CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Mur Berliński – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"d33fd450-6a7f-4553-b77d-c3d68e85d957","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Mur_Berliński","wgTitle":"Mur Berliński","wgCurRevisionId":74155497,"wgRevisionId":74155497,"wgArticleId":1823536,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Artykuły z propozycjami tłumaczeń","Uniwersalny szablon cytowania – brak strony","Mur berliński","Historia Berlina","Granice Niemieckiej Republiki Demokratycznej","Zimna wojna","Mury","Berlin Zachodni","Bariery graniczne"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Mur_Berliński","wgRelevantArticleId":1823536,"wgIsProbablyEditable":true, "wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":74155497,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":90000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q5086","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"], "GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage": "ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface", "ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Berlinermauer.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="913"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Berlinermauer.jpg/800px-Berlinermauer.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="609"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Berlinermauer.jpg/640px-Berlinermauer.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="487"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Mur Berliński – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Mur_Berli%C5%84ski"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mur_Berli%C5%84ski"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Mur_Berliński rootpage-Mur_Berliński skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Mur+Berli%C5%84ski" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Mur+Berli%C5%84ski" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Mur+Berli%C5%84ski" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Mur+Berli%C5%84ski" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Historia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Historia</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Historia-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Historia</span> </button> <ul id="toc-Historia-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Geneza" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Geneza"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Geneza</span> </div> </a> <ul id="toc-Geneza-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Budowa_muru" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Budowa_muru"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Budowa muru</span> </div> </a> <ul id="toc-Budowa_muru-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Reakcje_w_Niemczech_Zachodnich" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Reakcje_w_Niemczech_Zachodnich"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Reakcje w Niemczech Zachodnich</span> </div> </a> <ul id="toc-Reakcje_w_Niemczech_Zachodnich-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Reakcje_aliantów" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Reakcje_aliantów"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Reakcje aliantów</span> </div> </a> <ul id="toc-Reakcje_aliantów-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Podział_kraju" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Podział_kraju"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Podział kraju</span> </div> </a> <ul id="toc-Podział_kraju-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Upadek_Muru_Berlińskiego" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Upadek_Muru_Berlińskiego"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.6</span> <span>Upadek Muru Berlińskiego</span> </div> </a> <ul id="toc-Upadek_Muru_Berlińskiego-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rozwój_wydarzeń_po_upadku_muru" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Rozwój_wydarzeń_po_upadku_muru"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.7</span> <span>Rozwój wydarzeń po upadku muru</span> </div> </a> <ul id="toc-Rozwój_wydarzeń_po_upadku_muru-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Struktura_urządzeń_granicznych" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Struktura_urządzeń_granicznych"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Struktura urządzeń granicznych</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Struktura_urządzeń_granicznych-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Struktura urządzeń granicznych</span> </button> <ul id="toc-Struktura_urządzeń_granicznych-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Rozbudowa_instalacji_granicznych" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Rozbudowa_instalacji_granicznych"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Rozbudowa instalacji granicznych</span> </div> </a> <ul id="toc-Rozbudowa_instalacji_granicznych-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Personel_i_wyposażenie_służb_ochrony_granicy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Personel_i_wyposażenie_służb_ochrony_granicy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Personel i wyposażenie służb ochrony granicy</span> </div> </a> <ul id="toc-Personel_i_wyposażenie_służb_ochrony_granicy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Granica_wodna" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Granica_wodna"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Granica wodna</span> </div> </a> <ul id="toc-Granica_wodna-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przejścia_graniczne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Przejścia_graniczne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Przejścia graniczne</span> </div> </a> <ul id="toc-Przejścia_graniczne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Koszty" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Koszty"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Koszty</span> </div> </a> <ul id="toc-Koszty-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ofiary_i_strażnicy_muru" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ofiary_i_strażnicy_muru"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Ofiary i strażnicy muru</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Ofiary_i_strażnicy_muru-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Ofiary i strażnicy muru</span> </button> <ul id="toc-Ofiary_i_strażnicy_muru-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ofiary_muru" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ofiary_muru"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Ofiary muru</span> </div> </a> <ul id="toc-Ofiary_muru-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Procesy_strażników" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Procesy_strażników"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Procesy strażników</span> </div> </a> <ul id="toc-Procesy_strażników-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Upamiętnienie_muru" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Upamiętnienie_muru"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Upamiętnienie muru</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Upamiętnienie_muru-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Upamiętnienie muru</span> </button> <ul id="toc-Upamiętnienie_muru-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Mauermuseum_przy_Checkpoint_Charlie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mauermuseum_przy_Checkpoint_Charlie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Mauermuseum przy Checkpoint Charlie</span> </div> </a> <ul id="toc-Mauermuseum_przy_Checkpoint_Charlie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Miejsce_Pamięci_Mur_Berliński_przy_Bernauer_Straße" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Miejsce_Pamięci_Mur_Berliński_przy_Bernauer_Straße"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Miejsce Pamięci Mur Berliński przy Bernauer Straße</span> </div> </a> <ul id="toc-Miejsce_Pamięci_Mur_Berliński_przy_Bernauer_Straße-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ścieżka_Pamięci_Muru_Berlińskiego" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ścieżka_Pamięci_Muru_Berlińskiego"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Ścieżka Pamięci Muru Berlińskiego</span> </div> </a> <ul id="toc-Ścieżka_Pamięci_Muru_Berlińskiego-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Panorama_Mur_(Die_Mauer)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Panorama_Mur_(Die_Mauer)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Panorama <i>Mur</i> (<i>Die Mauer</i>)</span> </div> </a> <ul id="toc-Panorama_Mur_(Die_Mauer)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Pas_graniczny_dzisiaj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Pas_graniczny_dzisiaj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Pas graniczny dzisiaj</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Pas_graniczny_dzisiaj-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Pas graniczny dzisiaj</span> </button> <ul id="toc-Pas_graniczny_dzisiaj-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Obecne_wykorzystanie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Obecne_wykorzystanie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Obecne wykorzystanie</span> </div> </a> <ul id="toc-Obecne_wykorzystanie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Berliner_Mauerweg" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Berliner_Mauerweg"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Berliner Mauerweg</span> </div> </a> <ul id="toc-Berliner_Mauerweg-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pozostałości_muru_po_jego_zburzeniu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pozostałości_muru_po_jego_zburzeniu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>Pozostałości muru po jego zburzeniu</span> </div> </a> <ul id="toc-Pozostałości_muru_po_jego_zburzeniu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fragmenty_Muru_Berlińskiego_wywiezione_z_Berlina" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Fragmenty_Muru_Berlińskiego_wywiezione_z_Berlina"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4</span> <span>Fragmenty Muru Berlińskiego wywiezione z Berlina</span> </div> </a> <ul id="toc-Fragmenty_Muru_Berlińskiego_wywiezione_z_Berlina-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Królik_po_berlińsku" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Królik_po_berlińsku"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.5</span> <span>Królik po berlińsku</span> </div> </a> <ul id="toc-Królik_po_berlińsku-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Galeria" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Galeria"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Galeria</span> </div> </a> <ul id="toc-Galeria-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uwagi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Uwagi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Uwagi</span> </div> </a> <ul id="toc-Uwagi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Mur Berliński</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 123 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-123" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">123 języki</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Berlynse_Muur" title="Berlynse Muur – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Berlynse Muur" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Berliner_Mauer" title="Berliner Mauer – szwajcarski niemiecki" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Berliner Mauer" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="szwajcarski niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%89%A0%E1%88%AD%E1%88%8A%E1%8A%95_%E1%8C%8D%E1%8B%B5%E1%8C%8D%E1%8B%B3" title="የበርሊን ግድግዳ – amharski" lang="am" hreflang="am" data-title="የበርሊን ግድግዳ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharski" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%8A%D9%86" title="جدار برلين – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="جدار برلين" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berl%C3%ADn" title="Muro de Berlín – aragoński" lang="an" hreflang="an" data-title="Muro de Berlín" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragoński" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Muriu_de_Berl%C3%ADn" title="Muriu de Berlín – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Muriu de Berlín" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Berlin_mongoraha" title="Berlin mongoraha – guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Berlin mongoraha" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="guarani" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Berlin_divar%C4%B1" title="Berlin divarı – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Berlin divarı" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B2%E0%A6%BF%E0%A6%A8_%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9A%E0%A7%80%E0%A6%B0" title="বার্লিন প্রাচীর – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="বার্লিন প্রাচীর" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Pek-l%C3%AEm_Chhi%C3%BB%E2%81%BF-%C3%BBi" title="Pek-lîm Chhiûⁿ-ûi – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Pek-lîm Chhiûⁿ-ûi" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D1%83%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Берлин диуары – baszkirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Берлин диуары" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baszkirski" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0" title="Берлінская сцяна – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Берлінская сцяна" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%8D%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%BC%D1%83%D1%80" title="Бэрлінскі мур – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Бэрлінскі мур" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Берлинска стена – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Берлинска стена" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%94%E0%BD%BA%E0%BD%A2%E0%BC%8B%E0%BD%A3%E0%BD%B2%E0%BD%93%E0%BC%8B%E0%BD%A3%E0%BE%95%E0%BD%82%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BD%B2%E0%BC%8D" title="པེར་ལིན་ལྕགས་རི། – tybetański" lang="bo" hreflang="bo" data-title="པེར་ལིན་ལྕགས་རི།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="tybetański" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Moger_Berlin" title="Moger Berlin – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Moger Berlin" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berl%C3%ADn" title="Mur de Berlín – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Mur de Berlín" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Berl%C3%ADnsk%C3%A1_ze%C4%8F" title="Berlínská zeď – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Berlínská zeď" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Mur_Berlin" title="Mur Berlin – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Mur Berlin" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Berlinmuvra" title="Berlinmuvra – północnolapoński" lang="se" hreflang="se" data-title="Berlinmuvra" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="północnolapoński" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Mauer" title="Berliner Mauer – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Berliner Mauer" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Berliini_m%C3%BC%C3%BCr" title="Berliini müür – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Berliini müür" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B5%CE%AF%CF%87%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%92%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%85" title="Τείχος του Βερολίνου – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Τείχος του Βερολίνου" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Berlin_Wall" title="Berlin Wall – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Berlin Wall" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berl%C3%ADn" title="Muro de Berlín – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Muro de Berlín" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Berlina_muro" title="Berlina muro – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Berlina muro" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Berlingo_harresia" title="Berlingo harresia – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Berlingo harresia" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86" title="دیوار برلین – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="دیوار برلین" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Berlinm%C3%BArurin" title="Berlinmúrurin – farerski" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Berlinmúrurin" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="farerski" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Berlynske_Muorre" title="Berlynske Muorre – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Berlynske Muorre" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Balla_Bheirl%C3%ADn" title="Balla Bheirlín – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Balla Bheirlín" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Boalley_Verleen" title="Boalley Verleen – manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Boalley Verleen" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berl%C3%ADn" title="Muro de Berlín – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Muro de Berlín" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%B2%A0%EB%A5%BC%EB%A6%B0_%EC%9E%A5%EB%B2%BD" title="베를린 장벽 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="베를린 장벽" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B2%D5%A5%D5%BC%D5%AC%D5%AB%D5%B6%D5%AB_%D5%BA%D5%A1%D5%BF" title="Բեռլինի պատ – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Բեռլինի պատ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बर्लिन की दीवार – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="बर्लिन की दीवार" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Muro_di_Berlin" title="Muro di Berlin – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Muro di Berlin" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Tembok_Berlin" title="Tembok Berlin – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Tembok Berlin" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berlin" title="Muro de Berlin – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Muro de Berlin" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Berl%C3%ADnarm%C3%BArinn" title="Berlínarmúrinn – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Berlínarmúrinn" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Muro_di_Berlino" title="Muro di Berlino – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Muro di Berlino" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%97%D7%95%D7%9E%D7%AA_%D7%91%D7%A8%D7%9C%D7%99%D7%9F" title="חומת ברלין – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="חומת ברלין" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/T%C3%A9mbok_Berlin" title="Témbok Berlin – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Témbok Berlin" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AC%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%B2%E0%B2%BF%E0%B2%A8%E0%B3%8D_%E0%B2%97%E0%B3%8B%E0%B2%A1%E0%B3%86" title="ಬರ್ಲಿನ್ ಗೋಡೆ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಬರ್ಲಿನ್ ಗೋಡೆ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%99%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98" title="ბერლინის კედელი – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ბერლინის კედელი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Берлин қабырғасы – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Берлин қабырғасы" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Ukuta_wa_Berlin" title="Ukuta wa Berlin – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Ukuta wa Berlin" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AEwar%C3%AA_Berl%C3%AEn%C3%AA" title="Dîwarê Berlînê – kurdyjski" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Dîwarê Berlînê" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Murus_Berolinensis" title="Murus Berolinensis – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Murus Berolinensis" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Berl%C4%ABnes_m%C5%ABris" title="Berlīnes mūris – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Berlīnes mūris" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Berliner_Mauer" title="Berliner Mauer – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Berliner Mauer" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Berlyno_siena" title="Berlyno siena – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Berlyno siena" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Mi%C3%A2gia_de_Berlin" title="Miâgia de Berlin – liguryjski" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Miâgia de Berlin" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="liguryjski" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Moe%C3%ABr_(Berlien)" title="Moeër (Berlien) – limburski" lang="li" hreflang="li" data-title="Moeër (Berlien)" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburski" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCr_de_Berlin" title="Mür de Berlin – lombardzki" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Mür de Berlin" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardzki" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Berlini_fal" title="Berlini fal – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Berlini fal" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%95%D0%B8%D0%B4" title="Берлински ѕид – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Берлински ѕид" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Rindrin%27i_Berlin" title="Rindrin'i Berlin – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Rindrin'i Berlin" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AC%E0%B5%86%E0%B5%BC%E0%B4%B2%E0%B4%BF%E0%B5%BB_%E0%B4%AE%E0%B4%A4%E0%B4%BF%E0%B5%BD" title="ബെർലിൻ മതിൽ – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ബെർലിൻ മതിൽ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%9A%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A4" title="बर्लिनची भिंत – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="बर्लिनची भिंत" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A8_%E1%83%99%E1%83%98%E1%83%93%E1%83%90" title="ბერლინიშ კიდა – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ბერლინიშ კიდა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%88%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%8A%D9%86" title="سور برلين – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="سور برلين" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86_%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1" title="برلین دیوار – mazanderański" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="برلین دیوار" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazanderański" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Tembok_Berlin" title="Tembok Berlin – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Tembok Berlin" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B0" title="Берлиний хана – mongolski" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Берлиний хана" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongolski" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%98%E1%80%AC%E1%80%9C%E1%80%84%E1%80%BA_%E1%80%90%E1%80%B6%E1%80%90%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%B8" title="ဘာလင် တံတိုင်း – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="ဘာလင် တံတိုင်း" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Berlijnse_Muur" title="Berlijnse Muur – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Berlijnse Muur" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8B_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="बर्लिनको पर्खाल – nepalski" lang="ne" hreflang="ne" data-title="बर्लिनको पर्खाल" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalski" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%99%E3%83%AB%E3%83%AA%E3%83%B3%E3%81%AE%E5%A3%81" title="ベルリンの壁 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ベルリンの壁" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Muro_%27e_Berlino" title="Muro 'e Berlino – neapolitański" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Muro 'e Berlino" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="neapolitański" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Berlin_devori" title="Berlin devori – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Berlin devori" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AC%E0%A8%B0%E0%A8%B2%E0%A8%BF%E0%A8%A8_%E0%A8%A6%E0%A9%80_%E0%A8%95%E0%A9%B0%E0%A8%A7" title="ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਕੰਧ – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਕੰਧ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%86_%DA%A9%D9%86%D8%AF%DA%BE" title="برلن کندھ – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="برلن کندھ" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Muraya_di_Berlin" title="Muraya di Berlin – papiamento" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Muraya di Berlin" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="papiamento" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86_%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%84" title="د برلین دیوال – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د برلین دیوال" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%87%E1%9E%89%E1%9F%92%E1%9E%87%E1%9E%B6%E1%9F%86%E1%9E%84_%E1%9E%94%E1%9F%8A%E1%9F%82%E1%9E%9A%E1%9E%A1%E1%9E%B6%E1%9F%86%E1%9E%84" title="ជញ្ជាំង ប៊ែរឡាំង – khmerski" lang="km" hreflang="km" data-title="ជញ្ជាំង ប៊ែរឡាំង" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="khmerski" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Mur_%C3%ABd_Berlin" title="Mur ëd Berlin – piemoncki" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Mur ëd Berlin" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piemoncki" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berlim" title="Muro de Berlim – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Muro de Berlim" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Zidul_Berlinului" title="Zidul Berlinului – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Zidul Berlinului" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Berlin_pirqa" title="Berlin pirqa – keczua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Berlin pirqa" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keczua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Берлинская стена – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Берлинская стена" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%86" title="دیوار برلن – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="دیوار برلن" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target"><span>سرائیکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Muru_de_Berlinu" title="Muru de Berlinu – sardyński" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Muru de Berlinu" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sardyński" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Berlin_Waw" title="Berlin Waw – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Berlin Waw" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Berliner_Muure" title="Berliner Muure – fryzyjski saterlandzki" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Berliner Muure" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="fryzyjski saterlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Muri_i_Berlinit" title="Muri i Berlinit – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Muri i Berlinit" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Muru_di_Birlinu" title="Muru di Birlinu – sycylijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Muru di Birlinu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sycylijski" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B6%E0%B6%BB%E0%B7%8A%E0%B6%BD%E0%B7%92%E0%B6%B1%E0%B7%8A_%E0%B6%AD%E0%B7%8F%E0%B6%B4%E0%B7%8A%E0%B6%B4%E0%B6%BA" title="බර්ලින් තාප්පය – syngaleski" lang="si" hreflang="si" data-title="බර්ලින් තාප්පය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="syngaleski" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Berlin_Wall" title="Berlin Wall – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Berlin Wall" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Berl%C3%ADnsky_m%C3%BAr" title="Berlínsky múr – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Berlínsky múr" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Berli%C5%84ski_mur" title="Berliński mur – śląski" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Berliński mur" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="śląski" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%A8%DB%95%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86" title="دیواری بەرلین – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="دیواری بەرلین" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%B7%D0%B8%D0%B4" title="Берлински зид – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Берлински зид" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Berliinin_muuri" title="Berliinin muuri – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Berliinin muuri" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Pader_ng_Berlin" title="Pader ng Berlin – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Pader ng Berlin" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AF%86%E0%AE%B0%E0%AF%8D%E0%AE%B2%E0%AE%BF%E0%AE%A9%E0%AF%8D_%E0%AE%9A%E0%AF%81%E0%AE%B5%E0%AE%B0%E0%AF%8D" title="பெர்லின் சுவர் – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="பெர்லின் சுவர்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/A%C9%A3%E1%B9%9Bab_n_Berlin" title="Aɣṛab n Berlin – kabylski" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Aɣṛab n Berlin" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="kabylski" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Берлин дивары – tatarski" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Берлин дивары" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatarski" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AC%E0%B1%86%E0%B0%B0%E0%B1%8D%E0%B0%B2%E0%B0%BF%E0%B0%A8%E0%B1%8D_%E0%B0%97%E0%B1%8B%E0%B0%A1" title="బెర్లిన్ గోడ – telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="బెర్లిన్ గోడ" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%81%E0%B8%B3%E0%B9%81%E0%B8%9E%E0%B8%87%E0%B9%80%E0%B8%9A%E0%B8%AD%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%A5%E0%B8%B4%E0%B8%99" title="กำแพงเบอร์ลิน – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="กำแพงเบอร์ลิน" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_Duvar%C4%B1" title="Berlin Duvarı – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Berlin Duvarı" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D1%80" title="Берлінський мур – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Берлінський мур" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%86" title="دیوار برلن – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="دیوار برلن" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%A9c_t%C6%B0%E1%BB%9Dng_Berlin" title="Bức tường Berlin – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Bức tường Berlin" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%9C%8D%E7%89%86" title="柏林圍牆 – chiński klasyczny" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="柏林圍牆" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="chiński klasyczny" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Bungbong_han_Berlin" title="Bungbong han Berlin – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Bungbong han Berlin" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%A2%99" title="柏林墙 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="柏林墙" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%91%D7%A2%D7%A8%D7%9C%D7%99%D7%A0%D7%A2%D7%A8_%D7%95%D7%95%D7%90%D7%A0%D7%98" title="בערלינער וואנט – jidysz" lang="yi" hreflang="yi" data-title="בערלינער וואנט" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jidysz" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%9C%8D%E7%89%86" title="柏林圍牆 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="柏林圍牆" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/D%C3%AAs%C3%AA_Berlini" title="Dêsê Berlini – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Dêsê Berlini" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%9C%8D%E7%89%86" title="柏林圍牆 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="柏林圍牆" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5086#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Mur_Berli%C5%84ski" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Mur_Berli%C5%84ski" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Mur_Berli%C5%84ski"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Mur_Berli%C5%84ski"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Mur_Berli%C5%84ski" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Mur_Berli%C5%84ski" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&oldid=74155497" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Mur_Berli%C5%84ski&id=74155497&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMur_Berli%25C5%2584ski"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMur_Berli%25C5%2584ski"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Mur+Berli%C5%84ski"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Mur_Berli%C5%84ski&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Berlin_Wall" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Mur_Berli%C5%84ski" hreflang="pl"><span>Wikicytaty</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5086" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berlinermauer.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Berlinermauer.jpg/220px-Berlinermauer.jpg" decoding="async" width="220" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Berlinermauer.jpg/330px-Berlinermauer.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Berlinermauer.jpg/440px-Berlinermauer.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="913" /></a><figcaption>Mur Berliński w okolicy Bethaniendamm (1986)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:West_and_East_Berlin.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/West_and_East_Berlin.svg/370px-West_and_East_Berlin.svg.png" decoding="async" width="370" height="298" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/West_and_East_Berlin.svg/555px-West_and_East_Berlin.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/West_and_East_Berlin.svg/740px-West_and_East_Berlin.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="824" /></a><figcaption>Mapa zachodniego i wschodniego Berlina, przejść granicznych: drogowych, wodnych i kolejowych oraz dwóch rozdzielonych sieci metra (stan 1989) <span style="white-space:nowrap;">(<a href="https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Interwiki_map/discontinued#Sharemap" class="extiw" title="sharemap:public/West and East Berlin">mapa interaktywna</a>)</span></figcaption></figure> <p><b>Mur Berliński</b><sup id="cite_ref-gugik_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-gugik-1">[1]</a></sup>, również <b>mur berliński</b><sup id="cite_ref-pwn_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn-2">[2]</a></sup><sup id="cite_ref-pwn-e_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn-e-3">[3]</a></sup> (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_niemiecki" title="Język niemiecki">niem.</a> <em lang="de">Berliner Mauer</em>) – system umocnień o długości ok. 156 km (<a href="/wiki/Beton" title="Beton">betonowy</a> <a href="/wiki/Mur" title="Mur">mur</a>, <a href="/wiki/Okop" title="Okop">okopy</a>, <a href="/wiki/Zapora_drutowa" title="Zapora drutowa">zapory drutowe</a>, <a href="/wiki/Mina_(bro%C5%84)" title="Mina (broń)">miny</a>). Zwany był również <a href="/wiki/Eufemizm" title="Eufemizm">eufemistycznie</a> w języku <a href="/wiki/Propaganda" title="Propaganda">propagandy</a> <a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="Niemiecka Republika Demokratyczna">NRD</a> – antyfaszystowskim wałem ochronnym (<i>antifaschistischer Schutzwall</i>). Od 13 sierpnia 1961 do 9 listopada 1989 oddzielał <a href="/wiki/Berlin_Zachodni" title="Berlin Zachodni">Berlin Zachodni</a> od <a href="/wiki/Berlin_(wschodni)" title="Berlin (wschodni)">Berlina Wschodniego</a> i NRD. </p><p>Był to jeden z symboli <a href="/wiki/Zimna_wojna" title="Zimna wojna">zimnej wojny</a> i <a href="/wiki/Granica_wewn%C4%85trzniemiecka" title="Granica wewnątrzniemiecka">podziału Niemiec</a>. Podczas prób przedostania się z Berlina przez strzeżoną granicę do Berlina Zachodniego wielu uciekinierów zostało zabitych. Dokładna liczba ofiar jest sporna i niepewna, różne źródła podają od 136<sup id="cite_ref-faz_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-faz-4">[4]</a></sup> do 239 śmiertelnych przypadków. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Historia">Historia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Historia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg/260px-Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg" decoding="async" width="260" height="233" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg/390px-Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg/520px-Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg 2x" data-file-width="1506" data-file-height="1347" /></a><figcaption>Przebieg Muru Berlińskiego przedstawiony na zdjęciu satelitarnym</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Geneza">Geneza</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Geneza" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Geneza"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Po zakończeniu <a href="/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="II wojna światowa">II wojny światowej</a> w 1945 roku Niemcy, na mocy postanowień <a href="/wiki/Konferencja_ja%C5%82ta%C5%84ska" title="Konferencja jałtańska">konferencji jałtańskiej</a>, podzielone zostały na 4 <a href="/wiki/Okupacja_aliancka_Niemiec" title="Okupacja aliancka Niemiec">strefy okupacyjne</a>, administrowane i kontrolowane przez <a href="/wiki/Stany_Zjednoczone" title="Stany Zjednoczone">USA</a>, <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">Związek Radziecki</a>, <a href="/wiki/Wielka_Brytania" title="Wielka Brytania">Wielką Brytanię</a> i <a href="/wiki/Francja" title="Francja">Francję</a>. Podobnie, na 4 sektory, podzielono również <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>. Równocześnie<sup id="cite_ref-Bankowicz_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-Bankowicz-5">[5]</a></sup> rozpoczęła się <a href="/wiki/Zimna_wojna" title="Zimna wojna">zimna wojna</a> pomiędzy Wschodem a Zachodem. Berlin stał się głównym miejscem rozgrywek pomiędzy organizacjami szpiegowskimi obu bloków politycznych. W roku 1948 doszło do pierwszego poważniejszego kryzysu w zimnej wojnie (<a href="/wiki/Blokada_Berlina" title="Blokada Berlina">I kryzys berliński</a>), którego przyczyną była <a href="/wiki/Blokada_Berlina" title="Blokada Berlina">blokada Berlina</a> zastosowana przez ZSRR. 23 maja 1949 roku ustanowiona została konstytucja nowego państwa niemieckiego, powstałego z połączenia trzech zachodnich stref okupacyjnych (<a href="/wiki/Trizonia" title="Trizonia">Trizonia</a>); we wrześniu na podstawie tej konstytucji utworzono <a href="/wiki/Republika_Federalna_Niemiec_(1949%E2%80%931990)" title="Republika Federalna Niemiec (1949–1990)">Republikę Federalną Niemiec</a> (RFN), a 7 października tego samego roku <a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="Niemiecka Republika Demokratyczna">Niemiecką Republikę Demokratyczną</a> (NRD). Formalnie Berlin miał status miasta zdemilitaryzowanego, składającego się z czterech sektorów (amerykańskiego, brytyjskiego, francuskiego i radzieckiego) i był niezależny od obu państw niemieckich, co w praktyce nie miało jednak większego znaczenia – Berlin Zachodni miał w przybliżeniu status <a href="/wiki/Kraje_zwi%C4%85zkowe_Niemiec" title="Kraje związkowe Niemiec">kraju związkowego Niemiec</a> (posiadał na przykład swoich przedstawicieli w <a href="/wiki/Bundestag" title="Bundestag">Bundestagu</a>). Berlin Wschodni został ogłoszony – formalnie nielegalnie, gdyż wbrew umowom pomiędzy państwami alianckimi – „stolicą NRD”. </p><p>Już latem 1945 zostały wyznaczone <a href="/wiki/Linia_demarkacyjna" title="Linia demarkacyjna">linie demarkacyjne</a> między strefami okupacyjnymi. Przy części z nich postawiono również szlabany i biało-żółte pale, a na drzewach pojawiły się kolorowe znaczniki. Do przekroczenia granicy stref potrzebne było odtąd zezwolenie, tylko dla dojeżdżających do pracy i rolników wprowadzono <i>mały ruch graniczny</i>. Z rozkazu <a href="/wiki/Sowiecka_Administracja_Wojskowa_w_Niemczech" title="Sowiecka Administracja Wojskowa w Niemczech">Sowieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech</a> (SMAD) utworzono w <a href="/wiki/Radziecka_strefa_okupacyjna_w_Niemczech" title="Radziecka strefa okupacyjna w Niemczech">sowieckiej strefie okupacyjnej</a> (niem. <i>Sowjetische Besatzungszone in Deutschland</i>, SBZ) policję graniczną, która rozpoczęła swą służbę 1 grudnia 1946 roku, oraz wydano rozporządzenie w sprawie używania broni palnej. Aby móc podróżować pomiędzy strefami wschodnią i zachodnią trzeba było złożyć podanie o paszport międzystrefowy (niem. <i>Interzonenpass</i>). Pierwsze urządzenia graniczne zbudowane zostały po stronie wschodniej; na obszarach leśnych – drut kolczasty, na transgranicznych ulicach i drogach – bariery. </p><p>Od powstania NRD rosła stale liczba jej obywateli emigrujących do RFN. W 1952 r. <a href="/wiki/Granica_wewn%C4%85trzniemiecka" title="Granica wewnątrzniemiecka">granica wewnątrzniemiecka</a> została przez NRD zabezpieczona z użyciem płotów, strażników i urządzeń alarmowych. Utworzono pięciokilometrową strefę ochronną, w której poruszać mogły się tylko osoby posiadające specjalne zezwolenie, najczęściej otrzymywali je mieszkańcy terenów przygranicznych. Oprócz tego istniał jeszcze pas ochronny o szerokości 500 metrów, do którego bezpośrednio przylegał 10-metrowy pas kontrolny. </p><p>Otwarta pozostała natomiast granica sektorów pomiędzy Berlinem Zachodnim i Berlinem Wschodnim – luka, której nie sposób było kontrolować. W latach 1949–1961 ok. 2,6 mln ludzi opuściło NRD, z tego w samych pierwszych dwóch tygodniach sierpnia 1961 wyemigrowały 47 433 osoby. Również dla wielu Polaków i Czechów Berlin Zachodni stanowił bramę na Zachód. Ponieważ w wielu wypadkach byli to młodzi, wykształceni ludzie, emigracja ta zagrażała podstawom gospodarczym i integralności <a href="/wiki/Gospodarka_planowa" title="Gospodarka planowa">gospodarki planowej</a> NRD. Ponadto ok. 50 000 obywateli Berlina Wschodniego pracowało w Berlinie Zachodnim jako tzw. <i>osoby regularnie przekraczające granicę</i> (niem. <i>Grenzgänger</i>), mieszkali i żyli oni przy tym na korzystnych cenowo warunkach w Berlinie Wschodnim lub jego okolicy. 4 sierpnia 1961 rozporządzenie wschodnioberlińskiego magistratu zobowiązało te osoby do zarejestrowania się i płacenia czynszu za mieszkania w <a href="/wiki/Marka_niemiecka" title="Marka niemiecka">markach zachodnioniemieckich</a>. Ulice prowadzące z Berlina Wschodniego do Zachodniego oraz środki komunikacji były już przed budową muru dokładnie kontrolowane. Kontrole te miały na celu wykrywanie osób podejrzewanych o chęć ucieczki z NRD, czy też o <a href="/wiki/Przemyt" title="Przemyt">przemyt</a>. Poza tym wielu mieszkańców Berlina Zachodniego oraz tamże pracujących mieszkańców Berlina Wschodniego nabywało na czarnym rynku po korzystnym <a href="/wiki/Kurs_walutowy" title="Kurs walutowy">kursie</a> (wówczas 1:4) marki wschodnie, by kupować za nie artykuły spożywcze lub nieliczne produkty konsumpcyjne o wysokiej jakości. Osłabiało to dodatkowo <a href="/wiki/Gospodarka_planowa" title="Gospodarka planowa">gospodarkę planową</a> na wschodniej stronie. Zamknięcie granic przy pomocy muru miało dodatkowo posłużyć <a href="/wiki/Decydent" title="Decydent">decydentom</a> bloku wschodniego do zablokowania tzw. głosowania nogami (niem. <i>Abstimmung mit den Füßen</i>), tzn. ucieczki z „państwa demokracji robotniczo-chłopskiej”. </p><p>Rosnący dystans między Wschodem a Zachodem widać było na płaszczyźnie politycznej, np. w ramach <a href="/wiki/Zimna_wojna" title="Zimna wojna">zimnej wojny</a> zaczęto grozić podjęciem kroków zbrojnych, prowadzono permanentną wojnę <a href="/wiki/Dyplomacja" title="Dyplomacja">dyplomatyczną</a>, a Zachód nałożył <a href="/wiki/Embargo" title="Embargo">embargo</a> technologiczne „<a href="/wiki/CoCom" title="CoCom">CoCom</a>” na państwa bloku wschodniego. Granica oddzielała już nie tylko dwie części Niemiec, lecz także stanowiła część granicy między <a href="/wiki/Rada_Wzajemnej_Pomocy_Gospodarczej" title="Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej">RWPG</a> a <a href="/wiki/Wsp%C3%B3lnota_Europejska" title="Wspólnota Europejska">EWG</a>, oraz między <a href="/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a> a <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układem Warszawskim</a>, a więc między dwoma różnymi polityczno-ideologicznymi, gospodarczymi i kulturowymi, w czasie zimnej wojny oficjalnie wrogo do siebie nastawionymi obozami. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Budowa_muru">Budowa muru</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Budowa muru" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Budowa muru"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_173-1321,_Berlin,_Mauerbau.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Bundesarchiv_Bild_173-1321%2C_Berlin%2C_Mauerbau.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_173-1321%2C_Berlin%2C_Mauerbau.jpg" decoding="async" width="220" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Bundesarchiv_Bild_173-1321%2C_Berlin%2C_Mauerbau.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_173-1321%2C_Berlin%2C_Mauerbau.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Bundesarchiv_Bild_173-1321%2C_Berlin%2C_Mauerbau.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_173-1321%2C_Berlin%2C_Mauerbau.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="541" /></a><figcaption>Budowa muru, ustawianie betonowych bloków (1961)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-88574-0004,_Berlin,_Mauerbau,_Bauarbeiten.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Bundesarchiv_Bild_183-88574-0004%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Bauarbeiten.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-88574-0004%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Bauarbeiten.jpg" decoding="async" width="220" height="203" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Bundesarchiv_Bild_183-88574-0004%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Bauarbeiten.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-88574-0004%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Bauarbeiten.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Bundesarchiv_Bild_183-88574-0004%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Bauarbeiten.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-88574-0004%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Bauarbeiten.jpg 2x" data-file-width="587" data-file-height="541" /></a><figcaption>Budowa muru, sierpień 1961</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Winken_ueber_die_Berliner_Mauer.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Winken_ueber_die_Berliner_Mauer.jpg/220px-Winken_ueber_die_Berliner_Mauer.jpg" decoding="async" width="220" height="137" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Winken_ueber_die_Berliner_Mauer.jpg/330px-Winken_ueber_die_Berliner_Mauer.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Winken_ueber_die_Berliner_Mauer.jpg/440px-Winken_ueber_die_Berliner_Mauer.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="748" /></a><figcaption>Starsza pani machająca do znajomego w sektorze wschodnim (1961)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-85701-0006,_Berlin,_Mauerbau,_Kampfgruppen.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Bundesarchiv_Bild_183-85701-0006%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Kampfgruppen.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-85701-0006%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Kampfgruppen.jpg" decoding="async" width="220" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Bundesarchiv_Bild_183-85701-0006%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Kampfgruppen.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-85701-0006%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Kampfgruppen.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Bundesarchiv_Bild_183-85701-0006%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Kampfgruppen.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-85701-0006%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Kampfgruppen.jpg 2x" data-file-width="787" data-file-height="535" /></a><figcaption>Funkcjonariusz Policji Ludowej i członek Uzbrojonych Oddziałów Robotniczych nadzorujący budowę muru (sierpień 1961)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berlin_Wall_1961-11-20.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Berlin_Wall_1961-11-20.jpg/220px-Berlin_Wall_1961-11-20.jpg" decoding="async" width="220" height="155" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Berlin_Wall_1961-11-20.jpg/330px-Berlin_Wall_1961-11-20.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Berlin_Wall_1961-11-20.jpg/440px-Berlin_Wall_1961-11-20.jpg 2x" data-file-width="500" data-file-height="352" /></a><figcaption>Wschodnioniemieccy robotnicy rozbudowujący mur (20 listopada 1961)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Kennedy_in_Berlin.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Kennedy_in_Berlin.jpg/220px-Kennedy_in_Berlin.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Kennedy_in_Berlin.jpg/330px-Kennedy_in_Berlin.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Kennedy_in_Berlin.jpg/440px-Kennedy_in_Berlin.jpg 2x" data-file-width="2652" data-file-height="2653" /></a><figcaption>Kennedy i Adenauer przy <a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a> przy Murze Berlińskim</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berlin_Januar_1974,_Mauer_an_der_Bernauer_Stra%C3%9Fe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Berlin_Januar_1974%2C_Mauer_an_der_Bernauer_Stra%C3%9Fe.jpg/220px-Berlin_Januar_1974%2C_Mauer_an_der_Bernauer_Stra%C3%9Fe.jpg" decoding="async" width="220" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Berlin_Januar_1974%2C_Mauer_an_der_Bernauer_Stra%C3%9Fe.jpg/330px-Berlin_Januar_1974%2C_Mauer_an_der_Bernauer_Stra%C3%9Fe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Berlin_Januar_1974%2C_Mauer_an_der_Bernauer_Stra%C3%9Fe.jpg/440px-Berlin_Januar_1974%2C_Mauer_an_der_Bernauer_Stra%C3%9Fe.jpg 2x" data-file-width="2370" data-file-height="1542" /></a><figcaption>Mur Berliński w latach 70., od strony zachodniej z antykomunistycznym napisem: „Ta hańba musi się skończyć! Obóz koncentracyjny.”</figcaption></figure> <p>Plan budowy muru w Berlinie był tajemnicą rządu NRD. Robotnicy budowali go na polecenie kierownictwa <a href="/wiki/Socjalistyczna_Partia_Jedno%C5%9Bci_Niemiec" title="Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec">SED</a> pod nadzorem policji <a href="/wiki/Volkspolizei" title="Volkspolizei">Volkspolizei</a> i żołnierzy <a href="/wiki/Nationale_Volksarmee" title="Nationale Volksarmee">Narodowej Armii Ludowej</a> (niem. <i>Nationale Volksarmee</i>, NVA) – wbrew wcześniejszym zapewnieniom <a href="/wiki/Przyw%C3%B3dcy_Niemieckiej_Republiki_Demokratycznej" title="Przywódcy Niemieckiej Republiki Demokratycznej">przewodniczącego Rady Państwa</a> NRD, <a href="/wiki/Walter_Ulbricht" title="Walter Ulbricht">Waltera Ulbrichta</a>, który jeszcze 15 czerwca 1961 na konferencji prasowej w Berlinie Wschodnim, na pytanie zachodnioniemieckiej dziennikarki <a href="/w/index.php?title=Annamarie_Doherr&action=edit&redlink=1" class="new" title="Annamarie Doherr (strona nie istnieje)">Annamarie Doherr</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7710978#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q7710978">(inne języki)</a></span> odparł: </p> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74506874">.mw-parser-output div.cytat{display:table;border:1px solid #a2a9b1;padding:0;margin-top:0.5em;margin-bottom:0.8em;background:#f8f9fa}.mw-parser-output div.cytat>blockquote{margin:0;padding:0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo{text-align:right;padding:0 1em 0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo::before{content:"— "}.mw-parser-output div.cytat.środek{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output div.cytat.prawy{float:right;clear:right;margin-left:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.lewy{float:left;clear:left;margin-right:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.prawy:not([style]),.mw-parser-output div.cytat.lewy:not([style]){max-width:25em}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}</style><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Rozumiem Pani pytanie w ten sposób, że w Niemczech Zachodnich są ludzie, którzy chcieliby, aby robotnicy budowlani stolicy zbudowali mur. Nic nie jest wiadomo, aby był taki zamiar, ponieważ robotnicy budowlani naszej stolicy zajmują się głównie budownictwem mieszkań i ich siła robocza zostaje w pełni wykorzystana w tym właśnie celu. Nikt nie ma zamiaru budować muru!”</i><sup id="cite_ref-Weil_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-Weil-6">[6]</a></sup> </p> </blockquote> </div> <p>Ulbricht był tym samym pierwszą osobą, która użyła pojęcia <i>mur</i> w tym kontekście – na dwa miesiące przed jego budową. </p><p>Co prawda alianci wiedzieli o planowanych „drastycznych środkach” oddzielenia Berlina Zachodniego, jednak byli zaskoczeni jego terminem i rozmiarami. Ponieważ nie zablokowano im dostępu do Berlina Zachodniego, nie doszło do konfliktu militarnego. Ministrowie spraw zagranicznych trzech państw alianckich i RFN, podczas spotkania 7 sierpnia w Paryżu postanowili podjąć kroki zapobiegające powstaniu krytycznej sytuacji w Berlinie. Również <a href="/wiki/Bundesnachrichtendienst" title="Bundesnachrichtendienst">Bundesnachrichtendienst</a> (BND) otrzymała już w połowie lipca podobne informacje. Po wizycie Ulbrichta u <a href="/wiki/Nikita_Chruszczow" title="Nikita Chruszczow">Chruszczowa</a>, podczas spotkania przywódców państw <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układu Warszawskiego</a> w Moskwie od 3 do 5 sierpnia, BND napisał 9 sierpnia: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Przedłożone doniesienia wskazują, iż reżim pankowski<sup id="cite_ref-pankow_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-pankow-7">[a]</a></sup> stara się w Moskwie o zezwolenie na wprowadzenie w życie radykalnych środków blokady. Głównie chodziłoby o zablokowanie dostępu do granic między sektorami oraz o przerwanie linii <a href="/wiki/Metro_w_Berlinie" title="Metro w Berlinie">metra</a> i <a href="/wiki/S-Bahn_w_Berlinie" title="S-Bahn w Berlinie">S-Bahn</a> w mieście. […] Czas pokaże, czy i jak daleko uda się Ulbrichtowi […] przeforsować w Moskwie swoje żądania.</i> </p> </blockquote> </div> <p>W opublikowanym oświadczeniu państw biorących udział w konferencji Układu Warszawskiego zaproponowano, „by ukrócić wywrotową działalność przeciwko państwom obozu socjalistycznego na granicy Berlina Zachodniego oraz zapewnić skuteczną kontrolę Berlina Zachodniego i jego granic”. 7 sierpnia w przemówieniu radiowym Chruszczow ogłosił zwiększenie stanu wojsk radzieckich na zachodniej granicy, jak również mobilizację rezerwistów. 11 sierpnia <a href="/wiki/Volkskammer" title="Volkskammer">Izba Ludowa NRD</a> zaakceptowała wyniki moskiewskich rozmów i udzieliła Radzie Ministrów upoważnienia do użycia wszelkich niezbędnych środków. 12 sierpnia rząd uchwalił wykorzystanie „uzbrojonych organów” do zajęcia granicy z Berlinem Zachodnim i zbudowania umocnień. </p><p>W sobotę, 12 sierpnia, do BND nadeszły z Berlina Wschodniego następujące informacje: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>11 sierpnia 1961 r. w komitecie centralnym partii odbyło się zebranie sekretarzy wydawnictw partyjnych i innych funkcjonariuszy partyjnych przy komitecie centralnym, na którym oświadczono między innymi, że rosnąca liczba uciekinierów zmusza do rozdzielenia kordonem wschodniego sektora Berlina i części zachodniej w ciągu najbliższych dni. Nie podano dokładnego dnia operacji – wcześniej planowano tę akcję dopiero za dwa tygodnie.</i> </p> </blockquote> </div> <p>W nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 wojsko (<a href="/wiki/Nationale_Volksarmee" title="Nationale Volksarmee">NVA</a>), 5000 funkcjonariuszy Niemieckiej Policji Granicznej (niem. <i>Deutsche Grenzpolizei</i>, która była poprzednikiem Oddziałów Granicznych), 5000 funkcjonariuszy Policji Ochronnej i skoszarowanej Policji Ludowej (niem. <i>Schutz- und <a href="/wiki/Kasernierte_Volkspolizei" title="Kasernierte Volkspolizei">Kasernierte Volkspolizei</a></i>) oraz 4500 członków <a href="/w/index.php?title=Kampfgruppen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kampfgruppen (strona nie istnieje)">Betriebskampfgruppen</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q644693#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q644693">(inne języki)</a></span> (<i>Robotnicze Oddziały Samoobrony</i>) rozpoczęły blokadę ulic i torów kolejowych prowadzących do Berlina Zachodniego. Radzieckie oddziały utrzymywały stan gotowości bojowej i obecne były na alianckich przejściach granicznych. Wszystkie jeszcze istniejące połączenia komunikacyjne między obiema częściami Berlina zostały przerwane. Dotyczyło to już jednak tylko <a href="/wiki/Metro" title="Metro">metra</a> i <a href="/wiki/S-Bahn_w_Berlinie" title="S-Bahn w Berlinie">S-Bahn</a>. Wyjątkowo funkcjonowały nadal zachodnioberlińskie linie metra i S-Bahn na trasach biegnących tunelami na terytorium Berlina Wschodniego. Jednak stacje były zablokowane tak, że wsiadanie i wysiadanie było niemożliwe. Od godzin wieczornych 13 sierpnia pociągi te przejeżdżały, nie zatrzymując się na dotychczasowych stacjach, które odtąd zyskały miano <a href="/wiki/Stacja-widmo" title="Stacja-widmo">stacji-widm</a>. O tym, jak zaskakująca dla <a href="/wiki/Deutsche_Reichsbahn_(NRD)" title="Deutsche Reichsbahn (NRD)">wschodnioniemieckiej kolei</a> stała się budowa muru, świadczy to, że pociągi wschodnioberlińskiej S-Bahn pozostawione zostały na noc, m.in. na zachodnioberlińskiej stacji Teltow. Podczas budowy muru przerwano tory, unieruchamiając te pociągi po stronie zachodniej. W ciągu następnego dnia trzeba było połączyć tory, aby sprowadzić pojazdy na stronę wschodnią. Jedynie pociągi kursujące przez <a href="/wiki/Berlin_Friedrichstra%C3%9Fe" title="Berlin Friedrichstraße">dworzec Friedrichstraße</a> zatrzymywały się na zorganizowanym tam przejściu granicznym. </p><p><a href="/wiki/Erich_Honecker" title="Erich Honecker">Erich Honecker</a>, jako ówczesny sekretarz Komitetu Centralnego ds. bezpieczeństwa, odpowiedzialny był politycznie z ramienia kierownictwa SED za planowanie i realizację budowy muru. </p><p>Określenie jednego tylko dnia, jako „dnia budowy muru” jest określeniem niewłaściwym, ponieważ tego dnia zostały „tylko” zablokowane granice pomiędzy sektorami. Często zbudowano tylko płoty lub zamurowano wejścia do domów mieszkalnych. W trakcie trwania budowy muru dochodziło wciąż do prób ucieczek, między innymi przez okna z domów stojących na granicy. Wkrótce zamurowano również okna w tych domach, a po przesiedleniu mieszkańców, domy te zburzono. W czasie tej operacji doszło do powstania <a href="/wiki/Eksklawy_Berlina" title="Eksklawy Berlina">eksklaw</a>, które w późniejszym czasie likwidowano poprzez wymianę terytoriów. Jedną z takich eksklaw był <a href="/w/index.php?title=Lenne-Dreieck&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lenne-Dreieck (strona nie istnieje)">Trójkąt Lenne</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1818172#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1818172">(inne języki)</a></span>, który pomimo przynależności do Berlina Wschodniego znalazł się na terenie Berlina Zachodniego. 1 lipca 1988 wskutek wymiany gruntów, część trójkąta Lenné przyłączona została do Berlina Zachodniego. Niektórzy zachodni berlińczycy, którzy znajdowali się na tym, dotychczas <i>de facto</i> eksterytorialnym obszarze, uciekli przed zachodnioberlińską policją przez mur do Berlina Wschodniego. Było to poprzedzone akcją przejmowania terenu, nazwanego przez uczestników „trójkątem Norberta Kubata”. </p><p>24 sierpnia władze radzieckie oznajmiły, że <a href="/wiki/Droga_lotnicza#Korytarz_powietrzny" title="Droga lotnicza">korytarze powietrzne</a> prowadzące do Berlina Zachodniego zostały bezprawnie użyte do przemycania na teren Berlina Zachodniego „agentów, odwetowców i militarystów”, Berlin Zachodni nie należy do RFN i dlatego też <a href="/wiki/Jurysdykcja" title="Jurysdykcja">jurysdykcja</a> jakichkolwiek władz RFN-u nie rozciąga się na teren Berlina Zachodniego. </p><p>Do września 1961 tylko ze służb zabezpieczających budowę do Berlina Zachodniego zdezerterowało 85 osób, poza tym podjęto 216 udanych <a href="/wiki/Republikflucht" title="Republikflucht">prób ucieczek</a> obejmujących 400 ludzi. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Reakcje_w_Niemczech_Zachodnich">Reakcje w Niemczech Zachodnich</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Reakcje w Niemczech Zachodnich" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Reakcje w Niemczech Zachodnich"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mauerbrandenburgertor87.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Mauerbrandenburgertor87.jpg/220px-Mauerbrandenburgertor87.jpg" decoding="async" width="220" height="174" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Mauerbrandenburgertor87.jpg/330px-Mauerbrandenburgertor87.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Mauerbrandenburgertor87.jpg/440px-Mauerbrandenburgertor87.jpg 2x" data-file-width="1261" data-file-height="1000" /></a><figcaption>Brama Brandenburska od strony zachodniej (1987)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_B_145_Bild-P061246.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Bundesarchiv_Bild_B_145_Bild-P061246.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_B_145_Bild-P061246.jpg" decoding="async" width="220" height="163" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Bundesarchiv_Bild_B_145_Bild-P061246.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_B_145_Bild-P061246.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Bundesarchiv_Bild_B_145_Bild-P061246.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_B_145_Bild-P061246.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="591" /></a><figcaption>Zdjęcie lotnicze <a href="/wiki/Brama_Brandenburska" title="Brama Brandenburska">Bramy Brandenburskiej</a> z 1961</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Richard_Nixon_in_Berlin.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Richard_Nixon_in_Berlin.jpg/220px-Richard_Nixon_in_Berlin.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Richard_Nixon_in_Berlin.jpg/330px-Richard_Nixon_in_Berlin.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Richard_Nixon_in_Berlin.jpg/440px-Richard_Nixon_in_Berlin.jpg 2x" data-file-width="585" data-file-height="374" /></a><figcaption>Prezydent USA <a href="/wiki/Richard_Nixon" title="Richard Nixon">Richard Nixon</a> przy Murze Berlińskim (1969)</figcaption></figure> <p>Kanclerz <a href="/wiki/Konrad_Adenauer" title="Konrad Adenauer">Konrad Adenauer</a> jeszcze tego samego dnia zaapelował przez radio o spokój i rozsądek i wspomniał o bliżej nieokreślonych reakcjach, które miały być przeprowadzone wspólnie z aliantami. Berlin Zachodni odwiedził dopiero po dwóch tygodniach od wybudowania muru. Tylko urzędujący w tym czasie burmistrz Berlina Zachodniego <a href="/wiki/Willy_Brandt" title="Willy Brandt">Willy Brandt</a> protestował energicznie, choć bezskutecznie, przeciwko oddzieleniu Berlina Zachodniego murem i ostatecznemu podziałowi miasta. Zachodnie kraje związkowe jeszcze w tym samym roku utworzyły <i><a href="/w/index.php?title=Zentrale_Erfassungsstelle_der_Landesjustizverwaltungen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zentrale Erfassungsstelle der Landesjustizverwaltungen (strona nie istnieje)">Zentrale Erfassungsstelle der Landesjustizverwaltungen</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q190303#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q190303">(inne języki)</a></span></i> w <a href="/wiki/Salzgitter" title="Salzgitter">Salzgitter</a>, aby dokumentować naruszenia praw człowieka na obszarze NRD i przynajmniej w ten symboliczny sposób sprzeciwić się reżimowi. 16 sierpnia 1961 odbyła się przed <a href="/wiki/Ratusz_w_Sch%C3%B6nebergu" title="Ratusz w Schönebergu">ratuszem w dzielnicy Schöneberg</a> demonstracja protestacyjna z udziałem <a href="/wiki/Willy_Brandt" title="Willy Brandt">Willy’ego Brandta</a> i 300 000 zachodnich berlińczyków. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Reakcje_aliantów"><span id="Reakcje_aliant.C3.B3w"></span>Reakcje aliantów</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Reakcje aliantów" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Reakcje aliantów"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Reakcje zachodnich aliantów na budowę muru nastąpiły dość późno: 20 godzin minęło, zanim na granicy pojawiły się patrole wojskowe. Dopiero po 40 godzinach wysłano oficjalny sprzeciw do radzieckiego komendanta Berlina. Protesty dyplomatyczne aliantów – wskutek konieczności dopełnienia wymogów formalnych – nadeszły do Moskwy dopiero po 72 godzinach. Rozpowszechniały się też plotki, że Sowieci zagwarantowali zachodnim aliantom nienaruszalność ich praw w Berlinie Zachodnim. Faktycznie, z uwagi na doświadczenia z <a href="/wiki/Blokada_Berlina" title="Blokada Berlina">blokady Berlina</a>, status Berlina Zachodniego wydawał się w oczach zachodnich aliantów stale zagrożony. Budowa muru była zamanifestowaniem status quo, jego „zabetonowaniem” w dosłownym tego słowa znaczeniu. Związek Radziecki porzucił najwyraźniej sformułowane w 1958 r. w <a href="/wiki/Ultimatum_Chruszczowa" title="Ultimatum Chruszczowa">ultimatum Chruszczowa</a> żądanie dotyczące zdemilitaryzowanego, „wolnego” miasta Berlin Zachodni. </p><p>Międzynarodowe reakcje 1961: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Niezbyt ładne rozwiązanie, ale tysiąc razy lepsze od wojny.</i> <a href="/wiki/John_F._Kennedy" title="John F. Kennedy">John F. Kennedy</a>, prezydent Stanów Zjednoczonych. </p> </blockquote> </div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Wschodni Niemcy zatrzymują rzekę uciekinierów i okopują się za jeszcze szczelniejszą Żelazną Kurtyną. Samo w sobie to nie łamie prawa.</i> <a href="/wiki/Harold_Macmillan" title="Harold Macmillan">Harold Macmillan</a>, premier brytyjski </p> </blockquote> </div> <p>Mimo wszystko amerykański prezydent <a href="/wiki/John_F._Kennedy" title="John F. Kennedy">John F. Kennedy</a> popierał „wolne miasto” Berlin. Wysłał trasą tranzytową do Berlina Zachodniego dodatkowy oddział w sile 1500 żołnierzy i powołał do czynnej służby generała <a href="/wiki/Lucius_Clay" title="Lucius Clay">Luciusa Claya</a>. 19 sierpnia 1961 odbyło się w Berlinie Zachodnim spotkanie Claya z wiceprezydentem USA <a href="/wiki/Lyndon_B._Johnson" title="Lyndon B. Johnson">Lyndonem Johnsonem</a>. Szczególnie przywódca NRD <a href="/wiki/Walter_Ulbricht" title="Walter Ulbricht">Walter Ulbricht</a> wyrażał chęć zagarnięcia uprawnień do kontroli nad alianckimi oficerami i pracownikami dla służb policyjnych NRD, która spotkała się z ostrą ripostą Amerykanów. W końcu nawet głównodowodzący <i><a href="/wiki/Grupa_Wojsk_Radzieckich_w_Niemczech" title="Grupa Wojsk Radzieckich w Niemczech">Grupy Radzieckich Armii w Niemczech</a></i> musiał łagodzić apetyty enerdowskich funkcjonariuszy. </p><p>Groźnie wyglądająca konfrontacja amerykańskich i radzieckich jednostek miała miejsce 27 października 1961 przy <a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a> na <a href="/wiki/Friedrichstra%C3%9Fe_(Berlin)" title="Friedrichstraße (Berlin)">Friedrichstraße</a>, kiedy to na skutek nieporozumień, na linii granicznej stanęło naprzeciwko siebie po dziesięć czołgów amerykańskich i radzieckich. Następnego dnia obie grupy zostały odwołane. Zajście to miało jednak ogromne znaczenie polityczne. Amerykanie udowodnili w ten sposób, że nie NRD, a <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">Związek Radziecki</a> włada wschodnią częścią Berlina. Obie strony nie chciały z powodu Berlina doprowadzić do eskalacji zimnej wojny lub zgoła ryzykować <a href="/wiki/Wojna_j%C4%85drowa" title="Wojna jądrowa">wojny atomowej</a>. </p><p>28 lutego 1962 roku amerykański minister spraw zagranicznych <a href="/wiki/Dean_Rusk" title="Dean Rusk">Dean Rusk</a> opowiedział się w wywiadzie telewizyjnym za stworzeniem międzynarodowego urzędu do spraw kontroli swobodnego dostępu do Berlina i przeciwko uznaniu NRD. Minister spraw zagranicznych RFN <a href="/wiki/Heinrich_von_Brentano" title="Heinrich von Brentano">Heinrich von Brentano</a> i francuski prezydent <a href="/wiki/Charles_de_Gaulle" title="Charles de Gaulle">Charles de Gaulle</a> wypowiadali się jednak w czasie konferencji prasowych przeciwko międzynarodowemu urzędowi dostępu do Berlina. </p><p>W czerwcu 1963 roku Berlin odwiedził prezydent USA <a href="/wiki/John_F._Kennedy" title="John F. Kennedy">John F. Kennedy</a>. Przed <a href="/wiki/Ratusz_w_Sch%C3%B6nebergu" title="Ratusz w Schönebergu">ratuszem w dzielnicy Schöneberg</a> wygłosił przemówienie na temat muru z historycznymi słowami „<a href="/wiki/Ich_bin_ein_Berliner" title="Ich bin ein Berliner">Ich bin ein Berliner</a>” (pol. Jestem berlińczykiem). Ten symboliczny akt miał olbrzymie znaczenie dla mieszkańców Berlina Zachodniego w obliczu amerykańskiej akceptacji budowy muru. Dla aliantów i dla NRD budowa muru oznaczała zarówno polityczną i militarną stabilizację, jak i ugruntowanie status quo Berlina Zachodniego. Związek Radziecki zrezygnował z wypowiedzianego w <a href="/wiki/Ultimatum_Chruszczowa" title="Ultimatum Chruszczowa">ultimatum Chruszczowa</a> żądania, zdemilitaryzowanego „wolnego miasta” Berlin Zachodni. </p><p>22 sierpnia 1962 roku rozwiązana została sowiecka komendantura w Berlinie. 28 września minister obrony USA <a href="/wiki/Robert_McNamara" title="Robert McNamara">Robert McNamara</a> oznajmił w Waszyngtonie, że dostęp do Berlina Zachodniego zabezpieczony będzie przy użyciu wszelkich możliwych środków. 12 grudnia 1962, na konferencji w Paryżu, alianccy ministrowie spraw zagranicznych i minister spraw zagranicznych RFN oznajmili, że nie będą Związkowi Radzieckiemu przedkładać więcej jakichkolwiek propozycji dotyczących spraw Berlina. </p><p>W związku z roboczą wizytą kanclerza <a href="/wiki/Ludwig_Erhard" title="Ludwig Erhard">Ludwiga Erharda</a> 11 czerwca 1964 roku w Paryżu, prezydent Francji Charles de Gaulle zaproponował natychmiastowe użycie francuskiej broni atomowej, w przypadku ewentualnego konfliktu zbrojnego o Berlin lub przeciwko RFN. </p><p>26 czerwca 1964 roku rządy państw alianckich potwierdziły we wspólnym orzeczeniu dotyczącym umowy o przyjaźni pomiędzy ZSRR i NRD (z 12 czerwca 1964) ich współodpowiedzialność za cały Berlin. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Podział_kraju"><span id="Podzia.C5.82_kraju"></span>Podział kraju</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Podział kraju" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Podział kraju"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mauer_heiligensee_1982.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Mauer_heiligensee_1982.jpg/220px-Mauer_heiligensee_1982.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Mauer_heiligensee_1982.jpg/330px-Mauer_heiligensee_1982.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Mauer_heiligensee_1982.jpg/440px-Mauer_heiligensee_1982.jpg 2x" data-file-width="2659" data-file-height="1705" /></a><figcaption>Granica sektora w <a href="/wiki/Heiligensee_(dzielnica)" title="Heiligensee (dzielnica)">Berlin-Heiligensee</a> (1982)</figcaption></figure> <p>Zachodni Berlińczycy już od 1 czerwca 1952 nie mogli swobodnie podróżować do NRD. W wyniku długich negocjacji w 1963 r. zawarto <a href="/w/index.php?title=Passierscheinabkommen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Passierscheinabkommen (strona nie istnieje)">porozumienie o przepustkach</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q2056009#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q2056009">(inne języki)</a></span>, umożliwiające kilkuset tysiącom zachodnich berlińczyków odwiedzanie krewnych we wschodniej części miasta pod koniec roku. </p><p>Od 13 kwietnia 1968 roku NRD zabroniła ministrom i urzędnikom państwowym RFN przejazdów do Berlina Zachodniego drogami tranzytowymi przez teren NRD. Alianci zaprotestowali przeciw temu zarządzeniu 19 kwietnia 1968. 12 czerwca 1968 roku NRD wprowadziła obowiązek posiadania paszportu z <a href="/wiki/Wiza" title="Wiza">wizą</a> do poruszania się na trasach tranzytowych pomiędzy Berlinem Zachodnim a RFN. Reakcją na te postanowienia było wprowadzenie opłat za udzielenie pozwolenia na wjazd do państw członkowskich <a href="/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a> urzędnikom państwowym NRD. W odpowiedzi na to zarządzenie, NRD wydała 8 lutego 1969 roku, zakaz przejazdu trasami tranzytowymi żołnierzom <a href="/wiki/Bundeswehra" title="Bundeswehra">Bundeswehry</a>, członkom zgromadzenia federalnego, jak również członkom ministerstwa obrony RFN. Rząd ZSRR zaprotestował przeciwko wyborom prezydenta RFN, które odbywały się w Berlinie Zachodnim. </p><p>15 grudnia 1969 alianci zaproponowali ZSRR rozmowy w sprawie poprawienia sytuacji, zarówno w Berlinie, jak i na trasach dojazdowych do Berlina. W 1971 roku, po podpisaniu czterostronnej umowy, zabezpieczony został dostęp do Berlina Zachodniego. Umowa ta zakończyła zagrożenie gospodarki Berlina Zachodniego, które mogłoby być spowodowane zamknięciem tras dojazdowych. W dalszej części umowy potwierdzone zostały wspólna odpowiedzialność wszystkich czterech sił za cały Berlin, jak również fakt, że Berlin Zachodni nie jest częścią RFN i nie może być przez nią rządzony. Podczas gdy ZSRR uznawał status rządów czterech mocarstw tylko w Berlinie Zachodnim, alianci zachodni podkreślili w 1975 roku, poprzez <a href="/wiki/Aide-m%C3%A9moire" title="Aide-mémoire">notę</a> skierowaną do <a href="/wiki/Organizacja_Narod%C3%B3w_Zjednoczonych" title="Organizacja Narodów Zjednoczonych">ONZ</a>, ich zdanie o statusie rządów czterech na terenie całego Berlina. </p><p>Z zapoczątkowaną w latach 70. przez <a href="/wiki/Willy_Brandt" title="Willy Brandt">Willy’ego Brandta</a> i <a href="/wiki/Erich_Honecker" title="Erich Honecker">Ericha Honeckera</a> polityką zbliżenia między NRD a RFN <a href="/wiki/Granica_wewn%C4%85trzniemiecka" title="Granica wewnątrzniemiecka">granica wewnątrzniemiecka</a> stała się bardziej przepuszczalna. Niemcy Wschodnie zezwoliły na ułatwienia w podróży, szczególnie „nieprodukcyjnym” grupom ludności, jak emeryci i uprościła odwiedziny przybyszów z obszarów nadgranicznych Niemiec Zachodnich w NRD. NRD uzależniała poszerzenie zakresu swobody podróżowania od uznania jej statusu jako suwerennego <a href="/wiki/Pa%C5%84stwo" title="Państwo">państwa</a> i żądała dodatkowo <a href="/wiki/Ekstradycja" title="Ekstradycja">wydania obywateli</a>, którzy nie chcieli wracać do NRD. Ze względu na postanowienia <a href="/wiki/Ustawa_Zasadnicza_Republiki_Federalnej_Niemiec" title="Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec">konstytucji</a> władze RFN odmawiały spełnienia tych żądań. </p><p><a href="/wiki/Propaganda" title="Propaganda">Propaganda</a> Niemieckiej Republiki Demokratycznej określała mur i całkowite zabezpieczenie granic od strony RFN, mianem „antyfaszystowskiego wału ochronnego”, który powinien chronić NRD przed „emigracją, infiltracją, szpiegostwem, sabotażem, <a href="/wiki/Przemyt" title="Przemyt">przemytem</a>, wyprzedawaniem i agresją z Zachodu”. W celu krzewienia i potwierdzania tej teorii urządzano procesy pokazowe domniemanych sabotażystów itp. W rzeczywistości zabezpieczenia graniczne skierowane były głównie przeciwko własnym obywatelom. Temat muru, jak i masowych ucieczek z NRD nie był poruszany publicznie. Na przestrzeni czasu od 13 sierpnia 1961 do 9 listopada 1989 zorganizowanych było 5075 udanych ucieczek do Berlina Zachodniego lub RFN, w tym 574 <a href="/wiki/Dezercja" title="Dezercja">dezercje</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Upadek_Muru_Berlińskiego"><span id="Upadek_Muru_Berli.C5.84skiego"></span>Upadek Muru Berlińskiego</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Upadek Muru Berlińskiego" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Upadek Muru Berlińskiego"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1989-1109-030,_Berlin,_Schabowski_auf_Pressekonferenz.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1109-030%2C_Berlin%2C_Schabowski_auf_Pressekonferenz.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1109-030%2C_Berlin%2C_Schabowski_auf_Pressekonferenz.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1109-030%2C_Berlin%2C_Schabowski_auf_Pressekonferenz.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1109-030%2C_Berlin%2C_Schabowski_auf_Pressekonferenz.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1109-030%2C_Berlin%2C_Schabowski_auf_Pressekonferenz.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1109-030%2C_Berlin%2C_Schabowski_auf_Pressekonferenz.jpg 2x" data-file-width="798" data-file-height="512" /></a><figcaption>Konferencja prasowa z udziałem <a href="/wiki/G%C3%BCnter_Schabowski" title="Günter Schabowski">Güntera Schabowskiego</a> 9 listopada 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-028,_Berlin,_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-028%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-028%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg" decoding="async" width="220" height="138" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-028%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-028%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-028%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-028%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg 2x" data-file-width="784" data-file-height="490" /></a><figcaption>Uczniowie z <a href="/wiki/Wedding" title="Wedding">Weddingu</a>, dzielnicy Berlina Zachodniego, witający szpalerem na moście <a href="/w/index.php?title=B%C3%B6sebr%C3%BCcke&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bösebrücke (strona nie istnieje)">Bösebrücke</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1020084#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1020084">(inne języki)</a></span> nad torami kolejowymi przy <a href="/w/index.php?title=Bornholmer_Stra%C3%9Fe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bornholmer Straße (strona nie istnieje)">Bornholmer Straße</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q534517#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q534517">(inne języki)</a></span> gości z NRD, 10 listopada 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-018,_Berlin,_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-018%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-018%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-018%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-018%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-018%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-1989-1118-018%2C_Berlin%2C_Grenz%C3%BCbergang_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg 2x" data-file-width="771" data-file-height="538" /></a><figcaption>Most Bösebrücke z tłumem obywateli NRD przed przejściem granicznym, 18 listopada 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mauer_nahe_Reichstag.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Mauer_nahe_Reichstag.jpg/220px-Mauer_nahe_Reichstag.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Mauer_nahe_Reichstag.jpg/330px-Mauer_nahe_Reichstag.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Mauer_nahe_Reichstag.jpg/440px-Mauer_nahe_Reichstag.jpg 2x" data-file-width="2224" data-file-height="1488" /></a><figcaption>Mieszkańcy Berlina Zachodniego przy mocno zniszczonym murze w pobliżu <a href="/wiki/Gmach_parlamentu_Rzeszy_w_Berlinie" title="Gmach parlamentu Rzeszy w Berlinie">Reichstagu</a> w końcu 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:BerlinWall.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/BerlinWall.jpg/220px-BerlinWall.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/BerlinWall.jpg/330px-BerlinWall.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/BerlinWall.jpg/440px-BerlinWall.jpg 2x" data-file-width="1946" data-file-height="1248" /></a><figcaption>Częściowo zniszczony mur przy Bramie Brandenburskiej; żołnierz pilnujący pozostałości, listopad 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Visa_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Visa_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/220px-Visa_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Visa_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/330px-Visa_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Visa_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg/440px-Visa_Bornholmer_Stra%C3%9Fe.jpg 2x" data-file-width="912" data-file-height="604" /></a><figcaption>Stempel „Bornholmer Straße” w paszporcie (styczeń 1990)</figcaption></figure> <p>Mur Berliński padł w nocy z czwartku 9 listopada na piątek 10 listopada 1989, po przeszło 28 latach istnienia. Przygotowania NRD do kontrolowanego otwarcia muru sięgają października 1989, kiedy to, według sprawującego wówczas funkcję burmistrza Berlina Zachodniego <a href="/wiki/Walter_Momper" title="Walter Momper">Waltera Mompera</a>, przeprowadził on 29 października rozmowy z szefem wschodnioberlińskiej <a href="/wiki/Socjalistyczna_Partia_Jedno%C5%9Bci_Niemiec" title="Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec">SED</a> <a href="/wiki/G%C3%BCnter_Schabowski" title="Günter Schabowski">Günterem Schabowskim</a> i burmistrzem Berlina Wschodniego <a href="/wiki/Erhard_Krack" title="Erhard Krack">Erhardem Krackiem</a>, mające doprowadzić do podjęcia odpowiednich działań w tym kierunku<sup id="cite_ref-taz_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-taz-8">[7]</a></sup>. </p><p>Do otwarcia muru doprowadziły: masowe demonstracje w okresie wschodnioeuropejskiej „<a href="/wiki/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w" title="Jesień Ludów">Jesieni Ludów</a>” 1989 roku określanej w Niemczech nazwami <i>Herbst der Völker</i> lub <i><a href="/w/index.php?title=Wendezeit&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wendezeit (strona nie istnieje)">Wendezeit</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q682258#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q682258">(inne języki)</a></span></i> („czas przemian”), tj. w przełomowym okresie <i>friedliche Revolution</i> – pokojowej rewolucji w NRD, i żądania w ówczesnej NRD wolności podróżowania (otwarcia granic), jak również nieustanna tak zwana „<a href="/wiki/Republikflucht" title="Republikflucht">Republikflucht</a>” (według oficjalnej nomenklatury opuszczenie NRD bez zezwolenia władz) – ucieczka sporej części ludności Niemieckiej Republiki Demokratycznej do RFN poprzez inne państwa; częściowo przez ambasady w różnych wschodnioeuropejskich stolicach (między innymi w Pradze i Warszawie), częściowo przez <a href="/wiki/W%C4%99gry" title="Węgry">Węgry</a>, poprzez otwartą od 11 września granicę z <a href="/wiki/Austria" title="Austria">Austrią</a>, a od początku listopada bezpośrednio przez <a href="/wiki/Czechos%C5%82owacja" title="Czechosłowacja">Czechosłowację</a>. </p> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Zobacz więcej w artykule <a href="/wiki/Ponowne_zjednoczenie_Niemiec" title="Ponowne zjednoczenie Niemiec">Ponowne zjednoczenie Niemiec</a>, w sekcji <a href="/wiki/Ponowne_zjednoczenie_Niemiec#Masowy_exodus_mieszkańców_NRD_i_upadek_starego_porządku" title="Ponowne zjednoczenie Niemiec">Masowy exodus mieszkańców NRD</a>.</i></div> <p>Po tym, jak 6 listopada ogłoszony został projekt nowego prawa o podróżowaniu, spotkał się on z surową krytyką, a czechosłowackie władze coraz ostrzej protestowały na drodze dyplomatycznej przeciw wyjazdom obywateli NRD przez ich kraj, Biuro Polityczne <a href="/wiki/Socjalistyczna_Partia_Jedno%C5%9Bci_Niemiec" title="Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec">Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności</a> (SED) postanowiło 7 listopada preferować program o stałych wyjazdach (emigracji) z NRD. </p><p>Na podstawie tego postanowienia opracowano projekt ustawy, który dodatkowo miał regulować zasady wyjazdów zagranicznych obywateli NRD. Projekt ten został 9 listopada zatwierdzony przez biuro polityczne i skierowany do rady ministrów. Tego samego dnia przedłożony radzie ministrów projekt ustawy został zatwierdzony o godz. 18:00, ale miał być podany do publicznej wiadomości dopiero następnego dnia, jako ustawa przejściowa. </p><p>Jednakże w tym samym czasie, tj. 9 listopada, ministerstwo sprawiedliwości złożyło sprzeciw wobec projektu ustawy. Równolegle do procedury zatwierdzania ustawy w radzie ministrów, została ona przedłożona w komitecie centralnym, gdzie dokonano drobnych poprawek. Projekt ustawy z naniesionymi ręcznie poprawkami został przekazany przez <a href="/wiki/Egon_Krenz" title="Egon Krenz">Egona Krenza</a> członkowi biura politycznego Günterowi Schabowskiemu, znajdującemu się w drodze na konferencję prasową, mającą poinformować o wynikach obrad komitetu centralnego<sup id="cite_ref-Notatka_Schabowskiego_ARD_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-Notatka_Schabowskiego_ARD-9">[8]</a></sup>. Schabowski nie brał udziału w obradach biura politycznego i komitetu centralnego. </p><p>Ta konferencja prasowa z udziałem Schabowskiego, transmitowana na żywo w radiu i telewizji, stała się sygnałem do otwarcia muru. O godzinie 18:53 dziennikarz włoskiej agencji <a href="/wiki/ANSA" title="ANSA">ANSA</a> Ricardo Ehrman zadał pytanie dotyczące ustawy o podróżach. Pytanie brzmiało: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Mówił pan o błędach. Nie uważa pan, że było wielkim błędem nie ogłosić przedstawionego projektu ustawy przed kilkoma dniami?</i> </p> </blockquote> </div> <p>Odpowiedź Schabowskiego była bardzo długa i skomplikowana. Na zakończenie przypomniał sobie, że ma jeszcze poinformować o nowych przepisach paszportowych<sup id="cite_ref-Notatka_Schabowskiego_ARD_9-1" class="reference"><a href="#cite_note-Notatka_Schabowskiego_ARD-9">[8]</a></sup> i dodał: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>I dlatego też zdecydowaliśmy wprowadzić dzisiaj rozporządzenie, które pozwoli każdemu obywatelowi NRD, na przekroczenie granicy i wyjazd z NRD przez przejścia graniczne.</i> </p> </blockquote> </div> <p>Na pytanie jednego z dziennikarzy, od kiedy to zarządzenie wchodzi w życie i czy od zaraz, Schabowski odpowiedział odczytaniem, o godzinie 18:57, notatki podanej mu przez Krenza: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Podania o prywatne wyjazdy zagraniczne mogą być składane bez uzasadnienia powodów. Pozwolenia będą wydawane niezwłocznie. Odpowiedzialne za wydawanie wiz wydziały paszportowo-meldunkowe milicji, zostały poinstruowane o natychmiastowym wydawaniu wiz na wyjazdy na stałe, bez spełnienia warunków opisanych w obowiązującej wciąż ustawie o wyjazdach. Wyjazdy na czas nieokreślony mogą odbywać się przez przejścia graniczne NRD.</i> </p> </blockquote> </div> <p>Na ponowne pytanie: „<i>Od kiedy zarządzenie wchodzi w życie?”</i> odpowiedź Schabowskiego brzmiała: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Według moich informacji [...] natychmiast, niezwłocznie.</i> </p> </blockquote> </div> <p>Na dwukrotnie postawione przez jednego z dziennikarzy pytanie: <i>„Odnosi się to również do Berlina Zachodniego?”</i> – Schabowski wyszukał i odczytał odpowiedni ustęp projektu ustawy: </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74506874"><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Wyjazd na stałe może nastąpić poprzez przejścia graniczne pomiędzy NRD i RFN, względnie Berlinem Zachodnim.</i> </p> </blockquote> </div> <p>Na skutek ogłoszonej w zachodniej telewizji i w radiu berlińskim wersji, według której mur otwarto, ruszyły w kierunku przejść granicznych tysiące mieszkańców Berlina Wschodniego z żądaniem ich otwarcia. Ani znajdujące się tam w tym momencie oddziały <a href="/wiki/Grenztruppen_der_DDR" title="Grenztruppen der DDR">Wojsk Ochrony Pogranicza</a>, ani odpowiedzialne za odprawy paszportowe oddziały <a href="/wiki/Ministerstwo_Bezpiecze%C5%84stwa_Pa%C5%84stwowego_NRD" title="Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD">Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwa</a>, czy też oddziały <a href="/wiki/Armia_Czerwona" title="Armia Czerwona">Armii Czerwonej</a> w Berlinie, nie zostały poinformowane o fakcie ustanowienia nowej ustawy i o jej następstwach. Fakt ten groził możliwością użycia broni przez wyżej wymienione oddziały<sup id="cite_ref-zdf-h_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-zdf-h-10">[9]</a></sup><sup id="cite_ref-Hans_Hermann_Hertle_Kronika_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-Hans_Hermann_Hertle_Kronika-11">[10]</a></sup>. </p><p>Aby zmniejszyć napór mas zgromadzonych przy przejściu granicznym przy <a href="/w/index.php?title=Bornholmer_Stra%C3%9Fe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bornholmer Straße (strona nie istnieje)">Bornholmer Straße</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q534517#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q534517">(inne języki)</a></span> o godzinie 21:20 zezwolono obywatelom NRD przejść na teren Berlina Zachodniego. Przy tej okazji kontrolowano dowody osobiste i niektóre zostały unieważnione, co równocześnie oznaczało pozbawienie obywatelstwa NRD<sup id="cite_ref-Hans_Hermann_Hertle_Kronika_11-1" class="reference"><a href="#cite_note-Hans_Hermann_Hertle_Kronika-11">[10]</a></sup>. </p><p>O godzinie 21:30 rozgłośnia radia <a href="/wiki/RIAS" title="RIAS">RIAS</a> nadała pierwsze relacje radiowe z otwartych przejść granicznych, co spowodowało, że zaczęły się przy nich gromadzić tłumy ludzi. </p><p>Na skutek coraz większego naporu mas na przejściu granicznym Bornholmer Straße, jak również w obawie o bezpieczeństwo podległych mu żołnierzy, zastępca dowódcy przejścia granicznego, Oberstleutnant Harald Jäger otworzył bez rozkazu to przejście graniczne oraz wstrzymał kontrolę paszportów<sup id="cite_ref-ghh_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-ghh-12">[11]</a></sup><sup id="cite_ref-hhh_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-hhh-13">[12]</a></sup>. </p><p>Do północy wszystkie przejścia graniczne między zachodnią i wschodnią częścią Berlina zostały otwarte. W ciągu nocy otwarto również przejścia na zewnętrznej granicy Berlina Zachodniego, jak i przejścia graniczne na wewnętrznej granicy niemieckiej pomiędzy RFN i NRD. Późnym wieczorem tego dnia wielu śledziło w telewizji otwieranie przejść granicznych i częściowo jeszcze wtedy wyruszali w drogę. Największy napływ tłumu nastąpił przed południem 10 listopada 1989, ponieważ otwarcie granic o północy niejednokrotnie zostało „przespane”. </p><p>Obywatele NRD zostali entuzjastycznie przyjęci przez zachodnich Berlińczyków. Większość piwiarni w pobliżu muru spontanicznie zafundowała darmowe piwo i na <a href="/wiki/Kurf%C3%BCrstendamm" title="Kurfürstendamm">Kurfürstendamm</a> zgromadziły się masy ludzi, pomiędzy nimi trąbiąca kawalkada samochodów, obcy ludzie padali sobie w objęcia. W euforii wielu zachodnich berlińczyków wdrapało się na mur. Po ogłoszeniu informacji o otwarciu muru <a href="/wiki/Bundestag" title="Bundestag">Bundestag</a> w <a href="/wiki/Bonn" title="Bonn">Bonn</a> przerwał wieczorem swoje bieżące posiedzenie. Po krótkiej przerwie minister Urzędu Kanclerza <a href="/wiki/Rudolf_Seiters" title="Rudolf Seiters">Rudolf Seiters</a> odczytał stanowisko rządu, a przedstawiciele frakcji wyrazili w swoich oświadczeniach zadowolenie z zaistniałych wydarzeń. Następnie obecni na sali obrad posłowie odśpiewali spontanicznie <a href="/wiki/Hymn_Niemiec" title="Hymn Niemiec">hymn narodowy</a><sup id="cite_ref-bund115_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-bund115-14">[13]</a></sup><sup id="cite_ref-zdf-v_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-zdf-v-15">[14]</a></sup>. </p><p>Upadek muru był wyróżniającym się wydarzeniem w historii świata i został uczczony między innymi koncertem <a href="/wiki/Leonard_Bernstein" title="Leonard Bernstein">Leonarda Bernsteina</a> w Boże Narodzenie 1989 r. Bernstein dyrygował wówczas w berlińskim teatrze <i>Schauspielhaus</i> (obecnie filharmonia <i><a href="/wiki/Konzerthaus_Berlin" title="Konzerthaus Berlin">Konzerthaus</a></i>), a wykonano <a href="/wiki/IX_symfonia_Beethovena" title="IX symfonia Beethovena">9. symfonię Beethovena</a> <a href="/wiki/Oda_do_rado%C5%9Bci" title="Oda do radości">Odę do radości</a>, przekształcając ją w <i>Odę do wolności</i>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Rozwój_wydarzeń_po_upadku_muru"><span id="Rozw.C3.B3j_wydarze.C5.84_po_upadku_muru"></span>Rozwój wydarzeń po upadku muru</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Rozwój wydarzeń po upadku muru" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Rozwój wydarzeń po upadku muru"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:BrandenburgerTorDezember1989.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/BrandenburgerTorDezember1989.jpg/220px-BrandenburgerTorDezember1989.jpg" decoding="async" width="220" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/BrandenburgerTorDezember1989.jpg/330px-BrandenburgerTorDezember1989.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/BrandenburgerTorDezember1989.jpg/440px-BrandenburgerTorDezember1989.jpg 2x" data-file-width="2780" data-file-height="1870" /></a><figcaption>Obywatele NRD i RFN czekający na otwarcie muru przy Bramie Brandenburskiej (grudzień 1989)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:KohlModrowMomperBrandenburgerTor.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/KohlModrowMomperBrandenburgerTor.jpg/220px-KohlModrowMomperBrandenburgerTor.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/KohlModrowMomperBrandenburgerTor.jpg/330px-KohlModrowMomperBrandenburgerTor.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/KohlModrowMomperBrandenburgerTor.jpg/440px-KohlModrowMomperBrandenburgerTor.jpg 2x" data-file-width="2790" data-file-height="1860" /></a><figcaption>Przewodniczący Rady Ministrów NRD <a href="/wiki/Hans_Modrow" title="Hans Modrow">Hans Modrow</a>, kanclerz RFN <a href="/wiki/Helmut_Kohl" title="Helmut Kohl">Helmut Kohl</a>, burmistrz Berlina Zachodniego <a href="/wiki/Walter_Momper" title="Walter Momper">Walter Momper</a> i w tle burmistrz Berlina Wschodniego <a href="/wiki/Erhard_Krack" title="Erhard Krack">Erhard Krack</a> podczas otwarcia Bramy Brandenburskiej, 22 grudnia 1989</figcaption></figure> <p>Po 9 listopada muru strzeżono początkowo z tą samą intensywnością; w okresie tym nie pozwalano na niekontrolowane przekraczanie granicy przez wyłomy w murze. W NRD przypuszczano wówczas najwyraźniej, że stworzona przez reżim granica istnieć będzie jeszcze przez czas nieokreślony. W pierwszych tygodniach po otwarciu muru oddziały straży granicznej próbowały nawet naprawiać wyłomy. </p><p>Ale już podczas weekendu po 9 listopada rząd NRD całkiem nieoczekiwanie oznajmił, że zostaną otwarte nowe przejścia graniczne lub rozbudowane stare – w grupie tej znalazło się kilka przejść mających szczególne znaczenie symboliczne, jak choćby przy <a href="/wiki/Plac_Poczdamski" title="Plac Poczdamski">Placu Poczdamskim</a>, <a href="/wiki/Most_Glienicke" title="Most Glienicke">Glienicker Brücke</a> i <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a>. To właśnie na tych przejściach zbierały się tłumy, czekając na otwarcie, wiwatując w chwili, gdy usuwano kolejną betonową płytę. Zdjęcia oraz relacje telewizyjne dokumentujące te wydarzenia przedstawia się niekiedy mylnie jako „demontaż muru”, mimo że tak naprawdę chodziło tu tylko o otwieranie nowych przejść granicznych. 22 grudnia 1989 otwarto w obecności kanclerza RFN i premiera NRD przejście przez Bramę Brandenburską. </p><p>Obywatele RFN oraz mieszkańcy Berlina Zachodniego po raz pierwszy mogli wjechać na terytorium NRD w ruchu bezwizowym od północy 24 grudnia 1989; do tej chwili obowiązywały dawne przepisy, a zatem obowiązek wizowy oraz konieczność dokonania obowiązkowej wymiany walutowej. W okresie 9 listopada – 23 grudnia obywatele NRD cieszyli się zatem w pewien sposób „większą swobodą podróży” niż obywatele RFN. </p><p>Ochrona muru stawała się z czasem coraz słabsza, a niekontrolowane przekraczanie granicy przez powiększające się dziury traktowane było z coraz większą pobłażliwością. Równocześnie na przejściach granicznych praktyką stała się jedynie wyrywkowa kontrola osób przekraczających granicę. Proces ten nabrał rozpędu szczególnie po wyborach do <a href="/wiki/Volkskammer" title="Volkskammer">Izby Ludowej NRD</a> 18 marca 1990. Do 30 czerwca 1990 nieprzerwanie otwierano nowe przejścia graniczne. </p><p>1 lipca 1990 roku z dniem wejścia w życie <a href="/wiki/Unia_walutowa" title="Unia walutowa">unii walutowej</a> dozór muru i wszelka kontrola graniczna zostały zniesione. Już 13 czerwca 1990 na <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a> rozpoczęto oficjalną rozbiórkę muru. Nieoficjalnie rozpoczęła się ona na Bornholmer Straße przy okazji prac budowlanych prowadzonych przez kolej. Brało w niej udział ponad 300 wschodnioniemieckich pograniczników, a od 3 października 1990 także 6000 saperów <a href="/wiki/Bundeswehra" title="Bundeswehra">Bundeswehry</a>, którzy wyposażeni byli w 175 samochodów ciężarowych, 65 dźwigów, 55 koparek i 13 buldożerów. Rozbiórka muru dzielącego miasto została oficjalnie zakończona 30 listopada 1990. Pozostawiono 6 odcinków muru, które pełnią funkcję monumentów. Reszta zabezpieczeń położona głównie na dawnej granicy między <a href="/wiki/Berlin_Zachodni" title="Berlin Zachodni">Berlinem Zachodnim</a> a <a href="/wiki/Brandenburgia" title="Brandenburgia">Brandenburgią</a> zniknęła do listopada 1991. Fragmenty muru z wymalowanymi artystycznymi motywami zostały sprzedane w 1990 roku na licytacjach w Berlinie i Monte Carlo<sup id="cite_ref-Koch_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-Koch-16">[15]</a></sup>. </p><p>W następnych latach upadek muru upamiętniany był nie tylko oficjalnie, ale również poprzez wydarzenia kulturalne, jak np. koncert <a href="/wiki/Roger_Waters" title="Roger Waters">Rogera Watersa</a>, który wznowił w roku 1990 na Placu Poczdamskim, tuż obok właśnie obalonego muru swój wydany w roku 1979 album <i><a href="/wiki/The_Wall" title="The Wall">The Wall</a></i> zespołu rockowego <a href="/wiki/Pink_Floyd" title="Pink Floyd">Pink Floyd</a> z udziałem wielu gwiazd sceny rockowej. Album opisuje mur psychologiczny i właściwie nie miał nic wspólnego z Murem Berlińskim. Prasa odkryła jednak w obliczu historycznego kontekstu powiązania, co okazało się korzystne pod względem marketingowym. Również z okazji upadku muru, organizacja TV Asahi Group zorganizowała w <a href="/wiki/Japonia" title="Japonia">Japonii</a> zbiórkę pieniędzy, która miała na celu zebranie środków na upiększenie pasa granicznego aleją wiśni. Podczas akcji zebrano około miliona <a href="/wiki/Euro" title="Euro">euro</a>, za które zasadzono w Berlinie i Brandenburgu około 10 000 ozdobnych wiśni. Tysiąc z nich stoi przy byłej Teltow-Siegridshorst, gdzie od 2002 corocznie odbywa się święto kwitnącej wiśni<sup id="cite_ref-tek_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-tek-17">[16]</a></sup><sup id="cite_ref-telt_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-telt-18">[17]</a></sup>. </p><p>9 listopada 2009 na uroczystościach w Berlinie w 20. rocznicę upadku muru, runęły wielkie <a href="/wiki/Domino" title="Domino">kostki domina</a> symbolizujące Mur Berliński, pchnięte ręką <a href="/wiki/Lech_Wa%C5%82%C4%99sa" title="Lech Wałęsa">Lecha Wałęsy</a>. Ustawiony pod <a href="/wiki/Reichstag" title="Reichstag">Reichstagiem</a> klocek, który popchnął Wałęsa, poświęcony był <a href="/wiki/Niezale%C5%BCny_Samorz%C4%85dny_Zwi%C4%85zek_Zawodowy_%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D" title="Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”">„Solidarności”</a><sup id="cite_ref-dzien_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-dzien-19">[18]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Struktura_urządzeń_granicznych"><span id="Struktura_urz.C4.85dze.C5.84_granicznych"></span>Struktura urządzeń granicznych</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Struktura urządzeń granicznych" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Struktura urządzeń granicznych"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mauer_axb02.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Mauer_axb02.jpg/170px-Mauer_axb02.jpg" decoding="async" width="170" height="260" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Mauer_axb02.jpg/255px-Mauer_axb02.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Mauer_axb02.jpg/340px-Mauer_axb02.jpg 2x" data-file-width="380" data-file-height="582" /></a><figcaption>Wykańczanie muru przy ulicy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a> (1980)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Structure_of_Berlin_Wall.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Structure_of_Berlin_Wall.svg/220px-Structure_of_Berlin_Wall.svg.png" decoding="async" width="220" height="122" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Structure_of_Berlin_Wall.svg/330px-Structure_of_Berlin_Wall.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Structure_of_Berlin_Wall.svg/440px-Structure_of_Berlin_Wall.svg.png 2x" data-file-width="995" data-file-height="550" /></a><figcaption>Budowa Muru Berlińskiego</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Grenzgebiet_-_Warnschild_(ehem._innerdeutschen_Grenze).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Grenzgebiet_-_Warnschild_%28ehem._innerdeutschen_Grenze%29.jpg/220px-Grenzgebiet_-_Warnschild_%28ehem._innerdeutschen_Grenze%29.jpg" decoding="async" width="220" height="157" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Grenzgebiet_-_Warnschild_%28ehem._innerdeutschen_Grenze%29.jpg/330px-Grenzgebiet_-_Warnschild_%28ehem._innerdeutschen_Grenze%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Grenzgebiet_-_Warnschild_%28ehem._innerdeutschen_Grenze%29.jpg/440px-Grenzgebiet_-_Warnschild_%28ehem._innerdeutschen_Grenze%29.jpg 2x" data-file-width="718" data-file-height="514" /></a><figcaption>Tablica ostrzegawcza „Strefa graniczna“</figcaption></figure> <p>Mur Berliński został uzupełniony rozległymi umocnieniami na granicy z RFN, jak również – w niewielkim wymiarze – przy granicach zachodnich innych państw <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układu Warszawskiego</a>, przez co tak zwana „<a href="/wiki/%C5%BBelazna_kurtyna" title="Żelazna kurtyna">żelazna kurtyna</a>” przybrała materialną postać. </p><p>Mur Berliński tak samo, jak i wewnętrzna granica pomiędzy RFN i NRD, został uzupełniony zaporami przeciwczołgowymi, rowami, zasiekami, wieżami strażniczymi i drogami kontrolnymi. System ten był w ciągu minionych dziesięcioleci systematycznie rozbudowywany i ulepszany. Wchodziło w to przymusowe przesiedlanie mieszkańców domów znajdujących się w pobliżu muru, a następnie ich burzenie przy użyciu ładunków wybuchowych. Jeszcze 28 stycznia 1985 roku wysadzony w powietrze został znajdujący się przy ulicy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a> Kościół Pojednania. Działania te doprowadziły w końcu do tego, że poprzez niegdyś gęsto zabudowane tereny miasta prowadziła – w ciągu nocy jasno oświetlona – przesieka. Na wiosnę roku 1989 – według informacji <a href="/wiki/Ministerstwo_Bezpiecze%C5%84stwa_Pa%C5%84stwowego_NRD" title="Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD">Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwa</a><sup id="cite_ref-chro1_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-chro1-20">[19]</a></sup> – w skład umocnień i zabezpieczeń Muru Berlińskiego wchodziły: </p> <ul><li>156,4 km umocnień granicznych dookoła Berlina Zachodniego o wysokości od 3,40 do 4,20 m, <ul><li>111,9 km muru betonowego lub ceglanego,</li> <li>44,5 km płotu z siatki stalowej,</li></ul></li> <li>112,7 km umocnień granicznych w dzielnicy <a href="/wiki/Poczdam" title="Poczdam">Poczdam</a>,</li> <li>43,7 km umocnień granicznych pomiędzy Berlinem Wschodnim a Berlinem Zachodnim (granice sektorów),</li> <li>0,5 km resztki murów zabudowań lub murów otaczających posesje,</li> <li>58,95 km muru zbudowanego z płyt betonowych o wysokości 3,40 m,</li> <li>68,42 km rozciąganych metalowych płotów o wysokości 2,90 m („blokada pierwszoliniowa”),</li> <li>161 km oświetlonego terenu granicznego,</li> <li>113,85 km płotów granicznych i zaporowych,</li> <li>127,5 km płotów sygnalizacyjnych,</li> <li>124,3 km umocnionych dróg dla zmotoryzowanych oddziałów Straży Granicznej,</li> <li>186 wież obserwacyjnych,</li> <li>31 punktów dowodzenia,</li> <li>259 stanowisk strzeżonych przez psy,</li> <li>20 bunkrów.</li></ul> <p>Z 156,4 kilometra granicy wokół Berlina Zachodniego, 43,7 km znajdowało się na terenie Berlina Wschodniego a 112,7 km w dzielnicy <a href="/wiki/Poczdam" title="Poczdam">Poczdam</a>. Część granicy o długości 63,8 km przebiegała przez tereny zabudowane, 32,0 km przez tereny leśne, 22,65 km w terenie otwartym i 37,95 km wzdłuż rzek, kanałów lub jezior. </p><p>Żołnierzy <a href="/wiki/Grenztruppen_der_DDR" title="Grenztruppen der DDR">Straży Granicznej</a> obowiązywał artykuł nr 27 Prawa Granicznego, na podstawie którego byli zobowiązani do uniemożliwienia nielegalnego przekroczenia granicy, aż do użycia broni palnej i konsekwencji pozbawienia życia uciekinierów. Artykuł ten określano też jako <a href="/w/index.php?title=Schie%C3%9Fbefehl&action=edit&redlink=1" class="new" title="Schießbefehl (strona nie istnieje)">rozkaz strzelania</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q520260#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q520260">(inne języki)</a></span>. Porównując długość granicy pomiędzy RFN i NRD z długością Muru Berlińskiego, ponadproporcjonalnie wielu uciekinierów poniosło śmierć w Berlinie. Przed ważnymi świętami państwowymi lub w czasie wizyt przedstawicieli państw obcych rozkaz ten był zawieszany. Starano się w ten sposób zapobiec negatywnym opiniom w prasie zachodniej. Ze strony Berlina Zachodniego granica była obserwowana przez <a href="/wiki/Policja" title="Policja">Policję</a> i patrole wojsk alianckich. Podejrzana aktywność była dokumentowana w celu uniemożliwienia przenikania przez granicę szpiegów ze wschodu. W późniejszym czasie okazało się jednak, że istniały ukryte przejścia w murze wykorzystywane w tych celach. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Rozbudowa_instalacji_granicznych">Rozbudowa instalacji granicznych</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Rozbudowa instalacji granicznych" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Rozbudowa instalacji granicznych"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berliner_Mauer_mit_Panzersperren_(Liesenstra%C3%9Fe-Gartenstra%C3%9Fe_1980).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Berliner_Mauer_mit_Panzersperren_%28Liesenstra%C3%9Fe-Gartenstra%C3%9Fe_1980%29.jpg/220px-Berliner_Mauer_mit_Panzersperren_%28Liesenstra%C3%9Fe-Gartenstra%C3%9Fe_1980%29.jpg" decoding="async" width="220" height="152" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Berliner_Mauer_mit_Panzersperren_%28Liesenstra%C3%9Fe-Gartenstra%C3%9Fe_1980%29.jpg/330px-Berliner_Mauer_mit_Panzersperren_%28Liesenstra%C3%9Fe-Gartenstra%C3%9Fe_1980%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Berliner_Mauer_mit_Panzersperren_%28Liesenstra%C3%9Fe-Gartenstra%C3%9Fe_1980%29.jpg/440px-Berliner_Mauer_mit_Panzersperren_%28Liesenstra%C3%9Fe-Gartenstra%C3%9Fe_1980%29.jpg 2x" data-file-width="717" data-file-height="494" /></a><figcaption>Wjazd S-Bahn do sektora wschodniego, ulica Liesenstraße/Gartenstraße (1980)</figcaption></figure> <p>W końcowym stadium rozbudowy – na niektórych odcinkach dopiero w końcu lat 80. – umocnienia graniczne (znajdujące się całkowicie na terytorium NRD lub terytorium Berlina Wschodniego) składały się, poczynając od strony Berlina Wschodniego lub NRD, z następujących elementów: </p> <ul><li>mur wewnętrzny z betonu lub siatki stalowej o wysokości od 2,0 do 3,0 m (zabezpieczenie zaplecza kraju)</li> <li>urządzenia sygnalizacyjne zainstalowane tuż nad ziemią, wywołujące alarm przy dotknięciu</li> <li>płot kontaktowy z siatki stalowej do 2,0 m wysokości, zwieńczony drutem kolczastym/sygnałowym</li> <li>wybiegi dla specjalnie tresowanych psów</li> <li>rowy zapobiegające przekroczeniu pasa granicznego przy pomocy pojazdów mechanicznych</li> <li>zapory przeciwczołgowe z zespawanych na krzyż szyn kolejowych, zostały zdemontowane jako rekompensata za otrzymane z RFN kredyty</li> <li>drogi do patrolowania i nadzoru granicy służące również do transportu załóg obsługujących wieże strażnicze lub transportu oddziałów wsparcia</li> <li>wieże wartownicze (w 1989 r. 302 sztuki) wyposażone w reflektory</li> <li>pas kontrolny codziennie na nowo bronowany, aby uwidocznić ewentualne ślady stóp (wejście na pas było dla patrolujących zabronione)</li> <li>mur betonowy z elementów wysokości 3,75 m uwieńczony betonową rurą utrudniającą chwytanie się<sup id="cite_ref-Ahr_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ahr-21">[20]</a></sup>,</li> <li>przed murem od strony Berlina Zachodniego znajdował się kilkumetrowy pas ziemi, który należał do terytorium NRD</li></ul> <p>Całkowita szerokość pasa granicznego była uzależniona zabudową w obszarze granicznym i wynosiła od 30 do 500 metrów (przy <a href="/wiki/Plac_Poczdamski" title="Plac Poczdamski">Placu Poczdamskim</a>). <a href="/wiki/Pole_minowe" title="Pole minowe">Pola minowe</a> i samoczynnie strzelająca broń palna, w odróżnieniu od granicy pomiędzy NRD i RFN, nie były stosowane przy Murze Berlińskim. </p><p>System zabezpieczenia granicy, zwanej przez <a href="/wiki/Grenztruppen_der_DDR" title="Grenztruppen der DDR">Straż Graniczną</a> <i>pasem działania</i>, otoczony był tajemnicą wojskową i nie był znany większości obywateli NRD. Żołnierze zobowiązani byli do zachowania tajemnicy. Osoby cywilne, wykazujące nadmierne zainteresowanie strefą graniczną, narażały się na ryzyko aresztowania i doprowadzenia do najbliższego komisariatu <a href="/wiki/Volkspolizei" title="Volkspolizei">Volkspolizei</a> w celu ustalenia tożsamości. Fakt ten mógł pociągnąć za sobą karę więzienia za planowanie ucieczki/nielegalnego przekroczenia granicy. </p><p>W miejscach, które były trudne do zabezpieczenia (np. ze względu na zabudowę lub przebieg linii komunikacyjnych), teren graniczny po stronie NRD lub Berlina Wschodniego znajdował się przed murem wewnętrznym i stawał się strefą zamkniętą. Osoby znajdujące się w takich strefach musiały być w posiadaniu specjalnych zezwoleń. Oznaczało to znaczne utrudnienia w życiu codziennym. W celu zabezpieczenia tzw. przedpola stosowane były różne metody mające na celu zapobieżenie przekroczeniom granicy sektora, składały się na to: zasieki, płoty, kraty, zapory drogowe, oświetlenie, tablice ostrzegawcze. W celu utrudnienia osobom nieuprawnionym wglądu na teren graniczny budowane były przesłony. </p><p>Na przyległym do <a href="/wiki/Brama_Brandenburska" title="Brama Brandenburska">Bramy Brandenburskiej</a> obszarze Berlina Wschodniego prowadzono tzw. głębokie zabezpieczenie, chodziło w tym przypadku o ciągłe patrolowanie tego terenu przez cywilnych funkcjonariuszy <a href="/wiki/Ministerstwo_Bezpiecze%C5%84stwa_Pa%C5%84stwowego_NRD" title="Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD">Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwa</a>. Mieli oni zapobiec ewentualnym nielegalnym przekroczeniom granicy, ewentualnym nielegalnym zgromadzeniom czy demonstracjom. Szczególnie chodziło o to, aby wypadki takie nie mogły być obserwowane z terenu Berlina Zachodniego. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Personel_i_wyposażenie_służb_ochrony_granicy"><span id="Personel_i_wyposa.C5.BCenie_s.C5.82u.C5.BCb_ochrony_granicy"></span>Personel i wyposażenie służb ochrony granicy</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Personel i wyposażenie służb ochrony granicy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Personel i wyposażenie służb ochrony granicy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Grenzsicherung_in_Staaken_(1986).png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Grenzsicherung_in_Staaken_%281986%29.png/220px-Grenzsicherung_in_Staaken_%281986%29.png" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Grenzsicherung_in_Staaken_%281986%29.png/330px-Grenzsicherung_in_Staaken_%281986%29.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Grenzsicherung_in_Staaken_%281986%29.png/440px-Grenzsicherung_in_Staaken_%281986%29.png 2x" data-file-width="1453" data-file-height="1017" /></a><figcaption>Zabezpieczenia graniczne w <a href="/wiki/Staaken" title="Staaken">Staaken</a> (1986)</figcaption></figure> <p>Odpowiedzialny za ochronę granicy z Berlinem Zachodnim (ochrona muru) był Oddział Grupy Środek Straży Granicznej NRD, do którego według informacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwa należało na początku roku 1989 11 500 żołnierzy plus 500 pracowników cywilnych. W skład oddziału wchodziły zarówno sztab stacjonujący w <a href="/wiki/Karlshorst" title="Karlshorst">Karlshorst</a> i siedem pułków Straży Granicznej stacjonujących w dzielnicach <a href="/wiki/Alt-Treptow" title="Alt-Treptow">Treptow</a>, <a href="/wiki/Pankow_(dzielnica)" title="Pankow (dzielnica)">Pankow</a>, <a href="/wiki/Rummelsburg" title="Rummelsburg">Rummelsburg</a>, <a href="/wiki/Hennigsdorf" title="Hennigsdorf">Hennigsdorf</a>, <a href="/wiki/Poczdam" title="Poczdam">Groß-Glienicke</a>, <a href="/w/index.php?title=Babelsberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Babelsberg (strona nie istnieje)">Babelsberg</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q797635#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q797635">(inne języki)</a></span> i w <a href="/wiki/Kleinmachnow" title="Kleinmachnow">Kleinmachnow</a>, jak i dwa pułki szkoleniowe stacjonujące w <a href="/w/index.php?title=Wilhelmshagen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wilhelmshagen (strona nie istnieje)">Wilhelmshagen</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q76458791#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q76458791">(inne języki)</a></span> i <a href="/wiki/Oranienburg" title="Oranienburg">Oranienburgu</a>. </p><p>Każdy pułk Straży Granicznej składał się z pięciu bezpośrednio patrolujących kompanii granicznych, ponadto po jednej kompanii saperów, łączności i transportowej, wyposażonych w baterię artylerii, baterię granatników, dodatkowo pluton rozpoznawczy, pluton miotaczy ognia i pluton z psami. W razie potrzeby dodatkowo kompania wyposażona w łodzie patrolowe, kompania lub plutony obsady przejść granicznych. </p><p>W skład wyposażenia Oddziału Grupy Środek wchodziło 567 <a href="/wiki/Transporter_opancerzony" title="Transporter opancerzony">transporterów opancerzonych</a>, 48 <a href="/wiki/Granatnik" title="Granatnik">granatników</a>, 48 <a href="/wiki/Armata_przeciwpancerna" title="Armata przeciwpancerna">dział przeciwpancernych</a>, 114 <a href="/wiki/Miotacz_ognia" title="Miotacz ognia">miotaczy ognia</a>, 156 pojazdów opancerzonych, częściowo ciężkie pojazdy saperskie i 2295 <a href="/wiki/Pojazd_mechaniczny" title="Pojazd mechaniczny">pojazdów mechanicznych</a>. Dodatkowo 992 psy patrolowe. </p><p>W czasie normalnego dnia służby bezpośrednio przy granicy lub jej zapleczu znajdowało się około 2300 żołnierzy. W czasie tzw. wzmocnionej ochrony granicy, np. w czasie wydarzeń politycznych w 1989 r., czy na skutek złych warunków pogodowych, służbę pełniło około 2500 żołnierzy, których liczba mogła w każdej chwili być odpowiednio zwiększona. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Granica_wodna">Granica wodna</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Granica wodna" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Granica wodna"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Zewnętrzna granica <a href="/wiki/Berlin_Zachodni" title="Berlin Zachodni">Berlina Zachodniego</a> przebiegała w wielu miejscach przez żeglowne akweny. Przebieg granicy był wyznaczony przez ustawiony przez <a href="/w/index.php?title=Senat_Berlina_Zachodniego&action=edit&redlink=1" class="new" title="Senat Berlina Zachodniego (strona nie istnieje)">Senat Berlina Zachodniego</a> łańcuch z okrągłych białych boi z napisami „Granica sektorów”. Zachodnioberlińskie statki wycieczkowe i łodzie sportowe musiały trzymać się zachodnioberlińskiej strony nurtu. Po NRD-owskiej stronie granicy te akweny były patrolowane okazjonalnie przez łodzie <a href="/wiki/Grenztruppen_der_DDR" title="Grenztruppen der DDR">Straży Granicznej NRD</a>. </p><p>Umocnienia graniczne NRD znajdowały się na brzegu po stronie NRD, co wymuszało niekiedy znaczne nadkładanie drogi i „zamurowywało” brzegi wielu jezior <a href="/wiki/Hawela" title="Hawela">Haweli</a>. Najbardziej wydłużała się droga przy jeziorze <a href="/wiki/Jungfernsee" title="Jungfernsee">Jungfernsee</a>, gdzie mur przebiegał w odległości dwóch kilometrów od właściwej granicy. W wielu miejscach przebiegała strefa graniczna przez dawne działki wodne, wskutek czego stawały się one niedostępne dla mieszkańców, jak np. na zachodnim brzegu <a href="/w/index.php?title=Gro%C3%9F-Glienicker_See&action=edit&redlink=1" class="new" title="Groß-Glienicker See (strona nie istnieje)">Groß-Glienicker See</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q882857#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q882857">(inne języki)</a></span> i na południowym brzegu <a href="/w/index.php?title=Griebnitzsee&action=edit&redlink=1" class="new" title="Griebnitzsee (strona nie istnieje)">Griebnitzsee</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q896125#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q896125">(inne języki)</a></span>. W przypadku wód na obszarze wewnątrzmiejskim granica przebiegała wszędzie bezpośrednio po zachodnim lub wschodnim brzegu, i tam nie było żadnego oznakowania przebiegu granicy na wodzie. Właściwy mur stał także w tym przypadku na brzegu wschodnioberlińskim. Niemniej jednak akweny należące do Berlina Wschodniego były również patrolowane. Na bocznych kanałach sytuacja stawała się czasami niejasna. Niektórzy pływacy i żeglarze z Berlina Zachodniego przedostawali się przez pomyłkę lub wskutek lekkomyślności na obszar wschodniego Berlina i dostawali się pod ostrzał straży granicznej NRD. Zdarzały się wypadki śmiertelne. </p><p>W niektórych miejscach <a href="/wiki/Sprewa" title="Sprewa">Sprewy</a> ustawiono podwodne przeszkody przeciw pływakom. Uciekinierzy z NRD nie byli w stanie zorientować się, czy już znaleźli się w Berlinie Zachodnim, i po pokonaniu samego muru nadal byli zagrożeni przez ostrzał. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Przejścia_graniczne"><span id="Przej.C5.9Bcia_graniczne"></span>Przejścia graniczne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Przejścia graniczne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przejścia graniczne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Karte_berliner_mauer_de.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Karte_berliner_mauer_de.png/290px-Karte_berliner_mauer_de.png" decoding="async" width="290" height="233" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Karte_berliner_mauer_de.png/435px-Karte_berliner_mauer_de.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Karte_berliner_mauer_de.png/580px-Karte_berliner_mauer_de.png 2x" data-file-width="1366" data-file-height="1098" /></a><figcaption>Przejścia graniczne</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berlin_leaving.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Berlin_leaving.jpg/220px-Berlin_leaving.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Berlin_leaving.jpg/330px-Berlin_leaving.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Berlin_leaving.jpg/440px-Berlin_leaving.jpg 2x" data-file-width="700" data-file-height="466" /></a><figcaption>Tablica na granicy sektora, widziana od strony zachodniej</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Image-denis-apel-Checkpoint-Charlie_2.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Image-denis-apel-Checkpoint-Charlie_2.JPG/220px-Image-denis-apel-Checkpoint-Charlie_2.JPG" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Image-denis-apel-Checkpoint-Charlie_2.JPG/330px-Image-denis-apel-Checkpoint-Charlie_2.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Image-denis-apel-Checkpoint-Charlie_2.JPG/440px-Image-denis-apel-Checkpoint-Charlie_2.JPG 2x" data-file-width="1958" data-file-height="1962" /></a><figcaption>Tylna część tablicy</figcaption></figure> <p>W Murze Berlińskim znajdowało się 25 przejść granicznych (<i>GÜSt</i>): 13 przejść drogowych, 4 kolejowe i 8 rzecznych, co stanowiło łącznie około 60% wszystkich przejść granicznych między NRD i RFN łącznie z Berlinem Zachodnim. Dla <a href="/wiki/Tranzyt_(transport)" title="Tranzyt (transport)">tranzytowego</a> ruchu drogowego otwarte były tylko dwa przejścia graniczne: <a href="/w/index.php?title=Dreilinden&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dreilinden (strona nie istnieje)">Dreilinden</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q882397#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q882397">(inne języki)</a></span>, do 1987 <a href="/wiki/Staaken" title="Staaken">Staaken</a>, później <a href="/wiki/Heiligensee_(dzielnica)" title="Heiligensee (dzielnica)">Heiligensee</a>. </p><p>Miejsca przejść granicznych pomiędzy wschodnim a zachodnim Berlinem i terytorium NRD były po stronie NRD bardzo rozbudowane. Przy wjeździe i wyjeździe z NRD podróżni bywali niekiedy bardzo skrupulatnie kontrolowani. Za nadzór i bezpieczeństwo nad ruchem turystycznym, jak również za ściganie i aresztowania osób podejrzanych na terenie przejść granicznych, odpowiedzialne były Oddziały Kontroli Paszportowej (<i><a href="/w/index.php?title=Passkontrolleinheiten&action=edit&redlink=1" class="new" title="Passkontrolleinheiten (strona nie istnieje)">Passkontrolleinheiten</a></i>) wydziału nr VI <a href="/wiki/Ministerstwo_Bezpiecze%C5%84stwa_Pa%C5%84stwowego_NRD" title="Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD">Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego</a>, umundurowane tak samo jak <a href="/wiki/Grenztruppen_der_DDR" title="Grenztruppen der DDR">Straż Graniczna NRD</a>. Współpracowały one ze Strażą Graniczną i pracownikami <a href="/wiki/S%C5%82u%C5%BCba_Celna" title="Służba Celna">służby celnej</a> prowadzącej kontrolę osób i towarów<sup id="cite_ref-hhh157ff_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-hhh157ff-22">[21]</a></sup>. </p><p>Po stronie zachodnioberlińskiej znajdowały się posterunki policji i służby celnej, lecz z reguły w ruchu osobowym nie dokonywano kontroli. Tylko w przypadku ruchu tranzytowego pytano dla celów statystycznych o cel podróży, okazjonalnie sprawdzano też w przypadku podejrzenia o przestępstwo. Ruch towarowy podlegał, tak samo jak w przypadku handlu z krajami obcymi, odprawom celnym. Transport towarów samochodami ciężarowymi pomiędzy Berlinem Zachodnim a Berlinem Wschodnim przez przejścia graniczne na terenie miasta był niemożliwy. W przypadku dostarczenia towaru zachodnioniemieckiego w Berlinie Wschodnim samochód ciężarowy nie mógł przejechać bezpośrednio do Berlina Zachodniego, tylko musiał jechać do jednego z dwóch przejść tranzytowych, Dreilinden lub Staaken (później Heiligensee), na zewnętrznej granicy Berlina Zachodniego. W związku z tym wyjeżdżało się z NRD, co powiązane było z gruntownym przeszukaniem samochodu ciężarowego. </p><p>Na przejściach berlińskich <a href="/wiki/Checkpoint_Bravo" title="Checkpoint Bravo">Checkpoint Bravo</a> (<a href="/w/index.php?title=Dreilinden&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dreilinden (strona nie istnieje)">Dreilinden</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q882397#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q882397">(inne języki)</a></span>) oraz <a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a> (<a href="/wiki/Friedrichstra%C3%9Fe_(Berlin)" title="Friedrichstraße (Berlin)">Friedrichstraße</a>) władze okupacyjne wojsk alianckich urządziły punkty kontroli, które głównie wykorzystywane były przez dyplomatów lub obywateli obcych państw, natomiast w normalnym ruchu granicznym wewnątrzniemieckim nie miały większego znaczenia. </p><p>Wraz z wprowadzeniem <a href="/wiki/Unia_walutowa" title="Unia walutowa">unii walutowej</a> w dniu 1 lipca 1990 wszystkie przejścia graniczne zostały zlikwidowane. Niektóre pozostałości przejść granicznych zachowano w celu upamiętnienia minionych czasów. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Koszty">Koszty</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Koszty" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Koszty"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Budowa, bieżąca rozbudowa i utrzymanie pilnie strzeżonego muru stanowiły na przestrzeni dziesięcioleci poważne obciążenie finansowe NRD. Z poniesionych na przestrzeni lat 1961–1964 kosztów, w wysokości 1,822 miliarda <a href="/wiki/Marka_NRD" title="Marka NRD">marek wschodnioniemieckich</a>, przeznaczonych na budowę i obsługę urządzeń granicznych, 22%, czyli 400 milionów marek przypadło na Mur Berliński. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ofiary_i_strażnicy_muru"><span id="Ofiary_i_stra.C5.BCnicy_muru"></span>Ofiary i strażnicy muru</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Ofiary i strażnicy muru" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ofiary i strażnicy muru"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ofiary_muru">Ofiary muru</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Ofiary muru" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ofiary muru"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:BerlinerMauer1990.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/BerlinerMauer1990.jpg/220px-BerlinerMauer1990.jpg" decoding="async" width="220" height="144" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/BerlinerMauer1990.jpg/330px-BerlinerMauer1990.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/BerlinerMauer1990.jpg/440px-BerlinerMauer1990.jpg 2x" data-file-width="2800" data-file-height="1830" /></a><figcaption>Symboliczne białe krzyże upamiętniające ofiary Muru Berlińskiego, styczeń 1990</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Ofiary_%C5%9Bmiertelne_przy_Murze_Berli%C5%84skim" title="Ofiary śmiertelne przy Murze Berlińskim">Ofiary śmiertelne przy Murze Berlińskim</a>.</i></div> <p>Liczba ofiar muru pozostaje sporna. Nie udało się jej dokładnie ustalić, gdyż wypadki śmiertelne na granicy NRD były utajniane przez odpowiedzialnych urzędników państwowych NRD. Prokuratura berlińska podała w roku 2000 liczbę udowodnionych śmiertelnych ofiar przemocy przy Murze Berlińskim wynoszącą 86 osób. O trudności ustalenia prawdy świadczy fakt, że w latach 2000–2004 komisja robocza „13 sierpnia” skorygowała liczbę zabitych przy Murze Berlińskim z 238 do 190<sup id="cite_ref-chro2_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-chro2-23">[22]</a></sup><sup id="cite_ref-CDMB1_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-CDMB1-24">[23]</a></sup>. </p><p>Od sierpnia 2005 pracuje, powołana przez Stowarzyszenie Muru Berlińskiego i Centrum Badań Historycznych w Poczdamie, komisja badawcza z celem ustalenia dokładnej liczby ofiar oraz udokumentowania i udostępnienia opinii publicznej przebiegu wydarzeń. W bilansie przejściowym<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25">[24]</a></sup> z dnia 8 sierpnia 2006 stwierdzono, że na 268 zbadanych przypadków udowodniono dotychczas 125 przypadków śmiertelnych, spośród których 62 przypadki znajdują się na innych listach ofiar i dlatego należy je jednoznacznie wykluczyć spośród ofiar muru. 81 przypadków musi być dokładniej zbadanych. Połowa ofiar zginęła w pierwszych pięciu latach od wzniesienia muru, dwie trzecie do roku 1969. Większość ofiar stanowili młodociani i mężczyźni poniżej trzydziestego roku życia. </p><p>Po tej publikacji doszło do sporów o liczbę ofiar i metodę badań wypadków przy murze. Komisja robocza „13 Sierpnia”, która w międzyczasie powróciła do liczby 262 ofiar muru, zarzuciła komisji badawczej świadome zaniżanie liczby ofiar z powodów politycznych. Komisji roboczej, w której badaniach – według własnego oświadczenia – nie uczestniczą historycy, zarzuca się natomiast, że umieściła na swoich listach wiele niewyjaśnionych przypadków, a także przypadki niezwiązane z murem lub którym w międzyczasie nawet zaprzeczono<sup id="cite_ref-b-z_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-b-z-26">[25]</a></sup>. </p><p>Pierwszą ofiarą muru była <a href="/wiki/Ida_Siekmann" title="Ida Siekmann">Ida Siekmann</a>, która zginęła 22 sierpnia 1961 roku, wyskakując przez okno przy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a>. Pierwsze śmiertelne strzały trafiły 24 sierpnia 1961 24-letniego <a href="/wiki/G%C3%BCnter_Litfin" title="Günter Litfin">Güntera Litfina</a>, który został zastrzelony w pobliżu <a href="/w/index.php?title=Humboldthafen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Humboldthafen (strona nie istnieje)">Humboldthafen</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1636978#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1636978">(inne języki)</a></span> przez policję kolejową podczas próby ucieczki. <a href="/wiki/Peter_Fechter" title="Peter Fechter">Peter Fechter</a> wykrwawił się 17 sierpnia 1962 w tzw. <a href="/w/index.php?title=Todesstreifen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Todesstreifen (strona nie istnieje)">Pasie Śmierci</a>. W roku 1966 zabito dwoje dzieci w wieku 10 i 13 lat czterdziestoma strzałami. Ostatnią ofiarą śmiertelnych strzałów przy murze był <a href="/wiki/Chris_Gueffroy" title="Chris Gueffroy">Chris Gueffroy</a>, w dniu 6 lutego 1989. Ostatni wypadek śmiertelny na granicy wewnątrzniemieckiej wydarzył się 8 marca 1989, gdy <a href="/wiki/Winfried_Freudenberg" title="Winfried Freudenberg">Winfried Freudenberg</a> zginął przy próbie ucieczki wskutek defektu balonu. </p><p>Kilku żołnierzy <a href="/wiki/Grenztruppen_der_DDR" title="Grenztruppen der DDR">Straży Granicznej</a> zginęło podczas zajść przy murze. Najbardziej znany był przypadek <a href="/wiki/Reinhold_Huhn" title="Reinhold Huhn">Reinholda Huhna</a>, zastrzelonego przez osobę pomagającą w ucieczce. Tego rodzaju przypadki były wykorzystywane propagandowo przez władze NRD jako uzasadnienie słuszności budowy muru. </p><p>Jedyną ofiarą Muru Berlińskiego spoza Niemiec był 24-letni Polak <a href="/wiki/Franciszek_Piesik" title="Franciszek Piesik">Franciszek Piesik</a>, który utonął przy próbie ucieczki do Berlina Zachodniego w jeziorze <a href="/w/index.php?title=Nieder_Neuendorfer_See&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nieder Neuendorfer See (strona nie istnieje)">Nieder Neuendorfer See</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q15836779#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q15836779">(inne języki)</a></span> pod <a href="/wiki/Hennigsdorf" title="Hennigsdorf">Hennigsdorfem</a><sup id="cite_ref-hhh0_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-hhh0-27">[26]</a></sup>. </p><p>Do ofiar istnienia muru można też zaliczyć dzieci, które przypadkowo wpadły do <a href="/wiki/Sprewa" title="Sprewa">Sprewy</a> po stronie dzielnicy <a href="/wiki/Kreuzberg_(Berlin)" title="Kreuzberg (Berlin)">Kreuzberg</a>, a rzeka w całości znajdowała się po stronie wschodnioberlińskiej dzielnicy <a href="/wiki/Friedrichshain" title="Friedrichshain">Friedrichshain</a>. Brak możliwości szybkiej reakcji z obu stron ze względu na obawę przekroczenia granicy i brak uregulowań prawnych w sytuacjach kryzysowych na wodach granicznych, doprowadził na początku lat 70. do śmierci kilkorga dzieci, w tym w roku 1972 8-letniego <a href="/wiki/Cengaver_Katranc%C4%B1" title="Cengaver Katrancı">Cengavera Katrancı</a><sup id="cite_ref-chronik_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-chronik-28">[27]</a></sup>. </p><p>Według danych szacunkowych około 75 000 obywateli NRD stanęło przed sądami pod zarzutem próby ucieczki, za co według § 213 kodeksu karnego NRD groziła kara do 8 lat więzienia. W przypadku schwytania z bronią w ręku, uszkadzania urządzeń granicznych lub umożliwienia ucieczki członkom sił zbrojnych zasądzano co najmniej 5 lat więzienia. Osobom pomagającym w ucieczce groziło nawet dożywocie. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Procesy_strażników"><span id="Procesy_stra.C5.BCnik.C3.B3w"></span>Procesy strażników</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Procesy strażników" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Procesy strażników"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Procesy_strzelc%C3%B3w_przy_Murze_Berli%C5%84skim" title="Procesy strzelców przy Murze Berlińskim">Procesy strzelców przy Murze Berlińskim</a>.</i></div> <p>Procesy sądowe, tzw. procesy strzelców przy Murze Berlińskim, trwały aż do jesieni 2004 roku. Na ławie oskarżonych zasiedli m.in. przewodniczący Rady Państwa <a href="/wiki/Erich_Honecker" title="Erich Honecker">Erich Honecker</a>, jego następca <a href="/wiki/Egon_Krenz" title="Egon Krenz">Egon Krenz</a>, członkowie narodowej rady obrony <a href="/wiki/Erich_Mielke" title="Erich Mielke">Erich Mielke</a>, <a href="/wiki/Willi_Stoph" title="Willi Stoph">Willi Stoph</a>, <a href="/wiki/Heinz_Ke%C3%9Fler" title="Heinz Keßler">Heinz Keßler</a>, <a href="/w/index.php?title=Fritz_Streletz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fritz Streletz (strona nie istnieje)">Fritz Streletz</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q90730#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q90730">(inne języki)</a></span>, <a href="/w/index.php?title=Hans_Albrecht&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hans Albrecht (strona nie istnieje)">Hans Albrecht</a> – sekretarz SED w Suhl oraz dowódca wojsk ochrony pogranicza w latach 1979–1990, generał <a href="/w/index.php?title=Klaus-Dieter_Baumgarten&action=edit&redlink=1" class="new" title="Klaus-Dieter Baumgarten (strona nie istnieje)">Klaus-Dieter Baumgarten</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q91325#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q91325">(inne języki)</a></span>. </p><p>Oskarżeni strażnicy muru pochodzili głównie z jednostek armii NRD lub wojsk ochrony pogranicza. W sumie 35 oskarżonych uniewinniono, a 44 skazano na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu; 11 oskarżonym, w tym Albrechtowi, Streletzowi, Keßlerowi i Baumgartenowi, wymierzono kary pozbawienia wolności od 4 lat i 6 miesięcy do 7 lat i 6 miesięcy. W sierpniu 2004 byli członkowie <a href="/wiki/Biuro_polityczne" title="Biuro polityczne">Biura Politycznego</a> <a href="/w/index.php?title=Hans-Joachim_B%C3%B6hme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hans-Joachim Böhme (strona nie istnieje)">Hans-Joachim Böhme</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1577273#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1577273">(inne języki)</a></span> i <a href="/wiki/Werner_Lorenz" title="Werner Lorenz">Werner Lorenz</a> zostali skazani przez sąd krajowy w Berlinie na kary pozbawienia wolności w zawieszeniu. Ostatni proces przeciwko wschodnioniemieckim strażnikom granicznym zakończył się wyrokiem skazującym w dniu 9 listopada 2004 r., dokładnie 15 lat po obaleniu muru. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Upamiętnienie_muru"><span id="Upami.C4.99tnienie_muru"></span>Upamiętnienie muru</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Upamiętnienie muru" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Upamiętnienie muru"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berlin_Wall_victims_monument.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Berlin_Wall_victims_monument.jpg/220px-Berlin_Wall_victims_monument.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Berlin_Wall_victims_monument.jpg/330px-Berlin_Wall_victims_monument.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Berlin_Wall_victims_monument.jpg/440px-Berlin_Wall_victims_monument.jpg 2x" data-file-width="2272" data-file-height="1704" /></a><figcaption>Ten pomnik nazwano później Pomnikiem Wolności</figcaption></figure> <p>Dla upamiętnienia ofiar Muru Berlińskiego wzniesiono różne pomniki. Obok niewielkich krzyży i innych znaków pamięci o zastrzelonych uciekinierach, stanowiących często prywatne inicjatywy obywateli Berlina Zachodniego, istnieje szereg większych miejsc pamięci, jak np. Białe Krzyże na brzegu <a href="/wiki/Sprewa" title="Sprewa">Sprewy</a> w pobliżu <a href="/wiki/Reichstag" title="Reichstag">Reichstagu</a>. </p><p>O formach upamiętnienia toczono spory, jak np. w końcu lat 90. o miejscu pamięci przy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a>. Najgorętsze spory toczyły się wokół tzw. pomnika wolności zbudowanego i później zburzonego w pobliżu <a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a>. W odpowiedzi na stawiane Senatowi Berlina zarzuty braku ogólnej koncepcji powołano komisję, która wiosną 2005 przedstawiła podstawy koncepcji upamiętnienia muru. 20 czerwca 2006 Senat przedłożył rozwiniętą na tej podstawie „Koncepcję Ogólną Upamiętnienia Muru Berlińskiego”, przewidującą m.in. rozbudowę miejsca pamięci przy Bernauer Straße. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mauermuseum_przy_Checkpoint_Charlie">Mauermuseum przy Checkpoint Charlie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Mauermuseum przy Checkpoint Charlie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Mauermuseum przy Checkpoint Charlie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W 1962 r. otwarto pod kierownictwem historyka <a href="/w/index.php?title=Rainer_Hildebrandt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rainer Hildebrandt (strona nie istnieje)">Rainera Hildebrandta</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q90385#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q90385">(inne języki)</a></span> <i><a href="/w/index.php?title=Mauermuseum&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mauermuseum (strona nie istnieje)">Mauermuseum</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q382575#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q382575">(inne języki)</a></span></i> (<i>Muzeum Muru</i>)<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29">[28]</a></sup>. Znajduje się ono obok dawnej granicy między częściami miasta. Obecnie jest ono prowadzone przez <i>Arbeitsgemeinschaft 13. August</i>. Należy ono do najczęściej odwiedzanych <a href="/wiki/Muzea_w_Berlinie" title="Muzea w Berlinie">muzeów Berlina</a>. Muzeum ukazuje sposoby zabezpieczenia granic w Berlinie oraz prowadzi dokumentację dotyczącą udanych ucieczek przez granicę, do umożliwienia których zostały użyte m.in. balony, samochody, wyciągi krzesełkowe, a nawet miniaturowa łódź podwodna. Obecną kierowniczką muzeum jest wdowa po założycielu – <a href="/wiki/Alexandra_Hildebrandt" title="Alexandra Hildebrandt">Alexandra Hildebrandt</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Miejsce_Pamięci_Mur_Berliński_przy_Bernauer_Straße"><span id="Miejsce_Pami.C4.99ci_Mur_Berli.C5.84ski_przy_Bernauer_Stra.C3.9Fe"></span>Miejsce Pamięci Mur Berliński przy Bernauer Straße</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Miejsce Pamięci Mur Berliński przy Bernauer Straße" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Miejsce Pamięci Mur Berliński przy Bernauer Straße"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg/220px-Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg" decoding="async" width="220" height="92" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg/330px-Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg/440px-Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg 2x" data-file-width="1270" data-file-height="530" /></a><figcaption><a href="/wiki/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer" title="Gedenkstätte Berliner Mauer">Gedenkstätte Berliner Mauer</a></figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer" title="Gedenkstätte Berliner Mauer">Gedenkstätte Berliner Mauer</a>.</i></div> <p>Od końca lat 90. istnieje przy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a> między dawnymi dzielnicami Wedding i Berlin-Mitte zespół poświęcony pamięci Muru Berlińskiego. Obejmuje on miejsce pamięci muru, centrum dokumentacji muru i Kaplicę Pojednania. </p><p>Zespół Pamięci powstał na podstawie konkursu rozpisanego przez Rząd Federalny i został otwarty 13 sierpnia 1998. Odtwarza na pierwotnym miejscu zrekonstruowany środkami artystycznymi odcinek muru. Centrum dokumentacji, prowadzone przez powołaną do tego celu organizację, zostało otwarte 9 listopada 1999. W roku 2003 powstała wieża widokowa, z której można dokładnie obejrzeć mury kompleksu pamięci. Obok aktualnej wystawy (od roku 2001 pod tytułem „Berlin, 13 sierpnia 1961”) udostępnione są różne informacje o historii muru. Poza tym odbywają się tu seminaria i inne imprezy. Kaplica Pojednania ewangelickiej Gminy Pojednania została otwarta 9 listopada 2000. Budowla wykonana w technice ubitej gliny na planie owalu wzniesiona jest na fundamentach prezbiterium wysadzonego w roku 1985 Kościoła Pojednania. </p><p>Opracowana przez Thomasa Flierla „Ogólna koncepcja upamiętnienia Muru Berlińskiego” przewiduje dalszą rozbudowę kompleksu pamięci przy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a> z włączeniem części dawnej stacji kolejowej <a href="/wiki/Berlin_Nordbahnhof" title="Berlin Nordbahnhof">Stettiner Bahnhof</a> przy Gartenstraße. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ścieżka_Pamięci_Muru_Berlińskiego"><span id=".C5.9Acie.C5.BCka_Pami.C4.99ci_Muru_Berli.C5.84skiego"></span>Ścieżka Pamięci Muru Berlińskiego</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Ścieżka Pamięci Muru Berlińskiego" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ścieżka Pamięci Muru Berlińskiego"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ścieżka Pamięci Muru Berlińskiego (<i><a href="/w/index.php?title=Geschichtsmeile_Berliner_Mauer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschichtsmeile Berliner Mauer (strona nie istnieje)">Geschichtsmeile Berliner Mauer</a></i>) jest stałą wystawą, zrobioną w 4 językach. Składa się z 21 tablic informacyjnych. Znajduje się po śródmiejskiej stronie dawnego muru i zawiera zdjęcia oraz teksty upamiętniające zdarzenia, które zaszły w danym miejscu (np. informacje na temat udanych lub nieudanych ucieczek). W 2006 poszerzono ją o dalsze tablice informacyjne<sup id="cite_ref-grun_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-grun-30">[29]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Panorama_Mur_(Die_Mauer)"><span id="Panorama_Mur_.28Die_Mauer.29"></span>Panorama <i>Mur</i> (<i>Die Mauer</i>)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Panorama Mur (Die Mauer)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Panorama Mur (Die Mauer)"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Ausschnitt_DIE_MAUER_mit_Besucherplattform,_Foto_T.Schulze_%C2%A9_asisi.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Ausschnitt_DIE_MAUER_mit_Besucherplattform%2C_Foto_T.Schulze_%C2%A9_asisi.jpg/220px-Ausschnitt_DIE_MAUER_mit_Besucherplattform%2C_Foto_T.Schulze_%C2%A9_asisi.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Ausschnitt_DIE_MAUER_mit_Besucherplattform%2C_Foto_T.Schulze_%C2%A9_asisi.jpg/330px-Ausschnitt_DIE_MAUER_mit_Besucherplattform%2C_Foto_T.Schulze_%C2%A9_asisi.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Ausschnitt_DIE_MAUER_mit_Besucherplattform%2C_Foto_T.Schulze_%C2%A9_asisi.jpg/440px-Ausschnitt_DIE_MAUER_mit_Besucherplattform%2C_Foto_T.Schulze_%C2%A9_asisi.jpg 2x" data-file-width="510" data-file-height="340" /></a><figcaption>Panorama <i>Mur</i>. Foto T.Schulze</figcaption></figure> <p>W <a href="/wiki/Rotunda" title="Rotunda">rotundzie</a> przy <a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a>, zbudowanej specjalnie na potrzeby instalacji artystycznej, <a href="/wiki/Yadegar_Asisi" title="Yadegar Asisi">Yadegar Asisi</a> stworzył panoramę <i>Mur</i>. Panorama przedstawia widok na Mur Berliński z widokiem na fortyfikacje graniczne i pas śmierci <a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="Niemiecka Republika Demokratyczna">NRD</a><sup id="cite_ref-Mauer_01_info_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-Mauer_01_info-31">[30]</a></sup><sup id="cite_ref-Mur̜̠-02̠-DW_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-Mur̜̠-02̠-DW-32">[31]</a></sup><sup id="cite_ref-Mur-BetterVacation_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-Mur-BetterVacation-33">[32]</a></sup><sup id="cite_ref-Mauer_Asisi_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-Mauer_Asisi-34">[33]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Pas_graniczny_dzisiaj">Pas graniczny dzisiaj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Pas graniczny dzisiaj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pas graniczny dzisiaj"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Obecne_wykorzystanie">Obecne wykorzystanie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Obecne wykorzystanie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Obecne wykorzystanie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Były pas graniczny jest nadal rozpoznawalny w wielu miejscach, częściowo jako duże puste przestrzenie przy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a> i wzdłuż <a href="/w/index.php?title=Kommandantenstra%C3%9Fe_w_Berlinie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kommandantenstraße w Berlinie (strona nie istnieje)">Kommandantenstraße</a>, Alte Jakobstraße, Stallschreiberstraße, Alexandrinenstraße oraz Sebastianstraße. Szeroki pas będący pozostałością obszaru międzymurza jest obecnie nazywany <i>pasem muru</i>. </p><p>W gęsto zabudowanym centrum Berlina, poprzez sprzedaż i szybką zabudowę, pas został wykorzystany dla celów miejskich. Oprócz tego wykorzystano go do wielu różnych celów. W części zwanej <a href="/wiki/Prenzlauer_Berg" title="Prenzlauer Berg">Prenzlauer Berg</a> obszar muru jest wykorzystywany jako <a href="/wiki/Parking" title="Parking">parking</a>. Na obszarze <a href="/w/index.php?title=Teltowkanal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teltowkanal (strona nie istnieje)">Teltowkanal</a> został przekształcony w część <a href="/wiki/Autostrada_A113_(Niemcy)" title="Autostrada A113 (Niemcy)">autostrady 113</a> prowadzącej do <a href="/wiki/Port_lotniczy_Berlin-Sch%C3%B6nefeld" title="Port lotniczy Berlin-Schönefeld">lotniska Berlin-Schönefeld</a>. </p><p>Spory wokół zwrotu terenu zajętego przez mur nie są jeszcze zakończone. Właściciele terenów późniejszego muru zostali po jego budowie <a href="/wiki/Wyw%C5%82aszczenie_(prawo)" title="Wywłaszczenie (prawo)">wywłaszczeni</a>, a mieszkańcy wysiedleni. Kwestia zwrotu nieruchomości i odszkodowań nie została uregulowana w podpisanym 31 sierpnia 1990 <a href="/w/index.php?title=Traktat_zjednoczeniowy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Traktat zjednoczeniowy (strona nie istnieje)">traktacie zjednoczeniowym</a>. Dopiero w ustawie z 15 lipca 1996 określono, że byli właściciele mogą odzyskać utracone mienie, gdy wpłacili 25% obecnej wartości nieruchomości i nie są one wykorzystywane na pilne potrzeby publiczne lub nie są przekazywane w interesie publicznym osobom trzecim. W tym przypadku byłym właścicielom przysługuje odszkodowanie w wysokości 75% wartości nieruchomości<sup id="cite_ref-maufot_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-maufot-35">[34]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Berliner_Mauerweg">Berliner Mauerweg</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Berliner Mauerweg" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Berliner Mauerweg"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><i><a href="/w/index.php?title=Berliner_Mauerweg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Berliner Mauerweg (strona nie istnieje)">Berliner Mauerweg</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q20827135#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q20827135">(inne języki)</a></span></i> przebiega wzdłuż pasa muru wokół całej zachodniej części Berlina. Ta ścieżka pieszo-rowerowa wzdłuż 160-kilometrowej trasy byłych umocnień granicznych jest prawie całkowicie wyasfaltowana i wiedzie głównie przez byłe ścieżki patroli. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pozostałości_muru_po_jego_zburzeniu"><span id="Pozosta.C5.82o.C5.9Bci_muru_po_jego_zburzeniu"></span>Pozostałości muru po jego zburzeniu</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Pozostałości muru po jego zburzeniu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pozostałości muru po jego zburzeniu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Do dziś w wyjściowych miejscach zachowały się trzy kawałki muru. Wszystkie z nich znajdują się w dzielnicy Mitte: </p> <ul><li>Najdłuższy zachowany kawałek muru stoi przy <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a>, znajduje się w nim jednak wiele wyłomów, przez co nie jest ciągły. Wschodnia część tego muru zintegrowana została ze znajdującym się tam miejscem pamięci. Z tego powodu przywrócono jego oryginalny wygląd. Graffiti i ślady działalności tzw. <a href="/w/index.php?title=Mauerspecht&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mauerspecht (strona nie istnieje)">Mauerspechtów</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1489996#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1489996">(inne języki)</a></span> zostały usunięte.</li> <li>Fragment o podobnej długości, lecz będący podzielony tylko niewielką ilością drobnych wyłomów, stoi przy Niederkirchnerstraße, na obszarze wystawy <a href="/wiki/Topografia_Terroru" title="Topografia Terroru">Topografia Terroru</a>, na wprost gmachu ministerstwa finansów. W 1990 objęto go ochroną zabytków.</li> <li>Trzeci zachowany fragment muru także znajduje się pod ochroną. Ten kawałek ma około 15 metrów długości i znajduje się przy Liesenstraße.</li></ul> <p>Zachowało się znacznie więcej fragmentów tzw. Hinterlandmauer, który zamykał obszar graniczny od strony Berlina Wschodniego. Stoją one zazwyczaj poza ulicami i placami, przez co nie przeszkadzały przy budowach w okresie pozjednoczeniowym. Te części znajdują się tylko częściowo pod ochroną. Miejsca, w których Hinterlandmauer osiągał taką samą wysokość jak mur główny, są dziś często mylnie uważane za części tego drugiego. </p><p>Dotyczy to zarówno fragmentów przy Placu Poczdamskim, jak i najbardziej znanych kawałków w ogóle. Znajduje się przy Mühlenstraße wzdłuż Sprewy, między Dworcem Wschodnim a mostem <a href="/wiki/Oberbaumbr%C3%BCcke" title="Oberbaumbrücke">Oberbaumbrücke</a>. Ten fragment został oddany do dyspozycji artystom z całego świata na potrzeby <a href="/wiki/East_Side_Gallery" title="East Side Gallery">East Side Gallery</a>, a w 1991 został objęty ochroną zabytków. W tym miejscu nie było muru, jako że granica przebiegała po przeciwległym brzegu Sprewy. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg/220px-Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg/330px-Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg/440px-Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1200" /></a><figcaption>Pozostałość muru przy ulicy Niederkirchnerstraße</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Grenzturm-hdf.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Grenzturm-hdf.jpg/220px-Grenzturm-hdf.jpg" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Grenzturm-hdf.jpg/330px-Grenzturm-hdf.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Grenzturm-hdf.jpg/440px-Grenzturm-hdf.jpg 2x" data-file-width="1704" data-file-height="2272" /></a><figcaption>Wieża wartownicza w Nieder-Neuendorf</figcaption></figure> <p>Inne pozostałości po Hinterlandmauer znajdują się przykładowo w <a href="/wiki/Berlin_Nordbahnhof_(historyczny)" title="Berlin Nordbahnhof (historyczny)">Parku Muru</a> (<i>Mauerpark</i>), koło <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe" title="Bernauer Straße">Bernauer Straße</a>, na terenie dawnego Dworca Szczecińskiego (obecnie <a href="/wiki/Berlin_Nordbahnhof" title="Berlin Nordbahnhof">Berlin Nordbahnhof</a>), i na <a href="/wiki/Cmentarz_Inwalid%C3%B3w_w_Berlinie" title="Cmentarz Inwalidów w Berlinie">Cmentarzu Inwalidów</a> (<i>Invalidenfriedhof</i>). Na niezabudowanym terenie w pobliżu dawnego przejścia granicy na <a href="/w/index.php?title=Chausseestra%C3%9Fe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chausseestraße (strona nie istnieje)">Chausseestraße</a> znajduje się fragment Hinterlandmauer, z zachowaną oryginalną bramą wjazdową na obszar graniczny. Jako że ani mur, ani brama nie znajdują się pod ochroną konserwatorską, oba obiekty są w bardzo złym stanie. </p><p>Z 302 wieżyczek strażniczych do dziś przetrwało pięć: </p> <ul><li>Przy „Schlesisches Busch” w dzielnicy <a href="/wiki/Alt-Treptow" title="Alt-Treptow">Treptow</a> w pobliżu alei Puszkina – stoi ona w parku, który powstał z przekształconego kawałka pasa granicznego przy <a href="/w/index.php?title=Lohm%C3%BChleninsel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lohmühleninsel (strona nie istnieje)">Lohmühleninsel</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1307476#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1307476">(inne języki)</a></span>. Obecnie służy jako „Muzeum sztuki zabronionej”.</li> <li>Na Kieler Straße w dzielnicy <a href="/wiki/Mitte_(dzielnica_Berlina)" title="Mitte (dzielnica Berlina)">Mitte</a> – wieża jest pod ochroną zabytków, a z trzech stron otacza ją nowa zabudowa.</li> <li>Jedyna z wyraźnie węższych wież stoi przy Stresemannstraße w pobliżu <a href="/wiki/Plac_Poczdamski" title="Plac Poczdamski">Placu Poczdamskiego</a>. Z powodu robót budowlanych przesunięto ją o kilka metrów od oryginalnej pozycji.</li> <li>Trochę na południe od Nieder-Neuendorf, dzielnicy Hennigsdorfu – obecnie znajduje się tutaj „Ciągła wystawa na temat historii urządzeń granicznych między oboma państwami niemieckimi”.</li> <li>Przy Hohen-Neuendorf – wieża znajduje się na nowo zalesionym, dawnym pasie granicznym i wraz z pobliskim terenem jest wykorzystywana przez <a href="/w/index.php?title=Deutsche_Waldjugend&action=edit&redlink=1" class="new" title="Deutsche Waldjugend (strona nie istnieje)">Deutsche Waldjugend</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1204477#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1204477">(inne języki)</a></span>.</li></ul> <p>W latach 90. XX w. berlińscy politycy prowadzili dyskusję na temat różnych sposobów uwidocznienia i zaznaczenia dawnego przebiegu muru. Zaproponowano na przykład: wpuszczony w nawierzchnię ulic podwójny rząd <a href="/wiki/Bruk" title="Bruk">kostki brukowej</a>, pas <a href="/wiki/Br%C4%85zy" title="Brązy">brązu</a>, bądź też oznaczenie obydwu murów (właściwego oraz Hinterlandmauer) poprzez różnokolorowe pasy. Wszystkie trzy warianty zostały zaprezentowane przy <a href="/wiki/Landtag_(Niemcy)" title="Landtag (Niemcy)">berlińskiej Izbie Deputowanych</a> na krótkim odcinku. W efekcie końcowym przebieg muru, głównie w centrum miasta, zaznaczono na wielu odcinkach o łącznej długości około 8 km, poprzez podwójną linię <a href="/wiki/Bruk" title="Bruk">kostki brukowej</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Fragmenty_Muru_Berlińskiego_wywiezione_z_Berlina"><span id="Fragmenty_Muru_Berli.C5.84skiego_wywiezione_z_Berlina"></span>Fragmenty Muru Berlińskiego wywiezione z Berlina</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Fragmenty Muru Berlińskiego wywiezione z Berlina" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Fragmenty Muru Berlińskiego wywiezione z Berlina"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Największy fragment Muru Berlińskiego znajduje się w Polsce, na Dolnym Śląsku, we wsi <a href="/wiki/Sosn%C3%B3wka_(powiat_ole%C5%9Bnicki)" title="Sosnówka (powiat oleśnicki)">Sosnówka</a> koło Oleśnicy. Znajduje się tam około 25 kawałków betonowych bloków z namalowanym graffiti. Kolekcja jest własnością Polaka, lekarza pracującego w Berlinie. </p><p>Niektóre fragmenty muru usytuowane są obecnie w różnych miejscach świata. Amerykańskie służby specjalne <a href="/wiki/Centralna_Agencja_Wywiadowcza" title="Centralna Agencja Wywiadowcza">CIA</a> m.in. zamówiły do swojego nowo budowanego ośrodka w <a href="/wiki/Langley_(Wirginia)" title="Langley (Wirginia)">Langley</a> w <a href="/wiki/Wirginia" title="Wirginia">Wirginii</a> jeden z artystycznie ozdobionych betonowych bloków dzielących dawniej niemiecką stolicę. Kolejne części muru można oglądać w <a href="/w/index.php?title=Haus_der_Geschichte&action=edit&redlink=1" class="new" title="Haus der Geschichte (strona nie istnieje)">Haus der Geschichte</a> w <a href="/wiki/Bonn" title="Bonn">Bonn</a> oraz na Königinstraße w <a href="/wiki/Monachium" title="Monachium">monachijskim</a> <a href="/wiki/Ogr%C3%B3d_Angielski" title="Ogród Angielski">Ogrodzie Angielskim</a>. Inne znajdują się w Muzeum Pokoju we francuskim <a href="/wiki/Caen" title="Caen">Caen</a>, u wejścia na teren bazyliki w <a href="/wiki/Fatima_(miasto)" title="Fatima (miasto)">Fátimie</a>, w <a href="/wiki/Imperial_War_Museum" title="Imperial War Museum">Imperial War Museum</a> w <a href="/wiki/Londyn" title="Londyn">Londynie</a> czy w <a href="/wiki/Ogrody_Watyka%C5%84skie" title="Ogrody Watykańskie">Ogrodach Watykańskich</a>, gdzie umiejscowiono fragmenty muru z namalowanym berlińskim kościołem św. Michała<sup id="cite_ref-ts_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-ts-36">[35]</a></sup><sup id="cite_ref-nyt_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-nyt-37">[36]</a></sup><sup id="cite_ref-Kamin_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kamin-38">[37]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Królik_po_berlińsku"><span id="Kr.C3.B3lik_po_berli.C5.84sku"></span>Królik po berlińsku</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=28" title="Edytuj sekcję: Królik po berlińsku" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=28" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Królik po berlińsku"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Kr%C3%B3lik_po_berli%C5%84sku" title="Królik po berlińsku">Królik po berlińsku</a> (ang. <i>Rabbit a la Berlin</i>, niem. <i>Mauerhase</i>) to powstały w 2009 roku polsko-niemiecki film dokumentalny, opowiada o tysiącach dzikich królików, które zamieszkiwały strefę śmierci Muru Berlińskiego w trakcie 28 lat jego istnienia. Nominowany do Oscara w kategorii najlepszy krótkometrażowy film dokumentalny. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Galeria">Galeria</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=29" title="Edytuj sekcję: Galeria" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=29" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Galeria"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Mauerreste_am_Abgeordnetenhaus.jpg" class="mw-file-description" title="Zachowana część muru przy Niederkirchnerstraße"><img alt="Zachowana część muru przy Niederkirchnerstraße" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Mauerreste_am_Abgeordnetenhaus.jpg/120px-Mauerreste_am_Abgeordnetenhaus.jpg" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Mauerreste_am_Abgeordnetenhaus.jpg/180px-Mauerreste_am_Abgeordnetenhaus.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Mauerreste_am_Abgeordnetenhaus.jpg/240px-Mauerreste_am_Abgeordnetenhaus.jpg 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Zachowana część muru przy Niederkirchnerstraße</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Berliner_mauer_kennzeichnung.jpg" class="mw-file-description" title="Oznaczenie przebiegu muru przy moście Lohmühlenbrücke"><img alt="Oznaczenie przebiegu muru przy moście Lohmühlenbrücke" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Berliner_mauer_kennzeichnung.jpg/120px-Berliner_mauer_kennzeichnung.jpg" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Berliner_mauer_kennzeichnung.jpg/180px-Berliner_mauer_kennzeichnung.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Berliner_mauer_kennzeichnung.jpg/240px-Berliner_mauer_kennzeichnung.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Oznaczenie przebiegu muru przy moście Lohmühlenbrücke</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Berlin_Wall_Watch-Tower_Typ_BT-11_2_apel.JPG" class="mw-file-description" title="Wieża wartownicza typ BT-11 w byłej „strefie śmierci”"><img alt="Wieża wartownicza typ BT-11 w byłej „strefie śmierci”" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Berlin_Wall_Watch-Tower_Typ_BT-11_2_apel.JPG/90px-Berlin_Wall_Watch-Tower_Typ_BT-11_2_apel.JPG" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Berlin_Wall_Watch-Tower_Typ_BT-11_2_apel.JPG/135px-Berlin_Wall_Watch-Tower_Typ_BT-11_2_apel.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Berlin_Wall_Watch-Tower_Typ_BT-11_2_apel.JPG/180px-Berlin_Wall_Watch-Tower_Typ_BT-11_2_apel.JPG 2x" data-file-width="1200" data-file-height="1600" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Wieża wartownicza typ BT-11 w byłej „strefie śmierci”</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Berlin_A113_Ausfahrt_Stubenrauchstra%C3%9Fe.jpg" class="mw-file-description" title="Nowa autostrada A113, wybudowana w miejscu przebiegu muru, na południu Berlina"><img alt="Nowa autostrada A113, wybudowana w miejscu przebiegu muru, na południu Berlina" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Berlin_A113_Ausfahrt_Stubenrauchstra%C3%9Fe.jpg/120px-Berlin_A113_Ausfahrt_Stubenrauchstra%C3%9Fe.jpg" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Berlin_A113_Ausfahrt_Stubenrauchstra%C3%9Fe.jpg/180px-Berlin_A113_Ausfahrt_Stubenrauchstra%C3%9Fe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Berlin_A113_Ausfahrt_Stubenrauchstra%C3%9Fe.jpg/240px-Berlin_A113_Ausfahrt_Stubenrauchstra%C3%9Fe.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="960" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Nowa autostrada <a href="/wiki/Autostrada_A113_(Niemcy)" title="Autostrada A113 (Niemcy)">A113</a>, wybudowana w miejscu przebiegu muru, na południu Berlina</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Borsen_gdansk_roads_to_freedom_exhibition4.jpg" class="mw-file-description" title="Fragmenty murów: berlińskiego i okalającego Stocznię Gdańską"><img alt="Fragmenty murów: berlińskiego i okalającego Stocznię Gdańską" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Borsen_gdansk_roads_to_freedom_exhibition4.jpg/120px-Borsen_gdansk_roads_to_freedom_exhibition4.jpg" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Borsen_gdansk_roads_to_freedom_exhibition4.jpg/180px-Borsen_gdansk_roads_to_freedom_exhibition4.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Borsen_gdansk_roads_to_freedom_exhibition4.jpg/240px-Borsen_gdansk_roads_to_freedom_exhibition4.jpg 2x" data-file-width="2592" data-file-height="1944" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Fragmenty murów: berlińskiego i okalającego <a href="/wiki/Stocznia_Gda%C5%84ska" title="Stocznia Gdańska">Stocznię Gdańską</a></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:VacantFieldatBerlinWall.JPG" class="mw-file-description" title="Miejsce, gdzie znajdował się mur (Berlin-Mitte, 2007)"><img alt="Miejsce, gdzie znajdował się mur (Berlin-Mitte, 2007)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/VacantFieldatBerlinWall.JPG/120px-VacantFieldatBerlinWall.JPG" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/VacantFieldatBerlinWall.JPG/180px-VacantFieldatBerlinWall.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/VacantFieldatBerlinWall.JPG/240px-VacantFieldatBerlinWall.JPG 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Miejsce, gdzie znajdował się mur (<a href="/wiki/Mitte_(dzielnica_Berlina)" title="Mitte (dzielnica Berlina)">Berlin-Mitte</a>, 2007)</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Mauerst%C3%BCck_am_Potsdamer_Platz.png" class="mw-file-description" title="Pozostałości muru przy placu Poczdamskim – tu powstał w 1989 pierwszy wyłom w murze"><img alt="Pozostałości muru przy placu Poczdamskim – tu powstał w 1989 pierwszy wyłom w murze" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Mauerst%C3%BCck_am_Potsdamer_Platz.png/47px-Mauerst%C3%BCck_am_Potsdamer_Platz.png" decoding="async" width="47" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Mauerst%C3%BCck_am_Potsdamer_Platz.png/70px-Mauerst%C3%BCck_am_Potsdamer_Platz.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Mauerst%C3%BCck_am_Potsdamer_Platz.png/94px-Mauerst%C3%BCck_am_Potsdamer_Platz.png 2x" data-file-width="568" data-file-height="1446" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Pozostałości muru przy <a href="/wiki/Plac_Poczdamski" title="Plac Poczdamski">placu Poczdamskim</a> – tu powstał w 1989 pierwszy wyłom w murze</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Gedenkstele_Franciszek_Piesik_Detail.jpg" class="mw-file-description" title="Stela pamięci poświęcona polskiej ofierze Muru Berlińskiego, Franciszkowi Piesikowi"><img alt="Stela pamięci poświęcona polskiej ofierze Muru Berlińskiego, Franciszkowi Piesikowi" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Gedenkstele_Franciszek_Piesik_Detail.jpg/90px-Gedenkstele_Franciszek_Piesik_Detail.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Gedenkstele_Franciszek_Piesik_Detail.jpg/135px-Gedenkstele_Franciszek_Piesik_Detail.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Gedenkstele_Franciszek_Piesik_Detail.jpg/180px-Gedenkstele_Franciszek_Piesik_Detail.jpg 2x" data-file-width="1400" data-file-height="1867" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Stela pamięci poświęcona polskiej ofierze Muru Berlińskiego, <a href="/wiki/Franciszek_Piesik" title="Franciszek Piesik">Franciszkowi Piesikowi</a></div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=30" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=30" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/M%C3%B6dlareuth" title="Mödlareuth">Mödlareuth</a> – „mały mur berliński”</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Uwagi">Uwagi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=31" title="Edytuj sekcję: Uwagi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=31" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Uwagi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-uwagi ll-script ll-script-uwagi"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-pankow-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pankow_7-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Siedziba władz NRD znajdowała się w zamku <a href="/w/index.php?title=Schloss_Sch%C3%B6nhausen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Schloss Schönhausen (strona nie istnieje)">Schloss Schönhausen</a> w dzielnicy Berlina <a href="/wiki/Pankow_(dzielnica)" title="Pankow (dzielnica)">Pankow</a>, stąd potocznie nazywano władze reżimem pankowskim.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=32" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=32" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-gugik-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-gugik_1-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.gov.pl/attachment/408f214b-d032-476f-8618-bab55fbbadb5"><i>Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej – Nazewnictwo Geograficzne Świata. Zeszyt 12, część II</i></a> [online], gugik.gov.pl<span class="accessdate"> [dostęp 2024-04-24]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Komisja+Standaryzacji+Nazw+Geograficznych+poza+Granicami+Rzeczypospolitej+Polskiej+%E2%80%93+Nazewnictwo+Geograficzne+%C5%9Awiata.+Zeszyt+12%2C+cz%C4%99%C5%9B%C4%87+II&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.gov.pl%2Fattachment%2F408f214b-d032-476f-8618-bab55fbbadb5" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pwn-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://sjp.pwn.pl/poradnia/szukaj/mur-berli%C5%84ski.html">Poradnia językowa PWN</a>. [dostęp 2015-06-21].</cite></span> </li> <li id="cite_note-pwn-e-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn-e_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3876367"><i>berliński mur</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2014-12-04]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=berli%C5%84ski+mur&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3876367" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-faz-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-faz_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.faz.net/aktuell/politik/inland/eine-chronik-in-bildern-und-filmdokumenten-die-geschichte-der-berliner-mauer-1892095.html"><i>Die Geschichte der Berliner Mauer</i> (Historia Muru Berlińskiego) – www.faz.net (Dostęp: 13.08.13)</a>.</span> </li> <li id="cite_note-Bankowicz-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Bankowicz_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Zimna wojna, w: <i>Słownik polityki</i>, pod redakcją Marka Bankowicza, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996.</span> </li> <li id="cite_note-Weil-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Weil_6-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Oryginalny dźwięk. Zimna wojna w eterze.</i> CD wydana przez Marianne Weil, jako ilustracja dźwiękowa, do wystawy w Centrum Badań Berlińskich, Berlin 1997.</span> </li> <li id="cite_note-taz-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-taz_8-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Wywiad w <a href="/wiki/Die_Tageszeitung" title="Die Tageszeitung">taz</a>, z 28 sierpnia 2009, s. 24.</span> </li> <li id="cite_note-Notatka_Schabowskiego_ARD-9"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Notatka_Schabowskiego_ARD_9-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Notatka_Schabowskiego_ARD_9-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text">Notatka Schabowskiego, ARD-Dokumentation, emitowane 2 listopada 2009.</span> </li> <li id="cite_note-zdf-h-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-zdf-h_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://history.zdf.de/ZDFde/inhalt/10/0,1872,7915306,00.html"><i>Najpiękniejsza pomyłka w historii.</i></a> ZDF-Dokumentation, emitowane 27 października 2009.</span> </li> <li id="cite_note-Hans_Hermann_Hertle_Kronika-11"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Hans_Hermann_Hertle_Kronika_11-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Hans_Hermann_Hertle_Kronika_11-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text">Hans-Hermann Hertle: <i>Kronika upadku muru.</i> strona 163–166.</span> </li> <li id="cite_note-ghh-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ghh_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Gerhard Haase-Hindenberg: <i>Człowiek który otworzył mur.</i> Wilhelm Heyne Verlag, Monachium 2007, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9783453620254" title="Specjalna:Książki/9783453620254">ISBN <span class="isbn">978-3-453-62025-4</span></a>, strona 202–205.</span> </li> <li id="cite_note-hhh-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-hhh_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Hans-Hermann Hertle: <i>Kronika upadku muru.</i> strona 166–168.</span> </li> <li id="cite_note-bund115-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-bund115_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://dipbt.bundestag.de/dip21/btp/11/11174.pdf">http://dipbt.bundestag.de/dip21/btp/11/11174.pdf</a> S. 115–125.</span> </li> <li id="cite_note-zdf-v-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-zdf-v_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=eMhOXSM0CZk">ZDF-Video</a> Posiedzenie, obejrzane 18 października 2009 pod <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.youtube.com/watch?v=eMhOXSM0CZk">http://www.youtube.com/watch?v=eMhOXSM0CZk</a>.</span> </li> <li id="cite_note-Koch-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Koch_16-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Sprawozdanie z licytacji Hagena Kocha, kolekcjonera dokumentów związanych z murem, o rozbiórce i wykorzystaniu Muru Berlińskiego; Koch, Hagen: <i>Where is the Wall?</i> w: <i><a href="/wiki/Berlinische_Monatsschrift" title="Berlinische Monatsschrift">Berlinische Monatsschrift (Luisenstadt)</a></i>, tom 10, zeszyt 7 (2001). (<span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/0944-5560">0944-5560</a></span>). W internecie: <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://www.berlinische-monatsschrift.de">[1]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-tek-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-tek_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tek100.de/dasjubilaeum/aktuellemeldungen/kirschbluetenfestamehemaligengrenzstreifen.php"><i>Święto Kwitnącej Wiśni 2004.</i></a> www.tek100.de.</span> </li> <li id="cite_note-telt-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-telt_18-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140201181020/http://www.bi-teltow.de/dokumente/kirschbluete.html">Artykuły o Święcie Kwitnącej Wiśni w BI Teltow e.V.</a>. [dostęp 2007-06-15]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bi-teltow.de/dokumente/kirschbluete.html">tego adresu</a> (2014-02-01)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-dzien-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-dzien_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20091110234245/http://www.dziennik.pl/wydarzenia/article478749/Walesa_zgromil_Europe_za_dyrdymaly.html"><i>Były prezydent na uroczystościach w Berlinie. Wałęsa zgromił Europę za „dyrdymały”</i></a> [online], Dziennik.pl, 9 listopada 2009 [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dziennik.pl/wydarzenia/article478749/Walesa_zgromil_Europe_za_dyrdymaly.html">adresu</a> 2009-11-10]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.date=2009-11-09&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=By%C5%82y+prezydent+na+uroczysto%C5%9Bciach+w+Berlinie.+Wa%C5%82%C4%99sa+zgromi%C5%82+Europ%C4%99+za+%E2%80%9Edyrdyma%C5%82y%E2%80%9D&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dziennik.pl%2Fwydarzenia%2Farticle478749%2FWalesa_zgromil_Europe_za_dyrdymaly.html" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-chro1-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-chro1_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.chronik-der-mauer.de/index.php/de/Start/Detail/id/593791/page/0">Mur Berliński (31 lipca 1989) Prezydent policji berlińskiej</a>.</span> </li> <li id="cite_note-Ahr-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ahr_21-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/w/index.php?title=Martin_Ahrends&action=edit&redlink=1" class="new" title="Martin Ahrends (strona nie istnieje)">Martin Ahrends</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.zeit.de/2009/12/Śmierć">„przy murze”</a> w <i><a href="/wiki/Die_Zeit" title="Die Zeit">Die Zeit</a></i>, nr 12, z 12 marca 2009.</span> </li> <li id="cite_note-hhh157ff-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-hhh157ff_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Hans-Hermann Hertle: <i>Kronika upadku muru.</i> s. 157ff.</span> </li> <li id="cite_note-chro2-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-chro2_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.chronik-der-mauer.de/index.php/de/Start/Index/id/593792">Kronika muru (liczba ofiar)</a>.</span> </li> <li id="cite_note-CDMB1-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CDMB1_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070820100007/http://www.berliner-mauer-dokumentationszentrum.de/de/dokz_mauertote.html">Centrum Dokumentacyjne Muru Berlińskiego (liczba ofiar)</a>. berliner-mauer-dokumentationszentrum.de. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berliner-mauer-dokumentationszentrum.de/de/dokz_mauertote.html">tego adresu</a> (2007-08-20)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070820100007/http://www.berliner-mauer-dokumentationszentrum.de/de/dokz_mauertote.html">Obiekt badań „Ofiary śmiertelne przy murze berlińskim 1961–1989” z dokumentami bilansu wstępnego z sierpnia 2006</a>. berliner-mauer-dokumentationszentrum.de. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berliner-mauer-dokumentationszentrum.de/de/dokz_mauertote.html">tego adresu</a> (2007-08-20)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-b-z-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-b-z_26-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berlinonline.de/berliner-zeitung/archiv/.bin/dump.fcgi/2006/0811/lokales/0041/index.html">Artykuł w Berliner Zeitung z 11 sierpnia 2006</a>.</span> </li> <li id="cite_note-hhh0-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-hhh0_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.de/books?id=Q9NJVstXCXMC&pg=PA21">Findings</a>. W: Hans-Hermann Hertle, Maria Nooke: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.de/books?id=Q9NJVstXCXMC">The Victims at the Berlin Wall 1961-1989. A Biographical Handbook</a></i>. Berlin: Ch. Links Verlag, 2011, s. 21. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9783861536321" title="Specjalna:Książki/9783861536321">ISBN <span class="isbn">978-3-86153-632-1</span></a>. [dostęp 2013-06-09]. Cytat: With one exception, the fugitives were East German citizens, including ten military deserters. A Polish citizen, Franciszek Piesik, was the only foreigner.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Victims+at+the+Berlin+Wall+1961-1989.+A+Biographical+Handbook&rft.atitle=Findings&rft.aulast=Hertle&rft.aufirst=Hans-Hermann&rft.pub=Ch.+Links+Verlag&rft.place=Berlin&rft.pages=21&rft.isbn=978-3-86153-632-1&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.de%2Fbooks%3Fid%3DQ9NJVstXCXMC"></span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-chronik-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-chronik_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.chronik-der-mauer.de/index.php/de/Start/Detail/id/593918/page/0">Katranci, Cengaver</a>. chronik-der-mauer.de. [dostęp 2013-02-25]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.museumsportal-berlin.de/pl/muzea/mauermuseum-haus-am-checkpoint-charlie/"><i>Museumsportal Berlin – Muzeum – Muzeum „Mur Berliński”</i></a> [online], museumsportal-berlin.de<span class="accessdate"> [dostęp 2024-04-24]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Museumsportal+Berlin+%E2%80%93+Muzeum+%E2%80%93+Muzeum+%E2%80%9EMur+Berli%C5%84ski%E2%80%9D&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.museumsportal-berlin.de%2Fpl%2Fmuzea%2Fmauermuseum-haus-am-checkpoint-charlie%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-grun-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-grun_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081224190547/http://www.gruen-berlin.de/projekte/BerlinerMauerweg.php"><i>Ścieżka Muru Berlińskiego</i> obok firmy: Grün Berlin Park und Garten GmbH</a>. gruen-berlin.de. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gruen-berlin.de/projekte/BerlinerMauerweg.php">tego adresu</a> (2008-12-24)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-Mauer_01_info-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Mauer_01_info_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Ursula Wiegand: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://onlinemerker.com/die-berliner-mauer-wird-wieder-prasent-3-oktober-tag-der-deutschen-einheit/">DIE BERLINER MAUER WIRD WIEDER PRÄSENT. 3. Oktober/ Tag der Deutschen Einheit</a>. Online Merker, 2012-10-03. [dostęp 2024-02-02]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Mur̜̠-02̠-DW-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Mur̜̠-02̠-DW_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Malgorzata Matzke: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.dw.com/pl/mur-berlinski-jak-zywy/a-16256182">Mur berliński jak żywy</a>. Deutsche Welle, 2012-09-23. [dostęp 2024-02-02]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Mur-BetterVacation-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Mur-BetterVacation_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Priyanka Dwivedi: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://thebettervacation.com/pl/sciana-panorama-asisi/">The Wall – Asisi Panorama</a>. TheBetterVacation.com. [dostęp 2023-12-25]. <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Mauer_Asisi-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Mauer_Asisi_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.asisi.de/panorama/die-mauer">Die Mauer</a>. [dostęp 2023-12-25]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-maufot-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-maufot_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070313160819/http://www.mauerfotos.de/index.php4?TEMPLATE=mauerinfos_de"><i>Krótka historia muru berlińskiego.</i></a>. [dostęp 2007-06-15]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mauerfotos.de/index.php4?TEMPLATE=mauerinfos_de">tego adresu</a> (2007-03-13)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-ts-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ts_36-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Tagesspiegel (Berlin) z 28 lutego 1995: „Kawałek muru dla papieża. Pomalowana budowla ustawiona w ogrodach watykańskich.”.</span> </li> <li id="cite_note-nyt-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-nyt_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Wskazówka dodatkowa Paula Hoffmanna: <i>Glorious Gardens of the Vatican.</i> The New York Times z 6 lipca 1997: <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E06E0D71F31F935A35754C0A961958260&sec=travel&spon=&pagewanted=print">[2]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-Kamin-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kamin_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Anna Kaminsky (Hg.): <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berlinstory-shop.de/product_info.php/info/p4656_Stiftung-Aufarbeitung--Hg----Die-Berliner-Mauer-in-der-Welt.html"><i>Mur Berliński w świecie.</i></a> Berlin Story Verlag.</span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=33" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=33" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Michael Cramer: <i>Bikeline-Radtourenbuch: Berliner Mauer-Radweg</i>, 1:20.000, Esterbauer- Verlag, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3850000745" title="Specjalna:Książki/3850000745">ISBN <span class="isbn">3-85000-074-5</span></a>.</li> <li>Peter Feist: <i>Die Berliner Mauer</i>. Der historische Ort. Bd 38. Kai Homilius, Berlin 2004 (4. Aufl.). <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3931121372" title="Specjalna:Książki/3931121372">ISBN <span class="isbn">3-931121-37-2</span></a> (<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.kai-berlin.de/vp/1.38/">Leseprobe</a>)</li> <li>Thomas Flemming, Hagen Koch: <i>Die Berliner Mauer. Geschichte eines politischen Bauwerks</i>. Bebra, Berlin 2001. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/393086388X" title="Specjalna:Książki/393086388X">ISBN <span class="isbn">3-930863-88-X</span></a>.</li> <li>Hertle, Jarausch, Kleßmann (Hrsg.): <i>Mauerbau und Mauerfall</i>. Berlin 2002. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3861532646" title="Specjalna:Książki/3861532646">ISBN <span class="isbn">3-86153-264-6</span></a>.</li> <li><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Andreas</span><span class="cite-name-initials" title="Andreas" style="display:none">A.</span> </span><span class="cite-lastname">Hoffmann</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Andreas</span><span class="cite-name-initials" title="Andreas">A.</span></span>, <i>Die Mauer – Touren entlang der ehemaligen Grenze.</i> <span class="cite-name-full">Matthias</span><span class="cite-name-initials" title="Matthias" style="display:none">M.</span> <span class="cite-lastname">Hoffmann</span>, Berlin: Nicolai, 2003, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/387584968X" title="Specjalna:Książki/387584968X">ISBN <span class="isbn">3-87584-968-X</span></a>, <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/oclc/76450675">76450675</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=Berlin&rft.aufirst=Andreas&rft.aulast=Hoffmann&rft.date=2003&rft.isbn=3-87584-968-X&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Die+Mauer+%E2%80%93+Touren+entlang+der+ehemaligen+Grenze.&rft.pub=Nicolai&rft_id=info%3Aoclcnum%2F76450675" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li>Axel Klausmeier, Leo Schmidt: <i>Mauerreste – Mauerspuren</i>. Westkreuz, Berlin/Bonn 2004. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3929592509" title="Specjalna:Książki/3929592509">ISBN <span class="isbn">3-929592-50-9</span></a>.</li> <li>Klaus Liedtke (Hrsg.): <i>Vier Tage im November. Mit Beiträgen von <a href="/wiki/Walter_Momper" title="Walter Momper">Walter Momper</a> und <a href="/w/index.php?title=Helfried_Schreiter&action=edit&redlink=1" class="new" title="Helfried Schreiter (strona nie istnieje)">Helfried Schreiter</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1602126#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1602126">(inne języki)</a></span>.</i> Stern-Buch. <a href="/w/index.php?title=Gruner_%2B_Jahr&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gruner + Jahr (strona nie istnieje)">Verlag Gruner + Jahr</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q481536#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q481536">(inne języki)</a></span>, Hamburg 1989 (z osobistego punktu widzenia, będącego w tym czasie burmistrzem Berlina Zachodniego, Waltera Mompera pod tytułem: <i>Diese Nacht war nicht zum schlafen da</i>; kronika fotograficzna od 9 do 12 listopada 1989, wkład pisarza, publicysty i członka opozycji w NRD Helfrieda Schreitera pod tytułem:<i>Der lange Marsch in die November-Revolution</i>; kronika fotograficzna <i>Wie es dazu kam</i>; spis wydarzeń <i>Opposition in der DDR: Die Chronik der Ereignisse</i> z fotografiami). <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3570008762" title="Specjalna:Książki/3570008762">ISBN <span class="isbn">3-570-00876-2</span></a>.</li> <li>Joachim Mitdank: <i>Berlin zwischen Ost und West. Erinnerungen eines Diplomaten</i>. Edition Zeitgeschichte. Bd 14. Kai Homilius, Berlin 2004. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/389706880X" title="Specjalna:Książki/389706880X">ISBN <span class="isbn">3-89706-880-X</span></a> (<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.kai-berlin.de/vp/8.14/">Leseprobe</a>)</li> <li>Jürgen Rühle, Gunter Holzweißig: <i>13. August 1961 – Die Mauer von Berlin</i>. Edition Deutschland Archiv. Köln 1988 (3.Aufl.). <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3804603157" title="Specjalna:Książki/3804603157">ISBN <span class="isbn">3-8046-0315-7</span></a>.</li> <li><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Thomas</span><span class="cite-name-initials" title="Thomas" style="display:none">T.</span> </span><span class="cite-lastname">Scholze</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Thomas</span><span class="cite-name-initials" title="Thomas">T.</span></span>, <i>Halt! Grenzgebiet! Leben im Schatten der Mauer</i>, <span class="cite-name-full">Falk</span><span class="cite-name-initials" title="Falk" style="display:none">F.</span> <span class="cite-lastname">Blask</span>, wyd. 1. Aufl, Berlin: BasisDruck, 1992, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3861630303" title="Specjalna:Książki/3861630303">ISBN <span class="isbn">3-86163-030-3</span></a>, <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/oclc/26055439">26055439</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=Berlin&rft.edition=1.+Aufl&rft.aufirst=Thomas&rft.aulast=Scholze&rft.date=1992&rft.isbn=3-86163-030-3&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Halt%21+Grenzgebiet%21+Leben+im+Schatten+der+Mauer&rft.pub=BasisDruck&rft_id=info%3Aoclcnum%2F26055439" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li>Hans-Hermann Hertle: <i>Chronik des Mauerfalls. Die dramatischen Ereignisse um den 9. November 1989</i>. Ch. Links, Berlin 1996, 2006 (10.Aufl.). <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3861531135" title="Specjalna:Książki/3861531135">ISBN <span class="isbn">3-86153-113-5</span></a>.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Peter_Brinkmann&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter Brinkmann (strona nie istnieje)">Peter Brinkmann</a>: <i>Schlagzeilenjagd.</i> Bastei-Lübbe, Bergisch Gladbach 1993. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/3404603583" title="Specjalna:Książki/3404603583">ISBN <span class="isbn">3-404-60358-3</span></a>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&veaction=edit&section=34" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&action=edit&section=34" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks"> <tbody><tr> <td style="text-align: center; font-weight: bold;">Informacje w <a href="/wiki/Wikipedia:Projekty_siostrzane" title="Wikipedia:Projekty siostrzane">projektach siostrzanych</a></td> </tr> <tr> <td><span style="margin:1px"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/13px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="13" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/26px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span></span>  <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Berlin_Wall?uselang=pl"><b>Multimedia</b></a></span> w <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a></td> </tr><tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Wikiquote-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/15px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/23px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/30px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a></span>  <b><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Mur_Berli%C5%84ski" class="extiw" title="q:Mur Berliński">Cytaty</a></b> w <a href="/wiki/Wikicytaty" title="Wikicytaty">Wikicytatach</a></td> </tr> </tbody></table> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.chronikdermauer.de/">Kronika Muru Berlińskiego</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.videojug.com/film/berlin-newsflash-31st-august-1961/">Film Universal-International News</a> z 31 sierpnia 1961 <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berlin.de/mauergedenken/index.html">Portal muru Senatu Berlina</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berliner-mauer.de/">Literacka historia Muru Berlińskiego</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berlinermaueronline.de">Mur Berliński online</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berliner-mauer-dokumentationszentrum.de">Centrum Dokumentacji Muru Berlińskiego Bernauer Straße</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mauer-museum.com/">Muzeum Muru</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://august1961.de"><i>Wybiła 13.</i></a> – wersja on-line propagandowej broszury <a href="/wiki/Socjalistyczna_Partia_Jedno%C5%9Bci_Niemiec" title="Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec">Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności</a> na temat budowy muru 13 sierpnia 1961 <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060527110410/http://epoche-3.de/flucht.php">Ucieczki</a>. epoche-3.de. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://epoche-3.de/flucht.php">tego adresu</a> (2006-05-27)]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span>.</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.grenzstempel.de"><i>Erläuterung der Sperranlagen.</i></a> Opisy i zdjęcia umocnień granicznych NRD <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070423195536/http://passkontrolle.thomschke.org/start.html"><i>Kontrola graniczna NRD.</i></a>. passkontrolle.thomschke.org. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://passkontrolle.thomschke.org/start.html">tego adresu</a> (2007-04-23)].</cite> Dokumentacja byłego podpułkownika <a href="/wiki/Ministerstwo_Bezpiecze%C5%84stwa_Pa%C5%84stwowego_NRD" title="Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD">Stasi</a> Hansa-Dietera Behrendta <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mauerfotos.de">Archiwum zdjęć muru z lat 1984–1989 wraz z dodatkowymi informacjami</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr> • <abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dzieje.pl/content/klein-glienicke-%C5%9Blepa-kiszka-nrd">Klein Glienicke – „ślepa kiszka” NRD</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://swulinski.com/podroze/BerlinWall.html">Mur Berliński – prywatne archiwum</a> rok 1987, zdjęcia wschodniej i zachodniej strony muru</li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Granice_NRD" title="Szablon:Granice NRD"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Granice_NRD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Granice NRD (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Granice_NRD&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Granice_Niemieckiej_Republiki_Demokratycznej" title="Granice Niemieckiej Republiki Demokratycznej">Granice Niemieckiej Republiki Demokratycznej</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">1949–1990</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Czechos%C5%82owacja" title="Czechosłowacja"><img alt="Czechosłowacja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/22px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/33px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/44px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_Czechos%C5%82owacji_z_Niemieck%C4%85_Republik%C4%85_Demokratyczn%C4%85" title="Granica Czechosłowacji z Niemiecką Republiką Demokratyczną">z Czechosłowacją</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Polska" title="Polska"><img alt="Polska" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/22px-Flag_of_Poland.svg.png" decoding="async" width="22" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/33px-Flag_of_Poland.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/44px-Flag_of_Poland.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="400" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_polsko-niemiecka" title="Granica polsko-niemiecka">z Polską</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Niemcy" title="Niemcy"><img alt="Niemcy" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/22px-Flag_of_Germany.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/33px-Flag_of_Germany.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/44px-Flag_of_Germany.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_wewn%C4%85trzniemiecka" title="Granica wewnątrzniemiecka">z Niemcami Zachodnimi</a></li> <li><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Berlin_Zachodni" title="Berlin Zachodni"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Flag_of_Berlin.svg/22px-Flag_of_Berlin.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Flag_of_Berlin.svg/33px-Flag_of_Berlin.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Flag_of_Berlin.svg/44px-Flag_of_Berlin.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> <a class="mw-selflink selflink">z Berlinem Zachodnim</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li>Zobacz też: <a href="/wiki/Szablon:Granice_Niemiec" title="Szablon:Granice Niemiec">Szablon:Granice Niemiec</a></li></ul> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Granice_Niemiec_Zachodnich" title="Szablon:Granice Niemiec Zachodnich"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Granice_Niemiec_Zachodnich&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Granice Niemiec Zachodnich (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Granice_Niemiec_Zachodnich&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/w/index.php?title=Granice_Niemiec_Zachodnich&action=edit&redlink=1" class="new" title="Granice Niemiec Zachodnich (strona nie istnieje)">Granice Niemiec Zachodnich</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">1949–1990</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Austria" title="Austria"><img alt="Austria" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Austria.svg/22px-Flag_of_Austria.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Austria.svg/33px-Flag_of_Austria.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Austria.svg/44px-Flag_of_Austria.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_austriacko-niemiecka" title="Granica austriacko-niemiecka">z Austrią</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Belgia" title="Belgia"><img alt="Belgia" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/22px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/33px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/44px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_belgijsko-niemiecka" title="Granica belgijsko-niemiecka">z Belgią</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Czechos%C5%82owacja" title="Czechosłowacja"><img alt="Czechosłowacja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/22px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/33px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/44px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_Czechos%C5%82owacji_z_Niemcami_Zachodnimi" title="Granica Czechosłowacji z Niemcami Zachodnimi">z Czechosłowacją</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dania" title="Dania"><img alt="Dania" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/22px-Flag_of_Denmark.svg.png" decoding="async" width="22" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/33px-Flag_of_Denmark.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/44px-Flag_of_Denmark.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="387" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_du%C5%84sko-niemiecka" title="Granica duńsko-niemiecka">z Danią</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Francja" title="Francja"><img alt="Francja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/22px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/33px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/44px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_francusko-niemiecka" title="Granica francusko-niemiecka">z Francją</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Holandia" title="Holandia"><img alt="Holandia" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Flag_of_the_Netherlands.svg/22px-Flag_of_the_Netherlands.svg.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Flag_of_the_Netherlands.svg/33px-Flag_of_the_Netherlands.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Flag_of_the_Netherlands.svg/44px-Flag_of_the_Netherlands.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_holendersko-niemiecka" title="Granica holendersko-niemiecka">z Holandią</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Luksemburg" title="Luksemburg"><img alt="Luksemburg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Flag_of_Luxembourg.svg/22px-Flag_of_Luxembourg.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Flag_of_Luxembourg.svg/33px-Flag_of_Luxembourg.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Flag_of_Luxembourg.svg/44px-Flag_of_Luxembourg.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="307" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_luksembursko-niemiecka" title="Granica luksembursko-niemiecka">z Luksemburgiem</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="NRD"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Flag_of_East_Germany.svg/22px-Flag_of_East_Germany.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Flag_of_East_Germany.svg/33px-Flag_of_East_Germany.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Flag_of_East_Germany.svg/44px-Flag_of_East_Germany.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_wewn%C4%85trzniemiecka" title="Granica wewnątrzniemiecka">z NRD</a></li> <li><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Berlin_Wschodni" title="Berlin Wschodni"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_East_Berlin_%281956%E2%80%931990%29.svg/22px-Flag_of_East_Berlin_%281956%E2%80%931990%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_East_Berlin_%281956%E2%80%931990%29.svg/33px-Flag_of_East_Berlin_%281956%E2%80%931990%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_East_Berlin_%281956%E2%80%931990%29.svg/44px-Flag_of_East_Berlin_%281956%E2%80%931990%29.svg.png 2x" data-file-width="1100" data-file-height="660" /></a></span> <a class="mw-selflink selflink">z Berlinem Wschodnim</a></li> <li><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Szwajcaria" title="Szwajcaria"><img alt="Szwajcaria" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Flag_of_Switzerland_%28Pantone%29.svg/20px-Flag_of_Switzerland_%28Pantone%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Flag_of_Switzerland_%28Pantone%29.svg/30px-Flag_of_Switzerland_%28Pantone%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Flag_of_Switzerland_%28Pantone%29.svg/40px-Flag_of_Switzerland_%28Pantone%29.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></span> <a href="/wiki/Granica_niemiecko-szwajcarska" title="Granica niemiecko-szwajcarska">ze Szwajcarią</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li>Zobacz też: <a href="/wiki/Szablon:Granice_Niemiec" title="Szablon:Granice Niemiec">Szablon:Granice Niemiec</a></li></ul> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Zimna_wojna" title="Szablon:Zimna wojna"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/wiki/Dyskusja_szablonu:Zimna_wojna" title="Dyskusja szablonu:Zimna wojna"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Zimna_wojna&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Zimna_wojna" title="Zimna wojna">Zimna wojna</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="hlist navbox-above above"> <ul><li><b>Uczestnicy:</b> <a href="/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a></li> <li><a href="/wiki/Ruch_Pa%C5%84stw_Niezaanga%C5%BCowanych" title="Ruch Państw Niezaangażowanych">Ruch Państw Niezaangażowanych</a></li> <li><a href="/wiki/Chi%C5%84ska_Republika_Ludowa" title="Chińska Republika Ludowa">Chińska Republika Ludowa</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układ Warszawski</a></li></ul> </div><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 40.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Konferencja_kairska" title="Konferencja kairska">Konferencja kairska</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_tehera%C5%84ska" title="Konferencja teherańska">Konferencja teherańska</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_gwatemalska" title="Rewolucja gwatemalska">Rewolucja gwatemalska</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_ja%C5%82ta%C5%84ska" title="Konferencja jałtańska">Konferencja jałtańska</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Unthinkable" title="Operacja Unthinkable">Operacja Unthinkable</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_poczdamska" title="Konferencja poczdamska">Konferencja poczdamska</a></li> <li><a href="/wiki/Indonezyjska_Rewolucja_Narodowa" title="Indonezyjska Rewolucja Narodowa">Indonezyjska Rewolucja Narodowa</a></li> <li><a href="/wiki/Igor_Guzenko" title="Igor Guzenko">Zdrada Guzenki</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Keelhaul" title="Operacja Keelhaul">Operacja Keelhaul</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_moskiewska_(grudzie%C5%84_1945)" title="Konferencja moskiewska (grudzień 1945)">Konferencja moskiewska</a></li> <li><a href="/wiki/Projekt_Venona" title="Projekt Venona">Projekt Venona</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Blacklist_Forty" title="Operacja Blacklist Forty">Operacja Blacklist Forty</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_ira%C5%84ski_(1946)" title="Kryzys irański (1946)">Kryzys irański</a></li> <li><a href="/wiki/Incydent_w_Cie%C5%9Bninie_Korfu" title="Incydent w Cieśninie Korfu">Incydent w cieśninie Korfu</a></li> <li><a href="/wiki/Chi%C5%84ska_wojna_domowa" title="Chińska wojna domowa">Chińska wojna domowa</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Grecji" title="Wojna domowa w Grecji">Wojna domowa w Grecji</a></li> <li><a href="/wiki/Dzia%C5%82ania_zbrojne_podziemia_antykomunistycznego_w_Polsce" title="Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce">Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce</a></li> <li><a href="/wiki/Partyzanckie_walki_polsko-ukrai%C5%84skie" title="Partyzanckie walki polsko-ukraińskie">Walki polsko-ukraińskie</a></li> <li><a href="/wiki/James_Francis_Byrnes" title="James Francis Byrnes"><i>Mowa nadziei</i></a></li> <li><a href="/wiki/United_Nations_Relief_and_Rehabilitation_Administration" title="United Nations Relief and Rehabilitation Administration">UNRRA</a></li> <li><a href="/wiki/Praski_zamach_stanu_1948" title="Praski zamach stanu 1948">Praski zamach stanu 1948</a></li> <li><a href="/wiki/I_wojna_izraelsko-arabska" title="I wojna izraelsko-arabska">I wojna izraelsko-arabska</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_jugos%C5%82owia%C5%84ski" title="Kryzys jugosłowiański">Zerwanie stosunków Tito-Stalin</a></li> <li><a href="/wiki/Blokada_Berlina" title="Blokada Berlina">Blokada Berlina</a></li> <li><a href="/wiki/Deklaracja_ja%C5%82ta%C5%84ska_w_sprawie_Polski" title="Deklaracja jałtańska w sprawie Polski">Zdrada jałtańska</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%BBelazna_kurtyna" title="Żelazna kurtyna">Żelazna kurtyna</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_malajskie" title="Powstanie malajskie">Powstanie malajskie</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 50.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Wojna_korea%C5%84ska" title="Wojna koreańska">Wojna koreańska</a></li> <li><a href="/wiki/I_wojna_indochi%C5%84ska" title="I wojna indochińska">I wojna indochińska</a></li> <li><a href="/wiki/Zamach_stanu_w_Iranie_(1953)" title="Zamach stanu w Iranie (1953)">Zamach stanu w Iranie</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_czerwcowe" title="Powstanie czerwcowe">Powstanie czerwcowe</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_laota%C5%84ski" title="Konflikt laotański">Wojna w Laosie</a></li> <li><a href="/wiki/Zamach_stanu_w_Gwatemali" title="Zamach stanu w Gwatemali">Zamach stanu w Gwatemali</a></li> <li><a href="/wiki/Pierwszy_kryzys_w_Cie%C5%9Bninie_Tajwa%C5%84skiej" title="Pierwszy kryzys w Cieśninie Tajwańskiej">Pierwszy kryzys w Cieśninie Tajwańskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_genewska_(1955)" title="Konferencja genewska (1955)">Konferencja genewska (1955)</a></li> <li><a href="/wiki/Protesty_w_Gruzji_(1956)" title="Protesty w Gruzji (1956)">Protesty w Gruzji</a></li> <li><a href="/wiki/Pozna%C5%84ski_Czerwiec" title="Poznański Czerwiec">Poznański Czerwiec '56</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_w%C4%99gierskie_1956" title="Powstanie węgierskie 1956">Powstanie węgierskie</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_sueski" title="Kryzys sueski">Kryzys sueski</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kryzys_satelitarny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kryzys satelitarny (strona nie istnieje)">Kryzys satelitarny</a></li> <li><a href="/wiki/Drugi_kryzys_w_Cie%C5%9Bninie_Tajwa%C5%84skiej" title="Drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej">Drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_liba%C5%84ski" title="Kryzys libański">Kryzys libański</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_kuba%C5%84ska" title="Rewolucja kubańska">Rewolucja kubańska</a></li> <li><a href="/wiki/Debata_kuchenna" title="Debata kuchenna">Debata kuchenna</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_w_Bandungu" title="Konferencja w Bandungu">Konferencja w Bandungu</a></li> <li><a href="/wiki/John_W._Bricker" title="John W. Bricker">Poprawka Brickera</a></li> <li><a href="/wiki/Makkartyzm" title="Makkartyzm">Makkartyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Gladio" title="Operacja Gladio">Operacja Gladio</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Operacja_Gladius&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operacja Gladius (strona nie istnieje)">Operacja Gladius</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Hallsteina" title="Doktryna Hallsteina">Doktryna Hallsteina</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 60.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Kryzys_kongijski_(1960%E2%80%931965)" title="Kryzys kongijski (1960–1965)">Kryzys kongijski</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Gwatemali" title="Wojna domowa w Gwatemali">Wojna domowa w Gwatemali</a></li> <li><a href="/wiki/Zestrzelenie_U-2" title="Zestrzelenie U-2">Zestrzelenie Lockheed U-2</a></li> <li><a href="/wiki/Roz%C5%82am_radziecko-alba%C5%84ski" title="Rozłam radziecko-albański">Rozłam radziecko-albański</a></li> <li><a href="/wiki/Roz%C5%82am_radziecko-chi%C5%84ski" title="Rozłam radziecko-chiński">Rozłam radziecko-chiński</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_berli%C5%84ski_1961" title="Kryzys berliński 1961">Kryzys berliński</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Mur Berliński</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_w_Brunei" title="Powstanie w Brunei">Powstanie w Brunei</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_maroka%C5%84sko-algierski_(1963)" title="Konflikt marokańsko-algierski (1963)">Konflikt marokańsko-algierski</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_ade%C5%84ski" title="Konflikt adeński">Konflikt adeński</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_w_Sarawaku" title="Powstanie w Sarawaku">Powstanie w Sarawaku</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Erytrei" title="Wojna o niepodległość Erytrei">Wojna o niepodległość Erytrei</a></li> <li><a href="/wiki/Indie_Portugalskie" title="Indie Portugalskie">Inwazja na Indie Portugalskie</a></li> <li><a href="/wiki/Nowa_Gwinea_Holenderska" title="Nowa Gwinea Holenderska">Konflikt o Holenderską Nową Gwineę</a></li> <li><a href="/wiki/Konfrontacja_indonezyjsko-malezyjska" title="Konfrontacja indonezyjsko-malezyjska">Konfrontacja indonezyjsko-malezyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Angoli" title="Wojna o niepodległość Angoli">Wojna o niepodległość Angoli</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Zufarze" title="Wojna w Zufarze">Wojna w Zufarze</a></li> <li><a href="/wiki/Inwazja_w_Zatoce_%C5%9Awi%C5%84" title="Inwazja w Zatoce Świń">Inwazja w Zatoce Świń</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Northwoods" title="Operacja Northwoods">Operacja Northwoods</a></li> <li><a href="/wiki/Projekt_Kuba" title="Projekt Kuba">Projekt Kuba</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_kuba%C5%84ski" title="Kryzys kubański">Kryzys kubański</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_wietnamska" title="Wojna wietnamska">Wojna wietnamska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Gwinei_Bissau" title="Wojna o niepodległość Gwinei Bissau">Wojna o niepodległość Gwinei Bissau</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_rodezyjska" title="Wojna rodezyjska">Wojna rodezyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Zamach_stanu_w_Brazylii_(1964)" title="Zamach stanu w Brazylii (1964)">Zamach stanu w Brazylii</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Mozambiku" title="Wojna o niepodległość Mozambiku">Wojna o niepodległość Mozambiku</a></li> <li><a href="/wiki/Intifada_marcowa" title="Intifada marcowa">Intifada marcowa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Operacja_Power_Pack&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operacja Power Pack (strona nie istnieje)">Operacja Power Pack</a></li> <li><a href="/wiki/Po%C5%82udniowoafryka%C5%84ska_wojna_graniczna" title="Południowoafrykańska wojna graniczna">Południowoafrykańska wojna graniczna</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Indonezyjski_zamach_stanu_30_wrze%C5%9Bnia_1965&action=edit&redlink=1" class="new" title="Indonezyjski zamach stanu 30 września 1965 (strona nie istnieje)">Indonezyjski zamach stanu</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Namibii" title="Wojna o niepodległość Namibii">Wojna o niepodległość Namibii</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_w_Korea%C5%84skiej_Strefie_Zdemilitaryzowanej" title="Konflikt w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej">Konflikt w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej</a></li> <li><a href="/wiki/Stowarzyszenie_Narod%C3%B3w_Azji_Po%C5%82udniowo-Wschodniej" title="Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej">Deklaracja ASEAN</a></li> <li><a href="/wiki/Junta_czarnych_pu%C5%82kownik%C3%B3w" title="Junta czarnych pułkowników">Junta czarnych pułkowników</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_kulturalna" title="Rewolucja kulturalna">Rewolucja kulturalna</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_chi%C5%84sko-indyjska" title="Wojna chińsko-indyjska">Wojna chińsko-indyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Marzec_1968" title="Marzec 1968">Marzec 1968</a></li> <li><a href="/wiki/Maj_1968" title="Maj 1968">Maj 1968</a></li> <li><a href="/wiki/Praska_Wiosna" title="Praska Wiosna">Praska Wiosna</a></li> <li><a href="/wiki/Interwencja_Uk%C5%82adu_Warszawskiego_w_Czechos%C5%82owacji" title="Interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji">Inwazja na Czechosłowację</a></li> <li><a href="/wiki/Gulaszowy_komunizm" title="Gulaszowy komunizm">Gulaszowy komunizm</a></li> <li><a href="/wiki/Drugie_powstanie_malajskie" title="Drugie powstanie malajskie">Drugie powstanie malajskie</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_o_nierozprzestrzenianiu_broni_j%C4%85drowej" title="Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej">Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT)</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikt_nad_Ussuri" title="Konflikt nad Ussuri">Konflikt nad Ussuri</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 70.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Lata_o%C5%82owiu" title="Lata ołowiu">Lata ołowiu</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%A9tente" title="Détente">Détente</a></li> <li><a href="/wiki/Grudzie%C5%84_1970" title="Grudzień 1970">Grudzień 1970</a></li> <li><a href="/wiki/Czarny_Wrzesie%C5%84_(organizacja)" title="Czarny Wrzesień (organizacja)">Powstanie organizacji „Czarny Wrzesień”</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Kambod%C5%BCy" title="Wojna domowa w Kambodży">Wojna domowa w Kambodży</a></li> <li><a href="/wiki/Demokratyczna_Kampucza" title="Demokratyczna Kampucza">Demokratyczna Kampucza</a></li> <li><a href="/wiki/Dyplomacja_pingpongowa" title="Dyplomacja pingpongowa">Dyplomacja pingpongowa</a></li> <li><a href="/wiki/Berlin_Zachodni" title="Berlin Zachodni">Traktat czterech mocarstw o statusie Berlina Zachodniego</a></li> <li><a href="/wiki/Wizyta_Richarda_Nixona_w_Chinach" title="Wizyta Richarda Nixona w Chinach">Wizyta Nixona w Chinach</a></li> <li><a href="/wiki/Strategic_Arms_Limitation_Treaty_(I)" title="Strategic Arms Limitation Treaty (I)">SALT I</a></li> <li><a href="/wiki/Pucz_w_Chile_(1973)" title="Pucz w Chile (1973)">Pucz w Chile</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_Jom_Kipur" title="Wojna Jom Kipur">Wojna Jom Kipur</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_go%C5%BAdzik%C3%B3w" title="Rewolucja goździków">Rewolucja goździków</a></li> <li><a href="/wiki/Incydent_Mayaguez" title="Incydent Mayaguez">Incydent Mayaguez</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Angoli" title="Wojna domowa w Angoli">Wojna domowa w Angoli</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Ogadenie" title="Wojna w Ogadenie">Wojna w Ogadenie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_kambod%C5%BCa%C5%84sko-wietnamska" title="Wojna kambodżańsko-wietnamska">Wojna kambodżańsko-wietnamska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_chi%C5%84sko-wietnamska" title="Wojna chińsko-wietnamska">Wojna chińsko-wietnamska</a></li> <li><a href="/wiki/Ira%C5%84ska_rewolucja_islamska" title="Irańska rewolucja islamska">Irańska rewolucja islamska</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Mozambiku" title="Wojna domowa w Mozambiku">Wojna domowa w Mozambiku</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Etiopii" title="Wojna domowa w Etiopii">Wojna domowa w Etiopii</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Saharze_Zachodniej" title="Wojna w Saharze Zachodniej">Wojna w Saharze Zachodniej</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Kondor" title="Operacja Kondor">Operacja Kondor</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87_Bangladeszu" title="Wojna o niepodległość Bangladeszu">Wojna o niepodległość Bangladeszu</a></li> <li><a href="/wiki/Katastrofa_lotu_Korean_Air_902" title="Katastrofa lotu Korean Air 902">Lot 902 „Korean Air”</a></li> <li><a href="/wiki/Strategic_Arms_Limitation_Treaty_(II)" title="Strategic Arms Limitation Treaty (II)">SALT II</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_nikaragua%C5%84ska" title="Rewolucja nikaraguańska">Rewolucja nikaraguańska</a></li> <li><a href="/wiki/Roz%C5%82am_chi%C5%84sko-alba%C5%84ski" title="Rozłam chińsko-albański">Rozłam chińsko-albański</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_kwietniowa" title="Rewolucja kwietniowa">Rewolucja kwietniowa</a></li> <li><a href="/wiki/Sztorm-333" title="Sztorm-333">Sztorm-333</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 80.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Radziecka_interwencja_w_Afganistanie" title="Radziecka interwencja w Afganistanie">Radziecka interwencja w Afganistanie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_domowa_w_Salwadorze" title="Wojna domowa w Salwadorze">Wojna domowa w Salwadorze</a></li> <li><a href="/wiki/Letnie_Igrzyska_Olimpijskie_1980" title="Letnie Igrzyska Olimpijskie 1980">Bojkot olimpiady w Moskwie</a></li> <li><a href="/wiki/Niezale%C5%BCny_Samorz%C4%85dny_Zwi%C4%85zek_Zawodowy_%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D_w_latach_1980%E2%80%931989" title="Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” w latach 1980–1989">Powstanie NSZZ „Solidarność”</a></li> <li><a href="/wiki/Sierpie%C5%84_1980" title="Sierpień 1980">Sierpień 1980</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_iracko-ira%C5%84ska" title="Wojna iracko-irańska">Wojna iracko-irańska</a></li> <li><a href="/wiki/Stan_wojenny_w_Polsce_(1981%E2%80%931983)" title="Stan wojenny w Polsce (1981–1983)">Stan wojenny w Polsce</a></li> <li><a href="/wiki/Contras" title="Contras">Contras</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kryzys_w_Ameryce_%C5%9Arodkowej&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kryzys w Ameryce Środkowej (strona nie istnieje)">Kryzys w Ameryce Środkowej</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=RJAN&action=edit&redlink=1" class="new" title="RJAN (strona nie istnieje)">RJAN</a></li> <li><a href="/wiki/Katastrofa_lotu_Korean_Air_007" title="Katastrofa lotu Korean Air 007">Zestrzelenie KAL 007</a></li> <li><a href="/wiki/Able_Archer_83" title="Able Archer 83">Able Archer 83</a></li> <li><a href="/wiki/Strategic_Defense_Initiative" title="Strategic Defense Initiative">Strategic Defense Initiative</a></li> <li><a href="/wiki/Inwazja_na_Grenad%C4%99" title="Inwazja na Grenadę">Inwazja na Grenadę</a></li> <li><a href="/wiki/Incydent_na_Morzu_Czarnym_(1988)" title="Incydent na Morzu Czarnym (1988)">Incydent na Morzu Czarnym</a></li> <li><a href="/wiki/Protesty_na_placu_Niebia%C5%84skiego_Spokoju_w_1989" title="Protesty na placu Niebiańskiego Spokoju w 1989">Protesty na placu Niebiańskiego Spokoju w 1989</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Apiewaj%C4%85ca_rewolucja" title="Śpiewająca rewolucja">Śpiewająca rewolucja</a></li> <li><a href="/wiki/Inwazja_Stan%C3%B3w_Zjednoczonych_na_Panam%C4%99" title="Inwazja Stanów Zjednoczonych na Panamę">Inwazja Stanów Zjednoczonych na Panamę</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Upadek Muru Berlińskiego</a></li> <li><a href="/wiki/Jesie%C5%84_Lud%C3%B3w" title="Jesień Ludów">Jesień Ludów</a></li> <li><a href="/wiki/III_Rzeczpospolita" title="III Rzeczpospolita">III Rzeczpospolita</a></li> <li><a href="/wiki/G%C5%82asnost" title="Głasnost">Głasnost</a></li> <li><a href="/wiki/Pieriestrojka" title="Pieriestrojka">Pieriestrojka</a></li> <li><a href="/wiki/Uskorienije" title="Uskorienije">Uskorienije</a></li></ul> </td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row">Lata 90.</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Rozpad_Jugos%C5%82awii" title="Rozpad Jugosławii">Rozpad Jugosławii</a></li> <li><a href="/wiki/Rozpad_ZSRR" title="Rozpad ZSRR">Rozpad ZSRR</a></li></ul> </td></tr><tr class="a7"><th class="navbox-group opis" scope="row">Epilog</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/I_wojna_w_Zatoce_Perskiej" title="I wojna w Zatoce Perskiej">I wojna w Zatoce Perskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_dziesi%C4%99ciodniowa" title="Wojna dziesięciodniowa">Wojna dziesięciodniowa</a></li> <li><a href="/wiki/Aksamitna_rewolucja" title="Aksamitna rewolucja">Aksamitna rewolucja</a></li> <li><a href="/wiki/Rozpad_Czechos%C5%82owacji" title="Rozpad Czechosłowacji">Aksamitny rozwód</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Chorwacji" title="Wojna w Chorwacji">Wojna w Chorwacji</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Bo%C5%9Bni_i_Hercegowinie" title="Wojna w Bośni i Hercegowinie">Wojna w Bośni i Hercegowinie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_chorwacko-bo%C5%9Bniacka" title="Wojna chorwacko-bośniacka">Wojna chorwacko-bośniacka</a></li> <li><a href="/wiki/Masakra_w_Srebrenicy" title="Masakra w Srebrenicy">Masakra w Srebrenicy</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_w_Kosowie" title="Wojna w Kosowie">Wojna w Kosowie</a></li></ul> </td></tr><tr class="a8"><th class="navbox-group opis" scope="row">Organizacje</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Rada_Wzajemnej_Pomocy_Gospodarczej" title="Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej">Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej</a></li> <li><a href="/wiki/Wsp%C3%B3lnota_Europejska" title="Wspólnota Europejska">Wspólnota Europejska</a></li> <li><a href="/wiki/Centralna_Agencja_Wywiadowcza" title="Centralna Agencja Wywiadowcza">CIA</a></li> <li><a href="/wiki/Secret_Intelligence_Service" title="Secret Intelligence Service">MI6</a></li> <li><a href="/wiki/KGB" title="KGB">KGB</a></li> <li><a href="/wiki/Organy_bezpiecze%C5%84stwa_publicznego_(1944%E2%80%931956)" title="Organy bezpieczeństwa publicznego (1944–1956)">UB</a></li> <li><a href="/wiki/S%C5%82u%C5%BCba_Bezpiecze%C5%84stwa_(PRL)" title="Służba Bezpieczeństwa (PRL)">SB</a></li> <li><a href="/wiki/Ministerstwo_Bezpiecze%C5%84stwa_Pa%C5%84stwowego_NRD" title="Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD">Stasi</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%81llamv%C3%A9delmi_Hat%C3%B3s%C3%A1g" title="Államvédelmi Hatóság">AVH</a></li> <li><a href="/wiki/St%C3%A1tn%C3%AD_bezpe%C4%8Dnost" title="Státní bezpečnost">StB</a></li> <li><a href="/wiki/Securitate" title="Securitate">Securitate</a></li> <li><a href="/wiki/KDS" title="KDS">KDS</a></li> <li><a href="/wiki/Sigurimi" title="Sigurimi">Sigurimi</a></li></ul> </td></tr><tr class="a9"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Wy%C5%9Bcig_zbroje%C5%84" title="Wyścig zbrojeń">Wyścig zbrojeń</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ameryka%C5%84skie_i_radzieckie_morskie_systemy_balistyczne" title="Amerykańskie i radzieckie morskie systemy balistyczne">Amerykańskie i radzieckie morskie systemy balistyczne</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Wy%C5%9Bcig_nuklearny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wyścig nuklearny (strona nie istnieje)">Wyścig nuklearny</a></li> <li><a href="/wiki/Wy%C5%9Bcig_kosmiczny" title="Wyścig kosmiczny">Wyścig kosmiczny</a></li></ul> </td></tr><tr class="a10"><th class="navbox-group opis" scope="row">Ideologie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Kapitalizm" title="Kapitalizm">Kapitalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Liberalizm" title="Liberalizm">Liberalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Demokracja_ludowa" title="Demokracja ludowa">Demokracja socjalistyczna</a></li> <li><a href="/wiki/Komunizm" title="Komunizm">Komunizm</a></li> <li><a href="/wiki/Stalinizm" title="Stalinizm">Stalinizm</a></li> <li><a href="/wiki/Fidelizm" title="Fidelizm">Fidelizm</a></li> <li><a href="/wiki/Maoizm" title="Maoizm">Maoizm</a></li> <li><a href="/wiki/D%C5%BCucze" title="Dżucze">Dżucze</a></li> <li><a href="/wiki/Titoizm" title="Titoizm">Titoizm</a></li> <li><a href="/wiki/Hod%C5%BCyzm" title="Hodżyzm">Hodżyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Antykomunizm" title="Antykomunizm">Antykomunizm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a11"><th class="navbox-group opis" scope="row">Propaganda</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Prawda_(dziennik)" title="Prawda (dziennik)">Prawda (dziennik)</a></li> <li><a href="/wiki/Radio_Wolna_Europa" title="Radio Wolna Europa">Radio Wolna Europa</a></li> <li><a href="/wiki/G%C5%82os_Ameryki" title="Głos Ameryki">Głos Ameryki</a></li> <li><a href="/wiki/Radio_Mart%C3%AD" title="Radio Martí">Radio Martí</a></li> <li><a href="/wiki/Sputnik_(radio)" title="Sputnik (radio)">Radio Moskwa</a></li> <li><a href="/wiki/RIAS" title="RIAS">RIAS</a></li></ul> </td></tr><tr class="a12"><th class="navbox-group opis" scope="row">Polityka<br />międzynarodowa</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Doktryna_Trumana" title="Doktryna Trumana">Doktryna Trumana</a></li> <li><a href="/wiki/Plan_Marshalla" title="Plan Marshalla">Plan Marshalla</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_powstrzymywania" title="Doktryna powstrzymywania">Doktryna powstrzymywania</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Eisenhowera" title="Doktryna Eisenhowera">Doktryna Eisenhowera</a></li> <li><a href="/wiki/Efekt_domina" title="Efekt domina">Teoria domina</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Kennedy%E2%80%99ego" title="Doktryna Kennedy’ego">Doktryna Kennedy’ego</a></li> <li><a href="/wiki/Pokojowe_wsp%C3%B3%C5%82istnienie" title="Pokojowe współistnienie">Pokojowe współistnienie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Polityka_wschodnia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polityka wschodnia (strona nie istnieje)">Polityka wschodnia</a></li> <li><a href="/wiki/Lyndon_B._Johnson" title="Lyndon B. Johnson">Doktryna Johnsona</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Bre%C5%BCniewa" title="Doktryna Breżniewa">Doktryna Breżniewa</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Nixona" title="Doktryna Nixona">Doktryna Nixona</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Ulbrichta" title="Doktryna Ulbrichta">Doktryna Ulbrichta</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Cartera" title="Doktryna Cartera">Doktryna Cartera</a></li> <li><a href="/wiki/Doktryna_Reagana" title="Doktryna Reagana">Doktryna Reagana</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Polityka_%E2%80%9Eodwrotu%E2%80%9D&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polityka „odwrotu” (strona nie istnieje)">Polityka „odwrotu”</a></li> <li><a href="/wiki/Finlandyzacja" title="Finlandyzacja">Finlandyzacja</a></li> <li><a href="/wiki/Blok_wschodni" title="Blok wschodni">Blok wschodni</a></li></ul> </td></tr><tr class="a13"><th class="navbox-group opis" scope="row">Zobacz też</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Szpiegostwo" title="Szpiegostwo">Szpiegostwo</a></li> <li><a href="/wiki/Stosunki_mi%C4%99dzynarodowe" title="Stosunki międzynarodowe">Stosunki międzynarodowe</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_Pawe%C5%82_II" title="Jan Paweł II">Jan Paweł II</a></li> <li><a href="/wiki/Karta_77" title="Karta 77">Karta 77</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li><b><a href="/wiki/Kategoria:Zimna_wojna" title="Kategoria:Zimna wojna">Kategoria Zimna wojna</a></b></li></ul> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Historia_Niemiec" title="Szablon:Historia Niemiec"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/wiki/Dyskusja_szablonu:Historia_Niemiec" title="Dyskusja szablonu:Historia Niemiec"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Historia_Niemiec&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Historia_Niemiec" title="Historia Niemiec">Historia Niemiec</a></div><div class="mw-collapsible-content flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Historia Niemiec</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Germanie" title="Germanie">Germanie</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Pragermanie" title="Pragermanie">Pragermanie</a></li> <li><a href="/wiki/Plemiona_germa%C5%84skie" title="Plemiona germańskie">Plemiona germańskie</a></li> <li><a href="/wiki/Religia_German%C3%B3w" title="Religia Germanów">Religia Germanów</a></li> <li><a href="/wiki/Germania" title="Germania">Germania</a></li> <li><a href="/wiki/Furor_teutonicus" title="Furor teutonicus">Furor teutonicus</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Arausio" title="Bitwa pod Arausio">Bitwa pod Arausio</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_w_Lesie_Teutoburskim" title="Bitwa w Lesie Teutoburskim">Bitwa w Lesie Teutoburskim</a></li> <li><a href="/wiki/Wielka_w%C4%99dr%C3%B3wka_lud%C3%B3w" title="Wielka wędrówka ludów">Wielka wędrówka ludów</a></li> <li><a href="/wiki/Germania_Slavica" title="Germania Slavica">Germania Slavica</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_frankijskie" title="Państwo frankijskie">Państwo frankijskie</a><br /><a href="/wiki/Imperium_Karoli%C5%84skie" title="Imperium Karolińskie">Imperium Karolińskie</a><br /><a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_wschodniofrankijskie" title="Państwo wschodniofrankijskie">Państwo wschodniofrankijskie</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Podboje_arabskie" title="Podboje arabskie">Podboje arabskie</a></li> <li><a href="/wiki/Renesans_karoli%C5%84ski" title="Renesans karoliński">Renesans karoliński</a></li> <li><a href="/wiki/Traktat_w_Verdun" title="Traktat w Verdun">Traktat w Verdun</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_nad_rzek%C4%85_Lech_(955)" title="Bitwa nad rzeką Lech (955)">Bitwa nad rzeką Lech</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99te_Cesarstwo_Rzymskie" title="Święte Cesarstwo Rzymskie">Święte Cesarstwo Rzymskie</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Niemieckie" title="Królestwo Niemieckie">Królestwo Niemieckie</a></li> <li><a href="/wiki/Uniwersalizm_cesarski" title="Uniwersalizm cesarski">Uniwersalizm cesarski</a></li> <li><a href="/wiki/Sp%C3%B3r_o_inwestytur%C4%99" title="Spór o inwestyturę">Spór o inwestyturę</a></li> <li><a href="/wiki/Inkwizycja_w_Niemczech" title="Inkwizycja w Niemczech">Inkwizycja w Niemczech</a></li> <li><a href="/wiki/Krucjata" title="Krucjata">Wyprawy krzyżowe</a></li> <li><a href="/wiki/Krucjata_po%C5%82abska" title="Krucjata połabska">Krucjata połabska</a></li> <li><a href="/wiki/Krucjaty_p%C3%B3%C5%82nocne" title="Krucjaty północne">Krucjaty północne</a></li> <li><a href="/wiki/Zakon_krzy%C5%BCacki" title="Zakon krzyżacki">Zakon krzyżacki</a></li> <li><a href="/wiki/Krucjata_dzieci%C4%99ca" title="Krucjata dziecięca">Krucjata dziecięca</a></li> <li><a href="/wiki/Ostsiedlung" title="Ostsiedlung">Ostsiedlung</a></li> <li><a href="/wiki/Germanizacja" title="Germanizacja">Germanizacja</a></li> <li><a href="/wiki/Akt_Konfederacji_Szwajcarskiej" title="Akt Konfederacji Szwajcarskiej">Akt Konfederacji Szwajcarskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Hanza" title="Hanza">Hanza</a></li> <li><a href="/wiki/Wielkie_bezkr%C3%B3lewie" title="Wielkie bezkrólewie">Wielkie bezkrólewie</a></li> <li><a href="/wiki/Wielki_g%C5%82%C3%B3d_1315%E2%80%931317" title="Wielki głód 1315–1317">Wielki głód 1315–1317</a></li> <li><a href="/wiki/Czarna_%C5%9Bmier%C4%87" title="Czarna śmierć">Czarna śmierć</a></li> <li><a href="/wiki/Z%C5%82ota_Bulla_Karola_IV" title="Złota Bulla Karola IV">Złota Bulla</a></li> <li><a href="/wiki/Wojny_husyckie" title="Wojny husyckie">Wojny husyckie</a></li> <li><a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Szwabski" title="Związek Szwabski">Związek Szwabski</a></li> <li><a href="/wiki/Reforma_Rzeszy" title="Reforma Rzeszy">Reforma Rzeszy</a></li> <li><a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">Reformacja</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_ch%C5%82opska_w_Niemczech" title="Wojna chłopska w Niemczech">Wojna chłopska</a></li> <li><a href="/wiki/Klein-Venedig" title="Klein-Venedig">Klein-Venedig</a></li> <li><a href="/wiki/Pok%C3%B3j_augsburski" title="Pokój augsburski">Pokój augsburski</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_trzydziestoletnia" title="Wojna trzydziestoletnia">Wojna trzydziestoletnia</a></li> <li><a href="/wiki/Pok%C3%B3j_westfalski" title="Pokój westfalski">Pokój westfalski</a></li> <li><a href="/wiki/V_wojna_austriacko-turecka" title="V wojna austriacko-turecka">Wojna Ligi Świętej z Turcją</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_Francji_z_Lig%C4%85_Augsbursk%C4%85" title="Wojna Francji z Ligą Augsburską">Wojna palatynacka</a></li> <li><a href="/wiki/Rozbiory_Polski" title="Rozbiory Polski">Rozbiory Polski</a></li> <li><a href="/wiki/Mediatyzacja" title="Mediatyzacja">Mediatyzacja</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_o_sukcesj%C4%99_austriack%C4%85" title="Wojna o sukcesję austriacką">Wojna o sukcesję austriacką</a></li> <li><a href="/wiki/Wojny_%C5%9Bl%C4%85skie" title="Wojny śląskie">Wojny śląskie</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_siedmioletnia" title="Wojna siedmioletnia">Wojna siedmioletnia</a></li> <li><a href="/wiki/Cud_domu_brandenburskiego" title="Cud domu brandenburskiego">Cud domu brandenburskiego</a></li> <li><a href="/wiki/Deklaracja_z_Pillnitz" title="Deklaracja z Pillnitz">Deklaracja z Pillnitz</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Wojny_napoleo%C5%84skie" title="Wojny napoleońskie">Wojny napoleońskie</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Republika_Cisre%C5%84ska" title="Republika Cisreńska">Republika Cisreńska</a></li> <li><a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Re%C5%84ski" title="Związek Reński">Związek Reński</a></li> <li><a href="/wiki/III_koalicja_antyfrancuska" title="III koalicja antyfrancuska">III koalicja antyfrancuska</a></li> <li><a href="/wiki/IV_koalicja_antyfrancuska" title="IV koalicja antyfrancuska">IV koalicja antyfrancuska</a></li> <li><a href="/wiki/VI_koalicja_antyfrancuska" title="VI koalicja antyfrancuska">VI koalicja antyfrancuska</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Lipskiem" title="Bitwa pod Lipskiem">Bitwa pod Lipskiem</a></li> <li><a href="/wiki/Kongres_wiede%C5%84ski" title="Kongres wiedeński">Kongres wiedeński</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99te_Przymierze" title="Święte Przymierze">Święte Przymierze</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_5"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Niemiecki" title="Związek Niemiecki">Związek Niemiecki</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Niemiecki_Zwi%C4%85zek_Celny" title="Niemiecki Związek Celny">Niemiecki Związek Celny</a></li> <li><a href="/wiki/Wiosna_Lud%C3%B3w" title="Wiosna Ludów">Wiosna Ludów</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_marcowa" title="Rewolucja marcowa">Rewolucja marcowa</a></li> <li><a href="/wiki/I_wojna_o_Szlezwik" title="I wojna o Szlezwik">I wojna o Szlezwik</a></li> <li><a href="/wiki/Frankfurckie_Zgromadzenie_Narodowe" title="Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe">Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_du%C5%84ska_(1864)" title="Wojna duńska (1864)">II wojna o Szlezwik</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_prusko-austriacka" title="Wojna prusko-austriacka">Wojna prusko-austriacka</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_6"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_P%C3%B3%C5%82nocnoniemiecki" title="Związek Północnoniemiecki">Związek Północnoniemiecki</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Wojna_francusko-pruska" title="Wojna francusko-pruska">Wojna francusko-pruska</a></li> <li><a href="/wiki/Zjednoczenie_Niemiec_(1866%E2%80%931871)" title="Zjednoczenie Niemiec (1866–1871)">Zjednoczenie Niemiec (XIX wiek)</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_7"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Cesarstwo_Niemieckie" title="Cesarstwo Niemieckie">Cesarstwo Niemieckie</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_7_1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ostflucht" title="Ostflucht">Ostflucht</a></li> <li><a href="/wiki/Kulturkampf" title="Kulturkampf">Kulturkampf</a></li> <li><a href="/wiki/Sojusz_Trzech_Cesarzy" title="Sojusz Trzech Cesarzy">Sojusz Trzech Cesarzy</a></li> <li><a href="/wiki/Dwuprzymierze" title="Dwuprzymierze">Dwuprzymierze</a></li> <li><a href="/wiki/Konferencja_berli%C5%84ska_(1884%E2%80%931885)" title="Konferencja berlińska (1884–1885)">Konferencja berlińska</a></li> <li><a href="/wiki/Tr%C3%B3jprzymierze" title="Trójprzymierze">Trójprzymierze</a></li> <li><a href="/wiki/Pangermanizm" title="Pangermanizm">Pangermanizm</a></li> <li><a href="/wiki/Hakata" title="Hakata">Hakata</a></li> <li><a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Wszechniemiecki" title="Związek Wszechniemiecki">Związek Wszechniemiecki</a></li> <li><a href="/wiki/Weltpolitik" title="Weltpolitik">Weltpolitik</a></li> <li><a href="/wiki/Kolonie_niemieckie" title="Kolonie niemieckie">Ekspansja kolonialna</a></li> <li><a href="/wiki/Konflikty_maroka%C5%84skie" title="Konflikty marokańskie">Konflikty marokańskie</a></li> <li><a href="/wiki/Mitteleuropa" title="Mitteleuropa">Mitteleuropa</a></li> <li><a href="/wiki/Pa%C5%84stwa_centralne" title="Państwa centralne">Państwa centralne</a></li> <li><a href="/wiki/Plan_Schlieffena" title="Plan Schlieffena">Plan Schlieffena</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_7_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="I wojna światowa">I wojna światowa</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Front_zachodni_(I_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front zachodni (I wojna światowa)">Front zachodni</a> <ul><li><a href="/wiki/I_bitwa_nad_Marn%C4%85" title="I bitwa nad Marną">I bitwa nad Marną</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Verdun" title="Bitwa pod Verdun">Bitwa pod Verdun</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_nad_Somm%C4%85" title="Bitwa nad Sommą">Bitwa nad Sommą</a></li> <li><a href="/wiki/Kaiserschlacht" title="Kaiserschlacht">Kaiserschlacht</a></li> <li><a href="/wiki/II_bitwa_nad_Marn%C4%85" title="II bitwa nad Marną">II bitwa nad Marną</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Front_wschodni_(I_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front wschodni (I wojna światowa)">Front wschodni</a> <ul><li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Tannenbergiem" title="Bitwa pod Tannenbergiem">Bitwa pod Tannenbergiem</a></li> <li><a href="/wiki/Ofensywa_Kiere%C5%84skiego" title="Ofensywa Kiereńskiego">Ofensywa Kiereńskiego</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Kampania_serbska_(I_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Kampania serbska (I wojna światowa)">Kampania serbska</a></li> <li><a href="/wiki/Traktat_brzeski" title="Traktat brzeski">Traktat brzeski</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_listopadowa" title="Rewolucja listopadowa">Rewolucja listopadowa</a></li> <li><a href="/wiki/Rozejm_w_Compi%C3%A8gne_(1918)" title="Rozejm w Compiègne (1918)">Rozejm w Compiègne</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a1_8"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Republika_Weimarska" title="Republika Weimarska">Republika Weimarska</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Legenda_o_ciosie_w_plecy" title="Legenda o ciosie w plecy">Legenda o ciosie w plecy</a></li> <li><a href="/wiki/Pakt_Ebert-Groener" title="Pakt Ebert-Groener">Pakt Ebert-Groener</a></li> <li><a href="/wiki/Okupacja_Nadrenii" title="Okupacja Nadrenii">Okupacja Nadrenii</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_wielkopolskie" title="Powstanie wielkopolskie">Powstanie wielkopolskie</a></li> <li><a href="/wiki/Traktat_wersalski" title="Traktat wersalski">Traktat wersalski</a></li> <li><a href="/wiki/Plebiscyt_na_Warmii,_Mazurach_i_Powi%C5%9Blu" title="Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu">Plebiscyt w Prusach Wschodnich i Zachodnich</a> oraz <a href="/wiki/Plebiscyt_na_G%C3%B3rnym_%C5%9Al%C4%85sku" title="Plebiscyt na Górnym Śląsku">na Górnym Śląsku</a></li> <li><a href="/wiki/Wolne_Miasto_Gda%C5%84sk" title="Wolne Miasto Gdańsk">Wolne Miasto Gdańsk</a></li> <li><a href="/wiki/Terytorium_Saary" title="Terytorium Saary">Terytorium Saary</a></li> <li><a href="/wiki/Okr%C4%99g_K%C5%82ajpedy" title="Okręg Kłajpedy">Memelland</a></li> <li><a href="/wiki/Polityka_wype%C5%82niania" title="Polityka wypełniania">Polityka wypełniania</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_w_Rapallo" title="Układ w Rapallo">Układ w Rapallo</a></li> <li><a href="/wiki/Okupacja_Zag%C5%82%C4%99bia_Ruhry" title="Okupacja Zagłębia Ruhry">Okupacja Zagłębia Ruhry</a></li> <li><a href="/wiki/Nazizm" title="Nazizm">Narodowy socjalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Rasa_pan%C3%B3w" title="Rasa panów">Rasa panów</a></li> <li><a href="/wiki/Narodowosocjalistyczna_Niemiecka_Partia_Robotnik%C3%B3w" title="Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników">Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników</a></li> <li><a href="/wiki/Sturmabteilung" title="Sturmabteilung">Sturmabteilung</a></li> <li><a href="/wiki/Pucz_monachijski" title="Pucz monachijski">Pucz monachijski</a></li> <li><a href="/wiki/Lebensraum" title="Lebensraum">Lebensraum</a></li> <li><a href="/wiki/Goldene_Zwanziger" title="Goldene Zwanziger">Złote lata</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_celna_mi%C4%99dzy_Polsk%C4%85_a_Niemcami" title="Wojna celna między Polską a Niemcami">Wojna celna z Polską</a></li> <li><a href="/wiki/Liga_Narod%C3%B3w" title="Liga Narodów">Liga Narodów</a></li> <li><a href="/wiki/Wielki_kryzys" title="Wielki kryzys">Wielki kryzys</a></li> <li><a href="/wiki/Hiperinflacja_w_Republice_Weimarskiej" title="Hiperinflacja w Republice Weimarskiej">Hiperinflacja</a></li> <li><a href="/wiki/Schutzstaffel" title="Schutzstaffel">Schutzstaffel</a></li> <li><a href="/wiki/Wybory_parlamentarne_w_Republice_Weimarskiej_w_marcu_1933_roku" title="Wybory parlamentarne w Republice Weimarskiej w marcu 1933 roku">Wybory parlamentarne w Republice Weimarskiej w marcu 1933 roku</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_9"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/III_Rzesza" title="III Rzesza">III Rzesza</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_9_1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Po%C5%BCar_Reichstagu" title="Pożar Reichstagu">Pożar Reichstagu</a></li> <li><a href="/wiki/Ruch_oporu_w_III_Rzeszy" title="Ruch oporu w III Rzeszy">Ruch oporu</a></li> <li><a href="/wiki/Obozy_niemieckie_(1933%E2%80%931945)" title="Obozy niemieckie (1933–1945)">Obozy niemieckie (1933–1945)</a></li> <li><a href="/wiki/Gestapo" title="Gestapo">Gestapo</a></li> <li><a href="/wiki/Noc_d%C5%82ugich_no%C5%BCy" title="Noc długich noży">Noc długich noży</a></li> <li><a href="/wiki/Ustawy_norymberskie" title="Ustawy norymberskie">Ustawy norymberskie</a></li> <li><a href="/wiki/Remilitaryzacja_Nadrenii" title="Remilitaryzacja Nadrenii">Remilitaryzacja Nadrenii</a></li> <li><a href="/wiki/Letnie_Igrzyska_Olimpijskie_1936" title="Letnie Igrzyska Olimpijskie 1936">Letnie Igrzyska Olimpijskie 1936</a></li> <li><a href="/wiki/Pakt_antykominternowski" title="Pakt antykominternowski">Pakt antykominternowski</a></li> <li><a href="/wiki/Sicherheitspolizei" title="Sicherheitspolizei">Sicherheitspolizei</a></li> <li><a href="/wiki/Anschluss" title="Anschluss">Anschluss</a></li> <li><a href="/wiki/Noc_kryszta%C5%82owa" title="Noc kryształowa">Noc kryształowa</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_monachijski" title="Układ monachijski">Układ monachijski</a></li> <li><a href="/wiki/Rozbi%C3%B3r_Czechos%C5%82owacji" title="Rozbiór Czechosłowacji">Rozbiór Czechosłowacji</a> <ul><li><a href="/wiki/Protektorat_Czech_i_Moraw" title="Protektorat Czech i Moraw">Protektorat Czech i Moraw</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Niemieckie_ultimatum_wobec_Litwy" title="Niemieckie ultimatum wobec Litwy">Ultimatum wobec Litwy</a></li> <li><a href="/wiki/Pakt_stalowy" title="Pakt stalowy">Pakt stalowy</a></li> <li><a href="/wiki/Pa%C5%84stwa_Osi" title="Państwa Osi">Państwa Osi</a></li> <li><a href="/wiki/Pakt_Ribbentrop-Mo%C5%82otow" title="Pakt Ribbentrop-Mołotow">Pakt Ribbentrop-Mołotow</a></li> <li><a href="/wiki/Prowokacja_gliwicka" title="Prowokacja gliwicka">Prowokacja gliwicka</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_9_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="II wojna światowa">II wojna światowa</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Kampania_wrze%C5%9Bniowa" title="Kampania wrześniowa">Agresja Niemiec na Polskę</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_o_Atlantyk" title="Bitwa o Atlantyk">Bitwa o Atlantyk</a></li> <li><a href="/wiki/Traktat_o_granicach_i_przyja%C5%BAni_III_Rzesza_%E2%80%93_ZSRR_(1939)" title="Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)">Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)</a></li> <li><a href="/wiki/Okupacja_niemiecka_ziem_polskich_(1939%E2%80%931945)" title="Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)">Okupacja niemiecka ziem polskich 1939–1945</a> <ul><li><a href="/wiki/Generalne_Gubernatorstwo" title="Generalne Gubernatorstwo">Generalne Gubernatorstwo</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Generalny_Plan_Wschodni" title="Generalny Plan Wschodni">Generalny Plan Wschodni</a></li> <li><a href="/wiki/Zag%C5%82ada_%C5%BByd%C3%B3w" title="Zagłada Żydów">Holocaust</a></li> <li><a href="/wiki/Roboty_przymusowe_w_III_Rzeszy" title="Roboty przymusowe w III Rzeszy">Roboty przymusowe w III Rzeszy</a></li> <li><a href="/wiki/Porajmos" title="Porajmos">Porajmos</a></li> <li><a href="/wiki/Front_zachodni_(II_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front zachodni (II wojna światowa)">Front zachodni</a> <ul><li><a href="/wiki/Dziwna_wojna" title="Dziwna wojna">Dziwna wojna</a></li> <li><a href="/wiki/Kampania_norweska" title="Kampania norweska">Kampania norweska</a></li> <li><a href="/wiki/Kampania_francuska_1940" title="Kampania francuska 1940">Kampania francuska 1940</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_o_Angli%C4%99" title="Bitwa o Anglię">Bitwa o Anglię</a></li> <li><a href="/wiki/L%C4%85dowanie_w_Normandii" title="Lądowanie w Normandii">Lądowanie w Normandii</a></li> <li><a href="/wiki/Prze%C5%82amanie_linii_Zygfryda" title="Przełamanie linii Zygfryda">Przełamanie linii Zygfryda</a></li> <li><a href="/wiki/Ofensywa_w_Ardenach" title="Ofensywa w Ardenach">Ofensywa w Ardenach</a></li> <li><a href="/wiki/Forsowanie_Renu" title="Forsowanie Renu">Forsowanie Renu</a></li> <li><a href="/wiki/Inwazja_aliant%C3%B3w_zachodnich_na_Niemcy" title="Inwazja aliantów zachodnich na Niemcy">Inwazja aliantów zachodnich na Niemcy</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Kampania_%C5%9Br%C3%B3dziemnomorska" title="Kampania śródziemnomorska">Kampania śródziemnomorska</a> <ul><li><a href="/wiki/Kampania_ba%C5%82ka%C5%84ska" title="Kampania bałkańska">Kampania bałkańska</a></li> <li><a href="/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa_w_Afryce" title="II wojna światowa w Afryce">II wojna światowa w Afryce</a></li> <li><a href="/wiki/Kampania_w%C5%82oska_w_czasie_II_wojny_%C5%9Bwiatowej" title="Kampania włoska w czasie II wojny światowej">Kampania włoska</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Front_wschodni_(II_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front wschodni (II wojna światowa)">Front wschodni</a> <ul><li><a href="/wiki/Atak_Niemiec_na_ZSRR" title="Atak Niemiec na ZSRR">Atak Niemiec na ZSRR</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_pod_Moskw%C4%85" title="Bitwa pod Moskwą">Bitwa pod Moskwą</a></li> <li><a href="/wiki/Wojna_kontynuacyjna" title="Wojna kontynuacyjna">Wojna kontynuacyjna</a></li> <li><a href="/wiki/Blokada_Leningradu" title="Blokada Leningradu">Blokada Leningradu</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_stalingradzka" title="Bitwa stalingradzka">Bitwa stalingradzka</a></li> <li><a href="/wiki/Bitwa_na_%C5%82uku_kurskim" title="Bitwa na łuku kurskim">Bitwa na łuku kurskim</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_berli%C5%84ska" title="Operacja berlińska">Operacja berlińska</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Kapitulacja_III_Rzeszy" title="Kapitulacja III Rzeszy">Kapitulacja III Rzeszy</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a1_10"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Okupacja_aliancka_Niemiec" title="Okupacja aliancka Niemiec">Okupacja aliancka</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Zniszczenia_wojenne_miast_niemieckich" title="Zniszczenia wojenne miast niemieckich">Zniszczenia miast</a></li> <li><a href="/wiki/Granica_na_Odrze_i_Nysie_%C5%81u%C5%BCyckiej" title="Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej">Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej</a></li> <li><a href="/wiki/Wysiedlenia_Niemc%C3%B3w_po_II_wojnie_%C5%9Bwiatowej" title="Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej">Wysiedlenia Niemców</a></li> <li><a href="/wiki/Dekrety_Bene%C5%A1a" title="Dekrety Beneša">Dekrety Beneša</a></li> <li><a href="/wiki/Sojusznicza_Rada_Kontroli_Niemiec" title="Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec">Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec</a></li> <li><a href="/wiki/Sowiecka_Administracja_Wojskowa_w_Niemczech" title="Sowiecka Administracja Wojskowa w Niemczech">Sowiecka Administracja Wojskowa w Niemczech</a></li> <li><a href="/wiki/Procesy_norymberskie" title="Procesy norymberskie">Procesy norymberskie</a></li> <li><a href="/wiki/Denazyfikacja" title="Denazyfikacja">Denazyfikacja</a></li> <li><a href="/wiki/Bizonia" title="Bizonia">Bizonia</a></li> <li><a href="/wiki/Trizonia" title="Trizonia">Trizonia</a></li> <li><a href="/wiki/Protektorat_Saary" title="Protektorat Saary">Protektorat Saary</a></li> <li><a href="/wiki/Francuska_strefa_okupacyjna_w_Niemczech" title="Francuska strefa okupacyjna w Niemczech">Francuska strefa okupacyjna w Niemczech</a></li> <li><a href="/wiki/Brytyjska_strefa_okupacyjna_w_Niemczech" title="Brytyjska strefa okupacyjna w Niemczech">Brytyjska strefa okupacyjna w Niemczech</a></li> <li><a href="/wiki/Ameryka%C5%84ska_strefa_okupacyjna_w_Niemczech" title="Amerykańska strefa okupacyjna w Niemczech">Amerykańska strefa okupacyjna w Niemczech</a></li> <li><a href="/wiki/Radziecka_strefa_okupacyjna_w_Niemczech" title="Radziecka strefa okupacyjna w Niemczech">Radziecka strefa okupacyjna w Niemczech</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_11"><th class="navbox-group opis" scope="row">Podział Niemiec</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_11_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Republika_Federalna_Niemiec_(1949%E2%80%931990)" title="Republika Federalna Niemiec (1949–1990)">RFN</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Plan_Marshalla" title="Plan Marshalla">Plan Marshalla</a></li> <li><a href="/wiki/Spo%C5%82eczna_gospodarka_rynkowa" title="Społeczna gospodarka rynkowa">Społeczna gospodarka rynkowa</a></li> <li><a href="/wiki/Wirtschaftswunder" title="Wirtschaftswunder">Wirtschaftswunder</a></li> <li><a href="/wiki/Gastarbeiter" title="Gastarbeiter">Gastarbeiterzy</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ady_paryskie_(1954)" title="Układy paryskie (1954)">Układy paryskie</a></li> <li><a href="/wiki/Europejska_Wsp%C3%B3lnota_W%C4%99gla_i_Stali" title="Europejska Wspólnota Węgla i Stali">EWWiS</a></li> <li><a href="/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a></li> <li><a href="/wiki/Traktaty_rzymskie" title="Traktaty rzymskie">Traktaty rzymskie</a></li> <li><a href="/wiki/Wsp%C3%B3lnota_Europejska" title="Wspólnota Europejska">Wspólnota Europejska</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_NRD%E2%80%93RFN" title="Układ NRD–RFN">Układ NRD–RFN</a></li> <li><a href="/wiki/Letnie_Igrzyska_Olimpijskie_1972" title="Letnie Igrzyska Olimpijskie 1972">Letnie Igrzyska Olimpijskie 1972</a> <ul><li><a href="/wiki/Masakra_w_Monachium" title="Masakra w Monachium">Masakra w Monachium</a></li></ul></li></ul> </td></tr><tr class="a1_11_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Niemiecka_Republika_Demokratyczna" title="Niemiecka Republika Demokratyczna">NRD</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Republikflucht" title="Republikflucht">Republikflucht</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_zgorzelecki" title="Układ zgorzelecki">Układ graniczny z PRL</a></li> <li><a href="/wiki/Rada_Wzajemnej_Pomocy_Gospodarczej" title="Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej">RWPG</a></li> <li><a href="/wiki/Aktion_Ungeziefer" title="Aktion Ungeziefer">Aktion Ungeziefer</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_czerwcowe" title="Powstanie czerwcowe">Powstanie czerwcowe</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_Warszawski" title="Układ Warszawski">Układ Warszawski</a></li> <li><a href="/wiki/Referendum_konstytucyjne_w_NRD_w_1968_roku" title="Referendum konstytucyjne w NRD w 1968 roku">Referendum konstytucyjne</a></li> <li><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_NRD%E2%80%93RFN" title="Układ NRD–RFN">Układ NRD–RFN</a></li> <li><a href="/wiki/Rewolucja_trabant%C3%B3w" title="Rewolucja trabantów">Rewolucja trabantów</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_11_3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Berlin_Zachodni" title="Berlin Zachodni">Berlin Zachodni</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Sektory_Berlina" title="Sektory Berlina">Sektory Berlina</a></li> <li><a href="/wiki/Blokada_Berlina" title="Blokada Berlina">Blokada Berlina</a></li> <li><a href="/wiki/Operacja_Vittles" title="Operacja Vittles">Operacja „Vittles”</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Mur Berliński</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_berli%C5%84ski_1961" title="Kryzys berliński 1961">Kryzys berliński</a></li> <li><a href="/wiki/Protesty_studenckie_w_Niemczech_(1967%E2%80%931968)" title="Protesty studenckie w Niemczech (1967–1968)">Protesty studenckie</a></li> <li><a href="/wiki/Porozumienie_czterech_mocarstw_w_sprawie_Berlina" title="Porozumienie czterech mocarstw w sprawie Berlina">Porozumienie czterech mocarstw w sprawie Berlina</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a1_12"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Ponowne_zjednoczenie_Niemiec" title="Ponowne zjednoczenie Niemiec">Ponowne zjednoczenie Niemiec</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Konferencja_dwa_plus_cztery" title="Konferencja dwa plus cztery">Konferencja dwa plus cztery</a></li> <li><a href="/wiki/Unia_walutowa,_gospodarcza_i_spo%C5%82eczna" title="Unia walutowa, gospodarcza i społeczna">Unia walutowa, gospodarcza i społeczna</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_13"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Niemcy" title="Niemcy">Republika Federalna Niemiec</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Polsko-niemiecki_traktat_graniczny" title="Polsko-niemiecki traktat graniczny">Polsko-niemiecki traktat graniczny</a></li> <li><a href="/wiki/Unia_Europejska" title="Unia Europejska">Unia Europejska</a></li> <li><a href="/wiki/Euro" title="Euro">Euro</a></li> <li><a href="/wiki/Kryzys_migracyjny_w_Europie" title="Kryzys migracyjny w Europie">Kryzys migracyjny</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Kluczowe postacie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Arminius" title="Arminius">Arminius</a></li> <li><a href="/wiki/Karol_Wielki" title="Karol Wielki">Karol Wielki</a></li> <li><a href="/wiki/Ludwik_II_Niemiecki" title="Ludwik II Niemiecki">Ludwik II Niemiecki</a></li> <li><a href="/wiki/Otton_I_Wielki" title="Otton I Wielki">Otton I Wielki</a></li> <li><a href="/wiki/Fryderyk_I_Barbarossa" title="Fryderyk I Barbarossa">Fryderyk I Barbarossa</a></li> <li><a href="/wiki/Marcin_Luter" title="Marcin Luter">Martin Luter</a></li> <li><a href="/wiki/Fryderyk_Wilhelm_I_(Wielki_Elektor)" title="Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor)">Fryderyk Wilhelm I</a></li> <li><a href="/wiki/Fryderyk_II_Wielki" title="Fryderyk II Wielki">Fryderyk II Wielki</a></li> <li><a href="/wiki/Franciszek_II_Habsburg" title="Franciszek II Habsburg">Franciszek II Habsburg</a></li> <li><a href="/wiki/Wilhelm_I_Hohenzollern" title="Wilhelm I Hohenzollern">Wilhelm I Hohenzollern</a></li> <li><a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a></li> <li><a href="/wiki/Wilhelm_II_Hohenzollern" title="Wilhelm II Hohenzollern">Wilhelm II Hohenzollern</a></li> <li><a href="/wiki/Paul_von_Hindenburg" title="Paul von Hindenburg">Paul von Hindenburg</a></li> <li><a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a></li> <li><a href="/wiki/Konrad_Adenauer" title="Konrad Adenauer">Konrad Adenauer</a></li> <li><a href="/wiki/Walter_Ulbricht" title="Walter Ulbricht">Walter Ulbricht</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Najważniejsze<br />państwa niemieckie</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a3_1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Marchia_P%C3%B3%C5%82nocna" title="Marchia Północna">Marchia Północna</a>/<a href="/wiki/Marchia_Brandenburska" title="Marchia Brandenburska">Marchia Brandenburska</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Państwo Saksońskie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99stwo_Saksonii" title="Księstwo Saksonii">Księstwo Saksonii</a></li> <li><a href="/wiki/Marchia_Wschodnia" title="Marchia Wschodnia">Marchia Wschodnia</a></li> <li><a href="/wiki/Marchia_Mi%C5%9Bnie%C5%84ska" title="Marchia Miśnieńska">Marchia Miśnieńska</a></li> <li><a href="/wiki/Ksi%C4%99stwo_Saksonii-Wittenbergi" title="Księstwo Saksonii-Wittenbergi">Księstwo Saksonii-Wittenbergi</a></li> <li><a href="/wiki/Elektorat_Saksonii" title="Elektorat Saksonii">Elektorat Saksonii</a></li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Saksonii" title="Królestwo Saksonii">Królestwo Saksonii</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3_3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Państwo Bawarskie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ksi%C4%99stwo_Bawarii&action=edit&redlink=1" class="new" title="Księstwo Bawarii (strona nie istnieje)">Księstwo Bawarii</a></li> <li><a href="/wiki/Elektorat_Bawarii" title="Elektorat Bawarii">Elektorat Bawarii</a></li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Bawarii" title="Królestwo Bawarii">Królestwo Bawarii</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3_4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Prusy_(pa%C5%84stwo)" title="Prusy (państwo)">Państwo Pruskie</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_zakonu_krzy%C5%BCackiego" title="Państwo zakonu krzyżackiego">Państwo zakonu krzyżackiego</a></li> <li><a href="/wiki/Prusy_Ksi%C4%85%C5%BC%C4%99ce" title="Prusy Książęce">Prusy Książęce</a></li> <li><a href="/wiki/Brandenburgia-Prusy" title="Brandenburgia-Prusy">Brandenburgia-Prusy</a></li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Prus" title="Królestwo Prus">Królestwo Prus</a></li> <li><a href="/wiki/Wolne_Pa%C5%84stwo_Prusy" title="Wolne Państwo Prusy">Wolne Państwo Prusy</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3_5"><th class="navbox-group opis" scope="row">Państwo Austriackie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Marchia_Austriacka" title="Marchia Austriacka">Marchia Austriacka</a></li> <li><a href="/wiki/Ksi%C4%99stwo_Austriackie" title="Księstwo Austriackie">Księstwo Austriackie</a></li> <li><a href="/wiki/Arcyksi%C4%99stwo_Austriackie" title="Arcyksięstwo Austriackie">Arcyksięstwo Austriackie</a></li> <li><a href="/wiki/Monarchia_Habsburg%C3%B3w" title="Monarchia Habsburgów">Monarchia Habsburgów</a></li> <li><a href="/wiki/Cesarstwo_Austrii" title="Cesarstwo Austrii">Cesarstwo Austrii</a></li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwa_i_Kraje_w_Radzie_Pa%C5%84stwa_Reprezentowane" title="Królestwa i Kraje w Radzie Państwa Reprezentowane">Kraje austriackie</a></li> <li><a href="/wiki/Republika_Niemieckiej_Austrii" title="Republika Niemieckiej Austrii">Republika Niemieckiej Austrii</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Pozostałe</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Kalendarium_historii_Niemiec" title="Kalendarium historii Niemiec">Kalendarium historii Niemiec</a></li> <li><a href="/wiki/Niemcy_(nar%C3%B3d)" title="Niemcy (naród)">Naród niemiecki</a></li> <li><a href="/wiki/W%C5%82adcy_Niemiec" title="Władcy Niemiec">Władcy Niemiec</a> <ul><li><a href="/wiki/Konradyni" title="Konradyni">Konradyni</a></li> <li><a href="/wiki/Ludolfingowie" title="Ludolfingowie">Ludolfingowie</a></li> <li><a href="/wiki/Dynastia_salicka" title="Dynastia salicka">Dynastia salicka</a></li> <li><a href="/wiki/Hohenstaufowie" title="Hohenstaufowie">Hohenstaufowie</a></li> <li><a href="/wiki/Welfowie" title="Welfowie">Welfowie</a></li> <li><a href="/wiki/Habsburgowie" title="Habsburgowie">Habsburgowie</a></li> <li><a href="/wiki/Nassau_(dynastia)" title="Nassau (dynastia)">Nassau (dynastia)</a></li> <li><a href="/wiki/Luksemburgowie" title="Luksemburgowie">Luksemburgowie</a></li> <li><a href="/wiki/Wittelsbachowie" title="Wittelsbachowie">Wittelsbachowie</a></li> <li><a href="/wiki/Dom_Habsbursko-Lotary%C5%84ski" title="Dom Habsbursko-Lotaryński">Dom Habsbursko-Lotaryński</a></li> <li><a href="/wiki/Hohenzollernowie" title="Hohenzollernowie">Hohenzollernowie</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Lista_prezydent%C3%B3w_Niemiec" title="Lista prezydentów Niemiec">Prezydenci Niemiec</a></li> <li><a href="/wiki/Kanclerze_Niemiec" title="Kanclerze Niemiec">Kanclerze Niemiec</a></li> <li><a href="/wiki/Ustr%C3%B3j_polityczny_Niemiec" title="Ustrój polityczny Niemiec">Ustrój polityczny Niemiec</a></li> <li><a href="/wiki/J%C4%99zyk_niemiecki" title="Język niemiecki">Język niemiecki</a></li> <li><a href="/wiki/Deutschst%C3%A4mmige" class="mw-redirect" title="Deutschstämmige">Deutschstämmige</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Niemczech" title="Historia Żydów w Niemczech">Historia Żydów w Niemczech</a></li> <li><a href="/wiki/By%C5%82e_wschodnie_tereny_Rzeszy_Niemieckiej" title="Byłe wschodnie tereny Rzeszy Niemieckiej">Byłe ziemie wschodnie Niemiec</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Herb_Niemiec" title="Herb Niemiec"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Coat_of_arms_of_Germany.svg/50px-Coat_of_arms_of_Germany.svg.png" decoding="async" width="50" height="64" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Coat_of_arms_of_Germany.svg/75px-Coat_of_arms_of_Germany.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Coat_of_arms_of_Germany.svg/100px-Coat_of_arms_of_Germany.svg.png 2x" data-file-width="396" data-file-height="510" /></a></span> </p> </div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description">nieistniejący obiekt budowlany</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">VIAF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/244103871">244103871</a></span></li><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/sh85013357">sh85013357</a></span></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4094837-7">4094837-7</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb119380937">119380937</a></span></li><li><a href="/wiki/Syst%C3%A8me_Universitaire_de_Documentation" title="Système Universitaire de Documentation">SUDOC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/084361409">084361409</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph202193">ph202193</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007283267105171">987007283267105171</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3876367.html">3876367</a></span></li> <li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/Berlin-Wall">topic/Berlin-Wall</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/mur-de-berlin/">mur-de-berlin</a></span></li> <li><a href="/wiki/Nationalencyklopedin" title="Nationalencyklopedin">NE.se</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/berlinmuren">berlinmuren</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1296" class="extiw" title="d:Property:P1296">Catalana</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0233441.xml">0233441</a></span></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Berlinmuren">Berlinmuren</a></span></li> <li><a href="/wiki/Hrvatska_enciklopedija" title="Hrvatska enciklopedija">Hrvatska enciklopedija</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=7126">7126</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mur_Berliński&oldid=74155497">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mur_Berliński&oldid=74155497</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Mur_berli%C5%84ski" title="Kategoria:Mur berliński">Mur berliński</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Historia_Berlina" title="Kategoria:Historia Berlina">Historia Berlina</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Granice_Niemieckiej_Republiki_Demokratycznej" title="Kategoria:Granice Niemieckiej Republiki Demokratycznej">Granice Niemieckiej Republiki Demokratycznej</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Zimna_wojna" title="Kategoria:Zimna wojna">Zimna wojna</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Mury" title="Kategoria:Mury">Mury</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Berlin_Zachodni" title="Kategoria:Berlin Zachodni">Berlin Zachodni</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Bariery_graniczne" title="Kategoria:Bariery graniczne">Bariery graniczne</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_propozycjami_t%C5%82umacze%C5%84" title="Kategoria:Artykuły z propozycjami tłumaczeń">Artykuły z propozycjami tłumaczeń</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Uniwersalny_szablon_cytowania_%E2%80%93_brak_strony" title="Kategoria:Uniwersalny szablon cytowania – brak strony">Uniwersalny szablon cytowania – brak strony</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 30 cze 2024, 17:37.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Mur_Berli%C5%84ski&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6b8d669998-vtn7r","wgBackendResponseTime":228,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.063","walltime":"1.750","ppvisitednodes":{"value":11568,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":195248,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":22326,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":11,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":45,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":83682,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":8,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1410.393 1 -total"," 31.43% 443.294 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 20.95% 295.409 29 Szablon:Link-interwiki"," 16.83% 237.316 9 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 10.61% 149.710 1 Szablon:Granice_NRD"," 7.00% 98.690 13 Szablon:Cytuj_stronę"," 5.89% 83.056 12 Szablon:Flaga"," 4.02% 56.633 1 Szablon:Granice_Niemiec_Zachodnich"," 3.63% 51.222 10 Szablon:Cytat"," 3.31% 46.683 5 Szablon:Cytuj"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.490","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":4227992,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-l65hk","timestamp":"20241123175817","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Mur Berli\u0144ski","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Mur_Berli%C5%84ski","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5086","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5086","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-02-05T16:31:46Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/5\/5d\/Berlinermauer.jpg","headline":"system umocnie\u0144, kt\u00f3ry oddziela\u0142 Berlin Wschodni od Berlina Zachodniego w latach 1961\u20131989"}</script> </body> </html>