CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Bitwa pod Verdun – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"a936bec6-0b46-413d-9b3c-a5a37eb5cb2e","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Bitwa_pod_Verdun","wgTitle":"Bitwa pod Verdun","wgCurRevisionId":73351511,"wgRevisionId":73351511,"wgArticleId":51795,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN","Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Bitwa pod Verdun","1916 we Francji","Verdun (Moza)"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Bitwa_pod_Verdun","wgRelevantArticleId":51795,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject": "wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":73351511,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":30000,"wgCoordinates":{"lat":49.208056,"lon":5.421944},"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q130847","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true, "wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=[ "ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022", "ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg/1200px-Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="929"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg/800px-Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="619"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg/640px-Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="495"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Bitwa pod Verdun – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Verdun"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Verdun"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Bitwa_pod_Verdun rootpage-Bitwa_pod_Verdun skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Bitwa+pod+Verdun" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Bitwa+pod+Verdun" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Bitwa+pod+Verdun" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Bitwa+pod+Verdun" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Geneza_bitwy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Geneza_bitwy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Geneza bitwy</span> </div> </a> <ul id="toc-Geneza_bitwy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przygotowania" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przygotowania"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Przygotowania</span> </div> </a> <ul id="toc-Przygotowania-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przebieg_bitwy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przebieg_bitwy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Przebieg bitwy</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Przebieg_bitwy-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Przebieg bitwy</span> </button> <ul id="toc-Przebieg_bitwy-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-I_faza:_21_lutego_–_4_marca" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#I_faza:_21_lutego_–_4_marca"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>I faza: 21 lutego – 4 marca</span> </div> </a> <ul id="toc-I_faza:_21_lutego_–_4_marca-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-II_faza:_6_–_22_marca" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#II_faza:_6_–_22_marca"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>II faza: 6 – 22 marca</span> </div> </a> <ul id="toc-II_faza:_6_–_22_marca-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-III_faza:_22_marca_–_koniec_kwietnia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#III_faza:_22_marca_–_koniec_kwietnia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>III faza: 22 marca – koniec kwietnia</span> </div> </a> <ul id="toc-III_faza:_22_marca_–_koniec_kwietnia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-IV_faza:_maj_–_czerwiec" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#IV_faza:_maj_–_czerwiec"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>IV faza: maj – czerwiec</span> </div> </a> <ul id="toc-IV_faza:_maj_–_czerwiec-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-V_faza:_lipiec-wrzesień" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#V_faza:_lipiec-wrzesień"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.5</span> <span>V faza: lipiec-wrzesień</span> </div> </a> <ul id="toc-V_faza:_lipiec-wrzesień-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-VI_faza:_październik-grudzień" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#VI_faza:_październik-grudzień"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.6</span> <span>VI faza: październik-grudzień</span> </div> </a> <ul id="toc-VI_faza:_październik-grudzień-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Taktyka" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Taktyka"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Taktyka</span> </div> </a> <ul id="toc-Taktyka-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Skutki" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Skutki"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Skutki</span> </div> </a> <ul id="toc-Skutki-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pamięć" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Pamięć"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Pamięć</span> </div> </a> <ul id="toc-Pamięć-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kultura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Kultura"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Kultura</span> </div> </a> <ul id="toc-Kultura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uwagi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Uwagi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Uwagi</span> </div> </a> <ul id="toc-Uwagi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Bitwa pod Verdun</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 65 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-65" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">65 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Slag_van_Verdun" title="Slag van Verdun – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Slag van Verdun" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%83%D8%A9_%D9%81%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D9%86" title="معركة فردان – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="معركة فردان" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Verden_d%C3%B6y%C3%BC%C5%9F%C3%BC" title="Verden döyüşü – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Verden döyüşü" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%88%D9%86_%D8%AF%D8%A4%DB%8C%D9%88%D8%B4%D9%88" title="وردون دؤیوشو – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="وردون دؤیوشو" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%8D%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B0%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%8F" title="Вердэнская аперацыя – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Вердэнская аперацыя" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%BF%D0%B0%D0%B4_%D0%92%D1%8D%D1%80%D0%B4%D1%8D%D0%BD%D0%B0%D0%BC" title="Бітва пад Вэрдэнам – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Бітва пад Вэрдэнам" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B8_%D0%92%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%8E%D0%BD" title="Битка при Вердюн – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Битка при Вердюн" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Emgann_Verdun_(1916)" title="Emgann Verdun (1916) – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Emgann Verdun (1916)" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Batalla_de_Verdun" title="Batalla de Verdun – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Batalla de Verdun" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Bitva_u_Verdunu" title="Bitva u Verdunu – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Bitva u Verdunu" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Brwydr_Verdun" title="Brwydr Verdun – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Brwydr Verdun" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="polecany artykuł"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Slaget_ved_Verdun" title="Slaget ved Verdun – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Slaget ved Verdun" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Schlacht_um_Verdun" title="Schlacht um Verdun – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Schlacht um Verdun" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Verduni_lahing" title="Verduni lahing – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Verduni lahing" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%AC%CF%87%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%92%CE%B5%CF%81%CE%BD%CF%84%CE%AD%CE%BD" title="Μάχη του Βερντέν – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Μάχη του Βερντέν" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Verdun" title="Battle of Verdun – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Battle of Verdun" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Batalla_de_Verd%C3%BAn" title="Batalla de Verdún – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Batalla de Verdún" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Batalo_apud_Verdun" title="Batalo apud Verdun – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Batalo apud Verdun" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Verdungo_gudua" title="Verdungo gudua – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Verdungo gudua" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%86" title="نبرد وردن – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="نبرد وردن" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_Verdun" title="Bataille de Verdun – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Bataille de Verdun" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Slach_by_Ferdun" title="Slach by Ferdun – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Slach by Ferdun" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Cath_Verdun" title="Cath Verdun – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Cath Verdun" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Batalla_de_Verd%C3%BAn" title="Batalla de Verdún – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Batalla de Verdún" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%B2%A0%EB%A5%B4%EB%90%AD_%EC%A0%84%ED%88%AC" title="베르됭 전투 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="베르됭 전투" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%A5%D6%80%D5%A4%D5%A5%D5%B6%D5%AB_%D5%B3%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BF" title="Վերդենի ճակատամարտ – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Վերդենի ճակատամարտ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Bitka_za_Verdun" title="Bitka za Verdun – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Bitka za Verdun" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Batalio_di_Verdun" title="Batalio di Verdun – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Batalio di Verdun" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Pertempuran_Verdun" title="Pertempuran Verdun – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Pertempuran Verdun" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Orrustan_vi%C3%B0_Verdun" title="Orrustan við Verdun – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Orrustan við Verdun" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Battaglia_di_Verdun" title="Battaglia di Verdun – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Battaglia di Verdun" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A7%D7%A8%D7%91_%D7%95%D7%A8%D7%93%D7%9F" title="קרב ורדן – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="קרב ורדן" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%9D%E1%83%9E%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90" title="ვერდენის ოპერაცია – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ვერდენის ოპერაცია" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D2%9B%D1%8B%D1%80%D2%93%D1%8B%D0%BD%D1%8B" title="Верден қырғыны – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Верден қырғыны" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Proelium_Verodunense" title="Proelium Verodunense – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Proelium Verodunense" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Verdenas_kauja" title="Verdenas kauja – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Verdenas kauja" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Schluecht_vu_Verdun" title="Schluecht vu Verdun – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Schluecht vu Verdun" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Verduni_csata_(1916)" title="Verduni csata (1916) – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Verduni csata (1916)" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0" title="Верденска битка – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Верденска битка" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Battalja_ta%27_Verdun" title="Battalja ta' Verdun – maltański" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Battalja ta' Verdun" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="maltański" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%9A%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A4%A2%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="व्हर्दुनची लढाई – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="व्हर्दुनची लढाई" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Slag_om_Verdun" title="Slag om Verdun – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Slag om Verdun" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%B4%E3%82%A7%E3%83%AB%E3%83%80%E3%83%B3%E3%81%AE%E6%88%A6%E3%81%84" title="ヴェルダンの戦い – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ヴェルダンの戦い" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Slaget_ved_Verdun" title="Slaget ved Verdun – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Slaget ved Verdun" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Slaget_ved_Verdun" title="Slaget ved Verdun – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Slaget ved Verdun" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Batalha_de_Verdun_(1916)" title="Batalha de Verdun (1916) – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Batalha de Verdun (1916)" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%B5%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%82%E0%A8%A8_%E0%A8%A6%E0%A9%80_%E0%A8%B2%E0%A9%9C%E0%A8%BE%E0%A8%88" title="ਵਰਦੂਨ ਦੀ ਲੜਾਈ – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਵਰਦੂਨ ਦੀ ਲੜਾਈ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Batalha_de_Verdun" title="Batalha de Verdun – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Batalha de Verdun" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/B%C4%83t%C4%83lia_de_la_Verdun" title="Bătălia de la Verdun – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Bătălia de la Verdun" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B8_%D0%92%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B5" title="Битва при Вердене – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Битва при Вердене" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Beteja_e_Verdunit" title="Beteja e Verdunit – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Beteja e Verdunit" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Verdun" title="Battle of Verdun – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Battle of Verdun" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Bitka_o_Verdun" title="Bitka o Verdun – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Bitka o Verdun" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Bitka_pri_Verdunu" title="Bitka pri Verdunu – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Bitka pri Verdunu" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0" title="Верденска битка – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Верденска битка" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Bitka_za_Verdun" title="Bitka za Verdun – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Bitka za Verdun" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Verdunin_taistelu" title="Verdunin taistelu – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Verdunin taistelu" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Slaget_vid_Verdun" title="Slaget vid Verdun – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Slaget vid Verdun" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A2%E0%B8%B8%E0%B8%97%E0%B8%98%E0%B8%81%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%97%E0%B8%B5%E0%B9%88%E0%B9%81%E0%B8%A7%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0%B8%87" title="ยุทธการที่แวร์เดิง – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="ยุทธการที่แวร์เดิง" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Verdun_Muharebesi" title="Verdun Muharebesi – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Verdun Muharebesi" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0" title="Верденська битва – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Верденська битва" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Verdun" title="Trận Verdun – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Trận Verdun" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%87%A1%E5%B0%94%E7%99%BB%E6%88%98%E5%BD%B9" title="凡尔登战役 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="凡尔登战役" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A9%D7%9C%D7%90%D7%9B%D7%98_%D7%A4%D7%95%D7%9F_%D7%95%D7%95%D7%A2%D7%A8%D7%93%D7%95%D7%9F" title="שלאכט פון ווערדון – jidysz" lang="yi" hreflang="yi" data-title="שלאכט פון ווערדון" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jidysz" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%87%A1%E5%B0%94%E7%99%BB%E6%88%98%E5%BD%B9" title="凡尔登战役 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="凡尔登战役" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q130847#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Bitwa_pod_Verdun" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Bitwa_pod_Verdun" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Bitwa_pod_Verdun"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Bitwa_pod_Verdun"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Bitwa_pod_Verdun" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Bitwa_pod_Verdun" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&oldid=73351511" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Bitwa_pod_Verdun&id=73351511&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FBitwa_pod_Verdun"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FBitwa_pod_Verdun"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Bitwa+pod+Verdun"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Bitwa_pod_Verdun&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Battle_of_Verdun" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q130847" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-coordinates" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span id="coordinates" class="coordinates plainlinks">Na mapach: <a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&pagename=Bitwa_pod_Verdun&params=49.208055555556_N_5.4219444444444_E_type:city"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 49°12′29″N 5°25′19″E"><span class="latitude">49°12′29″N</span> <span class="longitude">5°25′19″E</span></span></span><span class="geo-multi-punct">/</span><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 49,208056 5,421944"><span class="latitude">49,208056</span> <span class="longitude">5,421944</span></span></span></a></span></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><div class="noprint noexcerpt disambig navigation-not-searchable" style="line-height:1.5em; padding: 3px 6px; background-color: var(--background-color-interactive-subtle, #f8f9fa); color: inherit; border-bottom: 1px solid var(--border-color-subtle, #c8ccd1); font-size: 95%; margin-bottom: 1em; display: flex; gap: 4px; align-items: center;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_ujednoznaczniaj%C4%85ca" title="Inne znaczenia"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/25px-Disambig.svg.png" decoding="async" width="25" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/38px-Disambig.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/50px-Disambig.svg.png 2x" data-file-width="230" data-file-height="183" /></a></span><span>Ten artykuł dotyczy bitwy w 1916. Zobacz też: <a href="/wiki/Bitwa_pod_Verdun_(1792)" title="Bitwa pod Verdun (1792)">Bitwa pod Verdun (1792)</a>.</span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71424948">.mw-parser-output .infobox.wojna .naglowek{background:#ddd;text-align:center;border:1px solid #aaa}.mw-parser-output .infobox.wojna-najnowsze .naglowek{background:LightSteelBlue}.mw-parser-output .infobox.wojna-nowozytnosc .naglowek{background:LightGreen}.mw-parser-output .infobox.wojna-starozytnosc .naglowek{background:DarkSalmon}.mw-parser-output .infobox.wojna-sredniowiecze .naglowek{background:LightGray}.mw-parser-output .infobox.wojna-fikcyjna .naglowek{background:#ccccff}</style> <table class="infobox wojna wojna-najnowsze"> <caption class="naglowek"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r65781301">.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex{display:flex;justify-content:flex-start;align-items:center;gap:4px}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-ikona{flex-grow:0;flex-shrink:0;font-size:7px;max-width:40px;overflow:hidden}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-tekst{flex-grow:1}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-1{font-weight:bold}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-2{font-style:italic}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-3{font-style:italic;font-size:90%}</style><div class="iboxt-1">Bitwa pod Verdun</div> </caption> <tbody><tr> <td colspan="2" style="background:#eee; color:black; text-align:center; font-style:italic; border-bottom:1px solid #aaa;"><a href="/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="I wojna światowa">I wojna światowa</a>, <a href="/wiki/Front_zachodni_(I_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front zachodni (I wojna światowa)">front zachodni</a> </td></tr> <tr class="grafika iboxs"> <td colspan="2"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg" class="mw-file-description" title="Bitwa pod Verdun, zmiany linii frontu od 21 II 1916 do końca roku"><img alt="Ilustracja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg/240px-Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg" decoding="async" width="240" height="186" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg/360px-Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg/480px-Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg 2x" data-file-width="1242" data-file-height="961" /></a></span><br />Bitwa pod Verdun, zmiany linii frontu od 21 II 1916 do końca roku </td></tr> <tr> <th>Czas </th> <td> <p><a href="/wiki/21_lutego" title="21 lutego">21 lutego</a> – <a href="/wiki/18_grudnia" title="18 grudnia">18 grudnia</a> <a href="/wiki/1916" title="1916">1916</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Miejsce </th> <td> <p><a href="/wiki/Verdun_(Moza)" title="Verdun (Moza)">Verdun</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Terytorium </th> <td> <p><a href="/wiki/III_Republika_Francuska" title="III Republika Francuska">Francja</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Przyczyna </th> <td> <p>niemiecki plan wykrwawienia armii francuskiej </p> </td></tr> <tr> <th>Wynik </th> <td> <p>taktyczne zwycięstwo francuskie </p> </td></tr> <tr> <th colspan="2" class="naglowek" style="font-weight:bold;">Strony konfliktu </th></tr> <tr> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table class="iboxtab fixed"> <tbody><tr class="ibox2x1"> <td><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/22px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/33px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/44px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span> </span><a href="/wiki/III_Republika_Francuska" title="III Republika Francuska">Francja</a> </td> <td><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/22px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/33px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/44px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span> </span><a href="/wiki/Cesarstwo_Niemieckie" title="Cesarstwo Niemieckie">Cesarstwo Niemieckie</a> </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr> <th colspan="2" class="naglowek" style="font-weight:bold;">Dowódcy </th></tr> <tr> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table class="iboxtab fixed"> <tbody><tr class="ibox2x1"> <td><a href="/wiki/Philippe_P%C3%A9tain" title="Philippe Pétain">Philippe Pétain</a><br /><a href="/wiki/Joseph_Joffre" title="Joseph Joffre">Joseph Joffre</a><br /><a href="/wiki/Robert_Nivelle" title="Robert Nivelle">Robert Nivelle</a> </td> <td><a href="/wiki/Erich_von_Falkenhayn" title="Erich von Falkenhayn">Erich von Falkenhayn</a> </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr> <th colspan="2" class="naglowek" style="font-weight:bold;">Siły </th></tr> <tr> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table class="iboxtab fixed"> <tbody><tr class="ibox2x1"> <td>ok. 863 tys. żołnierzy (21 lutego 1916) </td> <td>ok. 982 tys. żołnierzy (21 lutego 1916) </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr> <th colspan="2" class="naglowek" style="font-weight:bold;">Straty </th></tr> <tr> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table class="iboxtab fixed"> <tbody><tr class="ibox2x1"> <td>348 tys. żołnierzy </td> <td>338 tys. żołnierzy </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr class="infobox-locationmap" style="background-color:var(--background-color-base, #fff); color:black; text-align:center; border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);"> <td colspan="2"><div style="text-align:center;margin:0 auto;width:242px"><div style="color:var(--color-subtle, #54595d);;font-weight:bold">Położenie na mapie Francji</div><div class="mapa-lokalizacyjna"><div style="width:238px;padding:0;border:0 solid #aaa;position:relative"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span title="Mapa lokalizacyjna Francji"><img alt="Mapa konturowa Francji, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „miejsce bitwy”" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/France_relief_location_map.jpg/238px-France_relief_location_map.jpg" decoding="async" width="238" height="229" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/France_relief_location_map.jpg/357px-France_relief_location_map.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/France_relief_location_map.jpg/476px-France_relief_location_map.jpg 2x" data-file-width="2000" data-file-height="1922" /></span></span><div aria-hidden="true" style="top:21.828042328038%;left:71.024964838256%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-6px;text-align:center;position:relative;line-height:12px;font-size:12px;left:-6px;width:12px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.208055555556_N_5.4219444444444_E_type:city_" title="miejsce bitwy"><img alt="miejsce bitwy" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Battle_icon_active_%28rifles%29.svg/12px-Battle_icon_active_%28rifles%29.svg.png" decoding="async" width="12" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Battle_icon_active_%28rifles%29.svg/18px-Battle_icon_active_%28rifles%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Battle_icon_active_%28rifles%29.svg/24px-Battle_icon_active_%28rifles%29.svg.png 2x" data-file-width="982" data-file-height="857" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-0.5em;right:8px;text-align:right;float:right"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px">miejsce bitwy</span></div></div></div></div></div> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background-color:var(--background-color-base, #fff); color:black; text-align:center; border-bottom:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);"><span class="coordinates inline inline-and-top plainlinks"><a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&pagename=Bitwa_pod_Verdun&params=49.208055555556_N_5.4219444444444_E_type:city"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 49°12′29″N 5°25′19″E"><span class="latitude">49°12′29″N</span> <span class="longitude">5°25′19″E</span></span></span><span class="geo-multi-punct">/</span><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 49,208056 5,421944"><span class="latitude">49,208056</span> <span class="longitude">5,421944</span></span></span></a></span> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_Verdun" title="Commons"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/21px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/31px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/42px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_Verdun" class="extiw" title="commons:Category:Battle of Verdun">Multimedia w Wikimedia Commons</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> </tbody></table> <p><b>Bitwa pod Verdun</b> – jedna z największych bitew <a href="/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="I wojna światowa">I wojny światowej</a>, toczona od 21 lutego do grudnia 1916 roku w okolicy miejscowości <a href="/wiki/Verdun_(Moza)" title="Verdun (Moza)">Verdun</a> we <a href="/wiki/Francja" title="Francja">Francji</a><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1">[1]</a></sup>. W zamierzeniu dowództwa niemieckiego walki te miały spowodować wykrwawienie się armii francuskiej; po serii ataków i kontrataków, w których obie strony poniosły duże straty (<a href="/wiki/Cesarstwo_Niemieckie" title="Cesarstwo Niemieckie">Cesarstwo Niemieckie</a> – 338 tysięcy żołnierzy, <a href="/wiki/Francja" title="Francja">Francja</a> – 348 tysięcy) Verdun pozostało w rękach Francuzów; walki te przeszły do historii jako „piekło Verdun” lub „młyn verdeński”, ponieważ obie strony dziesiątkowały się wzajemnie, zaś niektóre z epizodów, np. obrona <a href="/wiki/Fort_de_Vaux" title="Fort de Vaux">fortu de Vaux</a>, stały się symbolem żołnierskiego męstwa. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Geneza_bitwy">Geneza bitwy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Geneza bitwy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Geneza bitwy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:French_87th_Regiment_Cote_34_Verdun_1916.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/French_87th_Regiment_Cote_34_Verdun_1916.jpg/250px-French_87th_Regiment_Cote_34_Verdun_1916.jpg" decoding="async" width="250" height="312" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/French_87th_Regiment_Cote_34_Verdun_1916.jpg/375px-French_87th_Regiment_Cote_34_Verdun_1916.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/36/French_87th_Regiment_Cote_34_Verdun_1916.jpg 2x" data-file-width="400" data-file-height="499" /></a><figcaption>Żołnierze francuscy należący do 87. Pułku w okopach na wzgórzu 34 w pobliżu Verdun</figcaption></figure> <p>Na początku 1916 roku przewagę w <a href="/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="I wojna światowa">I wojnie światowej</a> miały <a href="/wiki/Pa%C5%84stwa_centralne" title="Państwa centralne">państwa centralne</a>. Niemcy podbiły duże obszary terytoriów nieprzyjaciela. Serbia została opanowana, Bułgaria przyłączyła się do wojny po stronie Austro-Węgier, co powetowało częściowo odstępstwo Włoch, dzięki czemu Trójprzymierze zdobyło hegemonię na Bałkanach. Państwa centralne posiadały przewagę liczebną, materialną i w morale, jednakże brakowało im jednolitego dowództwa<sup id="cite_ref-CITEREFCorda20095_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda20095-2">[2]</a></sup>. </p><p>4 grudnia 1915 na zjeździe w <a href="/wiki/Calais" title="Calais">Calais</a> doszło do rozmów angielsko-francuskich. Ustalono wówczas plan działań. Dwa dni później w <a href="/wiki/Chantilly" title="Chantilly">Chantilly</a> odbył się pierwszy zjazd Międzynarodowej Rady Wojennej pod przewodnictwem <a href="/wiki/Joseph_Joffre" title="Joseph Joffre">gen. Joffre'a</a>. Celem zjazdu było uzgodnienie ofensywy w roku 1916. Podczas obrad ustalono, iż do zwycięstwa może doprowadzić jednoczesne rozpoczęcie ofensywy na froncie rosyjskim, francuskim i włoskim. Rosjanie deklarowali jednak swoją gotowość dopiero na połowę 1916 roku. Podczas drugiego zjazdu w Chantilly, który miał miejsce 14 lutego 1916 ustalono, iż operacja francusko-angielska rozpocznie się 1 lipca nad <a href="/wiki/Somma_(rzeka)" title="Somma (rzeka)">Sommą</a><sup id="cite_ref-CITEREFCorda20096_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda20096-3">[3]</a></sup>. </p><p>Niemcy, po sukcesach na <a href="/wiki/Front_wschodni_(I_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front wschodni (I wojna światowa)">froncie wschodnim</a>, postanowili uderzyć na Zachód. Plan bitwy pod Verdun przedstawił w tzw. „Memoriale Bożonarodzeniowym” z 1915 roku szef Sztabu Generalnego, gen. <a href="/wiki/Erich_von_Falkenhayn" title="Erich von Falkenhayn">Erich von Falkenhayn</a>. Według niego − by wygrać wojnę − Niemcy powinny pokonać <a href="/wiki/Wielka_Brytania" title="Wielka Brytania">Wielką Brytanię</a>. Generał zamierzał dokonać tego z jednej strony poprzez nieograniczoną wojnę podwodną, a z drugiej – eliminując siły lądowe głównego brytyjskiego sojusznika, Francji. Armia francuska miała zostać „wykrwawiona” w bitwie toczonej o ważne dla Francuzów cele, zarówno pod względem strategicznym, jak i psychologicznym. Falkenhayn jako cel ataku wybrał Verdun, <a href="/wiki/Twierdza" title="Twierdza">twierdzę</a> określaną jako „serce Francji”<sup id="cite_ref-CITEREFCorda20097-8_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda20097-8-4">[4]</a></sup>. </p><p>Verdun było trudne do zdobycia, jednak w przypadku sukcesu wojska niemieckie zrobiłyby wyłom w linii frontu między armiami francuską a <a href="/wiki/Brytyjski_Korpus_Ekspedycyjny" title="Brytyjski Korpus Ekspedycyjny">Brytyjskim Korpusem Ekspedycyjnym</a>. Zwycięstwo pod Verdun gwarantowało także zabezpieczenie dla Niemiec <a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metzu</a> i <a href="/wiki/Lotaryngia" title="Lotaryngia">Lotaryngii</a>. Verdun było celem już na początku wojny, jednak niemieckie natarcie zostało powstrzymane we wrześniu 1914 roku <a href="/wiki/I_bitwa_nad_Marn%C4%85" title="I bitwa nad Marną">nad Marną</a> oraz w maju 1915 roku pod <a href="/wiki/Artois" title="Artois">Artois</a>. Teraz zdobycie Verdun miało być pierwszym krokiem w marszu na <a href="/wiki/Pary%C5%BC" title="Paryż">Paryż</a>. Falkenhayn szacował stosunek strat niemieckich do francuskich na 2 do 5, skutkiem czego Francuzi, po wyczerpaniu rezerw, musieliby wycofać się z wojny, co udział Brytyjczyków w walkach na kontynencie uczyniłoby bezprzedmiotowym<sup id="cite_ref-CITEREFCorda20097-8_4-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda20097-8-4">[4]</a></sup>. </p><p>Ponadto Verdun było jedynym wysuniętym punktem, który można było zaatakować jednocześnie od wschodu i północy. <a href="/wiki/Moza" title="Moza">Moza</a>, która przepływa przez miasto, dzieliła je na dwie odrębne twierdze, co stanowiło utrudnienie dla obrońców. Niemcy ponadto dysponowali licznymi połączeniami kolejowymi, dzięki którym mogli dowozić zaopatrzenie i uzupełniać uzbrojenie<sup id="cite_ref-CITEREFCorda20097-8_4-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda20097-8-4">[4]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przygotowania">Przygotowania</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Przygotowania" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przygotowania"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:French_trench_battle.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/French_trench_battle.jpg/220px-French_trench_battle.jpg" decoding="async" width="220" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/French_trench_battle.jpg/330px-French_trench_battle.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/French_trench_battle.jpg/440px-French_trench_battle.jpg 2x" data-file-width="5417" data-file-height="3715" /></a><figcaption>Żołnierze francuscy w okopach w północno-wschodniej Francji</figcaption></figure> <p>Twierdza Verdun nie była wystarczająco przygotowana do walki. Choć jej fortyfikacje rozbudowano stosunkowo niedawno (w latach osiemdziesiątych XIX wieku), wymagały jednak modernizacji i wzmocnienia, bowiem na początku wojny zabrano z niej część artylerii, którą dowództwo francuskie zamierzało wykorzystać na bardziej zagrożonych odcinkach frontu. Od czasu walk we wrześniu 1914 roku, kiedy to Niemcy próbowali po raz pierwszy bez powodzenia zająć twierdzę, odcinek Verdun należał do spokojniejszych. Siły francuskie były tu nieliczne (jeden korpus, z tego 3 dywizje w pierwszej linii), a naczelne dowództwo nie spodziewało się ataku niemieckiego właśnie w tym miejscu. </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Battle_of_Verdun_map.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Battle_of_Verdun_map.png/250px-Battle_of_Verdun_map.png" decoding="async" width="250" height="162" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Battle_of_Verdun_map.png/375px-Battle_of_Verdun_map.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Battle_of_Verdun_map.png/500px-Battle_of_Verdun_map.png 2x" data-file-width="971" data-file-height="628" /></a><figcaption>Fortyfikacje i baterie artyleryjskie wokół <b>Verdun</b></figcaption></figure> <p>Informacje wywiadu i apele dowódcy <i>Rejonu Ufortyfikowanego Verdun</i> o wzmocnienie tego odcinka obrony nie wzbudzały niepokoju francuskiego wodza naczelnego, gen. <a href="/wiki/Joseph_Joffre" title="Joseph Joffre">Josepha Joffre'a</a>. Dopiero tuż przed atakiem wzmożono przygotowania do odparcia przeciwnika. </p><p>Falkenhayn zamierzał uderzyć na prawym brzegu Mozy. Natarcie piechoty poprzedzić miał zmasowany ostrzał artyleryjski. Planowano też zastosować tzw. oddziały szturmowe (<i>Sturmtruppen</i>), przygotowane specjalnie do działań zaczepnych. Zadanie zdobycia twierdzy powierzono V Armii (6 korpusów, 1225 dział) pod dowództwem następcy tronu, księcia <a href="/wiki/Wilhelm_Hohenzollern_(1882%E2%80%931951)" title="Wilhelm Hohenzollern (1882–1951)">Wilhelma Hohenzollerna</a>; w pierwszym rzucie miały atakować trzy korpusy (6 dywizji). Początek operacji zaplanowano na 12 lutego, ale zła pogoda wymusiła przesunięcie terminu. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przebieg_bitwy">Przebieg bitwy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Przebieg bitwy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przebieg bitwy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="I_faza:_21_lutego_–_4_marca"><span id="I_faza:_21_lutego_.E2.80.93_4_marca"></span>I faza: 21 lutego – 4 marca</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: I faza: 21 lutego – 4 marca" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: I faza: 21 lutego – 4 marca"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Haucourt_Verdun.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Haucourt_Verdun.jpg/250px-Haucourt_Verdun.jpg" decoding="async" width="250" height="264" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Haucourt_Verdun.jpg/375px-Haucourt_Verdun.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Haucourt_Verdun.jpg/500px-Haucourt_Verdun.jpg 2x" data-file-width="2229" data-file-height="2352" /></a><figcaption>Ruiny miasteczka Haucourt po zajęciu przez wojska niemieckie</figcaption></figure> <p>Nawała artyleryjska rozpoczęła się 21 lutego o godzinie 7.00 i trwała dziewięć godzin. O 16.00 Niemcy rozpoczęli szturm na 6-kilometrowym odcinku Haumont-Caures-Herbebois. Zdobyli obszar lasu wokół Haumont i francuskie okopy pod Caures i Herbebois. 22 lutego wojska niemieckie uderzyły na wioskę Haumont, którą zdobyli około godziny 17. Wyrównane walki toczyły się w lasach pod Caures i Herbebois. W końcu Francuzi wycofali się w kierunku Beaumont. Niemcy w nocy z 22 na 23 lutego zajęli Brabant, a w dzień <a href="/wiki/Wavrille" title="Wavrille">Wavrille</a>. Zagrożeni Francuzi wycofali się także z Herbebois. Atak odparła natomiast załoga <a href="/wiki/Samogneux" title="Samogneux">Samogneux</a>. Do wieczora Francuzi wycofali się na front Samogneux-d'Anglemont-Beaumont. 24 lutego Niemcy zdobyli drugą linię francuską, jednak nie bez strat − nacierające jednostki niemieckie zostały zdziesiątkowane przez francuską artylerię. Ogień francuski powstrzymał także natarcie z Samogneux ku wzgórzom Talou. Przy znacznych stratach własnych Niemcy wycofali się do lasu pod Beaumont i Fauses. Wkrótce jednak siły niemieckie (wspierane nawałą pocisków 280 mm, 305 mm i gazów bojowych) zdobyły te miejscowości. Ponadto Niemcy opanowali Orne, las Chaume, las Caurrieres i rozpoczęli natarcie na twierdzę <a href="/wiki/Douaumont" title="Douaumont">Douaumont</a><sup id="cite_ref-autonazwa1_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-autonazwa1-5">[5]</a></sup>. </p><p>Francuzi ponieśli ciężkie straty, jednak Niemcy nie wykorzystali swej przewagi oraz zamieszania, które zapanowało po stronie francuskiej w pierwszych dniach operacji. 25 lutego opanowali przez zaskoczenie Fort Douaumont, jednak Francuzi ściągali już posiłki i dokonywali reorganizacji sił. Generał Joffre zagroził sądem wojennym każdemu dowódcy, który się wycofa. Tego samego dnia na czele II Armii, walczącej w okolicach Verdun, stanął gen. <a href="/wiki/Philippe_P%C3%A9tain" title="Philippe Pétain">Henri Philippe Pétain</a>. Nowy dowódca wydał 26 lutego pierwsze zarządzenia i podjął energiczne działania w celu ustabilizowania i wzmocnienia obrony. Front pod Verdun podzielił na cztery odcinki bojowe, kazał dozbroić wszystkie forty i zacząć budować mosty do przeprawy przez Mozę. Wkrótce doprowadził do usprawnienia transportu ludzi i materiałów „Drogą Świętą”, zastosował nowy system rotacji oddziałów walczących na pierwszej linii (tzw. <i>kierat</i>), wreszcie wprowadził skuteczny system wykorzystania artylerii. <i>Kierat</i> umożliwił lepsze wykorzystanie odwodów – oddziały walczyły przez kilka do kilkunastu dni na pierwszej linii, następnie były wycofywane i zastępowane przez świeże jednostki. </p><p>Od tego momentu walki toczyły się wokół twierdzy Douaumont. W dniach 2-3 marca ruiny fortecy przechodziły z rąk do rąk. Natarcie niemieckie zostało powstrzymane na wszystkich odcinkach, jednak Francuzi zostali zmuszeni do wycofania się ze wzgórz Talou. Pierwszy etap bitwy – natarcie na prawym brzegu Mozy – zakończył się 4 marca (kilka dni wcześniej do niemieckiej niewoli dostał się ciężko ranny kapitan <a href="/wiki/Charles_de_Gaulle" title="Charles de Gaulle">Charles de Gaulle</a>)<sup id="cite_ref-autonazwa1_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-autonazwa1-5">[5]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="II_faza:_6_–_22_marca"><span id="II_faza:_6_.E2.80.93_22_marca"></span>II faza: 6 – 22 marca</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: II faza: 6 – 22 marca" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: II faza: 6 – 22 marca"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Następne natarcie miało przebiegać po obu brzegach rzeki – wcześniejsze działania niemieckie były narażone na skuteczny ogień artylerii francuskiej prowadzony z lewego brzegu Mozy. Niemcy rozpoczęli działania 6 marca od szturmu na wzgórza 304 i Morthomme na lewym brzegu, a na prawym rozpoczęły się boje o <a href="/wiki/Fort_de_Vaux" title="Fort de Vaux">fort de Vaux</a><sup id="cite_ref-CITEREFCorda200926-27_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200926-27-6">[6]</a></sup>. </p><p>Walki nabrały odtąd cech bitwy na wyczerpanie. W dniach 6-7 marca Niemcy zajęli wzgórza Oie i las Cumieres na lewym brzegu Mozy. W ciężkich starciach w dniach 10-14 marca siły niemieckie zdobyły wzgórze 265. 20 marca zajęły las pod Avacourt, lecz podczas szturmu na wzgórze 304 zostały rozbite przez ogień francuski. Klęska ta oznaczała koniec natarcia niemieckiego na lewym brzegu Mozy podczas drugiej fazy bitwy<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200926-27_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200926-27-6">[6]</a></sup>. </p><p>Tymczasem na prawym brzegu Mozy, między 8 a 10 marca toczyły się walki o wzgórze Poivere. Niemcy zdobyli jedynie wzniesienie pod Hardaumont, ale na innych odcinkach ponieśli klęskę. 12 marca armia niemiecka przypuściła jeszcze kilka ataków na linii Douaumont-Vaux, lecz bez powodzenia<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200926-27_6-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200926-27-6">[6]</a></sup>. </p><p>W drugiej fazie bitwy siły francuskie straciły 55 tysięcy żołnierzy (zabitych i wziętych do niewoli), a 50 tysięcy odniosło rany. Po drugiej stronie zginęło 60 tysięcy żołnierzy, a drugie tyle odniosło obrażenia<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200931-32_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200931-32-7">[7]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="III_faza:_22_marca_–_koniec_kwietnia"><span id="III_faza:_22_marca_.E2.80.93_koniec_kwietnia"></span>III faza: 22 marca – koniec kwietnia</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: III faza: 22 marca – koniec kwietnia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: III faza: 22 marca – koniec kwietnia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W dniach 22-28 marca nastąpiła przerwa w walce. 29 marca walki zostały wznowione na lewym brzegu Mozy i tego dnia Francuzi odzyskali skraj lasu Avcourt. W dniach 30 marca – 8 kwietnia siły niemieckie wyparły obrońców z Malancourt, Haucourt, Bethincourt. Po tym Francuzi cofnęli się pod wzgórze 304<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200931-32_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200931-32-7">[7]</a></sup>. </p><p>31 marca, na prawym brzegu rzeki, Niemcy opanowali całą wioskę Vaux. Jednak 3 kwietnia Francuzi kontratakowali i wyparli wrogów do fortu Douaumont. 9 i 10 kwietnia miało miejsce intensywne natarcie po obu stronach rzeki. Na lewym brzegu agresorzy ruszyli spod Avcourt, a na prawym brzegu spod Poivre. Wojsko niemieckie zdołało jedynie opanować Morthomme, później zostało rozbite na obu odcinkach. Trwające do końca kwietnia walki nie przyniosły jednak armii Kronprinza znaczących sukcesów<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200931-32_7-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200931-32-7">[7]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="IV_faza:_maj_–_czerwiec"><span id="IV_faza:_maj_.E2.80.93_czerwiec"></span>IV faza: maj – czerwiec</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: IV faza: maj – czerwiec" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: IV faza: maj – czerwiec"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Po stronie francuskiej narastał wówczas spór między Pétainem a Joffre'em, wynikający z niechęci obrońcy Verdun do działań ofensywnych, których z kolei domagał się wódz naczelny, oraz z dążenia Joffre'a do skupienia rezerw na bliskiej ofensywie nad Sommą, czemu stał na przeszkodzie preferowany przez Pétaina system „kieratu”. Kontrowersje te doprowadziły do zmian kadrowych: Pétain stanął na czele Grupy Armii Centrum, a 2 Armię przejął gen. <a href="/wiki/Robert_Nivelle" title="Robert Nivelle">Robert Nivelle</a>. Nowy dowódca pod Verdun był nastawiony ofensywnie i zamierzał przejąć inicjatywę z wykorzystaniem innowacji taktycznych<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200932-33-8">[8]</a></sup>. </p><p>Kolejny etap walk z maja i czerwca przybrał charakter boju na wyczerpanie. W dniach 4-7 maja Niemcy uderzyli na wzgórze 304. Jednocześnie pomiędzy 5 a 10 maja Francuzi posuwali się naprzód do Cailletre. 22 maja, po 11-minutowym ataku, Gen. <a href="/wiki/Charles_Mangin" title="Charles Mangin">Charles Mangin</a> odbił na krótko fort Douamont (wcześniej, 8 maja, fort zniszczyła eksplozja, w której zginęło prawie 700 Niemców), jednak cała operacja zakończyła się już kolejnego dnia niepowodzeniem. W tym czasie na lewym brzegu Mozy trwały walki o wzgórze 304 i Morthomme. 22 maja oba przyczółki zostały zdobyte, a 24 maja Niemcy zajęli Cumieres. Na innych odcinkach zostali jednak odparci. Zginęło wówczas 15 tys. żołnierzy<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200932-33-8">[8]</a></sup>. </p><p>W drugiej połowie maja Nivelle podjął zapowiadaną ofensywę. Wkrótce Niemcy podjęli przeciwnatarcie i zdołali otoczyć fort de Vaux. Po trzech miesiącach walk zdobyli go 7 czerwca. Załoga fortu pod dowództwem majora Raynala skapitulowała dopiero po wyczerpaniu zapasów i braku szans na odsiecz. Książę Wilhelm osobiście wyraził swoje uznanie bohaterskiemu dowódcy fortyfikacji Vaux<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200932-33-8">[8]</a></sup>. </p><p>W dniach 8-24 czerwca trwało niemieckie natarcie w kierunku Souville. Krwawe walki rozstrzygnęły się na korzyść Niemców dopiero po 16 dniach. Po drodze siły niemieckie zabezpieczyły Thiaumont, Fleury i tereny wokół fortu Souville. 25 czerwca Francuzi rozpoczęli kontratak i 30, po pięciu dniach walk, odbili Thiaumont<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200932-33-8">[8]</a></sup>. </p><p>Działania niemieckie straciły impet tym bardziej, że pogarszała się ogólna sytuacja <a href="/wiki/Pa%C5%84stwa_centralne" title="Państwa centralne">państw centralnych</a>. Na wschodzie trwała od czerwca <a href="/wiki/Ofensywa_Brusi%C5%82owa" title="Ofensywa Brusiłowa">ofensywa Brusiłowa</a>, grożąc załamaniem <a href="/wiki/Austro-W%C4%99gry" title="Austro-Węgry">Austro-Węgier</a>, a na zachodzie Brytyjczycy i Francuzi rozpoczęli 1 lipca <a href="/wiki/Bitwa_nad_Somm%C4%85" title="Bitwa nad Sommą">ofensywę nad Sommą</a>. Dla niemieckiego dowództwa naczelnego konieczne stało się przerzucanie coraz większych sił na zagrożone odcinki. Mimo to jeszcze w czerwcu Kronprinz nakazał zaatakować Fort Souville, jednak bez powodzenia. Niemcy dotarli do fortu i mogli dostrzec stamtąd miasto Verdun, ale Francuzi szybko ich wyparli. Uporczywe walki toczyły się potem o miasta Thiaumont i Fleury, które wielokrotnie przechodziły z rąk do rąk<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200932-33-8">[8]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="V_faza:_lipiec-wrzesień"><span id="V_faza:_lipiec-wrzesie.C5.84"></span>V faza: lipiec-wrzesień</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: V faza: lipiec-wrzesień" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: V faza: lipiec-wrzesień"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-R06111,_Verdun,_Sperrfeuer,_explodierende_Granaten.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Bundesarchiv_Bild_183-R06111%2C_Verdun%2C_Sperrfeuer%2C_explodierende_Granaten.jpg/250px-Bundesarchiv_Bild_183-R06111%2C_Verdun%2C_Sperrfeuer%2C_explodierende_Granaten.jpg" decoding="async" width="250" height="185" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Bundesarchiv_Bild_183-R06111%2C_Verdun%2C_Sperrfeuer%2C_explodierende_Granaten.jpg/375px-Bundesarchiv_Bild_183-R06111%2C_Verdun%2C_Sperrfeuer%2C_explodierende_Granaten.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Bundesarchiv_Bild_183-R06111%2C_Verdun%2C_Sperrfeuer%2C_explodierende_Granaten.jpg/500px-Bundesarchiv_Bild_183-R06111%2C_Verdun%2C_Sperrfeuer%2C_explodierende_Granaten.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="593" /></a><figcaption>Atak gazowy podczas walk pod Verdun. Na dole widać dwóch niemieckich żołnierzy w okopach, 1916 r.</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Bitwa_nad_Somm%C4%85" title="Bitwa nad Sommą">Bitwa nad Sommą</a>.</i></div> <p>Walki nad Sommą nie przerwały bojów pod Verdun. W lipcu gen. Nivelle prowadził akcje zaczepne na linii Thiaumont-Fleury-Souville. Miejscowości te na przemian zajmowane były przez walczące wojska. Ostatecznie do końca sierpnia Francuzi odbili Fleury<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200941-42_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200941-42-9">[9]</a></sup>. </p><p>Kronprinz już wcześniej opowiadał się za wstrzymaniem daremnych ataków, jednak gen. Falkenhayn zaczął się przychylać do tej opinii dopiero w sierpniu. Nieudana operacja pod Verdun wzmocniła krytyków Falkenhayna i doprowadziła ostatecznie do jego dymisji ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego (<a href="/wiki/29_sierpnia" title="29 sierpnia">29 sierpnia</a> 1916). Nowe niemieckie dowództwo naczelne z feldmarszałkiem <a href="/wiki/Paul_von_Hindenburg" title="Paul von Hindenburg">Hindenburgiem</a> i gen. <a href="/wiki/Erich_Ludendorff" title="Erich Ludendorff">Ludendorffem</a> na czele zadecydowało o przejściu do defensywy na froncie zachodnim. Hindenburg już <a href="/wiki/2_wrze%C5%9Bnia" title="2 września">2 września</a> nakazał ostateczne wstrzymanie działań zaczepnych pod Verdun. Dwa dni później znów doszło do katastrofy – eksplodował francuski skład amunicji w tunelu Tavannes, co kosztowało życie kilkuset żołnierzy francuskich. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="VI_faza:_październik-grudzień"><span id="VI_faza:_pa.C5.BAdziernik-grudzie.C5.84"></span>VI faza: październik-grudzień</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: VI faza: październik-grudzień" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: VI faza: październik-grudzień"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Inicjatywę przejęli Francuzi, zmierzający teraz do odzyskania straconych wcześniej terenów. Natarcia przeprowadzone w trzech ostatnich miesiącach 1916 r. okazały się skuteczne. 24 października o godz. 11:40 ruszyło francuskie natarcie od lasu Haudromont do Laufee, w wyniku czego o 16:00 tego dnia odzyskano fort Douaumont, a 2 listopada fort Vaux. W tym okresie Francuzi pojmali 5 tys. jeńców niemieckich<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200943_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200943-10">[10]</a></sup>. </p><p>W grudniu Francuzi zbliżyli się do swoich pozycji z początku bitwy z dnia 25 lutego (okolice Ornes). Po natarciu w dniach 15-18 grudnia odzyskali Louvemount, Bezonvaux, Poivre oraz Wzgórze 378<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200943_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200943-10">[10]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Taktyka">Taktyka</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Taktyka" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Taktyka"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ogromne znaczenie w bitwie pod Verdun miała <a href="/wiki/Artyleria" title="Artyleria">artyleria</a>. Od początku bitwy do 15 czerwca wojsko francuskie zużyło 11 mln pocisków 75 mm, 1,2 mln pocisków od 80 mm do 105 mm i 2,6 mln pocisków większych <a href="/wiki/Kaliber_broni" title="Kaliber broni">kalibrów</a>. Łącznie w 116 dni Francuzi wystrzelili 15 mln pocisków<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200948_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200948-11">[11]</a></sup>. </p><p>Na polu bitwy Francuzi dysponowali działami 75 mm, 90 mm, 105 mm, 120 mm, 150 mm, 155 mm. Artyleria francuska spełniała głównie funkcje obronne. Podstawą działań był ogień zapobiegawczy, który wykonywała artyleria polowa i stromotorowa. Dezorganizował on większość natarć wroga. Artyleria polowa oraz ciężka stosowała także ogień zaporowy. Jego zadaniem było złamanie ataku Niemców jeszcze w czasie walk w okopach. Obrona Francuzów w dużej mierze zależała od artyleryjskiej sprawności ogniowej<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200955-56_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200955-56-12">[12]</a></sup>. </p><p>Niemieckie działania zaczepne charakteryzowały się zaskoczeniem i zastosowaniem potężnych środków artyleryjskich. W walce udział wzięło 500 niemieckich dział małego kalibru i 1500 wielkiego kalibru. Nigdy dotąd nie użyto podobnej ilości artylerii. Siły niemieckie nie używały piechoty bez uprzedniego <a href="/wiki/Artyleryjskie_przygotowanie_ataku" title="Artyleryjskie przygotowanie ataku">przygotowania artyleryjskiego</a>, podczas którego stosowano zmasowany ogień oraz ostrzeliwanie strefami<sup id="cite_ref-CITEREFCorda200949_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorda200949-13">[13]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Skutki">Skutki</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Skutki" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Skutki"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Eingang_Fort_Douaumont.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Eingang_Fort_Douaumont.jpg/250px-Eingang_Fort_Douaumont.jpg" decoding="async" width="250" height="134" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Eingang_Fort_Douaumont.jpg/375px-Eingang_Fort_Douaumont.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Eingang_Fort_Douaumont.jpg/500px-Eingang_Fort_Douaumont.jpg 2x" data-file-width="2346" data-file-height="1257" /></a><figcaption>Wejście do zniszczonego Fortu Douaumont po zajęciu przez żołnierzy niemieckich w 1916 r.</figcaption></figure> <p>Trwająca prawie rok bitwa nie przyniosła Niemcom ani znaczących sukcesów terytorialnych, ani przełamania, ani też nie doprowadziła do załamania armii francuskiej. Ogólne straty (zabici, ranni, zaginieni, wzięci do niewoli) wyniosły: po stronie niemieckiej – 337 tysięcy, po stronie francuskiej – 362 tysiące żołnierzy (według innych szacunków razem nawet 800 tysięcy ludzi). Obie strony zużyły łącznie około 36 milionów pocisków artyleryjskich. „Bitwa materiałowa” i „strategia na wyczerpanie” okazały się nieskuteczne, nie przyniosły bowiem oczekiwanego rozstrzygnięcia wojny. Okolice Verdun zostały zupełnie zdewastowane. Morale obu armii zostało poważnie nadszarpnięte; z jednej strony walki o Verdun stały się symbolem bohaterstwa i poświęcenia, z drugiej jednak określenia takie jak „piekło Verdun” wyrażały absurd wojny. Francuzi dowiedli wprawdzie swojej siły obronnej, z drugiej jednak strony, ze względu na wyczerpanie, stracili zdolność do ofensywy – co okazało się wiosną 1917 r., kiedy armią francuską wstrząsnęła fala protestów przeciw kolejnym nieskutecznym atakom. Niemcy już wcześniej zrezygnowali z działań ofensywnych na froncie zachodnim – <a href="/wiki/Paul_von_Hindenburg" title="Paul von Hindenburg">Hindenburg</a> i <a href="/wiki/Erich_Ludendorff" title="Erich Ludendorff">Ludendorff</a> postanowili szukać rozstrzygnięcia poprzez nieograniczoną wojnę podwodną i wyeliminowanie z wojny Rosji. </p><p>Walki w okolicach Verdun toczyły się jeszcze w następnym roku, kiedy to do sierpnia Francuzi zdołali odbić większość utraconego wcześniej obszaru. W końcowym etapie wojny (wrzesień 1918 r.) z występu Verdun ruszyła amerykańsko-francuska ofensywa. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Pamięć"><span id="Pami.C4.99.C4.87"></span>Pamięć</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Pamięć" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pamięć"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Battelfield_Verdun.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Battelfield_Verdun.JPG/250px-Battelfield_Verdun.JPG" decoding="async" width="250" height="188" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Battelfield_Verdun.JPG/375px-Battelfield_Verdun.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Battelfield_Verdun.JPG/500px-Battelfield_Verdun.JPG 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a><figcaption>Pole bitwy pod Verdun współcześnie</figcaption></figure> <p>Po wojnie powstały liczne pomniki i mauzolea poświęcone żołnierzom obydwu walczących pod Verdun armii, jak <a href="/wiki/Ossuarium_Douaumont" title="Ossuarium Douaumont">Kostnica Douaumont</a>, wieża zawierająca szczątki niezidentyfikowanych żołnierzy francuskich i niemieckich, czy „Okop bagnetów”. Spod Verdun pochodziło też ciało złożone we francuskim Grobie Nieznanego Żołnierza pod paryskim <a href="/wiki/%C5%81uk_triumfalny" title="Łuk triumfalny">Łukiem Triumfalnym</a>. </p><p><a href="/wiki/J%C3%B3zef_Pi%C5%82sudski" title="Józef Piłsudski">Józef Piłsudski</a> przyjechał do Verdun 6 lutego 1921 i udekorował miasto Krzyżem Virtuti Militari, wygłaszając przy tej okazji następujące przemówienie (pisownia oryginalna):<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14">[14]</a></sup> </p> <blockquote><p><i>Miasto to stało się symbolem i przedmiotem podziwu wszystkich, którzy wiązali swe nadzieje ze zwycięstwem sztandaru francuskiego. Dobre wojsko nie może istnieć bez ożywionego dobrym duchem obywatelskim społeczeństwa, którego ideały znowuż nie mogą być urzeczywistnione bez dobrego wojska. I dlatego składając hołd bohaterskiemu wysiłkowi żołnierzy, świadomych obowiązku i dzielnych obywateli, nadaję w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej miastu Verdun krzyż „Virtuti Militari”.</i></p></blockquote> <p>Z białą legendą bitwy wiążą się liczne przykłady odwagi żołnierzy francuskich, poświęcających życie i zdrowie w obronie ojczyzny. Do symbolu Verdun należy również postać gen. (potem marszałka) Pétaina, uznanego za wcielenie siły oporu Francji wobec obcej agresji. Do języka potocznego przeszły zdania: <i>On les aura!</i> (z rozkazu Pétaina z dnia 10 kwietnia 1916 r.; „dostaniemy ich jeszcze”, „damy sobie z nimi radę”<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15">[a]</a></sup>), <i>Ils ne passeront pas!</i> („nie przejdą”). </p><p>Z Verdun kojarzone są również inne, bardziej negatywne zjawiska. Bitwa ta symbolizowała ogromną ofiarę krwi narodu francuskiego. Zarazem jednak owa świadomość przyczyniła się do osłabienia zdolności Francji, aby stawić czoło wyzwaniom, jakie przynieść miało dwudziestolecie międzywojenne. Także sława bohatera Verdun legitymizowała Pétaina jako przywódcę kolaboracyjnych władz francuskich w czasie <a href="/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="II wojna światowa">II wojny światowej</a>. Po stronie niemieckiej mit Verdun kultywowali <a href="/wiki/Narodowy_socjalizm" class="mw-redirect" title="Narodowy socjalizm">naziści</a>, którzy uznali walczących tam żołnierzy „frontowców” za wzór nowego człowieka, bezgranicznie oddanego wodzowi i partii. Owa nowa mentalność, której efektem były zbrodnie popełnione w czasie następnej wojny, zrodziła się wraz ze zniszczeniem tradycyjnych wartości, jakie dokonywało się w ogniu walk pod Verdun. </p><p>Niezdobytą w 1916 r. twierdzę Verdun Niemcy zajęli dopiero podczas II wojny światowej, w trakcie <a href="/wiki/Kampania_francuska_1940" title="Kampania francuska 1940">kampanii francuskiej</a>, dnia 15 czerwca 1940 r. Miało to dla nich symboliczne znaczenie – gen. <a href="/wiki/Franz_Halder" title="Franz Halder">Franz Halder</a> napisał wtedy w swoim Dzienniku: „...dzień o historycznym znaczeniu. Verdun – widownia bohaterskich zaciętych walk w czasie (I) wojny światowej – jest w naszych rękach.”<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16">[15]</a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kultura">Kultura</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Kultura" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kultura"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W 2019 szwedzka grupa muzyczna <a href="/wiki/Sabaton" title="Sabaton">Sabaton</a> opublikowała piosenkę pt. „Fields of Verdun”<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17">[16]</a></sup> opowiadająca o bitwie. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i><a href="/wiki/Verdun_(gra_komputerowa)" title="Verdun (gra komputerowa)">Verdun</a></i> – gra komputerowa z 2015 roku rozgrywająca się pomiędzy lutym a grudniem 1916 roku w trakcie bitwy pod Verdun<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18">[17]</a></sup></li> <li><a href="/wiki/Ma%C5%82e_Verdun" title="Małe Verdun">Małe Verdun</a></li> <li><a href="/wiki/Syndrom_Verdun" title="Syndrom Verdun">syndrom Verdun</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Uwagi">Uwagi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Uwagi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Uwagi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-uwagi ll-script ll-script-uwagi"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">Według "Słownika wyrazów obcych" Kopalińskiego:</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.is/20121205042001/http://www.firstworldwar.com/battles/verdun.htm">The Battle of Verdun, 1916</a>. [dostęp 2014-04-30].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda20095-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorda20095_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 5.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda20096-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorda20096_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 6.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda20097-8-4"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda20097-8_4-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda20097-8_4-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda20097-8_4-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 7-8.</span> </li> <li id="cite_note-autonazwa1-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-autonazwa1_5-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-autonazwa1_5-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">H. Corda: <i>Bitwa pod Verdun</i>. Księgarnia Odkrywcy, 2009. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9391771970" title="Specjalna:Książki/9391771970">ISBN <span class="isbn isbn-incorrect" title="Nieprawidłowa cyfra kontrolna w numerze ISBN-10">93-917719-7-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Bitwa+pod+Verdun&rft.aulast=Corda&rft.aufirst=H.&rft.pub=Ksi%C4%99garnia+Odkrywcy&rft.isbn=93-917719-7-0"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200926-27-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200926-27_6-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200926-27_6-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200926-27_6-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 26-27.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200931-32-7"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200931-32_7-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200931-32_7-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200931-32_7-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 31-32.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200932-33-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200932-33_8-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 32-33.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200941-42-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200941-42_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 41-42.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200943-10"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200943_10-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200943_10-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 43.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200948-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200948_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 48.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200955-56-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200955-56_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 55-56.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorda200949-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorda200949_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorda2009">Corda 2009 ↓</a></span>, s. 49.</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text">J. Piłsudski <i>Pisma zbiorowe</i> t. V, Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1937 str. 189</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">Franz Halder: Dziennik wojenny. T. I., s. 452.Wyd. MON, 1971.</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="odcinek" style="font-style:normal"><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=xP8G-LwWNn0">SABATON - Fields of Verdun (Official Music Video)</a></i>. Sabaton 2019-05-03.  [dostęp 2019-05-24].</cite></span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.gry-online.pl/S016.asp?ID=21507">Verdun PC</a>. gry-online.pl. [dostęp 2018-03-16]. <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation book">Jarosław Centek: <i>Verdun 1916</i>. Warszawa: Bellona, 2009. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788311114975" title="Specjalna:Książki/9788311114975">ISBN <span class="isbn">978-83-11-11497-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Verdun+1916&rft.aulast=Centek&rft.aufirst=Jaros%C5%82aw&rft.pub=Bellona&rft.place=Warszawa&rft.isbn=978-83-11-11497-5"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFCorda2009">H. Corda: <i>Bitwa pod Verdun</i>. 2009. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8391771970" title="Specjalna:Książki/8391771970">ISBN <span class="isbn">83-917719-7-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Bitwa+pod+Verdun&rft.aulast=Corda&rft.aufirst=H.&rft.isbn=83-917719-7-0"></span></cite></li> <li><cite class="citation book">Jerzy Eisler: <i>Philippe Pétain</i>. Wrocław: Ossolineum, 1991. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8304036657" title="Specjalna:Książki/8304036657">ISBN <span class="isbn">83-04-03665-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Philippe+P%C3%A9tain&rft.aulast=Eisler&rft.aufirst=Jerzy&rft.pub=Ossolineum&rft.place=Wroc%C5%82aw&rft.isbn=83-04-03665-7"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.is/20121205042001/http://www.firstworldwar.com/battles/verdun.htm">www.firstworldwar.com/battles/verdun.htm</a> (ang.)</li> <li><i>Mała encyklopedia wojskowa</i>, Warszawa 1968</li> <li><cite class="citation book">J. Pajewski: <i>Pierwsza wojna światowa 1914-1918</i>. PWN, 2004. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/830114162X" title="Specjalna:Książki/830114162X">ISBN <span class="isbn">83-01-14162-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Pierwsza+wojna+%C5%9Bwiatowa+1914-1918&rft.aulast=Pajewski&rft.aufirst=J.&rft.pub=PWN&rft.isbn=83-01-14162-X"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li>B. Hüppauf, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.erster-weltkrieg.clio-online.de/_Rainbow/documents/keiner">fühlt sich 2/hüppauf.pdf <i>Schlachtenmythen und die Konstruktion des „Neuen Menschen”</i></a> (niem.)</li> <li><cite class="citation book">Władysław Kopaliński: <i>Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych</i>. Warszawa: Muza S.A., Warszawskie Wydawnictwo Literackie, 2003. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8373194037" title="Specjalna:Książki/8373194037">ISBN <span class="isbn">83-7319-403-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=S%C5%82ownik+wyraz%C3%B3w+obcych+i+zwrot%C3%B3w+obcoj%C4%99zycznych&rft.aulast=Kopali%C5%84ski&rft.aufirst=W%C5%82adys%C5%82aw&rft.pub=Muza+S.A.%2C+Warszawskie+Wydawnictwo+Literackie&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-7319-403-7"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Front_zachodni_I_wojny_%C5%9Bwiatowej" title="Szablon:Front zachodni I wojny światowej"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Front_zachodni_I_wojny_%C5%9Bwiatowej&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Front zachodni I wojny światowej (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Front_zachodni_I_wojny_%C5%9Bwiatowej&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Front_zachodni_(I_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front zachodni (I wojna światowa)">Front zachodni (I wojna światowa)</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Li%C3%A8ge&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitwa pod Liège (strona nie istnieje)">Liège</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Haelen" title="Bitwa pod Haelen">Haelen</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Arras_(1914)" title="Bitwa pod Arras (1914)">Arras (I)</a></li> <li><a href="/wiki/I_bitwa_nad_Marn%C4%85" title="I bitwa nad Marną">Marna (I)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Obl%C4%99%C5%BCenie_Antwerpii&action=edit&redlink=1" class="new" title="Oblężenie Antwerpii (strona nie istnieje)">Antwerpia</a></li> <li><a href="/wiki/I_bitwa_pod_Ypres" title="I bitwa pod Ypres">Ypres (I)</a></li> <li><a href="/wiki/I_bitwa_w_Szampanii" title="I bitwa w Szampanii">Szampania (I)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Hartmannswillerkopf&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitwa pod Hartmannswillerkopf (strona nie istnieje)">Hartmannswillerkopf</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Neuve_Chapelle&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitwa pod Neuve Chapelle (strona nie istnieje)">Neuve Chapelle</a></li> <li><a href="/wiki/II_bitwa_pod_Ypres" title="II bitwa pod Ypres">Ypres (II)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=II_bitwa_pod_Artois&action=edit&redlink=1" class="new" title="II bitwa pod Artois (strona nie istnieje)">Artois (II)</a></li> <li><a href="/wiki/II_bitwa_w_Szampanii" title="II bitwa w Szampanii">Szampania (II)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Loos&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitwa pod Loos (strona nie istnieje)">Loos</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=III_bitwa_pod_Artois&action=edit&redlink=1" class="new" title="III bitwa pod Artois (strona nie istnieje)">Artois (III)</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Verdun</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_nad_Somm%C4%85" title="Bitwa nad Sommą">Somma</a></li> <li><a href="/wiki/Ofensywa_Nivelle%E2%80%99a" title="Ofensywa Nivelle’a">Ofensywa Nivelle’a</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Arras_(1917)" title="Bitwa pod Arras (1917)">Arras (II)</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Aisne_(1917)" title="Bitwa pod Aisne (1917)">Aisne (II)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bitwa_pod_Messines_(1917)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitwa pod Messines (1917) (strona nie istnieje)">Messines</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Passchendaele" title="Bitwa pod Passchendaele">Passchendaele</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Cambrai_(1917)" title="Bitwa pod Cambrai (1917)">Cambrai</a></li> <li><i><a href="/wiki/Kaiserschlacht" title="Kaiserschlacht">Kaiserschlacht</a></i></li> <li><a href="/wiki/II_bitwa_nad_Marn%C4%85" title="II bitwa nad Marną">Marna (II)</a></li> <li><i><a href="/wiki/Ofensywa_stu_dni" title="Ofensywa stu dni">Ofensywa stu dni</a></i> <ul><li><a href="/wiki/Bitwa_o_Saint-Mihiel" title="Bitwa o Saint-Mihiel">Saint-Mihiel</a></li> <li><a href="/wiki/Ofensywa_w_Meuse-Argonne" title="Ofensywa w Meuse-Argonne">Meuse-Argonne</a></li></ul></li></ul> </td></tr></tbody></table></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description"><a href="/wiki/Bitwa" title="Bitwa">bitwa</a></span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/sh85142812">sh85142812</a></span></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4212451-7">4212451-7</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb119542681">119542681</a></span></li><li><a href="/wiki/Centralna_Biblioteka_Narodowa_we_Florencji" title="Centralna Biblioteka Narodowa we Florencji">BNCF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://thes.bncf.firenze.sbn.it/termine.php?id=49044">49044</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph118178">ph118178</a></span></li><li><a href="/wiki/Hiszpa%C5%84ska_Biblioteka_Narodowa" title="Hiszpańska Biblioteka Narodowa">BNE</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX534068">XX534068</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007536546405171">987007536546405171</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/event/Battle-of-Verdun">event/Battle-of-Verdun</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/bataille-de-verdun/">bataille-de-verdun</a></span>, <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/tranchees-de-verdun/">tranchees-de-verdun</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1296" class="extiw" title="d:Property:P1296">Catalana</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0070109.xml">0070109</a></span></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Slaget_ved_Verdun">Slaget_ved_Verdun</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&oldid=73351511">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&oldid=73351511</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Bitwa_pod_Verdun" title="Kategoria:Bitwa pod Verdun">Bitwa pod Verdun</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:1916_we_Francji" title="Kategoria:1916 we Francji">1916 we Francji</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Verdun_(Moza)" title="Kategoria:Verdun (Moza)">Verdun (Moza)</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_nieprawid%C5%82owymi_numerami_ISBN" title="Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN">Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 29 mar 2024, 20:50.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Bitwa_pod_Verdun&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-9msw5","wgBackendResponseTime":148,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.518","walltime":"0.692","ppvisitednodes":{"value":9237,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":55256,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":11385,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":16,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":11,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":22665,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":5,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 614.735 1 -total"," 24.74% 152.106 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 22.13% 136.033 1 Szablon:Wojna_infobox"," 19.36% 118.998 1 Szablon:Front_zachodni_I_wojny_światowej"," 18.97% 116.615 1 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 9.80% 60.257 6 Szablon:Cytuj_książkę"," 9.77% 60.055 1 Szablon:Przypisy"," 9.51% 58.462 22 Szablon:Odn"," 7.29% 44.813 1 Szablon:Infobox_mapa_lokalizacyjna"," 4.83% 29.705 2 Szablon:Cytuj_stronę"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.277","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":4875076,"limit":52428800},"limitreport-logs":"{{#invoke:Moduł:Mapa|Infobox}}\ninfobox może wyszukać współrzędne w wikidanych\nargumenty = table#1 {\n [\"category\"] = \"Wojna infobox\",\n}\nbrak punktów na mapę i współrzędnych, nadszedł czas na Wikidane\nmap = \"Francja\"\nmap = \"Francja\"\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „miejsce bitwy”\",\n [\"description\"] = \"miejsce bitwy\",\n [\"display\"] = \"'\\\"`UNIQ--indicator-00000004-QINU`\\\"'\u003Cspan class=\\\"coordinates inline inline-and-top plainlinks\\\"\u003E[//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026pagename=Bitwa_pod_Verdun\u0026params=49.208055555556_N_5.4219444444444_E_type:city \u003Cspan class=\\\"geo-default\\\"\u003E\u003Cspan class=\\\"geo-dms\\\" title=\\\"Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 49°12′29″N 5°25′19″E\\\"\u003E\u003Cspan class=\\\"latitude\\\"\u003E49°12′29″N\u003C/span\u003E \u003Cspan class=\\\"longitude\\\"\u003E5°25′19″E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E\u003Cspan class=\\\"geo-multi-punct\\\"\u003E/\u003C/span\u003E\u003Cspan class=\\\"geo-nondefault\\\"\u003E\u003Cspan class=\\\"geo-dms\\\" title=\\\"Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 49,208056 5,421944\\\"\u003E\u003Cspan class=\\\"latitude\\\"\u003E49,208056\u003C/span\u003E \u003Cspan class=\\\"longitude\\\"\u003E5,421944\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E]\u003C/span\u003E\",\n [\"latitude\"] = 49.208055555556,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.208055555556_N_5.4219444444444_E_type:city_\",\n [\"longitude\"] = 5.4219444444444,\n [\"mark\"] = \"Battle icon active (rifles).svg\",\n [\"posDesc\"] = \"u góry po prawej\",\n [\"rx\"] = 169.03941631505,\n [\"ry\"] = 49.924661851842,\n [\"size\"] = 12,\n [\"x\"] = 71.024964838256,\n [\"y\"] = 21.828042328038,\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-5dc468848-srl9v","timestamp":"20241123124235","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Bitwa pod Verdun","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Bitwa_pod_Verdun","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q130847","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q130847","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-04-08T16:25:16Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/c\/c6\/Verdun_and_Vincinity_-_Map.jpg","headline":"bitwa I wojny \u015bwiatowej"}</script> </body> </html>