसाई क्रिसमस, ईस्टर आदि। इसके अतिरिक्त हिन्दू, मुस्लिम और ईसाइयों के देवालयों में भी विभिन्न प्रकार के उत्सव भी मनाये जाते हैं। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="कला_व_संस्कृति"><span id=".E0.A4.95.E0.A4.B2.E0.A4.BE_.E0.A4.B5_.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.BF"></span>कला व संस्कृति</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="केरल की संस्कृति">केरल की संस्कृति</a></div> <p>केरल की कला-सांस्कृतिक परंपराएँ सदियों पुरानी हैं। केरल के सांस्कृतिक जीवन में महत्वपूर्ण योगदान देने वाले कलारूपों में लोककलाओं, अनुष्ठान कलाओं और मंदिर कलाओं से लेकर आधुनिक कलारूपों तक की भूमिका उल्लेखनीय है। केरलीय कलाओं को सामान्यतः दो वर्गों में बाँट सकते हैं - एक दृश्य कला और दूसरी श्रव्य कला। दृश्य कला के अंतर्गत रंगकलाएँ, अनुष्ठान कलाएँ, चित्रकला और सिनेमा आते हैं। </p> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">ये भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81" title="केरल की रंग कलाएँ">केरल की रंग कलाएँ</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="केरल की चित्रकला">केरल की चित्रकला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="केरल की वास्तुकला">केरल की वास्तुकला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="केरल में सिनेमा">केरल में सिनेमा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4" title="केरल का संगीत">केरल का संगीत</a>, और <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8" title="केरल का भोजन">केरल का भोजन</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="क्रीड़ा_क्षेत्र"><span id=".E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A5.80.E0.A4.A1.E0.A4.BC.E0.A4.BE_.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A5.87.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0"></span>क्रीड़ा क्षेत्र</h2></div> <p>केरल में क्रीड़ा संस्कार कई शताब्दियाँ पहले रूपायित हुआ था। केरल के क्रीडा जगत के क्षेत्र में लोक क्रीडाएँ, आयोधन कलाएँ, आधुनिक क्रीडाएँ सब एक साथ विद्यमान हैं। 'कळरिप्पयट्टु' केरल की प्रान्तीय आयुधन कला है। पहले केरलीय गाँवों में खेल-कूद को विशिष्ट महत्त्व दिया जाता था किन्तु आधुनिक जीवन शैली तथा आधुनिक खेलों के चलते लोक क्रीडाएँ लुप्तप्राय हो गई हैं। लेकिन आज भी देशी मनोरंजन नौका विहार को महत्त्व दिया जाता है। </p><p>फुटबॉल, वॉलीबॉल, एथलेटिक्स इत्यादि आधुनिक खेल कूदों में केरल की भारत पर प्रभुता है। भारत की सबसे बड़ी धावक पी.टी. उषा केरल की सुपुत्री है। </p> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">ये भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5" title="केरल का जलोत्सव">केरल का जलोत्सव</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%96%E0%A5%87%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%82%E0%A4%A6" title="केरल में आधुनिक खेल कूद">केरल में आधुनिक खेल कूद</a>, और <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81" title="केरल की लोक क्रीड़ाएँ">केरल की लोक क्रीड़ाएँ</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="पर्यटन"><span id=".E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.9F.E0.A4.A8"></span>पर्यटन</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" title="केरल में पर्यटन">केरल में पर्यटन</a></div> <p>केरल प्रांत पर्यटकों में बेहद लोकप्रिय है, इसीलिए इसे 'God's Own Country' अर्थात् 'ईश्वर का अपना घर' नाम से पुकारा जाता है। यहाँ अनेक प्रकार के दर्शनीय स्थल हैं, जिनमें प्रमुख हैं - पर्वतीय तराइयाँ, समुद्र तटीय क्षेत्र, अरण्य क्षेत्र, तीर्थाटन केन्द्र आदि। इन स्थानों पर देश-विदेश से असंख्य पर्यटक भ्रमणार्थ आते हैं। मून्नार, नेल्लियांपति, पोन्मुटि आदि पर्वतीय क्षेत्र, कोवलम, वर्कला, चेरायि आदि समुद्र तट, पेरियार, इरविकुळम आदि वन्य पशु केन्द्र, कोल्लम, अलप्पुष़ा, कोट्टयम, एरणाकुळम आदि झील प्रधान क्षेत्र (backwaters region) आदि पर्यटकों के लिए विशेष आकर्षण केन्द्र हैं। भारतीय चिकित्सा पद्धति - आयुर्वेद का भी पर्यटन के क्षेत्र में महत्वपूर्ण योगदान है। राज्य की आर्थिक व्यवस्था में भी पर्यटन ने निर्णयात्मक भूमिका निभाई है। </p> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">ये भी देखें: <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सूचना केन्द्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सूचना केन्द्र</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="केरल पर्यटन विभाग (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">केरल पर्यटन विभाग</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%95&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="केरल के प्रशासक (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">केरल के प्रशासक</a>, और <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%86%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A3_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="केरल आकर्षण केन्द्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">केरल आकर्षण केन्द्र</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="भाषा"><span id=".E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B7.E0.A4.BE"></span>भाषा</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="केरल की भाषा">केरल की भाषा</a></div> <p>केरल की भाषा मलयालम है जो द्रविड़ परिवार की भाषाओं में एक है। मलयालम भाषा के उद्गम के बारे में अनेक सिद्धान्त प्रस्तुत किए गए हैं। एक मत यह है कि भौगोलिक कारणों से किसी आदि द्रविड़ भाषा से मलयालम एक स्वतंत्र भाषा के रूप में विकसित हुई। इसके विपरीत दूसरा मत यह है कि मलयालम तमिल से व्युत्पन्न भाषा है। ये दोनों प्रबल मत हैं। सभी विद्वान यह मानते हैं कि भाषायी परिवर्तन की वजह से मलयालम उद्भूत हुई। तमिल, संस्कृत दोनों भाषाओं के साथ मलयालम का गहरा सम्बन्ध है। मलयालम का साहित्य मौखिक रूप में शताब्दियाँ पुराना है। परंतु साहित्यिक भाषा के रूप में उसका विकास 13 वीं शताब्दी से ही हुआ था। इस काल में लिखित 'रामचरितम्' को मलयालम का आदि काव्य माना जाता है। </p> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">ये भी देखें: <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81" class="mw-redirect" title="अन्य भाषाएँ">अन्य भाषाएँ</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मलयालम भाषा">मलयालम भाषा</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="साहित्य"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF"></span>साहित्य</h2></div> <ul><li>देखें मुख्य लेख <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="मलयालम साहित्य">मलयालम साहित्य</a></li></ul> <p>मलयालम का साहित्य आठ शताब्दियों से अधिक पुराना है। किन्तु आज तक ऐसा कोई ग्रंथ प्राप्त नहीं हुआ है जो यहाँ के साहित्य की प्रारंभिक दशा पर प्रकाश डालता हो। अतः मलयालम साहित्यिक उद्गम से सम्बन्धित कोई स्पष्ट धारणा नहीं मिलती है। अनुमान है कि प्रारम्भिक काल में लोक साहित्य का प्रचलन रहा होगा। ऐसी कोई रचना उपलब्ध नहीं जिसकी रचना 1000 वर्ष पहले की गई है। दसवीं सदी के उपरान्त लिखे गए अनेक ग्रंथों की प्रामाणिकता को लेकर भी विद्वान एकमत नहीं हैं। केरलीय साहित्य से सामान्यतः मलयालम साहित्य अर्थ लिया जाता है। लेकिन मलयालम साहित्यकारों का तमिल और संस्कृत भाषा विकास में महत्वपूर्ण योगदान रहा है। केरल के कुछ विद्वानों ने अंग्रेज़ी, कन्नड़, तुळु, कोंकणी, हिन्दी आदि भाषाओं में भी रचना लिखी हैं। </p><p>19 वीं शताब्दी के अंतिम चरण तक मलयालम साहित्य का इतिहास प्रमुखतया कविता का इतिहास है। साहित्य की प्रारंभिक दशा का परिचय देने वाला काव्य ग्रंथ 'रामचरितम्' है जिसे 13 वीं शताब्दी में लिखा गया बताया जाता है। यद्यपि मलयालम के प्रारंभिक काव्य के रूप में 'रामचरितम्' को माना जाता है फिर भी केरल की साहित्यिक परंपरा उससे भी पुरानी मानी जा सकती है। प्राचीन काल में केरल को 'तमिऴकम्' का भाग ही समझा जाता था। दक्षिण भारत में सर्वप्रथम साहित्य का स्रोत भी तमिऴकम की भाषा प्रस्फुरित हुआ था। तमिल का आदिकालीन साहित्य 'संगम कृतियाँ' नाम से जाना जाता हैं। संगमकालीन महान रचनाओं का सम्बन्ध केरल के प्राचीन चेर-साम्राज्य से रहा है। 'पतिट्टिप्पत्तु' नामक संगमकालीन कृति में दस चेर राजाओं के प्रशस्तिगीत है। 'सिलप्पदिकारं' महाकाव्य के प्रणेता इलंगो अडिगल का जन्म चेर देश में हुआ था। इसके अतिरिक्त तीन खण्डों वाले इस महाकाव्य का एक खण्ड 'वंचिक्काण्डम' का प्रतिपाद्य विषय चेरनाड में घटित घटनाएँ हैं। संगमकालीन साहित्यिकों में अनेक केरलीय साहित्यकार हैं। </p><p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="साँचा:केरल का साहित्य (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">साँचा:केरल का साहित्य</a> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="केरल_के_लोग"><span id=".E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.B0.E0.A4.B2_.E0.A4.95.E0.A5.87_.E0.A4.B2.E0.A5.8B.E0.A4.97"></span>केरल के लोग</h2></div> <p>केरल के अधिकांश लोगों की मातृभाषा मलयालम है, जो द्रविड़ परिवार की प्रमुख भाषा है। यहाँ आर्य, अरबी, यहूदी तथा मिश्रित वंश के लोग भी रहते हैं। दूसरा प्रमुख वर्ग आदिवासियों का है। ये सभी वर्ग मिलकर आधुनिक केरलीय समाज का निर्माण करते हैं। एक राज्य के रूप में केरल की स्थापना 1961 से ही हुई। किन्तु वर्तमान केरल के अन्तर्गत जितने प्रदेश हैं उन प्रदेशों की जनगणना 1881 में ही तैयार हो पाई। प्रमाणों के आधार पर यह विश्वास किया जाता है कि 17 वीं सदी के प्रारंभ में केरल की जनसंख्या लगभग 30 लाख थी। 1850 में यह 45 लाख हो गई। 1881 से जनसंख्या लगातार बढ़ती रही। 1901 में जनसंख्या 64 लाख थी जो 1991 में 291 लाख हो गई। (6) 2001 की जनगणना के अनुसार केरल की जनसंख्या 31841374 है। </p><p>केरल के प्रमुख धर्म हैं हिन्दू, ईसाई एवं इस्लाम धर्म। बौद्ध, जैन, पारसी, सिक्ख, बहाई धर्मावलम्बी लोग भी यहाँ रहते हैं। हिन्दू समाज विविध जातियों से बना है। ईस्वी सन् 8 वीं सदी से केरल में जाति-व्यवस्था प्रचलित हुई थी। अनुसूचित जाति तथा अनुसूचित जनजाति तक विभिन्न श्रेणी के लोगों को जाति - व्यवस्था के अन्तर्गत सम्मिलित किया गया। जाति व्यवस्था के कारण समाज में ऊँच - नीच की भावना तथा सामाजिक कुरीतियाँ प्रचलित हो गईं। 19 वीं शताब्दी के अंत में चलने वाले सामाजिक नवोत्थान अभियानों ने 20 वीं शताब्दी में तथा तत्पश्चात् स्वतंत्रता संग्राम में जाति व्यवस्था को किसी सीमा तक तोड़ा। वर्तमान केरलीय समाज में यद्यपि ऊँच - नीच का भेदभावना नहीं है, लेकिन जाति - व्यवस्था मौजूद है। </p><p>विभिन्न धर्मावलम्बी लोगों के देवालयों तथा उनके धार्मिक आचार - अनुष्ठानों ने केरलीय संस्कृति को पुष्ट किया है। साहित्य और कला के विकास में भी उनका योगदान महत्वपूर्ण है। मन्दिरों से जुड़े उत्सवों ने केरलीय संस्कृति की शोभा बढ़ायी है। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="राजनीति"><span id=".E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A5.80.E0.A4.A4.E0.A4.BF"></span>राजनीति</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="केरल की राजनीति">केरल की राजनीति</a></div> <p>केरल को भारत की राजनीतिक प्रयोगशाला कहा जा सकता है। चुनाव के द्वारा कम्यूनिस्ट पार्टी का सत्ता में आना और विभिन्न पार्टियों के मोर्चों का गठन तथा उनका शासक बनना आदि अनेक राजनीतिक प्रयोग पहली बार केरल में हुए। देश में मशीनी मतपेटी का प्रथम प्रयोग भी केरल में हुआ। केरल में 140 विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र और 20 लोकसभा निर्वाचन क्षेत्र हैं। विधानसभा में एंग्लो-इंडियन समुदाय के एक प्रतिनिधि को नामित किया जाता है। केरल में अनेक राजनीतिक दल तथा उनके संपोषक संगठन भी हैं। यथा- भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस, मार्क्सवादी कम्यूनिस्ट पार्टी, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80" title="भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी">भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A4%B2_(%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%B0)" title="जनता दल (सेक्युलर)">जनता दल (सेक्युलर)</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%97" title="मुस्लिम लीग">मुस्लिम लीग</a>, केरल कांग्रेस (एम), केरल कॉग्रेस (जे) आदि। सभी प्रमुख राजनीतिक दलों के श्रमिक, विद्यार्थी, महिला, युवा, कृषक और सेवा संगठन भी सक्रिय हैं। ट्रेड यूनियनों की संख्या आवश्यकता से अधिक बढ़ रही है। 1973 में केरल की पंजीकृत ट्रेड यूनियनों की संख्या 1680 थी। यह 1996 में 10326 हो गई। यहाँ सरकारी नौकरी में रत 3000 लोगों के लिए एक ट्रेड यूनियन बनाई गई है। </p><p>केरल राज्य के आविर्भाव के बाद राज्य में 13 बार चुनाव हुए। बीस मत्रिमंण्डल तथा 12 मुख्यमंत्री हुए हैं। 5 अप्रैल 1957 को ई. एम. एस. नंपूतिरिप्पाड के नेतृत्व में प्रथम मंत्रिमण्डल सत्ता में आया। वर्तमान मुख्यमंत्री वी. एस. अच्युतानन्दन ने 18 मई 2006 को शासन संभाला। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="वैज्ञानिक_एवं_प्रौद्योगिकी_क्षेत्र"><span id=".E0.A4.B5.E0.A5.88.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.9E.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95_.E0.A4.8F.E0.A4.B5.E0.A4.82_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A5.8C.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.97.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A5.80_.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A5.87.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0"></span>वैज्ञानिक एवं प्रौद्योगिकी क्षेत्र</h2></div> <p>केरल के पास विज्ञान और प्रौद्योगिकी की समृद्ध परंपरा है। गणित, ज्योतिषी, ज्योतिष, आयुर्वेद, वास्तुकला, धातु विज्ञान आदि क्षेत्रों में केरलीयों ने उल्लेखनीय योगदान किया है। आधुनिक भारत के वैज्ञानिक क्षेत्र में केरल की उपस्थिति उल्लेखनीय है। वैज्ञानिक तकनीकी क्षेत्रों में भी केरल बहुत आगे है। केरल के अनेक वैज्ञानिक विदेशों में कार्यरत हैं। पुराने काल में ज्योतिष, मंत्र-तंत्र आदि विज्ञान के रूप में विकसित हुए थे। मलयालम का वैज्ञानिक साहित्य भी अत्यंत समृद्ध है। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="गणित_एवं_ज्योतिष"><span id=".E0.A4.97.E0.A4.A3.E0.A4.BF.E0.A4.A4_.E0.A4.8F.E0.A4.B5.E0.A4.82_.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B7"></span>गणित एवं ज्योतिष</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF" title="केरलीय गणित सम्प्रदाय">केरलीय गणित सम्प्रदाय</a></div> <p>भारतीय परम्परा के अनुरूप केरल में भी गणित, ज्योतिषी और ज्योतिष का विकास परस्पर सम्बद्ध था। गणित के क्षेत्र में प्राचीन केरल का योगदान विश्व प्रसिद्ध है। समकालीन गणितज्ञों द्वारा प्रयुक्त 'केरल स्कूल ऑफ मैथमेटिक्स' शब्द इसका प्रमाण है। केरलीय गणित एवं ज्योतिषी का विकास आर्यभट की रचना 'आर्यभटीय' के आधार पर हुआ है और आर्यभट को कतिपय विद्वान केरलीय मानते हैं। केरलीय गणित एवं ज्योतिषी के विकास के परिणाम स्वरूप बनी प्रमुख पद्धतियाँ हैं ईस्वी सन् 7 वीं शती में हरिदत्त द्वारा आविष्कृत 'परहितम्' तथा ईस्वी सन् 15 वीं शती में वडश्शेरी परमेश्वरन द्वारा आविष्कृत 'दृगणितम्'। </p><p>प्राचीन केरलीय गणितज्ञों की सूची लम्बी है। उनमें से अनेक कृतियाँ ताड़पत्रों में आज भी उपलब्ध हैं। गणित के क्षेत्र में सर्वाधिक प्रसिद्ध नाम हैं - वररुचि प्रथम, वररुचि द्वितीय, हरिदत्तन, गोविन्दस्वामी, शंकरनारायणन, विद्यामाधवन, तलक्कुलम गोविन्द भट्टतिरि, संगम ग्राम माधवन, वडश्शेरी परमेश्वरन, नीलकंठ सोमयाजी, शंकर वारियर, ज्येष्ठ देवन, मात्तूर नंपूतिरिमार, महिषमंगलम शंकरन, तृक्कण्डियूर अच्युतप्पिषारडी, पुतुमना पोमातिरि (पुतुमना सोमयाजी), कोच्चु कृष्णनाशान, मेलपुत्तूर नारायण भट्टतिरि आदि। आधुनिक गणित का इतिहास यह मानता है कि कलन (Calculus) का आविष्कारक आइज़ेक न्यूटन और लैबनीज़ न होकर केरल के गणित वैज्ञानिक हैं। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="आयुर्वेद"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.AF.E0.A5.81.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A5.87.E0.A4.A6"></span>आयुर्वेद</h3></div> <p>आयुर्वेद दो हज़ार वर्ष पुरानी भारतीय चिकित्सा-पद्धति है। इस पद्धति का विकास स्वास्थ्य, जीवन-शैली एवं चिकित्सा की दृष्टि से हुआ था। इसमें जीवन के समस्त अंगों का अध्ययन तथा परिशीलन निहित है। केरलीय आयुर्वेद परम्परा अत्यन्त प्राचीन एवं समृद्ध है। यही कारण है कि विश्व भर में केरल अपनी आयुर्वेदिक चिकित्सा शैली के कारण प्रसिद्ध है। लेकिन आयुर्वेद मात्र रोग की चिकित्सा तक सीमित नहीं है यह एक विशिष्ट जीवन दर्शन को स्थापित करता है। </p><p>केरल की आयुर्वेद परंपरा अत्यंत प्राचीन है। यह आज भी विश्व का ध्यान अपनी ओर आकर्षित करती हैं। पर्यटन के क्षेत्र में भी आयुर्वेद पर आधारित पर्यटन (Health Tourism) केरल की विशेषता है। 'पंचकर्म चिकित्सा' जो कि पुनर्यौवन चिकित्सा कहलाती है, इसकेलिए सैकड़ों विदेशी पर्यटक प्रतिवर्ष केरल आते हैं। केरलीय वैद्य परम्परा में परम्परागत आयुर्वेद विद्यालयों के स्तानकों से लेकर परिवारिक परम्परा वाले देशज वैद्य शामिल है। यहाँ एक ऐसा परिवारिक परम्परा वाला वैद्यपरिवार बड़ा प्रसिद्ध है जिसे अष्टवैद्य के नाम से पुकारा जाता है। </p><p>केरल की आयुर्वेद चिकित्सा परंपरा सदियों से चलती चली आ रही है। केरलीय आयुर्वेद का सर्वाधिक प्रामाणिक ग्रन्थ हैं वाग्भट का 'अष्टांगह्रदयम्' और 'अष्टांगसंग्रहम्'। केरलीय वैद्यों ने भी अनेक आयुर्वेद ग्रन्थ रचे हैं। <b>देखें - <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090616141628/http://www.keralatourism.org/hindi/ayurveda/">केरल आयुर्वेद</a></b> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="आधुनिक_विज्ञान"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.A7.E0.A5.81.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95_.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.9E.E0.A4.BE.E0.A4.A8"></span>आधुनिक विज्ञान</h3></div> <p>आधुनिक शिक्षा के प्रचार-प्रसार के साथ नवीन वैज्ञानिक क्षेत्रों में भी केरलीयों ने विशेष योग्यता प्राप्त की। विज्ञान की विविध शाखाओं में केरल के अनेक प्रसिद्ध वैज्ञानिक हुए हैं। जैसे कि - के. आर. रामनाथन, सी. आर. पिषारडी, आर. एस. कृष्णन, जी. एन. रामचन्द्रन, गोपीनाथ कर्ता, यू. एस. नायर, के. आर. नायर, ई. सी. जी. सुदर्शन, एम. एम. मत्तायि, के. आई. वर्गीस, एम. एस. स्वामीनाथन, ताणु पद्मनाभन, पी. के. अय्यंगार, एम. जी. रामदास मेनन, के. के. नायर, एन. के. पणिक्कर, एन. बालकृष्णन नायर, के. के. नायर, के. जी. अडियोडी, जी. माधवन नायर आदि लब्ध प्रसिद्ध वैज्ञानिकों की सूची बहुत लम्बी है। </p><p>आधुनिक विज्ञान के विकास में योग देने वाली संस्थाएँ हैं विश्वविद्यालय, वैज्ञानिक - प्रौद्योगिकी विद्यालय, वैज्ञानिक अनुसंधान प्रतिष्ठान आदि। 'केरल शास्त्र साहित्य परिषद' जैसी वैज्ञानिक संस्थाएँ भी जनता में वैज्ञानिक दृष्टिकोण विकसित करने में सहायक बनी हैं। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="केरल_के_जिले"><span id=".E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.B0.E0.A4.B2_.E0.A4.95.E0.A5.87_.E0.A4.9C.E0.A4.BF.E0.A4.B2.E0.A5.87"></span>केरल के जिले</h2></div> <p>केरल में 14 जिले हैं: </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कासरगोड जिला">कासरगोड जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="कण्णूर जिला">कण्णूर जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="वयनाड जिला">वयनाड जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%BC%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="कोषि़क्कोड जिला">कोषि़क्कोड जिला</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%9F" class="mw-redirect" title="कालीकट">कालीकट</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="मलप्पुरम जिला">मलप्पुरम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पालक्काड जिला">पालक्काड जिला</a> (पालघाट)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="तृश्शूर जिला">तृश्शूर जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="एर्नाकुलम जिला">एर्नाकुलम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="इड्डुक्कि जिला">इड्डुक्कि जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AF%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोट्टयम जिला">कोट्टयम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%BC_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="आलप्पुषा़ जिला">आलप्पुषा़ जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पत्तनंतिट्टा जिला">पत्तनंतिट्टा जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोल्लम जिला">कोल्लम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="तिरुवनन्तपुरम जिला">तिरुवनन्तपुरम जिला</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="त्रिवेन्द्रम">त्रिवेन्द्रम</a>)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="इन्हें_भी_देखें"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.B9.E0.A5.87.E0.A4.82_.E0.A4.AD.E0.A5.80_.E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.96.E0.A5.87.E0.A4.82"></span>इन्हें भी देखें</h2></div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="केरल के लोकसभा सदस्य">केरल के लोकसभा सदस्य</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="बाहरी_कड़ियाँ"><span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A4.B0.E0.A5.80_.E0.A4.95.E0.A4.A1.E0.A4.BC.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.81"></span>बाहरी कड़ियाँ</h2></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140328213214/http://books.google.co.in/books?id=BxAPklDvnx4C&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false">केरल की सांस्कृतिक विरासत</a> (गूगल पुस्तक&#160;; कालीकट विश्वविद्यालय, हिन्दी विभाग)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090220032216/http://www.keralatourism.org/hindi/">केरल पर्यटन</a> - यहाँ केरल के बारे में बहुत सारी जानकारी हिन्दी में दी गयी है।</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070328143903/http://www.jagran.com/yatra/inner.aspx?articleid=221&amp;editionid=33">केरल में पर्यटन - जागरण</a></li></ul> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="केरल" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="साँचा:केरल"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="साँचा वार्ता:केरल"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="केरल" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a class="mw-selflink selflink">केरल</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3"><div id="राजधानी:_तिरुवनन्तपुरम">राजधानी: <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="तिरुवनन्तपुरम">तिरुवनन्तपुरम</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="श्रेणी:केरल">वेषय</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="केरल का इतिहास">इतिहास</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="केरल की भाषा">भाषा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="केरल का भूगोल">भूगोल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81" title="केरल की जलवायु">जलवायु</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" title="केरल की अर्थव्यवस्था">अर्थ व्यवस्था</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8" title="केरल का भोजन">भोजन</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="केरल की संस्कृति">संस्कृति</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="केरल की चित्रकला">चित्रकला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="केरल की वास्तुकला">वास्तुकला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4" title="केरल का संगीत">संगीत</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" title="केरल में पर्यटन">पर्यटन</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="केरल की राजनीति">राजनीति</a></li></ul> </div></td><td class="navbox-image" rowspan="4" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Kerala_Thumb.png" class="mw-file-description" title="केरल का राजचिह्न"><img alt="केरल का राजचिह्न" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Kerala_Thumb.png/50px-Kerala_Thumb.png" decoding="async" width="50" height="81" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Kerala_Thumb.png 1.5x" data-file-width="74" data-file-height="120" /></a></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="केरल के जिले">जिले</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="आलाप्पुड़ा जिला">आलाप्पुड़ा जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="इडुक्की जिला">इडुक्की जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="एर्नाकुलम जिला">एर्नाकुलम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कन्नूर जिला">कन्नूर जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कासरगोड जिला">कासरगोड जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोल्लम जिला">कोल्लम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AF%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोट्टयम जिला">कोट्टयम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोड़िकोड जिला">कोड़िकोड जिला</a> (कैलीकट)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="तिरुवनन्तपुरम जिला">तिरुवनन्तपुरम जिला</a> (त्रिवेन्द्रम)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="त्रिस्सूर जिला">त्रिस्सूर जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पत्तनमतिट्टा जिला">पत्तनमतिट्टा जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पालक्काड जिला">पालक्काड जिला </a> (पालघाट)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="मलप्पुरम जिला">मलप्पुरम जिला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="वायनाड जिला">वायनाड जिला</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">शहर</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="तिरुवनन्तपुरम">तिरुवनन्तपुरम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF" title="कोच्चि">कोच्चि</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1" title="कोड़िकोड">कोड़िकोड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AE" title="कोल्लम">कोल्लम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0" title="त्रिस्सूर">त्रिस्सूर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%B0" title="कन्नूर">कन्नूर</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5" title="केरल के उत्सव">उत्सव</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%81" title="आनयूट्टु">आनयूट्टु</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A3%E0%A4%AE" title="ओणम">ओणम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%81" title="विषु">विषु</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%81_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%AE" title="मच्चाट्टु मामांकम">मच्चाट्टु मामांकम</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="केरल_के_जिले" style="background:white; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background-color:#CCCCFF;"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="साँचा:केरल के जिले"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";background-color:#CCCCFF;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="साँचा वार्ता:केरल के जिले"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";background-color:#CCCCFF;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";background-color:#CCCCFF;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="केरल_के_जिले" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="केरल के जिले">केरल के जिले</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em">&#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="आलाप्पुड़ा जिला">आलाप्पुड़ा जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="एर्नाकुलम जिला">एर्नाकुलम जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="इडुक्की जिला">इडुक्की जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कन्नूर जिला">कन्नूर जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कासरगोड जिला">कासरगोड जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोल्लम जिला">कोल्लम जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AF%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोट्टयम जिला">कोट्टयम जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोड़िकोड जिला">कोड़िकोड जिला</a> (कैलीकट) &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="तिरुवनन्तपुरम जिला">तिरुवनन्तपुरम जिला</a> (त्रिवेन्द्रम) &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="तृश्शूर जिला">तृश्शूर जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पत्तनमतिट्टा जिला">पत्तनमतिट्टा जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A1_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पालक्काड जिला">पालक्काड जिला </a> (पालघाट) &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="मलप्पुरम जिला">मलप्पुरम जिला</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="वयनाडु जिला">वयनाडु जिला</a> &#160;&#8226;&#32;</div></td></tr></tbody></table></div> <div class="tright portal" style="border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; margin:0.5em 0 0.5em 0.5em; font-size:85%;"> <table style="background:transparent;" width="0"> <tbody><tr> <td><div style="position:relative; width:32px; height:28px; overflow:hidden"><div style="position:absolute; top:0px; left:0px; z-index:2;"> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Portal.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/32px-Portal.svg.png" decoding="async" width="32" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/47px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/63px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span></div></div> </td> <td><i><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="प्रवेशद्वार:केरल">केरल&#32;प्रवेशद्वार</a></b></i> </td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="भारत_के_राज्य_और_संघ_राज्यक्षेत्र" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा:भारत के राज्य और संघ राज्यक्षेत्र"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा वार्ता:भारत के राज्य और संघ राज्यक्षेत्र"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="भारत_के_राज्य_और_संघ_राज्यक्षेत्र" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत के राज्य">भारत के राज्य</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारत के संघ राज्यक्षेत्र">संघ राज्यक्षेत्र</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत के राज्य">राज्य</a></b></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="अरुणाचल प्रदेश">अरुणाचल प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE" title="असम">असम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="आन्ध्र प्रदेश">आन्ध्र प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="उत्तराखण्ड">उत्तराखण्ड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="उत्तर प्रदेश">उत्तर प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE" title="ओडिशा">ओडिशा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="कर्नाटक">कर्नाटक</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">केरल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE" title="गोवा">गोवा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="छत्तीसगढ़">छत्तीसगढ़</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="झारखण्ड">झारखण्ड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81" title="तमिल नाडु">तमिल नाडु</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="तेलंगाना">तेलंगाना</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="त्रिपुरा">त्रिपुरा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="नागालैण्ड">नागालैण्ड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="पंजाब (भारत)">पंजाब</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="पश्चिम बंगाल">पश्चिम बंगाल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बिहार">बिहार</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="मणिपुर">मणिपुर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="मिज़ोरम">मिज़ोरम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मेघालय">मेघालय</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" title="सिक्किम">सिक्किम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE" title="हरियाणा">हरियाणा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="हिमाचल प्रदेश">हिमाचल प्रदेश</a></li></ul> </div></td><td class="navbox-image" rowspan="2" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत"><img alt="भारत" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/75px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="75" height="50" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/113px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/150px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारत के संघ राज्यक्षेत्र">संघ राज्यक्षेत्र</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" title="अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह">अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="चण्डीगढ़">चण्डीगढ़</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" class="mw-redirect" title="दादरा और नगर हवेली और दमन और दीव">दादरा और नगर हवेली और दमन और दीव</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="पुदुच्चेरी">पुदुच्चेरी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="लक्षद्वीप">लक्षद्वीप</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0_(%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6)" title="जम्मू और कश्मीर (केंद्र शासित प्रदेश)">जम्मू और कश्मीर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%96" class="mw-redirect" title="लद्दाख">लद्दाख</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3"><div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="भारत के राज्यों और संघ क्षेत्रों की राजधानियाँ">भारतीय राज्यों की राजधानियाँ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारत के प्रस्तावित राज्य तथा क्षेत्र">प्रस्तावित राज्य तथा क्षेत्र</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%90%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="श्रेणी:ऐतिहासिक भारतीय क्षेत्र">ऐतिहासिक क्षेत्र</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4" title="ब्रिटिश भारत के प्रेसिडेंसी और प्रांत">ब्रिटिश प्रांत</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div style="position:absolute; z-index:100; right:20px; top:10px; height:10px; width:300px;"></div> <div style="position:absolute; z-index:100; right:10px; top:10px;" class="metadata" id="administrator"> <figure class="noresize" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Padlock-silver-medium.svg/20px-Padlock-silver-medium.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Padlock-silver-medium.svg/30px-Padlock-silver-medium.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Padlock-silver-medium.svg/40px-Padlock-silver-medium.svg.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" usemap="#ImageMap_0113f55263c70948" /></span><map name="ImageMap_0113f55263c70948"><area href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:Protection_policy" shape="rect" coords="0,0,156,156" alt="This high-risk template or image included in one has been semi-protected from editing to prevent vandalism" title="This high-risk template or image included in one has been semi-protected from editing to prevent vandalism" /></map><figcaption></figcaption></figure> </div> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.onmanorama.com/news/kerala/2023/05/27/kerala-population-crosses-3-crore-gradual-decline-in-birth-rate-reveals-report.amp.html">https://www.onmanorama.com/news/kerala/2023/05/27/kerala-population-crosses-3-crore-gradual-decline-in-birth-rate-reveals-report.amp.html</a></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://finance.kerala.gov.in/bdgtDcs.jsp">https://finance.kerala.gov.in/bdgtDcs.jsp</a></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://indianexpress.com/article/india/india-news-india/as-kerala-turns-60-here-are-five-indicators-that-set-the-state-apart-3732000/">https://indianexpress.com/article/india/india-news-india/as-kerala-turns-60-here-are-five-indicators-that-set-the-state-apart-3732000/</a></span> </li> </ol> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐api‐int.codfw.main‐759454d6d4‐zwvw2 Cached time: 20250211075147 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 0.555 seconds Real time usage: 0.797 seconds Preprocessor visited node count: 5040/1000000 Post‐expand include size: 140441/2097152 bytes Template argument size: 27835/2097152 bytes Highest expansion depth: 23/100 Expensive parser function count: 9/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 3705/5000000 bytes Lua time usage: 0.238/10.000 seconds Lua memory usage: 15713331/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 1/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 571.573 1 -total 73.17% 418.242 1 साँचा:Infobox_settlement 69.36% 396.425 1 साँचा:Infobox 26.23% 149.910 4 साँचा:Nobold 25.81% 147.537 1 साँचा:Hlist 24.16% 138.100 1 साँचा:Lang 11.78% 67.309 1 साँचा:स्रोतहीन 10.08% 57.604 1 साँचा:Coord 9.16% 52.346 1 साँचा:Ambox 5.90% 33.711 1 साँचा:Ambox/core --> <!-- Saved in parser cache with key hiwiki:pcache:823:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250211075147 and revision id 6356908. Rendering was triggered because: api-parse --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=केरल&amp;oldid=6356908">https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=केरल&amp;oldid=6356908</a>" से प्राप्त</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="विशेष:श्रेणियाँ">श्रेणियाँ</a>: <ul><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:Articles_containing_Malayalam-language_text&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="श्रेणी:Articles containing Malayalam-language text (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">Articles containing Malayalam-language text</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="श्रेणी:केरल">केरल</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="श्रेणी:भारत के राज्य">भारत के राज्य</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">छुपी हुई श्रेणियाँ: <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:Pages_with_non-numeric_formatnum_arguments" title="श्रेणी:Pages with non-numeric formatnum arguments">Pages with non-numeric formatnum arguments</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96_%E0%A4%9C%E0%A5%8B_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0_2019_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%82" title="श्रेणी:लेख जो सितंबर 2019 से स्रोतहीन हैं">लेख जो सितंबर 2019 से स्रोतहीन हैं</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96" title="श्रेणी:सभी स्रोतहीन लेख">सभी स्रोतहीन लेख</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:Pages_using_multiple_image_with_auto_scaled_images" title="श्रेणी:Pages using multiple image with auto scaled images">Pages using multiple image with auto scaled images</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95" title="श्रेणी:विकिडेटा पर उपलब्ध निर्देशांक">विकिडेटा पर उपलब्ध निर्देशांक</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7-%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A5%87" title="श्रेणी:अर्ध-सुरक्षित साँचे">अर्ध-सुरक्षित साँचे</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> अन्तिम परिवर्तन 10:56, 2 फ़रवरी 2025।</li> <li id="footer-info-copyright">यह सामग्री <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">क्रियेटिव कॉमन्स ऍट्रीब्यूशन/शेयर-अलाइक लाइसेंस</a> के तहत उपलब्ध है; अन्य शर्ते लागू हो सकती हैं। विस्तार से जानकारी हेतु देखें <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">उपयोग की शर्तें</a></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">गोपनीयता नीति</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82">विकिपीडिया के बारे में</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3">अस्वीकरण</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">विकासक</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/hi.wikipedia.org">सांख्यिकी</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">कुकी का वर्णन</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">मोबाइल दृश्य</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>खोजें</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया में खोजें"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="विशेष:खोज"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">खोजें</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="सामग्री" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="विषयसूची को टॉगल करें" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">विषयसूची को टॉगल करें</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">केरल</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>131 भाषाएँ</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>विषय जोड़ें</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-84959f8f78-2s75l","wgBackendResponseTime":119,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.555","walltime":"0.797","ppvisitednodes":{"value":5040,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":140441,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":27835,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":23,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":9,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":3705,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 571.573 1 -total"," 73.17% 418.242 1 साँचा:Infobox_settlement"," 69.36% 396.425 1 साँचा:Infobox"," 26.23% 149.910 4 साँचा:Nobold"," 25.81% 147.537 1 साँचा:Hlist"," 24.16% 138.100 1 साँचा:Lang"," 11.78% 67.309 1 साँचा:स्रोतहीन"," 10.08% 57.604 1 साँचा:Coord"," 9.16% 52.346 1 साँचा:Ambox"," 5.90% 33.711 1 साँचा:Ambox/core"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.238","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":15713331,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-api-int.codfw.main-759454d6d4-zwvw2","timestamp":"20250211075147","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0915\u0947\u0930\u0932","url":"https:\/\/hi.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1186","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1186","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-02-19T22:05:34Z","dateModified":"2025-02-02T10:56:27Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/c\/cb\/Alappuzha_loves_Wikimedia_IMG_7698.JPG","headline":"\u092d\u093e\u0930\u0924\u0940\u092f \u0930\u093e\u091c\u094d\u092f"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10