CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs" lang="az" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Yerin tarixi — Vikipediya</title> <script>(function(){var className="client-js";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )azwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","yanvar","fevral","mart","aprel","may","iyun","iyul","avqust","sentyabr","oktyabr","noyabr","dekabr"],"wgRequestId":"c1ccb1ac-f99e-4c90-a5a9-14794c4224ca","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Yerin_tarixi","wgTitle":"Yerin tarixi","wgCurRevisionId":7777443,"wgRevisionId":7777443,"wgArticleId":386038,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[ "ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr","PMID sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr","Yer","Geoxronologiya","Tarixi geologiya"],"wgPageViewLanguage":"az","wgPageContentLanguage":"az","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Yerin_tarixi","wgRelevantArticleId":386038,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"az","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"az"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":true, "wgVector2022LanguageInHeader":false,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q156312","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.common-site":"ready","ext.gadget.logo":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.styles.legacy":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","codex-search-styles":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc", "skins.vector.legacy.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.referenceTooltips","ext.gadget.sidebarRelated","ext.gadget.metaBox","ext.gadget.EditToolbar","ext.gadget.EditToolbar-menu-page_elements","ext.gadget.EditToolbar_infobox_person","ext.gadget.EditToolbar_discussion","ext.gadget.EditToolbar_references","ext.gadget.markadmins","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.compactlinks","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=codex-search-styles%7Cext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cskins.vector.styles.legacy%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector"> <script async="" src="/w/load.php?lang=az&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.gadget.common-site%2Clogo&only=styles&skin=vector"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=site.styles&only=styles&skin=vector"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Yerin tarixi — Vikipediya"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//az.m.wikipedia.org/wiki/Yerin_tarixi"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redaktə" href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipediya (az)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//az.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://az.wikipedia.org/wiki/Yerin_tarixi"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipediya — Atom-lent" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin-vector-legacy mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Yerin_tarixi rootpage-Yerin_tarixi skin-vector action-view"><div id="mw-page-base" class="noprint"></div> <div id="mw-head-base" class="noprint"></div> <div id="content" class="mw-body" role="main"> <a id="top"></a> <div id="siteNotice"></div> <div class="mw-indicators"> </div> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Yerin tarixi</h1> <div id="bodyContent" class="vector-body"> <div id="siteSub" class="noprint">Vikipediya, azad ensiklopediya</div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="contentSub2"></div> <div id="jump-to-nav"></div> <a class="mw-jump-link" href="#mw-head">Naviqasiyaya keç</a> <a class="mw-jump-link" href="#searchInput">Axtarışa keç</a> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="az" dir="ltr"><div class="noprint" style="clear: right; border: solid #aaa 1px; margin: 1em 0 1em 1em; font-size: 90%; padding: 0 4px; spacing: 0px; text-align: center; float: right;"> <table align="right" style="text-align:center;" cellspacing="1"> <tbody><tr> <th colspan="4"><a href="/wiki/Geoxronoloji_c%C9%99dv%C9%99l" title="Geoxronoloji cədvəl">Geoxronoloji şkala</a> </th> <td style="font-size: 65%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;" title="milyon il əvvəl">milyon il əvvəl </td></tr> <tr> <th colspan="2"><a href="/wiki/Eon" title="Eon">Eon</a> </th> <th><a href="/wiki/Era" title="Era">Era</a> </th> <th><a href="/wiki/D%C3%B6vr_(geologiya)" title="Dövr (geologiya)">Dövr</a> </th> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">0 </td></tr> <tr> <td rowspan="12" colspan="2" style="background-color:rgb(111,218,237); line-height:normal" title="541 milyon il başlamışdır, hazırda dəvam edir."><a href="/wiki/Fanerozoy" title="Fanerozoy">F a n e r о z о y</a> </td> <td rowspan="3" style="background-color:rgb(239,217,139); title="><a href="/wiki/Kaynozoy" title="Kaynozoy">Kaynozoy</a> </td> <td style="background-color:rgb(253,248,170); title="><a href="/wiki/D%C3%B6rd%C3%BCnc%C3%BC_d%C3%B6vr" title="Dördüncü dövr">Dördüncü dövr</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">2,58 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(251,242,74); title="><a href="/wiki/Neogen" title="Neogen">Neogen</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">23 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(253,221,93);" title="66 milyon il əvvəl başlamış, 23,03 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Paleogen" title="Paleogen">Paleogen</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">66 </td></tr> <tr> <td rowspan="3" style="background-color:rgb(98,197,202);" title="252 milyon il əvvəl başlamış, 66 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Mezozoy" title="Mezozoy">Mezozoy</a> </td> <td style="background-color:rgb(127,198,78);" title="146 milyon il əvvəl başlamış, 66 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/T%C9%99ba%C5%9Fir_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Təbaşir dövrü">Təbaşir</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">145 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(52,178,201);" title="201,3 milyon il əvvəl başlamış, 145 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Yura_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Yura dövrü">Yura</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">201 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(129,43,146);" title="252 milyon il əvvəl başlamış, 201,3 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Trias_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Trias dövrü">Trias</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">252 </td></tr> <tr> <td rowspan="6" style="background-color:rgb(87,132,102); title="><a href="/wiki/Paleozoy" title="Paleozoy">Paleozoy</a> </td> <td style="background-color:rgb(240,64,60); title="><a href="/wiki/Perm_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Perm dövrü">Perm</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">299 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(103,165,153);" title="359 milyon il əvvəl başlamış, 299 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Da%C5%9F_k%C3%B6m%C3%BCr_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Daş kömür dövrü">Karbon</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">359 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(203,140,55);" title="419 milyon il əvvəl başlamış, 359 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Devon_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Devon dövrü">Devon</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">419 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(179,225,182);" title="444 milyon il əvvəl başlamış, 419 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Silur_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Silur dövrü">Silur</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">444 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(0,146,112);" title="485 milyon il əvvəl başlamış, 444 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Ordovik_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Ordovik dövrü">Ordovik</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">485 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(127,160,86);" title="541 milyon il əvvəl başlamış, 485 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Kembri_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Kembri dövrü">Kembri</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">541 </td></tr> <tr> <td rowspan="15" style="background-color:rgb(176,48,89); line-height:normal;width:1em;word-break:break-all;" title="4.6 milyard il əvvəl yerin yaranması ilə başlamış, 541 milyon il əvvəl bitmişdir.">K e m r i d ə n ə v v ə l </td> <td rowspan="10" style="width:0.8em;background-color:rgb(247,53,99);line-height:normal;word-break:break-all;" title="2500 milyon il əvvəl başlamış, 541 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Proterozoy" title="Proterozoy">Proterozoy</a> </td> <td rowspan="3" style="background-color:rgb(255,189,129);" title="1000 milyon il əvvəl başlamış, 541 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Neoproterozoy" title="Neoproterozoy">Neoproterozoy</a> </td> <td style="background-color:rgb(253,224,178);" title="635 milyon il əvvəl başlamış, 541 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Ediakar" title="Ediakar">Ediakar</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">635 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(252,214,164);" title="720 milyon il əvvəl başlamış, 635 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Kriogen_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Kriogen dövrü">Kriogen</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">720 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(251,204,150);" title="1000 milyon il əvvəl başlamış, 720 milyon il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Toni_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Toni dövrü">Toni</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">1000 </td></tr> <tr> <td rowspan="3" style="background-color:rgb(252,169,80);" title="1,6 milyard il əvvəl başlamış, milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Mezoproterozoy" title="Mezoproterozoy">Mezoproterozoy</a> </td> <td style="background-color:rgb(254,217,106);" title="1,2 milyard il əvvəl başlamış, milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Sten_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Sten dövrü">Steni</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">1200 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(254,204,92);" title="1,4 milyard il əvvəl başlamış, 1,2 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Ektaz_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Ektaz dövrü">Ektaz</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">1400 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(254,191,78);" title="1,6 milyard il əvvəl başlamış, 1,4 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Kalim_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Kalim dövrü">Kalim</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">1600 </td></tr> <tr> <td rowspan="4" style="background-color:rgb(239,104,107);" title="2,5 milyard il əvvəl başlamış, 1,6 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Paleoproterozoy" title="Paleoproterozoy">Paleoproterozoy</a> </td> <td style="background-color:rgb(239,147,174);" title="1,8 milyard il əvvəl başlamış, 1,6 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Stater_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Stater dövrü">Stater</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">1800 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(238,134,160);" title="2,05 milyard il əvvəl başlamış, 1,8 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Orozir_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Orozir dövrü">Orozir</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">2050 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(236,122,147);" title="2,3 milyard il əvvəl başlamış, 2,05 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Rias_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Rias dövrü">Rias</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">2300 </td></tr> <tr> <td style="background-color:rgb(235,110,136);" title="2,5 milyard il əvvəl başlamış, 2,3 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Sider_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Sider dövrü">Sider</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">2500 </td></tr> <tr> <td rowspan="4" style="background-color:rgb(240,4,127);line-height:normal;word-break:break-all;" title="4 milyard il əvvəl başlamış, 2,5 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Arxey" title="Arxey">Arxey</a> </td> <td colspan="2" style="background-color:rgb(254,166,186);" title="2,8 milyard il əvvəl başlamış, 2,5 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Neoarxey" title="Neoarxey">Neoarxey</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">2800 </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background-color:rgb(247,104,169);" title="3,2 milyard il əvvəl başlamış, 2,8 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Mezoarxey" title="Mezoarxey">Mezoarxey</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">3200 </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background-color:rgb(244,68,159);" title="3,6 milyard il əvvəl başlamış, 3,2 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Paleoarxey" title="Paleoarxey">Paleoarxey</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">3600 </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background-color:rgb(218,3,127);" title="4 milyard il əvvəl başlamış, 3,6 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Eoarxey" title="Eoarxey">Eoarxey</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">4000 </td></tr> <tr> <td colspan="3" style="background-color:rgb(174,2,126);" title="4,59/4,6 milyard il əvvəl Yerin formalaşması ilə başlamış, 4 milyard il əvvəl bitmişdir."><a href="/wiki/Katarxey" title="Katarxey">Katarxey</a> </td> <td style="font-size: 80%; padding: 0; margin-bottom: -12px; position: relative; bottom: -12px;">4600 </td></tr> <tr> <td colspan="5" style="font-size: 80%;"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.stratigraphy.org/index.php/ics-chart-timescale">Mənbə</a> </td></tr></tbody></table> </div> Yerin tarixi dedikdə <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yer</a> planetinin yarandığı andan müasir dövrə qədər keçdiyi mərhələlər (<a href="/wiki/Eon" title="Eon">eon</a>, <a href="/wiki/Era" title="Era">era</a>, <a href="/wiki/D%C3%B6vr" class="mw-disambig" title="Dövr">dövr</a>, <a href="/wiki/Epoxa" title="Epoxa">epoxa</a>) və bu mərhələrədə müşahidə olunan əsas dəyişikliklər nəzərdə tutulur<a href="#cite_note-Steven_M._2005-1">[1]</a>. Tarix boyu Yer planeti və onun üzərindəki həyat vahid bir orqanizm kimi inkişaf edib. Yerin həm daxilində, həm də səthində baş vermiş bütün proses və hadisələr həmişə bir- birilə sıx əlaqədə olmuşdur. "Geoloji zaman" anlayışını ilk dəfə kim tərəfindən işlədildiyini demək çətindir. Amma <a href="/wiki/S%C3%BCxurlar" class="mw-redirect" title="Süxurlar">süxurların</a> əmələ gəlməsi barədə " tez" və "gec" anlayışlarını ilk dəfə olaraq, danimarkalı alim <a href="/w/index.php?title=Nils_Steno&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nils Steno (səhifə mövcud deyil)">Nils Steno</a> işlətmişdir. Steno 1669-cu ildə dərc olunmuş "Prodramus" adlı geloji-tarixi əsərində belə bir prinsip formlaşdırmışdır: "Üstdə yatan lay altda yatan laydan gec əmələ gəmişdir". Ümumiyyətlə, Steno tərəfindən aşkar olunmuş qanunauyğunluq sonradan <a href="/w/index.php?title=Stratiqrafiy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stratiqrafiy (səhifə mövcud deyil)">stratiqrafiyada</a> dörd əsas prinsipi adını almışdır.<a href="#cite_note-2">[2]</a> Yer planeti təxminən 4,6 mlyar il bundan əvvəl əmələ gəlmişdir. O vaxt o, nə daxili quruluşuna, nə də xarici görünüşünə görə müasir Yerə oxşamırdı. Onun daxili hələ hazırda olduğu kimi, dairəvi laylara, qatlara — <a href="/wiki/Geosfer" title="Geosfer">geosferlərə</a> bölünməmişdir; Yer kürəsinin səthi isə hələ bizim indi gördüyümüz dağlı, dərəli, çaylı, dənizli relyefə malik deyildi. O, <a href="/wiki/%C3%9Cmumd%C3%BCnya_cazib%C9%99_qanunu" title="Ümumdünya cazibə qanunu">ümumdünya cazibə qüvvəsinin</a> təsirilə müxtəlif ölçülü və tərkibli kosmik cisimlərdən toplanaraq (<a href="/wiki/Akkresiya" title="Akkresiya">akkresiya</a>), böyük bir kürə şəklinə düşmüşdür.<a href="#cite_note-3">[3]</a> Planetimiz formalaşdığı andan onda həm geoloji, həm də bioloji dəyişikliklər mütəmadi baş verirdi. Orqanizimlər durmadan inkişaf edir, yeni formalar meydana gəlir və ya kütləvi qırılmalarla əvəzlənirək planetin forması daima dəyişilirdi. <a href="/wiki/Tektonika" title="Tektonika">Tektonik proseslər</a> <a href="/wiki/Materik" title="Materik">materik</a> və <a href="/wiki/Okean" title="Okean">okeanların</a> formalaşmasında əsas rol oynayır, canlıar üçün isə sığınacaq məkanı formalaşdırırdı. <div id="toc" class="toc" role="navigation" aria-labelledby="mw-toc-heading"><input type="checkbox" role="button" id="toctogglecheckbox" class="toctogglecheckbox" style="display:none" /><div class="toctitle" lang="az" dir="ltr"><h2 id="mw-toc-heading">Mündəricat</h2><label class="toctogglelabel" for="toctogglecheckbox"></label></div> <ul> <li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="#Geoxronoloji_cədvəl">1 Geoxronoloji cədvəl</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="#Mütləq_yaş">1.1 Mütləq yaş</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="#Paleontologiya">2 Paleontologiya</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="#Günəş_sisteminin_yaranması">3 Günəş sisteminin yaranması</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="#Yerin_geoloji_dövrdən_əvvəlki_tarixi">4 Yerin geoloji dövrdən əvvəlki tarixi</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="#Yerin_geoloji_tarixi">5 Yerin geoloji tarixi</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="#Katarxey_və_Arxey">6 Katarxey və Arxey</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="#İlkin_Atmosfer">6.1 İlkin Atmosfer</a> <ul> <li class="toclevel-3 tocsection-9"><a href="#Ayın_meydana_gəlməsi">6.1.1 Ayın meydana gəlməsi</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-10"><a href="#Materik_və_okeanlar">6.1.2 Materik və okeanlar</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-11"><a href="#Həyatın_meydana_gəlməsi">6.1.3 Həyatın meydana gəlməsi</a></li> </ul> </li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="#Proterozoy">7 Proterozoy</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="#Fanerozoy">8 Fanerozoy</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="#Palezoy">8.1 Palezoy</a> <ul> <li class="toclevel-3 tocsection-15"><a href="#Kembri_dövrü">8.1.1 Kembri dövrü</a> <ul> <li class="toclevel-4 tocsection-16"><a href="#Baykal_qırışıqlığı">8.1.1.1 Baykal qırışıqlığı</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-3 tocsection-17"><a href="#Ordovik_dövrü">8.1.2 Ordovik dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-18"><a href="#Silur_dövrü">8.1.3 Silur dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-19"><a href="#Devon_dövrü">8.1.4 Devon dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-20"><a href="#Karbon_(Daş_kömür)_dövrü">8.1.5 Karbon (Daş kömür) dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-21"><a href="#Perm_dövrü">8.1.6 Perm dövrü</a> <ul> <li class="toclevel-4 tocsection-22"><a href="#Kaledon_qırışıqlığı">8.1.6.1 Kaledon qırışıqlığı</a></li> <li class="toclevel-4 tocsection-23"><a href="#Hersin_qırışıqlığı">8.1.6.2 Hersin qırışıqlığı</a></li> </ul> </li> </ul> </li> <li class="toclevel-2 tocsection-24"><a href="#Mezozoy">8.2 Mezozoy</a> <ul> <li class="toclevel-3 tocsection-25"><a href="#Trias_dövrü">8.2.1 Trias dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-26"><a href="#Yura_dövrü">8.2.2 Yura dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-27"><a href="#Təbaşir_dövrü">8.2.3 Təbaşir dövrü</a> <ul> <li class="toclevel-4 tocsection-28"><a href="#Kimmeri_qırışıqlığı">8.2.3.1 Kimmeri qırışıqlığı</a></li> </ul> </li> </ul> </li> <li class="toclevel-2 tocsection-29"><a href="#Yer_tarixində_"kütləvi_qırılmalar"">8.3 Yer tarixində "kütləvi qırılmalar"</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-30"><a href="#Kaynazoy">8.4 Kaynazoy</a> <ul> <li class="toclevel-3 tocsection-31"><a href="#Paleogen_dövrü">8.4.1 Paleogen dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-32"><a href="#Neogen_dövrü">8.4.2 Neogen dövrü</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-33"><a href="#Antropogen_(Dördüncü)_dövrü">8.4.3 Antropogen (Dördüncü) dövrü</a> <ul> <li class="toclevel-4 tocsection-34"><a href="#Alp_qırışıqlığı">8.4.3.1 Alp qırışıqlığı</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-3 tocsection-35"><a href="#Dördüncü_dövr_buzlaşmaları">8.4.4 Dördüncü dövr buzlaşmaları</a></li> <li class="toclevel-3 tocsection-36"><a href="#İnsanın_meydana_gəlməsi">8.4.5 İnsanın meydana gəlməsi</a></li> </ul> </li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-37"><a href="#Ədəbiyyat">9 Ədəbiyyat</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-38"><a href="#Həmçinin_bax">10 Həmçinin bax</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-39"><a href="#Xarici_keçidlər">11 Xarici keçidlər</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-40"><a href="#İstinadlar">12 İstinadlar</a></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Geoxronoloji_cədvəl">Geoxronoloji cədvəl</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=1" title="Geoxronoloji cədvəl bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=1" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Geoxronoloji cədvəl">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Geological_time_spiral.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Geological_time_spiral.png/220px-Geological_time_spiral.png" decoding="async" width="220" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Geological_time_spiral.png/330px-Geological_time_spiral.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Geological_time_spiral.png/440px-Geological_time_spiral.png 2x" data-file-width="2424" data-file-height="2145" /></a><figcaption> Spiral formasında təsvir olunmuş geoxronoloji şkala</figcaption></figure> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Geoxronoloji_c%C9%99dv%C9%99l" title="Geoxronoloji cədvəl">Geoxronoloji cədvəl</a> </div></dd></dl> XIX əsrin birinci rübündə üzvü aləmin müvəffəqiyyətlə öyrənilməsi geologiya elminin yüksək inkişaf üçün zəmin yaratdı. Məhz o zaman Yerin tarixi era, düvr, epoxa və əsrlərə bölündü. Bunların toplusu- geoloji zamanı əks etdirən geoxronoloji şkala tərtib olundu. Canlı aləmin və yerin qabığının inkişaf mərhələləri geoxronoloji şkalanın əsasını təşkil edir<a href="#cite_note-4">[4]</a>. Geoxronoloji şkalanın vahidlərini eon, era, dövr, epoxa və əsrlər təşkil edir. Onlar geoloji xəritələr üzərində müxtəlif rəngdə göstərilir. İlk dəfə bunu alman şairi və təbiətşünası <a href="/wiki/%C4%B0ohann_Volfqanq_G%C3%B6te" class="mw-redirect" title="İohann Volfqanq Göte">İohann Volfqanq Göte</a> təklif etmişdir. Bu təklif 1881-ci ildə <a href="/wiki/Boloniya" class="mw-redirect" title="Boloniya">Boloniyada</a> keçirilən <a href="/w/index.php?title=Beyn%C9%99lxalq_Geoloji_Konqres&action=edit&redlink=1" class="new" title="Beynəlxalq Geoloji Konqres (səhifə mövcud deyil)">Beynəlxalq Geoloji Konqresin</a> II sessiyasında qəbul edilmişdir<a href="#cite_note-5">[5]</a>. Yerin inkişaf tarixinin ilk mərəhələsi kriptozoy (yunanca kriptos — gizli, zoye — həyat), yəni gizli həyat zamanı adlandırılmışdır. Mineral skeletli orqanızmlərin meydana gəlməsilə bərabər, Yerin inkişaf tarixinin fanerozoy (aydın həyat zamanı) başlanır. Kriptozoyda iki iri bölmə — arxezoy, yaxud arxey (ən qədim həyat zamanı) və proterozoy (sadə həyat zamanı) ayrılır. Fanerozoy üç eraya bölünür: paleozoy (qədim həyat erası), mezozoy (orta həyat erası), kaynazoy (yeni həyat erası). Dövürlərin adlandırılmasında heç bir prinsip olmayıb. Onlardan bəziləri həmin dövrdə daha çox toplanmış süxurların adı ilə (daş kömür, təbaşir), digərləri ilk dəfə öyrənildiyi və daha çox yayıldığı ərazinin adı (<a href="/wiki/Perm" title="Perm">Perm</a>, <a href="/wiki/Yura" class="mw-redirect" title="Yura">Yura</a>), yaxud həmin ərazidə yaşamış qədim xalqların adı ilə (ordaoviklər və silurlar <a href="/wiki/Uels" title="Uels">Uelsin</a> qədim əhalisinin adıdır) və s. adlandırılmışdır. Kaynazoy erasının paleogen və neogen dövrlərinin adları (yunanca paleos — qədim, neos — yeni, genos — yaranma) həmin dövrlərdə yaranmış canlı aləmin indikinə yaxın olmasına işarə olaraq qoyulmuşdur. Nəhayət, ilk insanın əmələ gəldiyi və bizim də indi yaşadığımız antropogen dövrünün adı insanın (yunanca antropos — insan) adından götürülmüşdür<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Geoxronoloji tədqiqatlar geologiya elminin bütün sahələrinin əsası, təməlidir. Bu tədqiqatlar aparılmadan, yəni süxurların yaşını təyin etmədən nə geoloji xəritələr tərtib olunar, nə də planetimizin geoloji inkişaf tarixi öyrənilə bilərdi. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mütləq_yaş">Mütləq yaş</h3>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=2" title="Mütləq yaş bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=2" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mütləq yaş">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/w/index.php?title=M%C3%BCtl%C9%99q_geoloji_ya%C5%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mütləq geoloji yaş (səhifə mövcud deyil)">Mütləq geoloji yaş</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Thermal_ionization_mass_spectrometer.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Thermal_ionization_mass_spectrometer.jpg/220px-Thermal_ionization_mass_spectrometer.jpg" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Thermal_ionization_mass_spectrometer.jpg/330px-Thermal_ionization_mass_spectrometer.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Thermal_ionization_mass_spectrometer.jpg/440px-Thermal_ionization_mass_spectrometer.jpg 2x" data-file-width="2816" data-file-height="1972" /></a><figcaption>Mass-spektrometr. İzotop analizi zamanı istifadə olunan cihaz.</figcaption></figure> Geoloji vaxtın ölçülməsi, onun mütləq zaman vahidlərlə ifadə olunması XX əsrin əvvəllərində <a href="/wiki/Radioaktivlik" title="Radioaktivlik">radioaktivlik</a>, yəni bəzi kimyəvi elementlərin parçalanması prosesi, kəşf olunduqdan sonra (1896) mümkün olmuşdur. İlk geoloji vaxt şkalası 1938-ci ildə dərc olunmuşdur<a href="#cite_note-7">[7]</a> Mütləq yaş metodları üçün müxtəlif elemetlər cütlüyündən istifadə olunur. Məsələn, 40<a href="/wiki/K" title="K">K</a> və 40<a href="/wiki/Ar" title="Ar">Ar</a> (kalium- arqon metodu), 238<a href="/wiki/U" title="U">U</a> və 206<a href="/w/index.php?title=Pb&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pb (səhifə mövcud deyil)">Pb</a> (uran — qurğuşun metodu), 14<a href="/wiki/C" title="C">C</a> və 12<a href="/wiki/C" title="C">C</a> (radiokarbon metodu) və s. Radioaktiv <a href="/wiki/%C4%B0zotop" title="İzotop">izotopun</a> yarımparçalanma dövrü az olduqca süxurun yaşı daha yüksək dəqiqliklə təyin edilir. Ona görə də ən dəqiq mütləq yaş radiokarbon metodu ilə alınır, belə ki,14C izotopunun yarımparçalanma dövrü 5768 ildir. Bu metodla 60.000 ilə qədər olan mütləq yaş təyin edilir. Kalium- arqon (yarımparçalanma dövrü 1,32 106) və uran-qurğuşun (yarımparçalanma dövrü 4,51 106) metodları vasitəsilə daha qədim süxurların və ya geoloji proseslərin yaşı təyin edilir. Bu üsüllardan əlavə həm də trek metoduda mövcuddur<a href="#cite_note-8">[8]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Paleontologiya">Paleontologiya</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=3" title="Paleontologiya bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=3" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Paleontologiya">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:SArchaeopteryxBerlin2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/SArchaeopteryxBerlin2.jpg/220px-SArchaeopteryxBerlin2.jpg" decoding="async" width="220" height="334" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/SArchaeopteryxBerlin2.jpg 1.5x" data-file-width="238" data-file-height="361" /></a><figcaption><a href="/wiki/Arxeopteriks" title="Arxeopteriks">Arxeopteriks</a> skiletinin şəkili.1881. Hambolt <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a> muzeyi</figcaption></figure> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Paleontologiya" title="Paleontologiya">Paleontologiya</a> </div></dd></dl> Paleontologiya adı üç yunan sözündən əmələ gəlmişdir: "paleos" — qədim, "ontos" — mövcud olan varlıq, "logos" — söz, elm. Paleontologiya elminin banisi dahi <a href="/wiki/Frans%C4%B1z" class="mw-redirect" title="Fransız">fransız</a> alim <a href="/wiki/Jorj_K%C3%BCvye" title="Jorj Küvye">Jorj Küvye</a> olmuşdur. O, Normandiyada dəniz sahillərində canlı molyuskaları tədqiq etmiş, sonra sahil yanı çıxışlarda topladığı qazıntı qalıqlarını onlarla müqayisə etmişdir. Küvye <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Parisdə</a> Kral Nəbatat Bağının nəzdində olan Təbiət Tarixi Muzeyində çalışmış, orada məşhur <a href="/wiki/Monmartr" title="Monmartr">Monmartr</a> təpələyidə işlənən gips yatağından toplanmış onurğalı heyvan sümüklərinin kolleksiyasını tədqiq etmişdir. Küvye biologiya elminin əsas qanunlarından biri — orqanların uzlaşması(müqayisəsi) qanunun kəşf etmişdir: " Hər bir varlq özünün istənilən hissəsinin qərığından tanına bilər".<a href="#cite_note-9">[9]</a> Palentologiya elminin bir qolu — qədim bitki qalıqlarını öyrənən elm <a href="/wiki/Paleobotanika" title="Paleobotanika">paleobotanika</a> elmidir. Sopr və tozcuq qalıqlarını palinologiya(yunaca "paline" — narın toz) elmi öyrənir.<a href="#cite_note-10">[10]</a> Bəzən milyon illər bundan əvvəl ölmüş orqanızimin heç bir qalığı qalmasa da, süxur içərisində onun həyat fəliyyətinin izləri qalır. Alimlər bu izləri tədqiq edərək, orqanizmin quruluşu, ətraf mühitlə əlaqəsi barədə məlumat əldə edə bilirlər. Palentologiyanın bu bölməsi <a href="/w/index.php?title=Paleoixnologiya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Paleoixnologiya (səhifə mövcud deyil)">paleoixnologiya</a> (yunanca "ixnos" -iz) adlanır.<a href="#cite_note-11">[11]</a> Orqanizm qalqlarınında xüsusi toplanma qaydaları var. Canlı orqanizmin biosferdən litosferə keçməsi, yəni təbii basdırılma zamanı xüsusi proseslər gedir. Bu prosesləri ayrıca bir elm — tafonomiya (yunanca "tafos" — qəbir) elmi öyrənir. Onun əsasını rus palentoloqu və yazşçısı İ. A. Yefremov qoymuşdur.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> XX əsrin I rübündən başlayaraq, qırılmış orqanızmlərin həyat tərzi və həyat şəraiti öyrənilməyə başlanıldı. Elmin bu sahəsi paleoekologiya (yunanca " oykos" -ev, yaşayış məskəni) adlanır. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Günəş_sisteminin_yaranması">Günəş sisteminin yaranması</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=4" title="Günəş sisteminin yaranması bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=4" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Günəş sisteminin yaranması">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Protoplanetary_disk.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Protoplanetary_disk.jpg/220px-Protoplanetary_disk.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Protoplanetary_disk.jpg/330px-Protoplanetary_disk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Protoplanetary_disk.jpg/440px-Protoplanetary_disk.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="534" /></a><figcaption>Protogünəş və protoplanet. Rəssamın təsəvvürünə görə.</figcaption></figure> <a href="/wiki/G%C3%BCn%C9%99%C5%9F_sistemi" title="Günəş sistemi">Günəş sisteminin</a> mənşəyi, tərkibi, quruluşu haqqında ilk elmi fərziyyələr bizim eramızından əvvəl yaranmağa başlamışdır. Günəş sisteminin quruluşu haqqında ilk fərziyyəni eramızın II əsrində yaşamış <a href="/wiki/Ptolomey" class="mw-redirect" title="Ptolomey">Ptolomey</a> irəli sürmüşdür. Özünün "Astronomiyanın böyük riyazi quruluşu" əsərində o bütün planetlərin yerin ətrafında dairə üzrə hərəkət etdiyini göstərmişdir və beləliklə də geosentruk nəzəriyyənın əsasını qoymuşdur. Bundan sonra 1543-cü ildə polşalı alim <a href="/wiki/Nikolay_Kopernik" title="Nikolay Kopernik">Nikolay Kopernik</a> "Göy cisimlərinin fırlanması əsərində" ilk dəfə olaraq heliosentrik nəzəriyyəni irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyəyə görə yer də daxil olmaqla, bütün planetlər günəş ətrafında hərəkət edirlər. Bu nəzəriyyəni ilk müdafiə edənlərdən biri də italyan alimi <a href="/w/index.php?title=Jordano_Bruno&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jordano Bruno (səhifə mövcud deyil)">Jordano Bruno</a> olmuşdur (1548–1600). Heliosentrik nəzəriyyə öz təsdiqini <a href="/wiki/Qalileo_Qaliley" title="Qalileo Qaliley">Qalileo Qalileyin</a> (1564–1642) teleskopunun tətbiqi ilə tapdı alman alimi <a href="/wiki/%C4%B0ohann_Kepler" title="İohann Kepler">İohann Kepler</a> planetlərin hərəkətinin dəqiq sxemini tərtib etdi. <a href="/wiki/%C4%B0saak_Nyuton" title="İsaak Nyuton">İsaak Nyuton</a> (1643–1720) isə ümumdünya cazibə qüvvəsini kəsf etməklə, planetlərin günəş ətrafında hərəkətinin mexanizmini açmışdır.<a href="#cite_note-12">[12]</a> Məhz bu dövrlərdə Günəş sisteminə daxil olan planetlərin və Günəşin yaranması haqqında çoxlu kosmoqonik fərziyyələr yaranmağa başladı.<a href="#cite_note-13">[13]</a> Bu fərziyyələri məzmununa görə II qrupa bölmək olar: I fərziyyənin tərəfdarlarının fikrinə görə günəş və günəş sisteminə daxil olan planetlər təqribən 4,5 – 5 milyard il bundan əvvəl qızmar kosmik qaz və toz dumanlığından əmələ gəlmişdir. Bu fikrin tərəfdarlarının şırasına qızmar dumanlıq nəzəriyyəsinin banisi olan <a href="/wiki/%C4%B0mmanuel_Kant" title="İmmanuel Kant">İmmanuel Kant</a> və isti kosmik dumanlıqlar nəzəriyyəsinin davamçısı olan <a href="/wiki/Pyer_Simon_Laplas" title="Pyer Simon Laplas">Pyer Simon Laplas</a> aiddir. Bu fərziyyəyə görə qızmış kosmik qaz və toz dumanlığı tərkibində ümumdünya cazibə qüvvəsinin təsiri ilə baş verən xaotik hərəkət nəticəsində maddi hissələrin ifrat həddə qədər cəmləşməsi baş vermişdir. Bu hərəkətin mərkəzində daha böyük çəki və kütləyə malik olan günəş, onun ətrafında isə qızmar atmosferdəki maddələrdən yaranan planetlər və digər səma cisimlərini təşkil edən maddələrin sıxlıqlarının artırması və yaranan qarşılıqlı mərkəzə qaçma və mərkəzdən qaçma təcillərinin təsiri ilə onlalr günəş ətrafında öz müasir mövqeylərini almışlar. II kosmoqonik fərziyyənin tərəfdarlarının fikrinə görə günəş sisteminə daxil olan planetlər günəşdən xeyli sonra təqribən 6–7 (5–6) milyard il bundan əvvəl günəş yaxınlığındakı soyuq kosmik qaz və toz dumanlığında baş verən nizamlı ləng, hərəkət nəticəsində günəş sisteminə daxil olan planetlər, o, cümlədən də Yer kürəsi əmələ gəlmişdir.<a href="#cite_note-14">[14]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Yerin_geoloji_dövrdən_əvvəlki_tarixi">Yerin geoloji dövrdən əvvəlki tarixi</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=5" title="Yerin geoloji dövrdən əvvəlki tarixi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=5" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yerin geoloji dövrdən əvvəlki tarixi">mənbəni redaktə et</a>]</div> Yerin inkişafının geoloji dövürdən əvvəlki mərhələ deyilən ilk mərhələsində soyuyan planetin səthində nazik bazalt qabığı əmələ gəlmişdir. Onu ay qabığı adlandırdılar. Planetin relyefini vulkanik proseslər yaratmışdır. Yerdə eni 60 km olan vulkanik qalxmalar, partlayışlar, partlayış qıfları, lava axınları geniş vüsət almışdır. Yerüzərində hələ platformalar və geosinkilinallar olmamışdır. Bazalt qabığın səthində temperatur 100 °C-dən yüksək idi, su ancaq buxar halında havada vardı. Fiziki aşınma intensiv gedirdi, aşınma materialları yalnız külək vasitəsilə kiçik məsafələrə aparılırdı.<a href="#cite_note-Л.П.Шубаjев.Yмуми_Jершyнаслыг.-15">[15]</a> İlk materik qabığının yeri məlum deyildi. Yer təbəqələrinin əmələ gəlməsini öyrəndikdə biz gördük ki, mantiyanın differensiasiyası hər yerdə eynilə getməmişdir. Yerin bir tərəfində ağır metallar enmiş və Böyük okean meydana gəlmişdir, əks tərəfdə isə silikat süxurlar qalxmış və materiki əmələ gətirmişdir. Bazalt qabıq artıq geoloji dövrdə materik qabığına və okean qabığına differensiasiya olunmağa başlamışdır.<a href="#cite_note-16">[16]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Yerin_geoloji_tarixi">Yerin geoloji tarixi</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=6" title="Yerin geoloji tarixi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=6" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yerin geoloji tarixi">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/w/index.php?title=Yerin_geoloji_tarixi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yerin geoloji tarixi (səhifə mövcud deyil)">Yerin geoloji tarixi</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Pangea_animation_03.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8e/Pangea_animation_03.gif" decoding="async" width="200" height="160" class="mw-file-element" data-file-width="200" data-file-height="160" /></a><figcaption>Pangeya. Animasiya.</figcaption></figure> Yerin səthi soyuyaraq temperatur 100 °C-dən aşağı düşdükdən və su maye fazaya keçdikdən sonra planetin geoloji tarixi başlamışdır. Okeanların əmələgəlməsilə rütubət dövranı olmuş, materiklərdə axar sular meydana gəlmiş və relyef əmələ gətirən proseslərin ən mürəkkəblərindən biri- <a href="/wiki/Denudasiya" title="Denudasiya">denudasiya</a> inkişaf etmişdir. <a href="/wiki/Atmosfer" title="Atmosfer">Atmosfer</a>, <a href="/wiki/Hidrosfer" title="Hidrosfer">hidrosfer</a> və <a href="/wiki/Litosfer" title="Litosfer">litosferin</a> qarşılıqlı təsirləri elə xarakter almışdır ki, materiklərin Yer qabığının inkişafı <a href="/w/index.php?title=Geosinkinal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geosinkinal (səhifə mövcud deyil)">geosinkinal</a> mərhələyə keçmişdir.<a href="#cite_note-17">[17]</a> Vulkanik proseslərlə yaranmış çökəkliklərdə çökmə süxurlar toplanmışdır. Çökmə süxur qabığı qalınlaşdıqca bazalt qabığı aşağıya basılmış və çökmə qat yüksək temperatur hakim olan dərinliyə çatmışdır. Həm yüksək temperaturun, həm də yuxarı qalxan qazlı və duru məhlulların təsiri ilə yumşaq maddələr metomorfizləşib kristallik kütləyə, əsasən <a href="/wiki/Qranit" title="Qranit">qranit</a> və qranit-qneys tipli kütləyə çevrilmişdir. Qranitlərin genezisi məsələsi mübahisəlidir: bəziləri onları intruziv süxur, başqaları isə <a href="/w/index.php?title=Metamorfik_s%C3%BCxur&action=edit&redlink=1" class="new" title="Metamorfik süxur (səhifə mövcud deyil)">metamorfik süxur</a> hesab edir. Qaranit təbəqə yalnız materiklərdə mövcuddur. Okeanların dibində qranit yoxdur (və ya müəyyən olunmamışdır). Bu, onun əmələgəlməsində ekzogen, deməli, həm də biogen proseslərin iştirak etməsinə sübutdur.<a href="#cite_note-18">[18]</a> Çökmə süxurların aşınması və əmələgəlməsi bir çox hallarda canlıların fəaliyyəti ilə müəyyən olunur. Atmosferdə və hidrosferdə sərbəst oksigenin olması oksidləşmə proseslərini təmin edir. Bakteriyalar oksidləşdirmə-reduksiya proseslərini həyata keçirir. Orqanizimlər Yer qabığında geniş yayılmış bir çox elementin (<a href="/wiki/Karbon" title="Karbon">C</a>,<a href="/wiki/Oksigen" title="Oksigen">O</a>,<a href="/wiki/Azot" title="Azot">N</a>,<a href="/wiki/Kalsium" title="Kalsium">Ca</a>,<a href="/wiki/Kalium" title="Kalium">K</a>,<a href="/wiki/Silisium" title="Silisium">Si</a>,<a href="/wiki/Fosfor" title="Fosfor">P</a>,<a href="/wiki/K%C3%BCk%C3%BCrd" title="Kükürd">S</a>,<a href="/wiki/D%C9%99mir" title="Dəmir">Fe</a>,<a href="/wiki/Mis" title="Mis">Cu</a>,<a href="/wiki/Natrium" title="Natrium">Na</a> və s.) miqrasiya və akkumuliyasında fəal iştirak edir.<a href="#cite_note-Л.П.Шубаjев.Yмуми_Jершyнаслыг.-15">[15]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Katarxey_və_Arxey">Katarxey və Arxey</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=7" title="Katarxey və Arxey bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=7" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Katarxey və Arxey">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalələr: <a href="/wiki/Katarxey" title="Katarxey">Katarxey</a> və <a href="/wiki/Arxey" title="Arxey">Arxey</a></div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Banded_Iron_Formation_Barberton.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Banded_Iron_Formation_Barberton.jpg/220px-Banded_Iron_Formation_Barberton.jpg" decoding="async" width="220" height="129" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Banded_Iron_Formation_Barberton.jpg/330px-Banded_Iron_Formation_Barberton.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Banded_Iron_Formation_Barberton.jpg/440px-Banded_Iron_Formation_Barberton.jpg 2x" data-file-width="2732" data-file-height="1608" /></a><figcaption>Dəmir filizi formasiyası.3.15 milyard il. Cənubi Afrika.</figcaption></figure> Katarxey ilk geloji eon hesab olunur. Katarxey digər eonlardan fərqli olaraq eralara bölünmür və rəsmi olaraq bu eona aid süxurlar məlum deyil.<a href="#cite_note-19">[19]</a><a href="#cite_note-20">[20]</a> 3,5 – 4 mlrd. il əvvəli əhatə edir. Bu mərhələdə qranit və bazalt qatlarından ibarət olan ilk materik tipli yer qabığı əmələ gəlmişdir. Geoloqların yekdil fikirlərinə görə Yer planeti 4 milyard il əvvəl yetərincə geoloji baxımdan sakit idi, həm quru həm də, okean əraziləri. Arxey erasında quru və dənizlərin paylanması indikindən fərqli idi. Ümumiyyətlə, Yerin üzərinə səpələnmiş çox da böyük adacıqları, çətin ki, quru adlandırmaq olardı. "Nə quru, nə dəniz" — alimlər Arxeyin yer landşaftını belə xarakter edirlər. Nəhəng qabarma və çəkilmələr daim yüz kilometrlərlə məsafədə dənizin dibini açırdı və həmçinin yerin üzərindəki çox da hündür olmayan təpələr dayaz su ilə örtülürdü.<a href="#cite_note-21">[21]</a> Arxeydə bakteriyalar planetin yeganə sahibi idilər. Onların həyat fəaliyyətlərinin izlərinə (stromatolitlər) hər yerdə rast gəlinir.<a href="#cite_note-22">[22]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="İlkin_Atmosfer">İlkin Atmosfer</h3>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=8" title="İlkin Atmosfer bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=8" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İlkin Atmosfer">mənbəni redaktə et</a>]</div> Yer qabığı formalaşan vaxtda atmosfer də inkişaf etməyə başladı. Protoplanet buludundan <a href="/wiki/Hidrogen" title="Hidrogen">hidrogen</a> və <a href="/wiki/Helium" title="Helium">helium</a> olduğundan, ilk atmosferi onlar təşkil edirdi. İlkin atmosfer Yerdən törınməmişdir, Yer onu ancaq saxlayırdı. Mantiya qızmağa, daxilində ərimə prosesi getməyə və qazsızlaşmaya başlayan zaman Yer öz atmosferini yaratdı. Onun tərkibində vulkanların püskürməsindən daxil olan karbon qazı əsas yer tuturdu. Hidrogen və helium yüngül olduqlarından yayılmışdı. Atmosferdə sərbəst oksigen yox idi. Ultrabənövşəyi şüaların təsiri altında CO2 və H2O parçalanır, O2 molekulları dərhal mineralların oksidləşməsinə sərf olunurdu. Mantiyanın qazsızlaşması nəticəsində Yer səthində su buxarı əmələ gəldi. Yer sıx atmosfer örtüyü və Günəşin mülayim qızdırması şəraitində su buxarı kondensasiya olaraq Yer qabığının məsamələrini doydurdu. Tədricən okeanlar və qurunun səthində su əmələ gəldi.<a href="#cite_note-23">[23]</a> Arxey erası vaxtı Yer tamamilə müasir planetdən fərqlənirdi. Atmosferin yarıdan çoxunu karbon qazı təşkil edirdi, qalan hissəni isə hidrogen-sulfid, <a href="/wiki/Azot" title="Azot">azot</a>, <a href="/wiki/Ammonyak" title="Ammonyak">ammonyak</a>, sulfit qazı, su buxarı və müxtəlif turşulardan ibarət idi.<a href="#cite_note-24">[24]</a> Onda Cünəşin işıqlılığı bizim günlərə nisbətən 18 % aşağı idi. Yerin üstü və atmosfer daha çox qızırdı. Bununda səbəbi parnik effektində idi: çox yüksək dərəcədə karbon qazı toplandığından yer səthindən istilik kosmik məkana keçə bilmirdi. Atmosferin alt laylarında temperatur + 50 °C-dən çox idi. Yerdə, subtropik və tropik enliklərdə isə 20°-25 °C-yə yaxın idi.<a href="#cite_note-Climate_Regulation_and_Atmosphere_Evolution_through_Geologic_Time]-25">[25]</a> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Qaz</th> <th>Həyat meydana gələnə qədər</th> <th>Həyat meydana gəldikdən sonra<a href="#cite_note-Climate_Regulation_and_Atmosphere_Evolution_through_Geologic_Time]-25">[25]</a> </th></tr> <tr> <td>Karbon qazı (CO2)</td> <td>Yüksək faizdə</td> <td>0,3 % </td></tr> <tr> <td>Azot (N2)</td> <td>Məlum deyil</td> <td>99 % </td></tr> <tr> <td>Oksigen (O2)</td> <td>Yoxdur</td> <td>1 ppm (1•10−6) </td></tr> <tr> <td>Metan (CH4)</td> <td>Yoxdur</td> <td>100 ppm </td></tr> <tr> <td>Hidrogen (H2)</td> <td>Az miqdarda</td> <td>1 ppm </td></tr> </tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Ayın_meydana_gəlməsi">Ayın meydana gəlməsi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=9" title="Ayın meydana gəlməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=9" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ayın meydana gəlməsi">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Big_Splash_Theia.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Big_Splash_Theia.gif/220px-Big_Splash_Theia.gif" decoding="async" width="220" height="184" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Big_Splash_Theia.gif/330px-Big_Splash_Theia.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Big_Splash_Theia.gif/440px-Big_Splash_Theia.gif 2x" data-file-width="600" data-file-height="501" /></a><figcaption><a href="/w/index.php?title=Teiya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teiya (səhifə mövcud deyil)">Teiya</a> <a href="/w/index.php?title=Laqranj_n%C3%B6qt%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Laqranj nöqtəsi (səhifə mövcud deyil)">Laqranj nöqtəsində</a> meydana gəlmiş, xaotik orbitə malik olan bu göy cisimi sonradan Yerlə toqquşaraq <a href="/wiki/Ay" title="Ay">Ayın</a> meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.</figcaption></figure> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Ay" title="Ay">Ay</a> </div></dd></dl> Baxmayaraq ki, Ay Yerə ən yaxın fəza cisimidir, ancaq onun yaranması barədə hələ də yekdil bir fikir yoxdur. Müasir dövürdə daha çox 5 əsas nəzəriyyə Ayın meydana gəlməsini izah etmək istəyir. Hər bir nəzəriyyənində müsbət və mənfi cəhətləri var. 1) Nəhəng toqquşma nəzəriyyəsi — Ən populyar nəzəriyyələrdən biri olub, Ayın toqquşma nəticəsində meydana gəlməsini göstərir. 4,4 milyard il bundan öncə yeni formalaşmaqda olan Yer onun orbitində Laqranj nöqtəsində meydana gəlmiş başqa bir göy cisimi ilə toqquşur. Qeyri-rəsmi olaraq Teiya planeti adalandırılan bu göy cisimi Yer planeti ilə eyni orbitdə hərəkət etmiş və tədricən ölçüsü böyüyən bu göy cisiminin Yerlə toqquşması qaçılmaz olub. Toqquşma nəticəsində Yerdən ayrılan böyük kütlə sonda Yerin peykinə çevrilmiş. Hipotezin üstünlüklərindən biri Yer-Ay sistemindəki yüksək <a href="/wiki/%C4%B0mpuls_momenti" title="İmpuls momenti">İmpuls momentini</a>, Ay orbitinin meyilliyini izah edə bilməsidir.<a href="#cite_note-26">[26]</a> Bundan başqa Ay qabığının tərkibcə, Yerin mantiyasına yaxın olması, Ayın nüvəsinin çox kiçik olması da, hipotezin doğruluğunu sübüt edən amillərdəndir. Hipotezin çatışmayan cəhətlərindən biridə odur ki, o Ayda yüngül elemetlərin izotoplarının olmamasını izah edə bilmir. Hansı ki, toqquşma zamanı səthdə bunlar yetərincə toplanmalı idilər.<a href="#cite_note-27">[27]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Mondgestein_Apollo_17_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Mondgestein_Apollo_17_01.jpg/220px-Mondgestein_Apollo_17_01.jpg" decoding="async" width="220" height="314" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Mondgestein_Apollo_17_01.jpg/330px-Mondgestein_Apollo_17_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Mondgestein_Apollo_17_01.jpg/440px-Mondgestein_Apollo_17_01.jpg 2x" data-file-width="566" data-file-height="809" /></a><figcaption><a href="/wiki/Apollon_17" title="Apollon 17">Apollon 17</a> missiyası çərçivəsində <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yerə</a> gətirilən Ay daşı.</figcaption></figure> 2) Birgə meydana gəlmə nəzəriyyəsi — Birlikdə formalaşma fərziyyəsinə görə isə <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yer</a> və Ay <a href="/wiki/G%C3%BCn%C9%99%C5%9F_sistemi" title="Günəş sistemi">Günəş sistemi</a> formalaşarkən <a href="/wiki/Molekulyar_bulud" title="Molekulyar bulud">molekulyar buluddan</a> eyni vaxtda və yerdə formalaşmışdır. Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində Ayda <a href="/wiki/Metal" title="Metal">metal</a> maddələrinin həddən artıq az olması səbəbindən Yer və Ayın birlikdə formalaşması fərziyyəsinin doğru olması ehtimalı azdır.<a href="#cite_note-ABC2-28">[28]</a> Bu fərziyyələrin əsas çatışmazlığı <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yer</a> və Aydakı çox yüksək <a href="/wiki/%C4%B0mpuls_momenti" title="İmpuls momenti">impuls momentini</a> asanlıqla izah edə bilməmələridir. 3) Materiyanın bölünməsi nəzəriyyəsi — Bölünmə fərziyyəsinə görə Ay <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99z%C9%99qa%C3%A7ma_t%C9%99cili" title="Mərkəzəqaçma təcili">mərkəzəqaçma təcili</a> nəticəsində <a href="/wiki/Yer_qab%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Yer qabığı">Yer qabığından</a> qoparaq ayrılmışdır.<a href="#cite_note-29">[29]</a> Belə olduğu halda <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yerin</a> başlanğıc sürətinin çox böyük göstəriciyə sahib olması lazımdır. Əgər bölünmə fərziyyəsi düzgün olarsa, Yerin <a href="/wiki/Ekvator" title="Ekvator">ekvator</a> müstəvisi ekliptikin müstəvisinə uyğun olmalı idi, ancaq bu belə deyil.<a href="#cite_note-ABC2-28">[28]</a> 4) Planetin cəzb etməsi nəzəriyyəsi — Ayın Yerin <a href="/wiki/Cazib%C9%99_q%C3%BCvv%C9%99si" title="Cazibə qüvvəsi">cazibə qüvvəsi</a> tərəfindən sonradan tutulması fərziyyəsinə görə Ay fərqli yerdə meydana gəlmişdir və Yerin yaxınlığından keçərkən onun cazibə qüvvəsi tərəfindən tutulmuşdur.<a href="#cite_note-30">[30]</a> Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində bu fərziyyənin doğru olması üçün tələb olunan şərtlərin ödənmədiyi məlum olmuşdur. 5) Maddələrin buxarlanması nəzəriyyəsi — Son tədqiqatlar nəticəsində Ayın formalaşmasında daha çox <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yerdən</a> qopan hissələrin iştirak etməsi aşkarlanmışdır.<a href="#cite_note-31">[31]</a><a href="#cite_note-32">[32]</a><a href="#cite_note-33">[33]</a><a href="#cite_note-34">[34]</a> Meteoritlərin tədqiq olunması nəticəsində məlum olmuşdur ki, daxili <a href="/wiki/G%C3%BCn%C9%99%C5%9F_sistemi" title="Günəş sistemi">Günəş sisteminin</a> digər kosmik cismlərindən olan <a href="/wiki/Mars_(planet)" class="mw-redirect" title="Mars (planet)">Mars</a> və <a href="/w/index.php?title=Vesta&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vesta (səhifə mövcud deyil)">Vestanın</a> <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yerdən</a> fərqli <a href="/wiki/Oksigen" title="Oksigen">Oksigen</a> və <a href="/wiki/Volfram" title="Volfram">Volfram</a> <a href="/wiki/%C4%B0zotop" title="İzotop">izotop</a> tərkibləri vardır. Buna baxmayaraq <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yer</a> və Ayın izotop tərkibləri təqribən eynidir. Mübahisəli olmasına baxmayaraq,<a href="#cite_note-35">[35]</a> baş vermiş böyük toqquşmadan sonra Yer və Ay arasındakı buxarlanmış şəkildə olan materialların qarışması nəticəsində hər iki kosmik cismdə də oxşar <a href="/wiki/%C4%B0zotop" title="İzotop">izotop</a> tərkiblərinin formalaşdığı ehtimal olunur.<a href="#cite_note-36">[36]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Materik_və_okeanlar">Materik və okeanlar</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=10" title="Materik və okeanlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=10" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Materik və okeanlar">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Pangaea_continents.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Pangaea_continents.svg/220px-Pangaea_continents.svg.png" decoding="async" width="220" height="259" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Pangaea_continents.svg/330px-Pangaea_continents.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Pangaea_continents.svg/440px-Pangaea_continents.svg.png 2x" data-file-width="815" data-file-height="960" /></a><figcaption><a href="/wiki/Pangeya" title="Pangeya">Pangeya</a> (Müasir materiklərlə birgə)</figcaption></figure> Milyard il əvvəl Yer kürəsi materik çıxıntıları və okean çökəklikləri ilə ayrılan bərk təbəqə ilə örtülmüşdür. O dövürdə də, indiki kimi, okeanların sahəsi qurunun sahəsindən təxminən iki dəfə böyük idi. Lakin o vaxtdan bəri materik və okeanların sayı və yerləşməsi dəyişmişdir.<a href="#cite_note-37">[37]</a><a href="#cite_note-38">[38]</a> Palezoyun sonunda və Mezozoyun əvvəlində — təxminən 250–300 mln. il əvvəl <a href="/wiki/Pangeya" title="Pangeya">Pangeya</a> supermateriki olmuşdur. Onun sahəsi (şelflə birlikdə) təxminən müasir materik və adaların birgə sahəsinə bərabər idi. Supermaterik vahid qədim okean olan <a href="/w/index.php?title=Pantalass&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pantalass (səhifə mövcud deyil)">Pantalass</a> ilə əhatə olunmuşdur. Təxminən 200 milyon il bundan əvvəl litosfer tavalarının tektonikası nəzəriyyəsinə görə Pangeyya parçalanaraq <a href="/wiki/Qondvana" title="Qondvana">Qondvana</a> və <a href="/w/index.php?title=Lavraziya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lavraziya (səhifə mövcud deyil)">Lavraziya</a> materikləri meydana gəldi.<a href="#cite_note-39">[39]</a><a href="#cite_note-40">[40]</a> Paleozoyda mövcud olan Qondvananın tərkibinə bütün cənub materikləri daxil idi. Şimal materikləri isə Lavraziyada birləşmişdir. Onların arasında paleozoyda və mezozoyda Tetis okeanı adını almış geniş dəniz hövzələri sistemi olmuşdur. O, Şimali Afrikadan başlayıb Cənubi Avropadan, Qafqazdan, Ön Asiyadan, Himalaydan keçərək, Hind-Çinə və İndoneziyayadək uzanırdı. <a href="/wiki/Neogen" title="Neogen">Neogendə</a> bu geosinklinalın yerində <a href="/wiki/Alp_q%C4%B1r%C4%B1%C5%9F%C4%B1ql%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Alp qırışıqlığı">Alp qırışıqlığı</a> qurşağı meydana gəlmişdir. Qondvananın ilk parçalanması trias ilə yura sərhədlərində təxminən 190–195 mln. il bundan qabaq olmuşdur — Afro-Amerika ayrılmışdır. Yuranın sonu təbaşirin əvvəlində (135–140 mln. il bundan qabaq) Cənubi Amerika Afrikadan ayrılmışdır. Təbaşir və paleogen sərhədində Hindistan qayması Asiyaya qovuşmuş və Antaraktida Avstraliyadan uzaqlaşmışdır.<a href="#cite_note-Л.П.Шубаjев.Yмуми_Jершyнаслыг.-15">[15]</a> Lavraziyanın parçalanması Qondvanaya nisbətən az öyrənilmiş və ehtimal olunur ki, parçalanma nəticəsində Şimali Amerika və Avrasiya materikləri meydana gəlmişdir. Pangeya tədricən paçalandı, onun qalıqları mərkəzdənqaçma qüvvəsilə hərəkət etdi. Böyük parçalanma zamanından bəri üç okean əmələ gəldi: Atlantik okeanı, Hind okeanı və Şimal Buzlu okeanı. Müasir elmi baxışlara görə, Yer səthindəki son dəyişikliklər, onun ölşülərinin ciddi sabitliyi şəraitində baş vermişdir. Materiklərin ümumi sahəsi baş verən katakalizmlər fonunda dəyişmədiyi halda, okeanların sahəsi böyüdü. Bu sahə isə təxminən 180 mln.km²-ə bərabərdir. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Həyatın_meydana_gəlməsi">Həyatın meydana gəlməsi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=11" title="Həyatın meydana gəlməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=11" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Həyatın meydana gəlməsi">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Abiogenez" title="Abiogenez">Abiogenez</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Panspermie.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Panspermie.svg/300px-Panspermie.svg.png" decoding="async" width="300" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Panspermie.svg/450px-Panspermie.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Panspermie.svg/600px-Panspermie.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="300" /></a><figcaption>Panspermiya.</figcaption></figure> Yer üzərində üzvi aləmin inkişafı haqqında məlumatlar müxtəlif yaşlı süxurlar arasında olan qədim bitki və heyvan qalıqları, onların həyatının digər izləri əsasında öyrənilir. Lakin Arxey və Proterozoy eralarına aid süxurlarda qalıqların izləri çox vaxt itdiyinə və ya geoloji-geomorfoloji dəyişikliyə məruz qaldığına görə onları öyrənmək çətin olur. Yerin tarixini dərindən araşdırdıqca alimlər inanmışlar ki, bizim planetin inkişafı sadədən mürəkkəbə doğru getmişdir. Ona görə də uzun müddət hesab etmişlər ki, Yer kürəsində canlılar olmamışdır. Onu içərisində oksigen olmayan, zəhərli qazlarla dolu atmosfer bürümüşdür. Yerdə həyatın meydana gəlməsi ilə bağlı müasir elmdə bir çox nəzəriyyələr mövcuddur. Bunlardan ən populyar olanları aşağıdakılardı:<a href="#cite_note-41">[41]</a> 1. Öz-özünə həyatın meydana gəlməsi. İlk belə fikrlər <a href="/wiki/Babil" title="Babil">Babildə</a>, <a href="/wiki/Misir" title="Misir">Misirdə</a>, <a href="/wiki/%C3%87in" title="Çin">Çində</a> və Antik <a href="/wiki/Yunan%C4%B1stan" title="Yunanıstan">Yunanıstanda</a> meydana gəlmişdir. Nəzəriyyənin əsasını cansız maddələrdən tədricən canlı hüceyrənin meydana gəlməsi təşkil edir. 2. <a href="/wiki/Kreatsionizm" class="mw-redirect" title="Kreatsionizm">Kreatsionizm</a>. Həyatın ilahi, fövqəlbəşər qüvvə tərəfində yaradıldığını göstərən konsepsiya.<a href="#cite_note-42">[42]</a> 3. Daimi mövcudluq (stasionar) nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyənin tərafdaşları Yerin və eləcə də həyatın yaranmadığını (eyni zamanda yaradılmadığını), daima bu formada olduğunu iddia edirlər. 4. <a href="/wiki/Panspermiya" title="Panspermiya">Panspermiya</a> nəzəriyyəsi. Yerdə həyatın digər planetlərdən "həyat toxumlarının" gətirilməsi nəticəsində yarandığı haqda hipotez.<a href="#cite_note-43">[43]</a> 5. Biokimyəvi təkamül nəzəriyyəsi (Oparin nəzəriyyəsi). İlk dəfə <a href="/w/index.php?title=A.%C4%B0.Oparin&action=edit&redlink=1" class="new" title="A.İ.Oparin (səhifə mövcud deyil)">A.İ.Oparin</a> tərəfindən irəli sürülmüş bu nəzəriyyəyə görə həyatın əsasını kimyəvi təkamül təşkil edir. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Proterozoy">Proterozoy</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=12" title="Proterozoy bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=12" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Proterozoy">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Proterozoy" title="Proterozoy">Proterozoy</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Stromatolites_Cochabamba.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Stromatolites_Cochabamba.jpg/220px-Stromatolites_Cochabamba.jpg" decoding="async" width="220" height="281" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Stromatolites_Cochabamba.jpg/330px-Stromatolites_Cochabamba.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Stromatolites_Cochabamba.jpg/440px-Stromatolites_Cochabamba.jpg 2x" data-file-width="3516" data-file-height="4494" /></a><figcaption>Stromatolit izləri. Aşağı Proterozoy.<a href="/wiki/Boliviya" title="Boliviya">Boliviya</a>.<a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika" title="Cənubi Amerika">Cənubi Amerika</a>.</figcaption></figure> Yaşam müddəti təqribən 2 milyard il çəkən proterozoyda (<a href="/wiki/Yunan_dili" title="Yunan dili">yun.</a> "proteros"— ən tez və " zoe" — həyat)<a href="#cite_note-44">[44]</a> çox mühüm hadisələr baş verdi. Arxeyin bəsit, yeksənək dünyası, mühiti tamamilə dəyişdi. Yer qabığının xeyli hissəsi müasir tipli formalar aldı: daha nazik və ağır okean — tipli və çoxlu qalın, yüngül — kontinental tipli qabıqlar formalaşdı. Dənizdə qalın kontinental qabığı olan hissələrdə iri qalxmalar, təpələr şəklində kontinental bloklar əmələ gəldi ki, onlar artıq adalar deyil, mikrokontinentlər idi. Bu sahələr elə indi də müasir qitələrin tərkibində qalmışdır. Yer qabığı vaxtaşırı daxili qüvvələrin təsirilə çatlar üzrə parçalanmışdır və əmələ gələn yarıqlardan qaynar maqma qalxaraq min kilometrlərlə yer səthinə yayılmışdır. <a href="/wiki/Maqma" title="Maqma">Maqma</a> örtüyü yer qabığının qalınlığını artırmış, kontinental blokları yerlərindən tərpətmiş və yerlərini dəyişdirmişdir. Sonralar onlar biri-birinə o dərəcədə yaxınlaşmışlar ki, nəticədə bitişərək <a href="/wiki/Rodiniya" title="Rodiniya">Rodiniya</a> superqitəsini yaratmışdır.<a href="#cite_note-45">[45]</a><a href="#cite_note-46">[46]</a> Bu superqitə sonralar parçalanaraq başqa qitələri əmələ gətirmişdir. Arxeydə və Proterozoyda, ən azı, beş buzlaşma dövrü olmuşdur: 2,65; 2,3; 0,9; 0,8; və 0,6 milyard il bundan əvvəl.<a href="#cite_note-47">[47]</a> Bütün qitələrin proterozoy laylarında iri buzlaq cizgiləri ilə ştrixlənmiş buzlaq-<a href="/wiki/Moren" title="Moren">moren</a> çöküntülərinə rast gəlinir. Buzlaq rejimi okeanın durumunu köklü surətdə dəyişdi. <a href="/wiki/Ekvator" title="Ekvator">Ekvator</a> en dairəsində bərk qızmış(isti), həll olunmuş oksigenlə zəngin olan suyun üst hissəsi qütb zonasına gətirilir, buzlaqların yanında soyuyur və ağırlaşaraq, dənizin dibinə enir. Dənizin dibindəki tərpənməyən su layı oksigenlə zənginləşir, üst hissəyə isə, <a href="/wiki/Fosfor" title="Fosfor">fosfor</a> və <a href="/wiki/Azot" title="Azot">azot</a> birləşməsi- burada yaşayan fotosintezedici siano bakteriyalar (<a href="/wiki/G%C3%B6y-ya%C5%9F%C4%B1l_yosunlar" title="Göy-yaşıl yosunlar">göy-yaşıl yosunlar</a>) üçün çox lazım olan kimyəvi birləşmə qalxır. Belə bir dövüretmənin başlaması ilə Proterozoyun ən xarakterik və geniş yayılmış süxuru olan dəmirli kvarsitlər (cesplitlər) əmələ gəlir. Bu süxur kvarsit və içərisində dəmir olan minerallardan ibərətdir. Belə mineralların əmələ gəlməsi bakteriyaların yaranmasına səbəb olur. Proterozoyun çəkmə süxurlarında silisiumlu çöküntülərin içərisində vaxtilə yaşamış orqanizimlərin konservləşmiş qalıqlarına rast gəlinir; onların xarici qabıqları və daxili quruluşu yaxşı vəziyyətdə saxlanmış olur. Bunlar bütövlüklə mikrobiot adlandırılır. Əksəriyyəti ölçülərinə (15–20 mm) və quruluşlarına görə prokariotik orqanizimlərə — bakteriyalara aiddirlər.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Bunlardan ən geniş yayılanı <a href="/w/index.php?title=Stromatolitl%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stromatolitlər (səhifə mövcud deyil)">stromatolitlər</a> idi. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fanerozoy">Fanerozoy</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=13" title="Fanerozoy bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=13" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Fanerozoy">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Fanerozoy" title="Fanerozoy">Fanerozoy</a> </div></dd></dl> Son 570 mln. ili əhatə edir. Bu eonun süxurlarında skeletli heyvan qalıqlarına rastlandığı üçün aşikar həyat adlanır. Fanerozoy eonu 3 eraya bölünür: Palezoy, Mezozoy və Kaynazoy. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Palezoy">Palezoy</h3>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=14" title="Palezoy bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=14" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Palezoy">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/w/index.php?title=Palezoy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Palezoy (səhifə mövcud deyil)">Palezoy</a> </div></dd></dl> Paleozoyda Yer qabığı çox mürəkkəb dəyişikliklərə uğramışdı. Geosinklinal qurşaqlarda bu zaman çoxsayh və möhtəşəm qırışıqəmələgəlmə prosesləri baş verirdi. Nəticədə bu qurşaqların bir hissəsi ya tamam yox olurdular, ya da o qədər ölçüləri kiçilir və onlar cavan platformalara (epipaleozoy) çevrilirdilər. Sonuncular daha cavan qırışıqlıq qurumlarının tərkibinə daxil olurdular. Paleozoy erası altı dövrə ayrılır: kembri, ordovik, silur, devon, karbon, perm. Paleozoy süxurlarının intensiv dəyişmələrə və metamorfizmə uğradığı yerlərdə geniş bucaq uyğunsuzluğunun qeyd olunması nəticəsində paleozoyu üç hissəyə bölürlər: alt paleozoy (kembri, ordovik), orta paleozoy (silur, devon, alt karbon) və üst paleozoy (orta və üst karbon, perm).<a href="#cite_note-48">[48]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kembri_dövrü">Kembri dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=15" title="Kembri dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=15" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Kembri dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Kembri_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Kembri dövrü"> Kembri dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Archaeocyatha.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Archaeocyatha.jpg/220px-Archaeocyatha.jpg" decoding="async" width="220" height="268" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Archaeocyatha.jpg/330px-Archaeocyatha.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Archaeocyatha.jpg/440px-Archaeocyatha.jpg 2x" data-file-width="518" data-file-height="631" /></a><figcaption>"Qədim süngərlər" — arxeosiatlar</figcaption></figure> 545–490 milyon il əvvəli əhatə edir. " Dəniz biotunda böyük inqilab", "skeletli faunada partlayış" — kembrini belə səciyyələndirirlər. Bu həqiqətən, skeletlilərin yaratdığı partlayış idi və yer üzərində canlıların tarixinə qırmızı hərflərlərlə yazılmışdır. Kembri dövrünün başlanğıcında canlılar aləmi öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoyur. Skelet onlar üçün təkcə müdafiəedici, sipər rolunu oynamır, həm də yumşaq bədənlərini də müəyyən formaya salır. Ona görə də kembrinin başlanğıcındanş, skeletli formalı orqanizimlər təkamül prosesi də sürətləndi. İlk skelet qalıqlarının xarakterik xüsusiyyəti onların çox kiçik ölçülü 5 mm-ə qədər olmalarıdır.<a href="#cite_note-49">[49]</a> Tektonik proseslər kembridə çox gec-gec baş verirdi və əlbəttə, onlar həyatın- canlılar aləminin ümumi görünüşünün dəyişilməsində heç də aparıcı rol oynamamışdır. Proterozoyun superqitəsi olan <a href="/w/index.php?title=Rodinya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rodinya (səhifə mövcud deyil)">Rodinyanın</a> parçalanması prosesi tədricən baş verirdi. Vendin əvvəlində Cənub qütbünün ətrafında yerləşən qitə blokları aralanmış, onların xırda parçaları, qırıqları şimala doğru hərəkət etmişdir. Orada qarşı istiqamətə, Şimal yarımkürəsində yeganə kontinent olan Sibir kontinenti sürüşmüşdür. Onun cənub kənarında, əks tərəfdən gələn qitə parçaları ilə toqquşması nəticəsində dağəmələgəlmə prosesi baş verdi: dağ silsiləri qalxdı, süxurlar əzildi, büküldü. Hazırda həmin ərazidə <a href="/wiki/Altay" title="Altay">Altay</a>— <a href="/wiki/Sayan" class="mw-disambig" title="Sayan">Sayan</a> vilayəti, <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustan</a>, Şərqi <a href="/wiki/Qazax%C4%B1stan" title="Qazaxıstan">Qazaxıstan</a> yerləşir.<a href="#cite_note-50">[50]</a> Kembrinin axırında Rodiniyadan iri- iri kontinental qalmışdır: müasir <a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika" title="Şimali Amerika">Şimali Amerika</a>, <a href="/wiki/Qrenlandiya" title="Qrenlandiya">Qrenlandiya</a> və <a href="/wiki/Alyaska" title="Alyaska">Alyaskanın</a> özündə <a href="/w/index.php?title=Lavrentiya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lavrentiya (səhifə mövcud deyil)">Lavrentiya</a> qitəsi və Baltiya qitəsi (<a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Avropa" title="Şərqi Avropa">Şərqi Avropa</a>). Onların arasında <a href="/w/index.php?title=Yapetus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yapetus (səhifə mövcud deyil)">Yapetus</a> okeanı uzanırdı. Rodiniyanın yerdə qalan hissəsi çox böyük <a href="/wiki/Qondvana" title="Qondvana">Qondvana</a> qitəsi idi ki, onun da tərkibi gələcək <a href="/wiki/Afrika" title="Afrika">Afrika</a>, <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika" title="Cənubi Amerika">Cənubi Amerika</a>, <a href="/wiki/Antarktida" title="Antarktida">Antarktida</a>, <a href="/wiki/Hindistan" title="Hindistan">Hindistan</a>, <a href="/wiki/Avstraliya" title="Avstraliya">Avstraliya</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99bistan" class="mw-redirect" title="Ərəbistan">Ərəbistan</a> və <a href="/w/index.php?title=C%C9%99nubi_%C3%87in&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cənubi Çin (səhifə mövcud deyil)">Cənubi Çindən</a> ibarət idi. Bütün bu kontinental kütlə Cənub qütbündən şimala doğru hərəkət etdi və artıq kembrinin axırında Yerin əsas quru hissəsi və dənizləri aşağı en dairələrində, tropik və subtropik zolaqlarda yerləşdi. Erkənkembri dənizinin ən xarakterik sakinlərindən (orqanizimlərindən) biri arxeosiatlar olmuş, kembrinin axırında qırılıb sıradan çıxmışlar. Onların adı yunan dilindən tərcümədə "qədim süngərlər" deməkdir.<a href="#cite_note-51">[51]</a> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Baykal_qırışıqlığı">Baykal qırışıqlığı</h5>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=16" title="Baykal qırışıqlığı bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=16" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Baykal qırışıqlığı">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Khamar-Daban-KamenskBuryatia.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Khamar-Daban-KamenskBuryatia.jpg/220px-Khamar-Daban-KamenskBuryatia.jpg" decoding="async" width="220" height="97" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Khamar-Daban-KamenskBuryatia.jpg/330px-Khamar-Daban-KamenskBuryatia.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Khamar-Daban-KamenskBuryatia.jpg/440px-Khamar-Daban-KamenskBuryatia.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="703" /></a><figcaption>Baykalidlər. Hamar-Daban dağları. <a href="/wiki/Buryatiya" title="Buryatiya">Buryatiya</a>.</figcaption></figure> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/w/index.php?title=Yerin_da%C4%9F%C9%99m%C9%99l%C9%99g%C9%99lm%C9%99_m%C9%99rh%C9%99l%C9%99l%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yerin dağəmələgəlmə mərhələləri (səhifə mövcud deyil)">Yerin dağəmələgəlmə mərhələləri</a> </div></dd></dl> Rodinyanın 800–700 milyon il bundan əvvəl başlayan fəal parçalanması ilə Protoatlantik və ya Yapetuz, Paleoasiya (<a href="/wiki/Ural" class="mw-disambig" title="Ural">Ural</a>) okeanları əmələ gəldi və paleozoy erası dövründə inkişaf etdi. Sakit okan — Pasifika (<a href="/w/index.php?title=Pantalass&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pantalass (səhifə mövcud deyil)">Pantalass</a>) da elə bu zamandan mövcuddur.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Əsasən bu okanlarınkənarında Proterozoyun sonunda — Paleozoyun əvvəlində baş vermiş ilk dağəmələgəlmə epoxası <a href="/wiki/Baykal" title="Baykal">Baykal</a> epoxası adlanır. Dağ silsilələri, əvvəllər olduğu kimi, hələ də o qədər yüksək deyildi. Bu dağlar müasir Yerin səthində cüzi sahələrdə qalmışdır. Bunlara Rusiyanın Avropa hissəsinin şimal-şərqində <a href="/w/index.php?title=Timan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Timan (səhifə mövcud deyil)">Timan</a>, Sibirdə <a href="/wiki/Yenisey" title="Yenisey">Yenisey</a> kiçik sıra dağları, Sayan və Baykal dağları aiddir. Baykal qırışıqlığı nəticəsində Rodiniyanın cənub yarımkürəsindəki parçaları bir qütbdə birləşərək Qondvananı əmələ gətirdi. Lakin "əsil" superqitələrdən fərqli olaraq, Qondvana hələ bütün qitə massivlərinı əhatə etmirdi. Baykal qırışıqlığı terminin elmə ilk dəfə olaraq 1932-ci ildə rus alimi Şatskiy gətirmişdir.<a href="#cite_note-52">[52]</a> Baykal qırışıqlığı zamanı əmələ gələn dağ süxurlarına Hindistanda, <a href="/wiki/Braziliya" title="Braziliya">Braziliya</a> və Avstraliyada da rast gəlinir. Avropada bu qırışıqlıq assintin və kodom qırışıqlığı adlanır.<a href="#cite_note-53">[53]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Ordovik_dövrü">Ordovik dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=17" title="Ordovik dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=17" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ordovik dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/w/index.php?title=Ordovik_d%C3%B6vr&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ordovik dövr (səhifə mövcud deyil)">Ordovik dövr</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Megalaspides_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Megalaspides_01.jpg/220px-Megalaspides_01.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Megalaspides_01.jpg/330px-Megalaspides_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Megalaspides_01.jpg/440px-Megalaspides_01.jpg 2x" data-file-width="2304" data-file-height="1728" /></a><figcaption>Daşlaşmış Trilobit. Ordovik dövrü.</figcaption></figure> 490–443 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş. 47 milyon il davam edən ordovik dövrü ərzində Yerin fiziki-coğrafi və iqlim şəraiti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliyə uğradı. Sibir qitəsinin Cənub yarımkürəsindən şimala, Qondvana superqitəsinin isə qərbə keçməsi nəticəsində Pantalasdan-yeni okean olan, Paleotetisi ayırdı. Baltik qitəsi (Şərqi-Avropa platforması və <a href="/wiki/Skandinaviya" title="Skandinaviya">Skandinaviya</a>) və Lavrentiya arasında əvvəlki kimi yenə də Yapetus okeanın yerləşirdi. Baltik qitəsinin şərq kənarında ensiz Ural okeanı yarandı, şimal-qərbdə, müasir Pribaltika ərazisində isə Tornkvista dənizi adlandırılan geniş epikontinental hövzə mövcud idi.<a href="#cite_note-54">[54]</a> Ordovikin axırında baş verən kəskin iqlim dəyişikliyi özü ilə buzlaşma gətirdi, dəniz biotunun ümumi görünüşünə əsaslı surətdə təsir etdi və fanerozoyun ən böyük kütləvi qırılmalarından birinin baş verməsinə səbəb oldu.<a href="#cite_note-55">[55]</a> Geoloqların fikrincə, ordovik buzlaşmasının əsas səbəbi qitələrin yerdəyişməsi və onunla əlaqədar olaraq su və hava kütlələrinin dövretmə istiqamətinin dəyişməsi olmuşdur. Ordovik dövründə, kembridən fərqli olaraq, elə bir dəniz heyvanı yox idi ki, ona indi yaşayan orqanizmlər sistemində yer tapmaq mümkün olmasın. Əlbəttə, onlar indiki deyil, başqa növlər, cinslər, ailələr idi, lakin onlar analoji quruluş planına malik idilər. Dənizin dibində oturaq həyat sürən, adları çiçəklənən çəmənliyi xatırladan heyvanların bütöv "gül dəstəsi" meydana gəldi: dəniz zanbaqları, mamırlar, "heyvan- çiçəkləri" — <a href="/w/index.php?title=Antozoa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Antozoa (səhifə mövcud deyil)">antozoa</a> mərcanları. Dıniz dibinin bərk çıxıntıları, qalxımları, "məsaməli ədyal" olan <a href="/w/index.php?title=Stromatoporatlar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stromatoporatlar (səhifə mövcud deyil)">stromatoporatlardan</a> təşkil olunmuş canlı xalı ilə örtülmüşdü. Trilobitlərin bəzi növlərinin uzunluğu ordovikdə 1,5 metrə çatdı.<a href="#cite_note-56">[56]</a> Ordovik dənizinin ən güclü yırtıcısı, çox böyük başıayaqlı molyusk olan <a href="/w/index.php?title=Endoseratitl%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Endoseratitlər (səhifə mövcud deyil)">endoseratitlər</a> idi. Quruda canlılar, əvvələrdə oldu kimi, müxtəlif tərkibli deyildilər. Əsasən <a href="/wiki/Bakteriyalar" title="Bakteriyalar">bakteriyalar</a>, <a href="/wiki/G%C3%B6b%C9%99l%C9%99kl%C9%99r" title="Göbələklər">göbələklər</a>, <a href="/wiki/Yosunlar" title="Yosunlar">yosunlar</a> idi.<a href="#cite_note-57">[57]</a> Düzdür , çiyərotunu xatırladan ilk müasir bitilər meydana gəlmişdir. Ordovikdə iki tip iri yataqlar məlumdur ki, onların əmələ gəlməsi birbaşa orqanizmlərin fəaliyyətilə əlaqədardır. Bu, <a href="/w/index.php?title=Fosforit&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fosforit (səhifə mövcud deyil)">fosforit</a> və <a href="/wiki/Yanar_%C5%9Fist" title="Yanar şist">yanar şistlərin</a> yataqları idi. Ordovikin çöküntülərində, orqanızmlərin həyat fəaliyyətilə əlaqədar daha bir faydalı qazıntı mövcuddur. Bu mis kolçedan filizidir. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Silur_dövrü">Silur dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=18" title="Silur dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=18" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Silur dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Silur_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Silur dövrü">Silur dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Eurypterus_Paleoart.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Eurypterus_Paleoart.jpg/220px-Eurypterus_Paleoart.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Eurypterus_Paleoart.jpg/330px-Eurypterus_Paleoart.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Eurypterus_Paleoart.jpg/440px-Eurypterus_Paleoart.jpg 2x" data-file-width="1366" data-file-height="1024" /></a><figcaption>Silur dənizlərinin xərcəng-əqrəbi.(Evripterid)</figcaption></figure> Ordovikin axırında baş verən qlobal soyuqlaşma dəniz sakinlərinin sayına təsir etdi. Lakin heyvanların quruluşunun, düzümünün hələ ordovikdə işlənib-hazırlanmış, cızılmış optimal planı sabit olaraq qaldı. Yeganə itki iri yırtıcıların- başayaqlı molyuskların məhf olmasını göstərmək olar. Elə ki, iqlim istiləşdi və qütüblərdəki buzlaq "papaqlar" əriməyə başladı, dənizin səviyyəsi yenidən qalxdı. Bütün silur dövrü ərzində Qondvananın böyük hissəsi Cənub qütbü rayonunda, məsələn Cənubi Amerikada, (Boliviyada, Braziliyada, Argentinada) və Afrikanın şimal-qərbində qaldı. O zaman bu qitələr yanaşı yerləşirdi və Avropadan çox aralıda idi. Silurda baş verən ən mühüm coğrafi hadisə Baltiyanın Lavrentiyaya yaxınlaşması oldu. Qitələrin toqquşması Britaniya və Skandinaviyada dağ sistemini əmələ gətirdi. Silurun ikinci yarısında dəniz qitələrdən çəkilməyə başladı, həm də iqlim quraqlaşdı. Silurda Qraptoit adlı dəniz canlısı aktiv inkişaf tapdı. Tezliklə çox böyük xərçəng-əqrəblər və əsil balıqlar meydana gəldilər. Xəçəng-əqrəblər xərçəng deyil, məhz əqrəblər idilər, ancaq səhra sakinlərindən fərqli olaraq, xərçənglər kimi suda yaşayırdılar. Onların bəziləri həqiqətən əqrəblərə oxşayırdılar: qabaqda ensiz qısqacın və quyruğunda tikanın, çıxıntının olması ilə. Düzdür , o, düşməni sancmaq üçün deyil, yəqin ki, qumu eşələyib yemini tapmaq üçün idi. Silurda bitki aləmi planet üzərində təntənəli yürüşə başladı: kontinentlər zəbt olunur, yerüstü landşaftların yeknəsəkliyi aradan qaldırılır, sankı heyvanların sudan quruya kütləvi hücumu üçün "əməliyyat meydanı" hazırlanırdı.<a href="#cite_note-58">[58]</a> Silurda sahilləridə ilk yerüstü bitki: <a href="/wiki/Riniofitl%C9%99r" title="Riniofitlər">riniofitlər</a> meydana gəldi. Düzdür, onlar hövzələrin dibində bitir, suyun üstünə isə yarpaqsız zoğlar çıxırdı. Riniyevlər artıq borucuqlara malik idilər və onun sayəsində su gövdə ilə yuxarı qalxırdı. Odur ki, müvəqqəti quraqlıq onlara təhlükə törətmirdi.<a href="#cite_note-59">[59]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Devon_dövrü">Devon dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=19" title="Devon dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=19" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Devon dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Devon_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Devon dövrü">Devon dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Fishapods.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Fishapods.svg/220px-Fishapods.svg.png" decoding="async" width="220" height="113" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Fishapods.svg/330px-Fishapods.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Fishapods.svg/440px-Fishapods.svg.png 2x" data-file-width="1232" data-file-height="630" /></a><figcaption>Qədim flrçaüzgəclilər və şələquyruq amfibiyalar. Devon.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:380_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/380_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png/220px-380_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png" decoding="async" width="220" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/380_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png/330px-380_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/380_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png/440px-380_Ma_plate_tectonic_reconstruction.png 2x" data-file-width="557" data-file-height="608" /></a><figcaption>Devon dövrünü materik və okeanları. 380 milyon il bundan əvvəl. Rekonstruksiya</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:DevonianLockeia121911.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/DevonianLockeia121911.jpg/220px-DevonianLockeia121911.jpg" decoding="async" width="220" height="145" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/DevonianLockeia121911.jpg/330px-DevonianLockeia121911.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/DevonianLockeia121911.jpg/440px-DevonianLockeia121911.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="1975" /></a><figcaption>Kütləvi qırılmanın izləri. Devon.</figcaption></figure> 417–354 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş. Silurdan devona keçid heç bir qeyri-adi cəhəti ilə diqqəti çəkmir. Həmin vaxt nə planetin xarici görünüşündə, nə də canlılar aləmində, demək olar ki, radikal dəyişiklik baş vermədi. Lakin erkən devonun axırında(390 milyon il bundan əvvəl) elə bir dəyişiklik oldu ki, devon Yerin tarixində xüsusi rol oynayan, özünəməxsus dövürlərdən biri oldu. Devon sistemini ingilis geoloqu <a href="/w/index.php?title=Roderik_Mur%C3%A7ison&action=edit&redlink=1" class="new" title="Roderik Murçison (səhifə mövcud deyil)">Roderik Murçison</a> 1838-ci ildə müəyənləşdirib, əvvəlcə ona Old Red Sandstone — "qədim qırmızı qumdaşı" adını verib. 1839-cu ildə başqa ingilis geoloqu <a href="/w/index.php?title=Adam_Sedjvik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam Sedjvik (səhifə mövcud deyil)">Adam Sedjviklə</a> birlikdə onun adını dəyişdirib, belə süxurların geniş yayıldığı ingilis qraflığı <a href="/wiki/Devon" title="Devon">Devonşirə</a> görə, devon qoydular.<a href="#cite_note-60">[60]</a> Devonu çox vaxt "yüksək duruşa" malik materikləri olan dövr adlandırırlar. Həqiqətən, devonda cənub materiki Qondvana təpəliklərə, hüdürlüklərə malik sahə olaraq qaldı. Avroamerikanın xeyli hissəsini kaledon dağəmələgəlmə prosesi nəticəsində formalaşan dağ sistemləri tutmuşdur. Onları dağarası çüxurlar, çəkəklər ayırırdı, dəniz suları ilə dolmuş bu çökəklərdə qırmızı rəngli qumdaşları toplanmışdır. Orta devon epoxası canlılar aləminin görünməmiş müxtəlifliyilə xarakterizə olunur: cinslərin və növlərin sayı bütün paleozoy müddətində ən maksimal həddə çatır. Bu dövürdə xüsusilə braxiopodlar çox inkişaf etdi. Braxiopodlar ya dənizin dibində gilin üzərində uzanırlar, ya da dənizin dibi bərk olnada ona yumşaq ayaqları ilə bağlanır, yaxud qabığın bir tayi ilə ona möhkəm yapışır(müasir <a href="/wiki/%C4%B0kitayl%C4%B1lar" title="İkitaylılar">İkitaylılar</a> -istridiyalar kimi). Devonda balıqların artıq bütün sinifləri formalaşmışdı və onlar həddən çox idi. Obur ki, bu geoloji dövr çox vaxt balıq əsri adlandırılır. Sümük örtüyünə bürünmüş plastindərilər meydana gəldi, onların arasında ər iri yırtıcı, uzunluğu 9 metrə çatan dinixtis idi.(yunancadan tərcümədə dəhşətli balıq deməkdir) Devonun sonuna yaxın fırçaüzgəcli balıqlar geniş ərazi tutmağa başladı. Onları isə dördayaqlılar, şələquyruq amfibyalar (suda-quruda yaşayanlar) əvəz etdi. Devon çöküntülərində bu tip balıqların qalqlarına çoxlu miqdarda rast gəlindiyi halda, daha cavan çöküntülərdə onlara nadir hallarda təsadüf olunur və uzun müddət onlar qırılmış hesab edilirdi. Lakin 1938-ci ildə <a href="/w/index.php?title=%C4%B0st-London&action=edit&redlink=1" class="new" title="İst-London (səhifə mövcud deyil)">İst-London</a> şəhərinin ölkəşünaslıq muzeyinin işçisi <a href="/w/index.php?title=Marcori_Kutene-Latimer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marcori Kutene-Latimer (səhifə mövcud deyil)">Marcori Kutene-Latimer</a> balıq ovlayan gəmidə təzə tutulmuş ova baxarkən, çox qəribə, qeyri-adi balıq onun diqqətini çəkdi. Onun ətli, kök üzgəci, iri, yoğun çənəsi və qeyri-adi üçpırli quyruğu vardı. Bu əslində 100 milyon il bundan əvvəl yox olduğu güman edilən müasir fırçaüzgəcli balıq idi. Ona <a href="/w/index.php?title=Latimeria&action=edit&redlink=1" class="new" title="Latimeria (səhifə mövcud deyil)">Latimeria</a> adı verildi.<a href="#cite_note-61">[61]</a> Yerüstü bitkilər sahil xəttindən bir az da uzaqlaşdılar. Devonun axırında artıq sporlu bitkilərin bütün qrupları mövcud idi: plaunabənzərlər, qatıqrquyruğuna oxşarlar, müxtəlif növ ayıdöşəyikimilər(qıjıkimilər) və ilk çılpaqtoxumlular. Müasir ağaclardan fərqli olaraq, devondakıların əsas dayaq, istinad rolunu çox qalın qabıqları həyata keçirirdi. O zaman planetin üzərində isti iqlim hakim idi və zonallıq özünü hələ çox zəif göstərirdi. Yay və qış temperaturu, demək olar ki, fərqlənmirdi. Ona görə də qədim ağacların gövdəsinin kəsiyində <a href="/w/index.php?title=%C4%B0l_halqalar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="İl halqaları (səhifə mövcud deyil)">il halqaları</a> yox idi.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Devon dövrünün diqqət çəkən cəhətlərdən biridə dövrün sonuna yaxın <a href="/w/index.php?title=K%C3%BCtl%C9%99vi_q%C4%B1r%C4%B1lmalar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kütləvi qırılmalar (səhifə mövcud deyil)">kütləvi qırılmaların</a> baş verməsi idi. Devon dövrünü ortalarında başlayaraq "böyük məhvolma" prosesi sürətləndi. Hidrogen-sulfidin səviyyəsinin qalxmasının davamlı hal alması çox geniş ərazidə dayazsu hövzələrində oturaq həyat keçirən canlıların qırılmasına səbəb oldu. Qırılma yuxarı devonun ortalarında, təxminən 375 milyon il bundan əvvəl baş verdi və çox qısa geoloji dövr ərzində(500 min ildən az müddətə) canlı həyata son qoyuldu.<a href="#cite_note-62">[62]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Karbon_(Daş_kömür)_dövrü">Karbon (Daş kömür) dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=20" title="Karbon (Daş kömür) dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=20" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Karbon (Daş kömür) dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Da%C5%9F_k%C3%B6m%C3%BCr_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Daş kömür dövrü">Daş kömür dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Meyers_b15_s0272b.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Meyers_b15_s0272b.jpg/220px-Meyers_b15_s0272b.jpg" decoding="async" width="220" height="355" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Meyers_b15_s0272b.jpg/330px-Meyers_b15_s0272b.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Meyers_b15_s0272b.jpg/440px-Meyers_b15_s0272b.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="1290" /></a><figcaption>Karbon dövrünün florası</figcaption></figure> <div class="quotebox pullquote floatleft" style="; background-color: #47B026;"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7691877">.mw-parser-output .quotebox{background-color:#F9F9F9;border:1px solid #aaa;box-sizing:border-box;padding:10px;font-size:88%;max-width:100%}.mw-parser-output .quotebox.floatleft{margin:.5em 1.4em .8em 0}.mw-parser-output .quotebox.floatright{margin:.5em 0 .8em 1.4em}.mw-parser-output .quotebox.centered{overflow:hidden;position:relative;margin:.5em auto .8em auto}.mw-parser-output .quotebox.floatleft span,.mw-parser-output .quotebox.floatright span{font-style:inherit}.mw-parser-output .quotebox>blockquote{margin:0;padding:0;border-left:0;font-family:inherit;font-size:inherit}.mw-parser-output .quotebox-title{text-align:center;font-size:110%;font-weight:bold}.mw-parser-output .quotebox-quote>:first-child{margin-top:0}.mw-parser-output .quotebox-quote:last-child>:last-child{margin-bottom:0}.mw-parser-output .quotebox-quote.quoted:before{font-family:"Times New Roman",serif;font-weight:bold;font-size:large;color:gray;content:" “ ";vertical-align:-45%;line-height:0}.mw-parser-output .quotebox-quote.quoted:after{font-family:"Times New Roman",serif;font-weight:bold;font-size:large;color:gray;content:" ” ";line-height:0}.mw-parser-output .quotebox .left-aligned{text-align:left}.mw-parser-output .quotebox .right-aligned{text-align:right}.mw-parser-output .quotebox .center-aligned{text-align:center}.mw-parser-output .quotebox .quote-title,.mw-parser-output .quotebox .quotebox-quote{display:block}.mw-parser-output .quotebox cite{display:block;font-style:normal}@media screen and (max-width:640px){.mw-parser-output .quotebox{width:100%!important;margin:0 0 .8em!important;float:none!important}}</style> <div class="quotebox-quote left-aligned" style="">Pensilvaniya ştatında Meyson -Krik çayının deltasında orta daş kömür çöküntülərində suda yaşamış onurğasızlar – tullimonstrum aşkar edilmişdir. Adı yunan köklü "tulos" – "mıx" və latın sözü olan "monstrum" – "möcüzə" sözlərindən götürülmüşdür. Onun gövdəcikləri üzərində aralı-aralı yerləşmiş gözləri varmış və uzun xortumlu başının qurtaracağında çənələri yerləşirmiş. Təbiətdə buna oxşar heyvan nə əvvəl, nə də sonra mövcud olmuşdur<a href="#cite_note-63">[63]</a></div> <cite class="left-aligned" style="">KARBON MIXI</cite> </div> 358–298 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş Karbon dövrünün ən səciyyəvi xüsusiyyəti və ən məlum əlaməti küllü miqdarda — dünya ehtiyatının 30 % — dən çox <a href="/wiki/Da%C5%9F_k%C3%B6m%C3%BCr" title="Daş kömür">daş kömür</a> yataqlarının əmələ gəlməsi oldu.<a href="#cite_note-:1-64">[64]</a><a href="#cite_note-65">[65]</a> Daş kömür dövrü ərzində planetin fiziki-coğrafi quruluşunda, hövzələrin və quru sahələrin paylaşmalarında böyük dəyişikliklər baş verdi: iqlim dəyişdi, canlılar aləmiyeniləndi və tərkibi zənginləşdi. Şimal qitələrinin və kontinental blokların- Avroamerikanın, <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirin</a> və <a href="/wiki/Qazax%C4%B1stan" title="Qazaxıstan">Qazaxıstanın</a> yaxınlaşması davam etdi. Dövrün sonunda onlar artıq bir kontinentə çevrildi, həm də ensiz və dərin dəniz keçidləriilə ayrıldılar. Bu vahid şimal materiki <a href="/w/index.php?title=Lavraziya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lavraziya (səhifə mövcud deyil)">Lavraziya</a> adlanır. Kontinental bloklar dağəmələgəlmə prosesi nəticəsində tamamilə birləşdi.<a href="#cite_note-Steven_M._2005-1">[1]</a>. Cənub supermateriki Qondvana hələ də çox nəhəng vahid kontinent olaraq qalırdı. Onun ümumi sahəsi qalan bütün kontinental blokların birlikdə sahəsindən iki dəfə çox idi. Qondvana tədricən yerini elə dəyişdi ki, <a href="/wiki/C%C9%99nub_q%C3%BCtb%C3%BC" title="Cənub qütbü">Cənub qütbü</a> bu qitənin təxminən mərkəzinə düşdü.<a href="#cite_note-66">[66]</a> Su və qitə massivlərinin yenidən paylanması qlobal okean axınları sistemini tamamilə dəyişdi, o cümlədən isti tropik suların Cənub yarımkürəsinə keçməsinə maneələr yarandı. Qondvanada kontinental buzlaq örtüyü yaranmağa başladı.<a href="#cite_note-67">[67]</a> Bütün istiliklər tropik zonada qalırdı. İqlim zonalığı bax belə yarandı və bu, məhz daş kömür dövründə baş verdi. Tropik və subtropik zonalarda yağış meşələri, iri ağacların cəngəllikləri əmələ gəldi. Qırılan, sınan, yıxılan ağaclar çürümürdü, eləcə biri-birinin üstünə yığılaraq, qalın qatlar əmələ gətirirdi. Onlar çökmə süxurlar altında basdırılaraq, daş kömür yataqları əmələ gətirirdi. Daş kömür çıküntülərinin qazıntı florasını ilk dəfə <a href="/wiki/XIX_%C9%99sr" title="XIX əsr">XIX əsrin</a> başlanğıncında <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Avropa" title="Qərbi Avropa">Qərbi Avropada</a> öyrənilmiş və təsvir etmişlər. Onun ən səciyyəvi nümayəndələri lepidodendronlar və siqillyarilər, həmçinin müxtəlif növ ayıdöşəyilər olmuşdur. Onlar, hündürlüyü 30 metrə çatan, qalın qabığa və çox şaxəli budaqlara malik iri ağaclar olmuşlar. Gövdələrinin diametri 1 m-ə çatırdı.<a href="#cite_note-68">[68]</a> Qərbi Avropa florasına oxşar flora Lavraziyanın çox geniş ərazilərində Şimali Amerikada, Mərkəzi Rusiyada, Donbasda, <a href="/wiki/Qafqaz" title="Qafqaz">Qafqazda</a> geniş yayılmışdı. Ağaclarda il halqaları yox idi, deməli, onlar temperaturun mövsüm dəyişkliyi olmayan şaxtasız iqlim şəraitində bitirdilər. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Perm_dövrü">Perm dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=21" title="Perm dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=21" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Perm dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Perm_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Perm dövrü">Perm dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Estemmenosuchus_Tyrrell.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Estemmenosuchus_Tyrrell.jpg/220px-Estemmenosuchus_Tyrrell.jpg" decoding="async" width="220" height="207" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Estemmenosuchus_Tyrrell.jpg/330px-Estemmenosuchus_Tyrrell.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Estemmenosuchus_Tyrrell.jpg/440px-Estemmenosuchus_Tyrrell.jpg 2x" data-file-width="3523" data-file-height="3312" /></a><figcaption>Estemenozuxun kəlləsi</figcaption></figure> (290–248 milyon il bundan əvvəl) <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Avropa" title="Qərbi Avropa">Qərbi Avropada</a> daş kömür çöküntülərinin üzərində qumdaşı, yaxud "ölü tir" deyilən qat yatır. XIX əsrin başlanğıcından aramsız olaraq stratiqrafik cədvəl işləyib hazırlayan Avropa geoloqları üçün aydın idi ki, bu süxurlar yerin tarixinin xüsusi mərhələsini əks etdiri və onları müstəqil sistem kimi ayırmaq lazımdır. 1839-cu ildə yeni geoloji sistemin (silurun və devonun) ayrılması işində artıq təcrübəsi olan, yorulmaq bilməyən ingilis geoloqu R. Murçison <a href="/wiki/Orenburq" title="Orenburq">Orenburqdan</a> <a href="/wiki/Perm" title="Perm">Permə</a> qədər <a href="/wiki/Ural" class="mw-disambig" title="Ural">Uralətrafı</a> rayonuna səyahətə çıxdı və yeni sistemi, paleozoyun axırıncı sistemini müəyyən etdi<a href="#cite_note-69">[69]</a>. Onu perm sistemi adlandırdı (Perm- Ural dağından PeçoraŞ Kama və Volqa çaylarına qədər böyük bir ərazinin qədim rus adıdır). Perm dövründə vahid materik olan <a href="/wiki/Pangeya" title="Pangeya">Pangeya</a> həm eninə, həm də hündürlüyü istiqamətində artdı, genişləndi. Mərkəzi, çökək hissəsini <a href="/wiki/Paleotetis" title="Paleotetis">Paleotetis</a>, ümumən isə materiki vahid <a href="/wiki/Pantalas" title="Pantalas">Pantalas</a> okeanı əhatə edirdi. Paleotetis Qondvananın Lavraziyaya yaxınlaşmış şimal qurtaracağı ilə birləşdi. Bu okean şərqdən Pantalasdan, çox da böyük olmayan kontinental bloklar zəncirilə — Cənubi-Çin, Şimali-Çin və Tailandla ayrılırdı. Perimin axırında bu "mikrokontinentlər" bir vahid kontinental blokda birlışdilər və Paleotetis okeanı həqiqətən "aralıq" dənizə çevrildi. Qondvanadan kiçik kontinental bloklar qopub Asiya qitəsinə birləşdilər. Dəniz canlıları ən çox Paleotetis okeanının istisulu dənizlərində yaşamışdır. Sibir dənizlərində çox iri ikitayqabıqlı molyuskalar- kolimilər yayılmışdır. Perm dövrünün ikinci yarısında dəniz çəkildi və epikontinental dənizlərdə <a href="/wiki/Gips" class="mw-disambig" title="Gips">gips</a>, <a href="/wiki/Dolomit" title="Dolomit">dolomit</a>, <a href="/wiki/Kalium" title="Kalium">kalium</a> və <a href="/wiki/X%C3%B6r%C9%99k_duzu" class="mw-redirect" title="Xörək duzu">xörək duzları</a> toplandı. Kalium duzunun dünyada olan ehtiyatının 80 %-i bu dövrdə əmələ gəlmişdir. Ən böyük yataq — <a href="/wiki/Nyu-Meksiko" title="Nyu-Meksiko">Nyu-Meksiko</a> və <a href="/wiki/Texas" title="Texas">Texas</a> ştatlarında 265 km uzunluğuna malik Dalaver kaliumlu hövzəsidir. <a href="/wiki/XX_%C9%99sr" title="XX əsr">XX əsrin</a> 30–40-cı illərində <a href="/wiki/Rusiya" title="Rusiya">Rusiyanın</a> ərazisində, <a href="/wiki/Volqa" title="Volqa">Volqa</a> ətrafında və <a href="/wiki/Perm_diyar%C4%B1" title="Perm diyarı">Perm vilayətində</a> çoxlu miqdarda perm sürünənlərinin qalıqları tapılmışdır. Volqa ətrafda İseyevo kəndi ynında vəhşi kərtənkələnin — titanofoneusun (yunanca titanik qatili) sümüyü tapılmışdır. Perm vilayətinin Oçör kəndi yaxınlığında daha bir qeyri-adi, təəccüblü sürünən heyvan üzvü — "tacdar kərtənkələ" estemenozux aşkar edildi.<a href="#cite_note-70">[70]</a> Onun kəlləsini buynuzlar və qabarlar və təpəciklər bəzəyirdi. Alimlər hesab edir ki, bu əlavə cinsi göstəricidir. Perm dövründə yenidən su şəraitinə qayıtmağa "qərar verən" sürünənlər meydana gəldi. <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Afrika" title="Cənubi Afrika">Cənubi Afrika</a> və <a href="/wiki/Braziliya" title="Braziliya">Braziliyada</a>, Qondvananın perm çöküntülərində çox böyük olmayan (uzunluğu 70 sm -ə qədər olan) "timsahcıqlar" tapılmışdır. Onların bədəninin təxminən yarısını yan tərəfdən sıxılmış quyruq təşkil edirdi. Perm dövründə floranın paylanma qanunauyğunluğu irsən gec karbondan keçmişdi, daha doğrusu, gec karbonda olduğu kimi qalmişdı. Əsas floralı vilayətlər (Evrameri, Anqar, Katasiya, Qondvana) öz sərhədlərini saxlamışdı. Lakin bütövlükdə quru bitkilərində çox mühüm, əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir. Ağacaoxşar plaunabənzər və qatırquyruğuna oxşar bitkilər öz əhəmiyyətlərini itirdi, onların yerini müxtəlif növ <a href="/wiki/%C3%87%C4%B1lpaqtoxumlular" title="Çılpaqtoxumlular">çılpaqtoxumlu bitkilər</a> — pteridospermlər və <a href="/wiki/%C4%B0yn%C9%99yarpaql%C4%B1lar" title="İynəyarpaqlılar">iynəyarpaqlılar</a> tutdu, tsikadofitlər peyda oldu, ginkqovilər çoxalıb artdı. Permin ikinci yarısında Yer üzərində bitkilərin ümumi görünüşü artıq bundan sonra gələcək mezozoy erasının bitki örtüyünü xatırladırdı. Perm düvrünün sonunda yerdə həyat bütün tarixi ərazidə ən faciəli böhranla üzləşdi. Əvvəllər mövcud olmuş dəniz orqanizmləri ailələrinin təxminən yarısı, cinslərin 80%-i yox oldu. Əvvəllər aktiv rif əmələ gətirən orqanizm olan stomatoporatlar ikinci dərəcəli mövqeyə düşdü. Dəniz sakinləri çox böyük itkilərə məruz qaldı. Quruda vəziyyət bir qədər başqa şəkil aldı. Permin axırında qədim sporlu bitkilərin ayrı-ayrı qrupları — ağacaoxşarlar <a href="/wiki/Plaunkimil%C9%99r" title="Plaunkimilər">plaunabənzərlər</a>, <a href="/wiki/Qat%C4%B1rquyru%C4%9Fu" title="Qatırquyruğu">qatırquyruğuna</a> oxşarlar tamamilə məhf olub yer üzündən silindi. Aparıcı yerə çılpaqtoxumlular çıxdı.<a href="#cite_note-71">[71]</a> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Kaledon_qırışıqlığı">Kaledon qırışıqlığı</h5>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=22" title="Kaledon qırışıqlığı bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=22" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Kaledon qırışıqlığı">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Caledonides_EN.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Caledonides_EN.svg/220px-Caledonides_EN.svg.png" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Caledonides_EN.svg/330px-Caledonides_EN.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Caledonides_EN.svg/440px-Caledonides_EN.svg.png 2x" data-file-width="630" data-file-height="421" /></a><figcaption>Kaledonidlər</figcaption></figure> Yer səthində ilk yüksək dağlar <a href="/wiki/Silur_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Silur dövrü">silurun</a> sonunda — <a href="/wiki/Devon_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Devon dövrü">Devonun</a> birinci yarısında baş vermiş kaledon orogenez epoxasında meydana gəlmişdir. O zaman <a href="/w/index.php?title=Lavrentiya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lavrentiya (səhifə mövcud deyil)">Lavrentiya</a> Baltiya və <a href="/wiki/Qondvana" title="Qondvana">Qondvanadan</a> qopmuş Avoloniya mikroqitəsi ilə toqquşdu. Nəticədə Lavrussiya (başqa adı Avramerika) qitəsi, <a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika" title="Şimali Amerika">Şimali Amerikanın</a> şimal-şərqindən <a href="/wiki/Britaniya" class="mw-redirect" title="Britaniya">Britaniya adalarına</a>, <a href="/wiki/Skandinaviya_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Skandinaviya yarımadası">Skandinaviyaya</a> və <a href="/wiki/%C5%9Epitsbergen" title="Şpitsbergen">Şpisbergen</a> arxipelağınadək uzanan dağ silsilələri əmələ gəldi.<a href="#cite_note-72">[72]</a> Bu epoxanın (qırışıqlığın) adı <a href="/wiki/%C5%9Eotlandiya" title="Şotlandiya">Şotlandiyanın</a> qədim <a href="/wiki/Roma" title="Roma">Roma</a> adından — Kaledoniyadan götürülümüşdür. Kaledon epoxasında dağəmələgəlmə həmçinin <a href="/wiki/Asiya" title="Asiya">Asiyada</a> (<a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Qazax%C4%B1stan" title="Mərkəzi Qazaxıstan">Mərkəzi Qazaxıstanda</a>, <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirin</a> cənubunda, <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustanda</a>, <a href="/wiki/%C3%87in_Xalq_Respublikas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Çin Xalq Respublikası">Çində</a>) və <a href="/wiki/Avstraliya" title="Avstraliya">Avstraliyanın</a> şərq hissəsində baş vermişdir. <a href="/w/index.php?title=A%C5%9F%C4%B1nma&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aşınma (səhifə mövcud deyil)">Aşınma</a> nəticəsində Kaledon dağ silsilələrinin yaxınlığında böyük bir ərazidə çox qalınlıqlı qırmızı rəngli qumdaşları və konqlomeratlar əmələ gəlmişdir. Onlara <a href="/wiki/%C4%B0ngilt%C9%99r%C9%99" title="İngiltərə">İngiltərədə</a> Old Red Sandstone — "qədim qırmızı qumdaşları" deyirlər.<a href="#cite_note-73">[73]</a> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Hersin_qırışıqlığı">Hersin qırışıqlığı</h5>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=23" title="Hersin qırışıqlığı bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=23" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Hersin qırışıqlığı">mənbəni redaktə et</a>]</div> Paleozoyun sonlarında baş vermiş növbəti, daha böyük əhəmiyyət kəsb edən qlobal orogenez mərhələsi hersin (<a href="/wiki/Almaniya" title="Almaniya">Almaniyanın</a> Hars dağ massivinin adından götürülmüşdür) və ya varisi (<a href="/wiki/Bavariya" title="Bavariya">Bavariyada</a> yerin Roma adından) adlanır. Məhs o, <a href="/wiki/Ural_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Ural dağları">Ural dağlarını</a> əmələ gətirmiş və Paleoasiya okeanının əsas hissəsinin qapanmasına səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsində Lavrussiya <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirlə</a> və Şimali Çinlə birləşdi və Lavrasiya qitəsi yarandı. Sonradan Qondvana birbaşa <a href="/wiki/Lavrasiya" title="Lavrasiya">Lavrasiya</a> ilə toqquşdu və nəticədə yeni superqitə — klassik <a href="/wiki/Alfred_Vegener" title="Alfred Vegener">Vegener</a> <a href="/wiki/Pangeya" title="Pangeya">Pangeyi</a> əmələ gəldi. <a href="/wiki/Yura_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Yura dövrü">Yuranın</a> başlanğıcına qədər (təxminən 200 milyon il bundan əvvəl) mövcud olmuş Pangeya şərqə açılan aypara formasında idi. Pasifikanın geniş körfəzi — <a href="/wiki/Paleotetis" title="Paleotetis">Paleotetis</a> bu yerlərdə onun içərilərinə doğru uzanmışdı. Bundan başqa Pangeyanı digər — Monqol — Oxot və Cənubi Anyuy körfəzləri də kəsirdi.<a href="#cite_note-74">[74]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mezozoy">Mezozoy</h3>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=24" title="Mezozoy bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=24" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mezozoy">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Mezozoy" title="Mezozoy">Mezozoy</a> </div></dd></dl> Mezozoy erası — nəhəng <a href="/wiki/S%C3%BCr%C3%BCn%C9%99nl%C9%99r" title="Sürünənlər">sürünənlər</a>, ixtizavrlar, qəribə sədəfli qabıqlara malik çox qəşəng ammonitlər, <a href="/wiki/Belemnitl%C9%99r" title="Belemnitlər">belemnitlər</a>, <a href="/wiki/Molyusklar" title="Molyusklar">ikitaylı molyuskalar</a> və koloniya halında yaşayan müxtəlif formalı <a href="/wiki/M%C9%99rcan_polipl%C9%99ri" title="Mərcan polipləri">mərcanlarla</a> məskunlaşan geniş isti dənizlərin dövrüdür. Lakin mezozoyun əvvəlində, trias dövründə dənizdə həyat "böyük qırılmadan" güclə çıxdı və çox çətinliklə əvvəlki mövqeyini bərpa etdi.<a href="#cite_note-75">[75]</a> <a href="/wiki/Pangeya" title="Pangeya">Pangeya</a> qitəsi daha monolit oldu. <a href="/wiki/Lavrasiya" title="Lavrasiya">Lavrasiyanın</a> dağlar sistemi (<a href="/wiki/Ural_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Ural dağları">Ural</a>, <a href="/wiki/Appala%C3%A7_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Appalaç dağları">Appalaç</a>, Qərbi və <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Avropa" title="Mərkəzi Avropa">Mərkəzi Avropa</a>) sürətlə dağılır və çoxlu miqdarda qırıntı materialları gətirilirdi. Şimali və Cənubi Çin və <a href="/wiki/Hind-%C3%87in" title="Hind-Çin">Hind-Çin</a> kontinental blokları birləşdi və Lavrasiyanın cənub-qərb tərəfinə yaxınlaşdı. Cənubdan yeni <a href="/wiki/Tetis_okean%C4%B1" title="Tetis okeanı">Tetis okeanı</a> dərin körfəzlərə Lavrasiya ilə Qondvananın birləşdiyi yerdə Pangeniyanın içərilərinə girərək, Cənubi Avropa hüdudlarında genişləndi. Bu rayonda <a href="/wiki/XIX_%C9%99sr" title="XIX əsr">XIX əsrin</a> 30-cu illərində ilk dəfə trias sistemi ayrıldı. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Trias_dövrü">Trias dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=25" title="Trias dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=25" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Trias dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Trias_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Trias dövrü">Trias dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Laurasia-Gondwana-ru.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Laurasia-Gondwana-ru.svg/220px-Laurasia-Gondwana-ru.svg.png" decoding="async" width="220" height="184" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Laurasia-Gondwana-ru.svg/330px-Laurasia-Gondwana-ru.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Laurasia-Gondwana-ru.svg/440px-Laurasia-Gondwana-ru.svg.png 2x" data-file-width="519" data-file-height="435" /></a><figcaption>Trias dövrü. 200 milyon il əvvəl</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:ProtoavisDrawing.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/ProtoavisDrawing.jpg/220px-ProtoavisDrawing.jpg" decoding="async" width="220" height="174" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/ProtoavisDrawing.jpg/330px-ProtoavisDrawing.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/ProtoavisDrawing.jpg/440px-ProtoavisDrawing.jpg 2x" data-file-width="1537" data-file-height="1213" /></a><figcaption>Protoavis</figcaption></figure> 248–205 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuş Trias çöküntüləri üç qata bölünür: əlvan qumdaşı, qabıqlı əhəngdaşı və "əlvan zolaqlı" <a href="/wiki/Mergel" title="Mergel">mergellər</a>. Ona görə də bu sistemi trias (yunanca "trias" — üçlük) adlandırdılar.<a href="#cite_note-76">[76]</a> Alman hövzələrində trias, əsasən kontinental çöküntülərdən ibarətdir. Cənubda, <a href="/wiki/Alp_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Alp dağları">Alp dağlarında</a> onlarala eyni yaşlı dəniz çöküntüləri məlumdur. Trias yaşlı ən qədim dəniz çöküntüləri Düz təpəliyi rayonunda və <a href="/wiki/Himalay_da%C4%9Flar%C4%B1" class="mw-redirect" title="Himalay dağları">Himalayda</a> qalıb, yəni isti Tetis okeanı əyalətində, eləcə də Lavrasiyanın digər kənarında — Sibirin şimalında və <a href="/wiki/Kanada" title="Kanada">Kanadada</a> məlumdur. Triasda başıayaqlı molyuskaları qədim belemintlər əvəz etdi. Bu dəstənin ilk nümayəndəsi aulakoseridlərdir. <a href="/wiki/D%C9%99risitikanl%C4%B1lar" title="Dərisitikanlılar">Dərisitikanlılarda</a> böyük dəyişikliklər baş verdi. <a href="/wiki/D%C9%99niz_zanbaqlar%C4%B1" class="mw-redirect" title="Dəniz zanbaqları">Dəniz zanbaqlarının</a> və kirpilərin tamamilə yeni qrupları əmələ gəldi. Kirpilər tikansız idi, başdan-başa ikitərəfli simmetrik lövhıcikləri biri-birinə möhkəm bitişmiş və heyvanın ölümündən sonra da dağılmayan zirehlə örtülmüşdür. Qruda ağacaoxşar plaunabənzərlər, qatırquyruqlular və kordaitlər öz əsrinin axır günlərini yaşayırdı. Yüksək inkişafı olan <a href="/wiki/%C3%87%C4%B1lpaqtoxumlular" title="Çılpaqtoxumlular">çılpaqtoxumlular</a> — yarpağıtökülən qinkqolar, sikadolar hakim mövqe tuturdu. Qrunun parçalanması nəticəsində Sibr — Kanada, Avro — Siniy və Avstraliyada yeni flora vilayətləri formalaşdı.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Triasın əvvələrində qurunun dördayaqlı sakinləri arasında rütüubətli yerlərdə, dəniz körfəzlərinə tökülən çayların mənsəblərində hələ çox sayda <a href="/wiki/Amfibiyalar" class="mw-redirect" title="Amfibiyalar">amfibiyalar</a> — labirintodontlar mövcud idi. <a href="/wiki/Suda-quruda_ya%C5%9Fayanlar" title="Suda-quruda yaşayanlar">Suda-quruda yaşayanların</a> bu qrupuna dişlərinin orijinal quruluşa malik olmasına görə bu ad verilmişdir. Konusvari dişlər, en kəsiyində mürəkkəb, dolaşıq mina qatına malikdir. Triasda ilk uçan sürünənlər kiçik olub, <a href="/wiki/K%C9%99rt%C9%99nk%C9%99l%C9%99l%C9%99r" title="Kərtənkələlər">kərtənkələyə</a> oxşayırdı. Onlar uçmaq və havada özlərini saxlamaq üçün müxtəlif fəndlər işlədirdilər. Fərqanə dərəsinin Trias yaşlı göl çöküntülərində uçmağa cəhd göstərən ilk onurğalıların qalıqları aşkar edilmişdir. Uzunpulcuqlu bir ağacdan digərinə tullanaraq, uçuşu uzatmaq üçün səs-küylə bel pulcuqlarını açırdı. Digər sürünənlər isə hələ su mühitindən ayrılmamışdılar. Balıqkələzlər — <a href="/wiki/%C4%B0xtiozavrlar" title="İxtiozavrlar">ixtiozavrlar</a> əmələ gəldi. Onların əl-ayaqları sükan üzgəclərinə çevrilmişdir; pleziozavrlar — su reptiliyaları nisbətən qısa torpedaşəkilli bədənlə, uzun ilana bənzər boyun və kiçik yekədişli başla səciyyələnirdilər. Triasın sonunda ilk quşlar, daha doğrusu, "ön quş "- protoavis yarandı. O, <a href="/wiki/Arxeopteriks" title="Arxeopteriks">arxeopteriksdən</a> 80 milyon il yaşlı idi və ondan fərqli olaraq quşlar üçün səciyyəvi olan beyni inkişaf etmiş beyinciyə malik idi. Bununla belə protoavis hələ uçmurdu, lakin sürətlə ağaclara dırmaşa bilirdi.<a href="#cite_note-77">[77]</a> Trias dövrünün sonunda üzvi aləm kütləvi qırılmaya məruz qaldı. Lakin bu qırılma qabaqkı kimi elə də şiddətli deyildi və kiçik kütləvi qırılmaya aid edilir. "Keçid dövrü" sona çatdı: paleozoya məxsus olanlar bütünlüklə keçmişdə qaldı, dünya yeniləşdi. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Yura_dövrü">Yura dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=26" title="Yura dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=26" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yura dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Yura_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Yura dövrü">Yura dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Pangaea_200Ma.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Pangaea_200Ma.jpg/220px-Pangaea_200Ma.jpg" decoding="async" width="220" height="110" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Pangaea_200Ma.jpg/330px-Pangaea_200Ma.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Pangaea_200Ma.jpg/440px-Pangaea_200Ma.jpg 2x" data-file-width="1519" data-file-height="759" /></a><figcaption>Materiklərin yura dövrü əvvəli xəritəsi</figcaption></figure> 201,3–145 milyon il bundan əvvəl mövcud olmuşdur.<a href="#cite_note-:2-78">[78]</a> <a href="/wiki/Mezozoy" title="Mezozoy">Mezozoy</a> erasının ortası — bizim planetdə bir zaman mövcud olmuş ən qeyri-adi varlıqların hamısını təcəssüm etdirir. Dövr qəribə <a href="/wiki/Land%C5%9Faft" title="Landşaft">landşaftlar</a>, təsəvvür edilməz ölçülər və xarici görünüşə malik həm yerüstü, həm də dəniz heyvanları ilə diqqəti cəlb edir. Artıq Yura dövrünün əvvəlində <a href="/wiki/Pangeya" title="Pangeya">Pangeya</a> qitəsi parçalanmağa başladı. <a href="/wiki/Tetis_okean%C4%B1" title="Tetis okeanı">Tetis okeanının</a> körfəzləri <a href="/wiki/Afrika" title="Afrika">Afrika</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99bistan_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Ərəbistan yarımadası">Ərəbistan</a> və <a href="/wiki/Avropa" title="Avropa">Avropa</a> arasına soxulmağa başladı. Yuranın ortalarına yaxın Afrika və <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika" title="Cənubi Amerika">Cənubi Amerika</a> kontinental blokları biri-birindən ayırmağa başladı. <a href="/wiki/Atlantik_okean" title="Atlantik okean">Atlantik okeanının</a> mərkəzi hissəsi əmələ gəldi.<a href="#cite_note-:31-79">[79]</a> <a href="/wiki/Fanerozoy" title="Fanerozoy">Fanerozoy</a> tarixində ilk dəfə Yerin iki qütbü qitələrdən kənarda idi.<a href="#cite_note-80">[80]</a> Dənizin yenidən quruya hücümu başlandı. Yura sistemi Qərbi Avropada geniş yayılmasına və qazıntı orqanizm qalıqlarının çoxluğuna görə ilk müəyyən edilmiş sistemlərdən biridir. 1822-ci ildə böyük alman təbiətşünassı Aleksanr fon Humbolt Şərqi Fransa və İsveçrədə yerləşən Yura dağlarında yura formassiyasını ayırdı. Qərbi Avropada yura sistemi çöküntüləri aydın surətdə üç hissəyə bölünür: qara yura, qonur yura, ağ yura. İngiltərədə bu laylar — leyas, dogger, malm adllanır.<a href="#cite_note-81">[81]</a> Bütünlükdə isə Yura dövrü üç epoxaya bölünür: Üst/Gec, Orta, Alt/Erkən.<a href="#cite_note-82">[82]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Dichotomosphinctes_fossil_ammonite_(Upper_Jurassic;_Moronodova,_western_Madagascar)_(15053940658).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Dichotomosphinctes_fossil_ammonite_%28Upper_Jurassic%3B_Moronodova%2C_western_Madagascar%29_%2815053940658%29.jpg/220px-Dichotomosphinctes_fossil_ammonite_%28Upper_Jurassic%3B_Moronodova%2C_western_Madagascar%29_%2815053940658%29.jpg" decoding="async" width="220" height="216" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Dichotomosphinctes_fossil_ammonite_%28Upper_Jurassic%3B_Moronodova%2C_western_Madagascar%29_%2815053940658%29.jpg/330px-Dichotomosphinctes_fossil_ammonite_%28Upper_Jurassic%3B_Moronodova%2C_western_Madagascar%29_%2815053940658%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Dichotomosphinctes_fossil_ammonite_%28Upper_Jurassic%3B_Moronodova%2C_western_Madagascar%29_%2815053940658%29.jpg/440px-Dichotomosphinctes_fossil_ammonite_%28Upper_Jurassic%3B_Moronodova%2C_western_Madagascar%29_%2815053940658%29.jpg 2x" data-file-width="1126" data-file-height="1103" /></a><figcaption>Yura ammoniti. <a href="/wiki/Madaqaskar_(ada)" title="Madaqaskar (ada)">Madaqaskar.</a></figcaption></figure> Yura dövrünü təcəssüm etdirən (ümumən, az qala bütün <a href="/wiki/Paleontologiya" title="Paleontologiya">paleontologiyanı</a>) — <a href="/wiki/Ammonoidealar" title="Ammonoidealar">ammonitlərdir</a>. <a href="/wiki/Kembri_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Kembri dövrü">Kembri</a> və <a href="/wiki/Ordovik_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Ordovik dövrü">ordovik</a> üçün — <a href="/wiki/Trilobitl%C9%99r" title="Trilobitlər">trilobit</a>, <a href="/wiki/D%C3%B6rd%C3%BCnc%C3%BC_d%C3%B6vr" title="Dördüncü dövr">4-cü dövr</a> üçün — <a href="/wiki/Mamont" title="Mamont">mamont</a> sayıldığı kimi, yura dövrü üçün də — ammonitlər rəmzdir. Yura ammonitlərinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlarda arakəsmə xətləri son dərəcə mürəkəbləşmişdi. Arakəsmə xətləri və yəhərlər o qədər iti parçalanmaya məruz qalmışdı ki, onları təbiətin əsil incəsənət əsərləri saymaq olar. Yurada epikontinental dənizlərin həm <a href="/wiki/Ekvator" title="Ekvator">ekvatorda</a>, həm də mülayim en dairələrində geniş yayılması ilə rütubətli iqlim şəraiti üstünlük təşkil edirdi. Deməli, bitkilərlə sıx örtülmüş çoxlu bataqlıq sahilyanı düzənliklər və nohurlar var idi. Bu cəhətdən yura dövrü Karbon dövrünü xatırladırdı. Yurada da məhv olmuş bitki kütləsinin toplanması, kömürə çevrilməsi baş vermişdir. Yerin kömür ehtiyatlarının 16 %-dən çoxu məhz yura dövründə əmələ gəlmişdir. Kan-Açinsk və <a href="/wiki/%C4%B0rkutsk_vilay%C9%99ti" title="İrkutsk vilayəti">İrkutsk</a> hövzələrinin, <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan" title="Gürcüstan">Gürcüstanda</a> Tkvibuli və Tkvarçeli yataqlarının kömür ehtiyatları həmin dövrə məxsusdur. Yurada mülayim meşə zolağında <a href="/wiki/%C3%87%C4%B1lpaqtoxumlular" title="Çılpaqtoxumlular">çılpaqtoxumlulardan</a> çekanovsilər yayılmışdır. Yarpaqları bütöv lövhə formalı deyil, ancaq <a href="/wiki/%C4%B0yn%C9%99yarpaql%C4%B1lar_(sinif)" title="İynəyarpaqlılar (sinif)">iynəyarpaqlılar</a> kimi də deyildi, xırda doğranmış əriştəni xatırladırdı. Ən iri bitkiyeyən <a href="/wiki/Dinozavrlar" title="Dinozavrlar">dinozavrlar</a> idi. Onlardan brontozavr — ölçülərinə və çəkisinə görə bütün dövrlərdə yaşamış yerüstü dördayaqlılar içərisində rekord yer tuturdu. O, uzun, əyilən boynu üstündəki başını 4-cü mərtəbənin pəncərəsindən soxub 1-ci mərtəbənin giriş qapısını içəridən aça bilərdi.<a href="#cite_note-GSP10-83">[83]</a> Yurada su ətrafında gəzən sürünənlərdən başqa, tam mənada üzən və suya baş vuranlardan ilk növbədə <a href="/wiki/%C4%B0xtiozavrlar" title="İxtiozavrlar">ixtiozavrları</a> misal göstərmək olar. Onlar hələ <a href="/wiki/Trias_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Trias dövrü">triasda</a> əmələ gəlmiş, lakin yurada sayları olduqca çoxalmış və hər yerdə yayılmışdı. İxtiozavrlar su həyatına o qədər uyğunlaşmışdı ki, digər adi sürünənlər kimi sudan çıxıb yumurtalarını sahildə basdıra bilmirdi.<div class="quotebox pullquote floatright" style="width:50%; ; font-size: 100%; background-color: #47B026;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7691877"> <div class="quotebox-quote left-aligned" style="">XX əsrin sonuna yaxın quşu xatırladan lələklərə, lakin ikiayaqlı kiçik dinozavrda olduğu kimi, dişlərə, caynaqlara və skeletə malik, qeyri-adi canlının - "qədim qanadlının" - arxeopteriksin artıq yeddi ədəd skeleti aşkar edilmişdir. Bəziləri onu dinozavrlar və həqiqi quşlar arasında zəncirin keçid halqası hesab edir. Digərləri isə arxeopteriksi lələkli heyvanların təbaşir dövrünün sonunda qırılmış xüsusi qrupun - enansiornislərin (əksquşlar) başlanğıcı sayır. Əksquşların kərtənkələ kimi quyruğu və adətən, dişləri vardı. Mezozoy erasının sonunda nəinki həqiq və ıksquşların, hətta bəzi dinozavrlar lələklərlə örtülü olmuşdur</div> <cite class="left-aligned" style="">ARXEOPTERKS – İLK QUŞ DEYİL</cite> </div> Yalnız su olan sahələrdə deyil, quruda da sürünənlər yura dövründə təbiətin tam ağasına çevrilmişdir. Həm də havada artıq çoxdan həşəratlar uçurdu və deməli, orada artıq qida axtarmaq mümkün idi. Reptiliyalar həşəratları ovlamaq üçün əvvəlcə bir budaqdan digərinə tullanırdılar. Sonradan qanadlarının köməyilə enib-qalxmağa öyrənirdilər. Sonda isə uçmağa başladılar. İlk "qanad çalanlar" — ramforinxlər və pterodaktillər oldu<a href="#cite_note-PDbC-84">[84]</a>. Uçan reptiliyaların digər nümayəndəsi quyruqsuz pterodaktildir. Əsil yura pterodaktili xırda, qarğa boyda olub, ehtimal ki, balıqla qidalanmışdır. Bu reptiliyalar lələklərlə örtülmüş <a href="/wiki/Arxeopteriks" title="Arxeopteriks">arxeopteriksə</a> nisbətən daha inamla və sürətlə uçurdu. O, şübhəsiz, yerdən qalxmağa bacarmırdı, lakin ağaclara yaxşı dırmaşır və bir budaqdan digərinə enib-qalxa bilirdi. Uçmaq üçün ideal vasitə olan həqiqi lələk və qanadlar peyda olunmamışdan öncə lələyi "sınaqdan" keçirən çox güman ki, arxeopteriks olub. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Təbaşir_dövrü">Təbaşir dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=27" title="Təbaşir dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=27" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Təbaşir dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/T%C9%99ba%C5%9Fir_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Təbaşir dövrü">Təbaşir dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Cretaceous.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/c/cd/Cretaceous.jpg/220px-Cretaceous.jpg" decoding="async" width="220" height="110" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/c/cd/Cretaceous.jpg/330px-Cretaceous.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/c/cd/Cretaceous.jpg/440px-Cretaceous.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a><figcaption><a href="/wiki/Gec_T%C9%99ba%C5%9Fir" title="Gec Təbaşir">Gec Təbaşirdə</a> materikləırin forması. 90 milyon il əvvəl</figcaption></figure> <a href="/wiki/Mezozoy" title="Mezozoy">Mezozoy</a> erasının sonuncu dövrü <a href="/wiki/Yura_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Yura dövrü">Yura dövründən</a> sonra gələn dövr. Radioloji məlumatlara görə Təbaşir dövrü 145,5 milyon il bundan əvvəl başlamış, təqribən 66 miyon il əvvəl sona çatmışdır.<a href="#cite_note-85">[85]</a> Bu dövrün adı məişətdə faydalı və lazımlı olan <a href="/wiki/T%C9%99ba%C5%9Fir" title="Təbaşir">təbaşirdən</a> — ağ, yumşaq <a href="/wiki/S%C3%BCxur" title="Süxur">süxurdan</a> götürülmüşdür. Bu, <a href="/wiki/Kalsium_karbonat" title="Kalsium karbonat">kalsium karbonatdır</a>. Təbaşirin daxilində ilk dəfə yurada əmələ gəlmiş mikroskopik qızılı-sarı su <a href="/wiki/Yosunlar" title="Yosunlar">yosunları</a> — kokkolitoforidlərin zirehinin ayrı-ayrı elementləridir.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Təbaşir dövrü ərzində Pangeyanın parçalanması başa çatdı. Ayrılmış qitələr fərqli yerlərdə olsalar da, ümumi görünüşləri hazırkı materiklərə oxşayırdı. Təbaşirin sonunda Antaraktida cənub qütbünün ətrafında özünün müasir yerini tutdu. Lakin şərqdən Avstraliya birləşmiş idi. Təbaşirin ortalarında Qondvana şimaldan cənuba doğru Cənubi Amerika və Afrikaya parçalandı. Yerin zahiri görünüşündə bu kimi dəyişikliklər iqlimə, eləcə də heyvan və bitki aləminə təsir etməyə bilməzdi. Təbaşir dövrünün ortalarında <a href="/wiki/%C3%87i%C3%A7%C9%99kli_bitkil%C9%99r" title="Çiçəkli bitkilər">çiçəkli bitkilər</a> geniş yayılmışdır. Botaniklərin çoxu hesab edir ki, çiçəkli bitkilərin əcdadları təbaşirdə məhf olmuş bennetitlər, ilk nümayəndələri isə maqnoliyalardır. Çoxlu fərziyyələr olsa da, çiçəkli bitkilərin mənşəyi haqqında qəti bir fikir yoxdur.<a href="#cite_note-:0-86">[86]</a> Düzənliklər və dağlar maqnoliya kolluqları, dəfnə, qovaq və söyüd ağacları ilə örtülmüşdür. Lakin hər yerdə nəhəng dinozavrlara, uçan reptiliyalara rast gəlmək mümkün idi. Təbaşir dövrünün əvvəlində dəniz sakinləri içərisində ammonitlər, belemnitlər, altışüalı mərcanlar üstünlük təşkil edirdi. Təbaşir dövrünün heyvanlarının bir çoxuna nəhənglik xas idi. Yerüstü heyvanlar aləmi özlərinə xas olan xüsusiyyətlərinə görə dəniz sakinlərindən geri qalmırdı. Meozoyun ən iri yerüstü yırtıcı heyvanı, boyu ikimərtəbəli evin hündürlüyü qədər olan — <a href="/wiki/Tirannozavr" title="Tirannozavr">tirannozavr</a> idi.<a href="#cite_note-Holtz2008-87">[87]</a><a href="#cite_note-SueFMNH-88">[88]</a><a href="#cite_note-Sue-89">[89]</a><a href="#cite_note-FMNH-90">[90]</a><a href="#cite_note-HartmanMassEstimate-91">[91]</a>. Bitki ilə qidalanan dinozovrlardan ən yaxşı məlum olanı iquantodondur. Hündürlüyü 10 metr olan iquanodonların qəribə dişləri var idi. Hal-hazırda belə dişlərə yalnız <a href="/wiki/Qalapaqos_adalar%C4%B1" title="Qalapaqos adaları">Qalapaqos adalarında</a> yaşayan nəhəng <a href="/wiki/%C4%B0quana" title="İquana">iquanda</a> rast gəlmək olur. Belə oxşarlığa görə kərtənkələyə iquandis adı verilmişdir.<a href="#cite_note-92">[92]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Ichthyornis_Clean.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Ichthyornis_Clean.png/220px-Ichthyornis_Clean.png" decoding="async" width="220" height="187" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Ichthyornis_Clean.png/330px-Ichthyornis_Clean.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Ichthyornis_Clean.png/440px-Ichthyornis_Clean.png 2x" data-file-width="1538" data-file-height="1309" /></a><figcaption>Triebold Paleontology, Inc. tərəfindən hazırlanmış və Rocky Mountain Dinozavr Resurs Mərkəzində nümayiş etdirilən Ichthyornis disparın tökmə skelet</figcaption></figure> Gec təbaşirdə iquanodonlardan suda yaşayan bitkilərlə qidalanan qadrozavrlar əmələ gəldi. Bəzi qadrozavrlarda — zaurolaflarda kəllə sümüyü peysərin üstündən yuxarı çıxaraq uzun borucuq əmələ gətirir, sonunda isə burun deşikləri yerləşirdi. Arxa ətraflarda dəri pərdələır var idi. Ümumiyyətlə, təbaşir dövründə çoxlu sayda belə reptiliyalar yaşamışdır. Məsələn, dinozavrların — "buynuzluların" bütöv fəsiləsini — seratopsları göstərmək olar. Su reptiliyaları həm ölçülərinə, həm də qəribə quruluşuna görə yerüstü qohumlarından geri qalmırdı. Məsələn, uzunluğu 15 metrə şatan, dəhşətli üçmetrlik ağıza və seyrək iti dişlərə malik yırtıcı dəniz nəhəngi mozovarları göstərmək olar. Uçan reptiliyalar- petranodolar müxtəlif olub, həşəratlar və balıqla, hətta dəniz <a href="/wiki/Plankton" title="Plankton">planktonu</a> ilə qidalanırdı. Təbaşirdə həqiqi quşlar da yaşayırdı. Lakin onlar haqqında çox az məlumat var. Buna səbəb onların qalıqlarının qazıntı halında pis saxlanılmasıdır. Bu əsasən suda yaşamayan quşlara aiddir. Suda və ya suya yaxın sahələrdə yaşayan ən məşhur quşlar — uçan ixtiornis, pinqvinəkilli dalğıc və uzgücü qesperornisdir.<a href="#cite_note-93">[93]</a> <a href="/wiki/M%C9%99m%C9%99lil%C9%99r" title="Məməlilər">Məməlilər</a> <a href="/wiki/Si%C3%A7ovullar" title="Siçovullar">siçovuldan</a> böyük deyilıdi, lakin artıq kifayət qədər müxtəlif idilər. Təbaşir dövründə hazırda nəsli kəsilmiş sadə bitkiyeyənlərdən çoxqabarıqlı məməlilər yaşayırdı. Xarici görünüşünə görə onlar iri siçovullara oxşayırdı, lakin enli dırnağı xatırladan qabaq və köklü dişlərin quruluşuna görə onlardan fərqlənirdi. Daha sonra yüksək inkişaf etmiş heyvanlar — mataterilər (onlara <a href="/wiki/Avstraliya" title="Avstraliya">Avstraliyda</a> və <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika" title="Cənubi Amerika">Cənubi Amerikada</a> yaşayan müasir <a href="/wiki/Kis%C9%99lil%C9%99r" title="Kisəlilər">kisəlilər</a> aiddir) və ciftli məməlilər — euterilər əmələ gəldi. Sonuncuların içərisində həşəratyeyən heyvanlar, o cümlədən hamıya məlum olan kirpilərə də rast gəlinir. Qədim həşəratyeyənlərin bəzisi bir çox cəhətdən ilk primatlara oxşayırdı. Gec təbaşirdə həşəratyeyənlərdən əmələ gəlmiş həqiq yırtıcı məməlilər — kondilartlar məlum idi.<a href="#cite_note-94">[94]</a> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Kimmeri_qırışıqlığı">Kimmeri qırışıqlığı</h5>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=28" title="Kimmeri qırışıqlığı bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=28" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Kimmeri qırışıqlığı">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:100_global.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/100_global.png/220px-100_global.png" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/100_global.png/330px-100_global.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/100_global.png/440px-100_global.png 2x" data-file-width="737" data-file-height="736" /></a><figcaption>Kimmeri qırışıqlığı. Şimal və Cənubi Çin bloklarıyla toqquşaraq Paleoetis okeanı qapandı və bir çox dağ silsilələri formalaşdı. 100 milyon il əvvəl.</figcaption></figure> Triasla yuranın sərhəddində, <a href="/wiki/Pangeya" title="Pangeya">Pangeyada</a> parçalanma prosesinin baş verməsi və Atlantikanın açılması ilə bir vaxtda Paleotetsdə — Avropanın cənub-şərqində, eləcə də Mərkəzi və <a href="/wiki/C%C9%99nub-%C5%9E%C9%99rqi_Asiya" title="Cənub-Şərqi Asiya">Cənub-Şərqi Asiyada</a> yeni <a href="/wiki/Da%C4%9F_%C9%99m%C9%99l%C9%99g%C9%99lm%C9%99si" title="Dağ əmələgəlməsi">dağ əmələgəlmə</a> epoxası özünü göstərdi. <a href="/wiki/Avropa" title="Avropa">Avropada</a> ona Erkən Kimmeri, <a href="/wiki/Asiya" title="Asiya">Asiyada</a> isə Hind-Siniya (<a href="/wiki/Hind-%C3%87in" title="Hind-Çin">Hind-Çin</a>) adını verdilər. Kimmeri adı <a href="/wiki/Qara_d%C9%99niz" title="Qara dəniz">Qara dənizinin</a> şimalında yaşamış qədim <a href="/wiki/Kimmerl%C9%99r" title="Kimmerlər">kimmerlərdən</a> götürülmüş.<a href="#cite_note-95">[95]</a> Bu epoxanın əmələ gəlməsində <a href="/wiki/Qondvana" title="Qondvana">Qondvanadan</a> qopmuş mikroqitələrlə <a href="/wiki/Lavrasiya" title="Lavrasiya">Lavrasiyanın</a> cənub kənarının toqquşması səbəb olmuşdur. Nəticədə Paleotetisin bağlanması baş verdi, Şimali <a href="/wiki/Pamir_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Pamir dağları">Pamirdən</a> Çinin Tsinlin dağ sisteminə qədər zolaqda qırışıqlıq dağ silsilələri əmələ gəldi.<a href="#cite_note-Golonka_etal_2018-96">[96]</a> Şimal qitələri — Lavrasiyanı və Qondvananı bir-birindən ayıran Neotetis okeanı və ya sadəcə, <a href="/wiki/Tetis_okean%C4%B1" title="Tetis okeanı">Tetis</a> tam açıldı (bu açılma prosesi hələ paleozoy dövrünün sonundan başlamışdı). Yuranın sonunda — Tabaşirin əvvələrində baş vermiş növbəti orogenez — Gec Kimmeri (Çində Yanşan) adlanır. O, Tetisin şimal kənarının en zolağında, Şərqi <a href="/wiki/Alp_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Alp dağları">Alpdan</a> Asiyanın <a href="/wiki/Sakit_okean" title="Sakit okean">Sakit okean</a> kənarına qədər sahədə özünü büruzə verən bu epoxa <a href="/wiki/Hind_okean%C4%B1" title="Hind okeanı">Hind okeanının</a> açılmasının başlanğıcı oldu. <a href="/wiki/Rusiya" title="Rusiya">Rusiyanın</a> şimal-şərqindəki <a href="/wiki/Verxoyansk_silsil%C9%99si" title="Verxoyansk silsiləsi">Verxoyan-Çukot</a> dağlıq ölkəsi bu epoxaya aid edilir.<a href="#cite_note-97">[97]</a> Gec Kimmeri orogenezi həm də əks tərəfə — Sakit okeanın Amerika tərəfinə (<a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika" title="Şimali Amerika">Şimali Amerika</a> <a href="/wiki/Kordilyer_(s%C4%B1ra_da%C4%9Flar)" title="Kordilyer (sıra dağlar)">Kordilyerləri</a> formalaşmağa başladı) və cənub-qərbindəki <a href="/wiki/Melaneziya" title="Melaneziya">Melaneziyayay</a> toxundu. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Yer_tarixində_"kütləvi_qırılmalar"">Yer tarixində "kütləvi qırılmalar"</h3>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=29" title="Yer tarixində "kütləvi qırılmalar" bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=29" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yer tarixində "kütləvi qırılmalar"">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Yox_olma_hadis%C9%99si" title="Yox olma hadisəsi">Yox olma hadisəsi</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Sepkoski_1997_extinction_graphs.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Sepkoski_1997_extinction_graphs.png/220px-Sepkoski_1997_extinction_graphs.png" decoding="async" width="220" height="326" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Sepkoski_1997_extinction_graphs.png/330px-Sepkoski_1997_extinction_graphs.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Sepkoski_1997_extinction_graphs.png/440px-Sepkoski_1997_extinction_graphs.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="1481" /></a><figcaption>Sepkoskiyə (1997) görə kütləvi yox olmalar. "Böyük beşlik" kütləvi yox olmaları oxlarla göstərilib.</figcaption></figure> Kütləvi yox olmalar və ya kütləvi qırılmalar Yer kürəsinin tarixində qlobal fəlakətlərindən biri olub qısa geoloji müddət ərzində çoxlu sayda yüksək takson növlərinin yox olması ilə xarakterizə olunur. Hazırda ümumi qəbul edilən konsepsiyanı 1980-ci illərdə amerikalı paleontoloqlar D. Sepkoski və D. Raup hazırlanmışdır.<a href="#cite_note-98">[98]</a> Yerin inkişaf tarixində təbii fəlakətlər dəfələrlə baş vermişdir. Onlar təkamül prosesinin inkişaf istiqamətilə deyil, məhz xarici qüvvələrin təsiri nəticəsində baş vermişdir. Məsələn, <a href="/w/index.php?title=Ammonitl%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ammonitlər (səhifə mövcud deyil)">ammonitlərin</a>, <a href="/wiki/Belemnitl%C9%99r" title="Belemnitlər">belemnitlərin</a>, <a href="/wiki/Dinozavrlar" title="Dinozavrlar">dinozavrların</a>, həmçinin suda və quruda yaşamış bir çox başqa orqanizmlərin təbaşir dövrünün sonunda qırılması məhz xarici qüvvə təsiriylə baş vermişdir. Bu qüvvə vulkan püskürməsi də, kosmik təsirlər də ola bilər. <a href="/wiki/XX_%C9%99sr" title="XX əsr">XX əsrin</a> 70-ci illərində <a href="/wiki/Danimarka" title="Danimarka">Danimarkada</a> 65 milyon il əvvəl çökmə süxurların bütöv kəsilişlərində nazik bir <a href="/wiki/Gil" title="Gil">gil</a> təbəqəsi aşkar olundu. O təbəqədən altda erkən təbaşirin tipik faunası, üstdə isə fauna qalıqları olduqca az olan kiçik bir intervaldan sonra paleogenin səciyyəvi fauna kompleksi aşkar olundu. Bu gil təbəqəsinin kimyəvi analizi göstərdi ki, onun tərkibində <a href="/wiki/Platin" title="Platin">platin</a> qrupu elementlərindən <a href="/wiki/%C4%B0ridium" title="İridium">iridiumun</a> miqdarı 100 ppb-dən çoxdur. 1980-ci ildə amerikalı fiziklər, ata və oğul, Luis və Uolter Alvareslər dərc etdirdikləri məqalədə göstərdilər ki, təbaşir və paleogenin sərhədindəki gil təbəqəsi nəhəng <a href="/wiki/Meteoritl%C9%99r" title="Meteoritlər">meteorit</a>, <a href="/wiki/Kometa" title="Kometa">komet</a> yaxud <a href="/wiki/Asteroid" title="Asteroid">asteroid</a> Yer kürəsinə düşərkən, ağır zərbədən qalxmış və Yer kürəsini əhatə etmiş tozdan əmələ gəlmişdir.<a href="#cite_note-Alvarez-99">[99]</a> Sepkoski və Raupa görə Yer kürəsində əsas beş kütləvı qırılma hadisəsi olmuşdur<a href="#cite_note-100">[100]</a>: <ul><li>450–443 milyon il əvvəl — ordovik-silur kütləvi qırılması</li> <li>372 milyon il əvvəl — devon kütləvi qırılması</li> <li>253–251 milyon il əvvəl — "böyük" perm kütləvi qırılması</li> <li>208–200 milyon il əvvəl — trias kütləvi qırılması</li> <li>65,5 milyon il əvvəl — təbaşır-paleogen kütləvi qırılması</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kaynazoy">Kaynazoy</h3>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=30" title="Kaynazoy bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=30" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Kaynazoy">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Kaynozoy" title="Kaynozoy">Kaynozoy</a> </div></dd></dl> Kaynozoy — <a href="/wiki/Yer_qab%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Yer qabığı">yer qabığı</a> laylarının ümumi stratiqrafik cədvəlində ən yuxarıda yerləşib, Yerin geoloji tarixinin ən yeni erasına müvafiq gəlir. 66 milyon il əvvəl başlayıb, hazırda da davam edir.<a href="#cite_note-:2-78">[78]</a> <a href="/wiki/Paleogen" title="Paleogen">Paleogen</a>, <a href="/wiki/Neogen" title="Neogen">neogen</a> və <a href="/wiki/D%C3%B6rd%C3%BCnc%C3%BC_d%C3%B6vr" title="Dördüncü dövr">dördüncü dövr</a> (antropogen) sistemlərinə ayrılır. Paleogen və neogen dövrlərini çox vaxt ümumi " üçüncü dövr" adı altında birləşdirirdilər. Daha sonralar üçüncü dövrü paleogenə və neogenə böldülər. Dördüncü dövrü isə insanın mövcud olduğu dövr kimi ayrıca öyrənməyə başladılar. Paralel olaraq dördüncü dövrü həm də <a href="/wiki/Antropogen" class="mw-redirect" title="Antropogen">antropogen</a> adlandırırlar. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Paleogen_dövrü">Paleogen dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=31" title="Paleogen dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=31" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Paleogen dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Paleogen_d%C3%B6vr%C3%BC" class="mw-redirect" title="Paleogen dövrü">Paleogen dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:40_Ma_paleoglobe.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/40_Ma_paleoglobe.png/220px-40_Ma_paleoglobe.png" decoding="async" width="220" height="101" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/40_Ma_paleoglobe.png/330px-40_Ma_paleoglobe.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/40_Ma_paleoglobe.png/440px-40_Ma_paleoglobe.png 2x" data-file-width="3814" data-file-height="1754" /></a><figcaption>Paleogendə Yerin xəritəsi. 44 milyon il əvvəl.</figcaption></figure> Paleogen dövrünün 44 milyon ili ərzində tədricən müasir dövrə xas olan relyefin əsas cizgiləri, <a href="/wiki/Land%C5%9Faft" title="Landşaft">landşaft</a> və iqlim zonaları formalaşmışdır. Paleogenin əvvəlində üzvi aləmdə kardinal dəyişmələrə baxmayaraq (dəniz və quru heyvanları daxilində), Yerin geofiziki siması təbaşir dövründə olduğu kimi qalırdı. Yalnız epikontinental dənizlərin sahələri bir qədər kiçilmişdir.<a href="#cite_note-101">[101]</a> Paleogen dövrünün ortalarında Avrasiyadan Qrenlandiya ayrıldı, Atlantik okeanı bütün uzunluğu boyu açıldı. Tetis okeanı tam qapanana qədər <a href="/wiki/Hindistan" title="Hindistan">Hindistan</a>, Afrika-Ərəbistan və onlar arasında yerləşən daha kiçik kontinental bloklar getdikcə Lavraziyanın cənub kənarına yaxınlaşmağa başladılar. Dərin dəniz hövzələrinin yerində min kilometrlərlə uzanan dağ sistemlərinin yaranma prosesi başladı. Bu, <a href="/wiki/Alp_q%C4%B1r%C4%B1%C5%9F%C4%B1ql%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Alp qırışıqlığı">Alp qırışıqlığı</a> idi: <a href="/wiki/Pireney_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Pireney dağları">Preney</a>, <a href="/wiki/Alp_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Alp dağları">Alp</a>, <a href="/wiki/Apennin_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Apennin dağları">Apennin</a>, <a href="/wiki/Balkan_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Balkan dağları">Balkan,</a> <a href="/wiki/Ki%C3%A7ik_Qafqaz" title="Kiçik Qafqaz">Kiçik Qafqaz</a> və daha sonra <a href="/wiki/Himalay" title="Himalay">Himalaya</a> qədər. Təbaşir dövrünün sonunda kütləvi qırılma üzvi aləmin simasını kökündən dəyişmişdi. Əvvəlki kimi yalnız qlobal ekoloji piramidanın bünövrəsi — dənizdə <a href="/wiki/Plankton" title="Plankton">plankton</a> və quruda yaşıl bitkilər qalmışdı. Onlar həyatın əsaslarının kökü, atmosfer üçün oksigen və bütün varlıqların qidasının əsası idi. Bitkilər arasında artıq uzun zamanlardan bəri <a href="/wiki/%C3%87i%C3%A7%C9%99kli_bitkil%C9%99r" title="Çiçəkli bitkilər">çiçəkli bitkilər</a> üstünlük təşkil edirdi.<a href="#cite_note-102">[102]</a> "Böyük fəlakətin" nəticələri, praktiki olaraq, onlara təsir etməmişdir. Paleogen dövrünün ortalarında geniş yayılmış qeyri-adi nəhəng birhüceyrəlilər — <a href="/wiki/Nummulitl%C9%99r" title="Nummulitlər">nummulitlər</a> (foraminiferlər) müasir dənizlərdə rast gəlmir. Onların qabığı yastı olub, şəklinə və ölçüsünə görə <a href="/wiki/Sikk%C9%99" title="Sikkə">sikkəni</a> xatırladırdı. Latıncadan tərcümədə nummulit "kiçik sikkə" deməkdir.<a href="#cite_note-103">[103]</a> Məhs <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvan</a> ərazisində bir kənd, ətrafında külli miqdarda nummulit tapıldığına görə "Paradaş" adlandırılmışdır.<a href="#cite_note-104">[104]</a> Qeyd etmək lazımdır ki, orta və üst miosendə (Şimali Amerikada) və alt <a href="/wiki/Pliosen" title="Pliosen">pliosendə</a> yayılmış Mesocippus cinsindən olan üçbarmaqlı atlar — <a href="/wiki/Hipparion" title="Hipparion">hipparionlar</a> meydana gəlmişdir. Onlar da kiçik bir zaman ərzində Asiya, Avropa və Afrikaya yayılmış və orada ehtimal ki, <a href="/wiki/Pleystosen_epoxas%C4%B1" title="Pleystosen epoxası">pleystosenin</a> əvvəlinə qədər yaşamışlar.<a href="#cite_note-105">[105]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Neogen_dövrü">Neogen dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=32" title="Neogen dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=32" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Neogen dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Neogen_d%C3%B6vr%C3%BC" class="mw-redirect" title="Neogen dövrü">Neogen dövrü</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Deinotherium_bozasi_JG.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Deinotherium_bozasi_JG.png/220px-Deinotherium_bozasi_JG.png" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Deinotherium_bozasi_JG.png/330px-Deinotherium_bozasi_JG.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Deinotherium_bozasi_JG.png/440px-Deinotherium_bozasi_JG.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="900" /></a><figcaption>Dinoterinin restavrasiya olunmuş rəsmi.</figcaption></figure> Neogen dövründə quruda və dənizdə məməli heyvanların bütün əsas qrupları meydana gəldi: <a href="/wiki/D%C4%B1rnaql%C4%B1lar" title="Dırnaqlılar">dırnaqlılar</a> və <a href="/wiki/Xortumlular" title="Xortumlular">xortumlular</a>, <a href="/wiki/Y%C4%B1rt%C4%B1c%C4%B1lar" title="Yırtıcılar">yırtıcılar</a> və <a href="/wiki/G%C9%99miricil%C9%99r" title="Gəmiricilər">gəmiricilər</a>, balinayaoxşarlar və hətta <a href="/wiki/Meymunlar" class="mw-redirect" title="Meymunlar">meymunlar</a>.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Məhs onlar neogenin təkrarolunmaz simasını yaratdılar. Lakin axırıncı 60 milyon il ərzində materiklər və okeanlar öz şəkilini dəyişdiyin və iqlimin dəyişməsinə görə həmin heyvanlar bu gün yaşadıqları yerlərdə məskunlaşmamışdılar. Neogen meşələrində qəribə <a href="/wiki/Fill%C9%99r" title="Fillər">fillər</a> — aşağı çənəsində aşağıya doğru əyilmiş dişləri olan dinoterilər və yastı başlı, xortumsuz, lakin uzun yumşaq üst dodaqlı platibelodonlar yaşayırdı.<a href="#cite_note-Antunes_2003-106">[106]</a><a href="#cite_note-107">[107]</a> Ən qədim dırnaqlılar hələ dırnağa malik deyildi. Onların üst çənəsindən, yırtıcılarda olduğu kimi, köpək dişləri irəli çıxırdı. Alınlarından və burunlarında isə üç cüt sümük buynuz var idi. Ağaclara dırmaşan halikoterlər çox qəribə dırnaqlı idi: onların dırnaqsız qabaq ayaqlarını caynaqlar bəzəyirdi. Halikoterin kəlləsi atın kəlləsinə bənzəyirdi, lakin qabaq ayaqlarından iki dəfə qısa olan iri dal ayaqları var idi. Neogen dövrünün böyük zaman kəsiyində ətraf aləm indikinə nisbətən daha müxtəlif, rəngarəng idi. Rütubətli <a href="/w/index.php?title=Subtropik_zona&action=edit&redlink=1" class="new" title="Subtropik zona (səhifə mövcud deyil)">subtropiklərin</a> bitki örtüyü hətta yüksək en dairələrində də hökmranlıq edirdi. Rütubətli enliyarpaqlı meşələr, <a href="/wiki/Bataql%C4%B1q" title="Bataqlıq">bataqlıqlar</a> və <a href="/wiki/Me%C5%9F%C9%99-%C3%A7%C3%B6l" title="Meşə-çöl">meşə-çöllər</a> ilə növbələşirdi. Bütün bunlar heyvanlar üçün əsl cənnət idi. Neogenin sonuna yaxınlaşdıqca iqlim getgedə daha sərt, soyuq və quru olurdu. Yayda otu quruyan geniş çöllər meydana gəlirdi. Qaba qida ilə qidalanan otyeyən xortumluların, <a href="/wiki/K%C9%99rg%C9%99danlar" title="Kərgədanlar">kərgədanların</a> və xüsusilə dırnaqlıların təkamül zamanı dişlərinin quruluşu dəyişirdi. Təbii zonaların sərhədlərinin dəyişməsi canlıların bütöv qruplarını öz əvvəlki yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qoyurdu.<a href="#cite_note-108">[108]</a> Onlar <a href="/wiki/Asiya" title="Asiya">Asiyadan</a> <a href="/wiki/Amerika" class="mw-redirect" title="Amerika">Amerikaya</a> və əksinə keçmək üçün quru " körpülərdən" — qurumuş dəniz dibindən istifadə edirdilər. Şimal yarımkürəsində belə olmuşdu. Cənub yarımkürə qitələrində geniş dənizlərin sərhədləri məhdudlaşırdı. <a href="/wiki/Avstraliya" title="Avstraliya">Avstraliya</a> və <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika" title="Cənubi Amerika">Cənubi Amerikada</a> yayılmış heyvanlar qismət təcrid olunduqdan sonra burada <a href="/wiki/T%C9%99kam%C3%BCl" title="Təkamül">təkamül</a> prosesi ləng getdi.<a href="#cite_note-109">[109]</a> Başqa qitələrlə əlaqəsi kəsilmiş Avstraliyada məməlilər elə aşağı inkişaf pilləsində qaldı. Onlar <a href="/wiki/Kis%C9%99lil%C9%99r" title="Kisəlilər">kisəlilər</a> (<a href="/wiki/Kenquru" title="Kenquru">kenquru</a>, <a href="/wiki/Koala" title="Koala">koala</a> və b) və <a href="/wiki/Bird%C9%99liklil%C9%99r" title="Birdəliklilər">birdəliklilərə</a> (<a href="/wiki/%C3%96rd%C9%99kburun" title="Ördəkburun">ördəkburun</a>, <a href="/wiki/Yexidnalar" title="Yexidnalar">yexidna</a>) təmsil olunmuşdu. Neogenin sonunda artıq bütün Antarktida qalın buz qatı ilə örtüldü. Şimal okeanı buzlu okeana çevrildi, şimal qütbü rayonunda ilk dəniz buzları, İslandiya və Qrenlandiyada qitə buzlaqları meydana gəldi. Dördüncü dövrün böyük buzlaşma epoxası başlandı. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Antropogen_(Dördüncü)_dövrü">Antropogen (Dördüncü) dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=33" title="Antropogen (Dördüncü) dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=33" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Antropogen (Dördüncü) dövrü">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/D%C3%B6rd%C3%BCnc%C3%BC_d%C3%B6vr" title="Dördüncü dövr">Dördüncü dövr</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Northern_icesheet-fr.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Northern_icesheet-fr.png/220px-Northern_icesheet-fr.png" decoding="async" width="220" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Northern_icesheet-fr.png/330px-Northern_icesheet-fr.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Northern_icesheet-fr.png/440px-Northern_icesheet-fr.png 2x" data-file-width="2236" data-file-height="1640" /></a><figcaption>Sonuncu dördüncü dövr buzlaşmasının sərhədlərini göstərən xəritə</figcaption></figure> Böyük <a href="/wiki/Buzlaq_epoxalar%C4%B1" title="Buzlaq epoxaları">buzlaşma</a> və insanın meydana gəlməsi — bu iki hadisə Yerin tarixində dördüncü və ya antropogen (<a href="/wiki/Yunan_dili" title="Yunan dili">yun</a>. "antropos" — "insan") dövrünün başlanğıcını göstərir. Geoloji və fiziki-coğrafi nöqteyinəzərdən antropogen dövrü Yerin inkişaf tarixinin böyük hissəsi üçün qeyri-tipikdir. Çünki <a href="/wiki/Fanerozoy" title="Fanerozoy">fanerozoy</a> dövrünün 3/4 hissəsi planetdə böyük buzlaşmaların baş vermədiyi şəraitdə keçmişdir. Bundan başqa, <a href="/wiki/Atlantik_okean" title="Atlantik okean">Atlantik okeanının</a> əmələ gəlməsi nəticəsində şimal və cənub qütb okeanlarını birləşdirən bütöv enli meridian boğazları meydana gəldi. Bu "boğazlardan" biri — <a href="/wiki/Sakit_okean" title="Sakit okean">Sakit okean</a> qədimdə (<a href="/wiki/Pantalas" title="Pantalas">Pantalas</a>) həmişə mövcud olmuşdur. İkincisi — Atlantika isə yalnız neogenin sonunda tam formalaşmışdır. Buzlaşmaların və nisbi istiləşmələrin növbələşməsi dördüncü dövrün ən səciyyəvi əlamətidir.<a href="#cite_note-Denton2010-110">[110]</a><a href="#cite_note-111">[111]</a> Dördüncü dövrdə dörddən altıya qədər buzlaşma qeyd olunur. Bunlardan ən genişi bu gövrün ortalarında baş vermişdir. <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Avropa" title="Şərqi Avropa">Şərqi Avropa</a> ərazisində bu, <a href="/wiki/Dnepr_%C3%A7ay%C4%B1" title="Dnepr çayı">Dnepr</a>, <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Avropa" title="Qərbi Avropa">Qərbi Avropada</a> — Ruiss, Şimali Amerikada isə — İllionis buzlaşması adlanır. <a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika" title="Şimali Amerika">Şimali Amerika</a> qitəsində ərazinin 60%- dən çoxu buzla örtülmüşdü. Rus düzənliyində buz örtüyünün kənarı <a href="/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarusun</a> və <a href="/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskvanın</a> cənubuna çatmış və iki uzun dil şəklində çay vadiləri üzrə uzanaraq müasir <a href="/wiki/Dnepropetrovsk" class="mw-redirect" title="Dnepropetrovsk">Dnepropetrovsk</a> və <a href="/wiki/Volqoqrad" title="Volqoqrad">Volqoqrad</a> ərazilərinə qədər çatmışdır. Qərbi Avropada bütöv buz qalxanı <a href="/wiki/Almaniya" title="Almaniya">Almaniya</a> və <a href="/wiki/%C3%87exiya" title="Çexiya">Çexiyanı</a>, <a href="/wiki/Britaniya_adalar%C4%B1" title="Britaniya adaları">Britaniya adalarını</a> örtürdü. "Buz şəraiti" Alp dağ buzlaqlarının müasir səviyyədən 300 m aşağı düşməsi nəticəsində buzdan azad çox az yer qaldığına görə daha da ağırlaşırdı. <a href="/wiki/Aral%C4%B1q_d%C9%99nizi" title="Aralıq dənizi">Aralıq dənizinin</a> cənub sahilindəki <a href="/wiki/Atlas_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Atlas dağları">Atlas</a> sıra dağları da buzla örtülmüşdü. Asiyanın şimalında — <a href="/wiki/Sibir" title="Sibir">Sibirdə</a> buzlaşma başqa yerlərdən fərqli inkişaf edirdi. Yağıntıların azlığı və havanın quru olmasına görə burada daima və qalın buz örtüyü yaranmırdı. Əksinə bu ərazilərdə <a href="/w/index.php?title=Daimi_donu%C5%9Fluq&action=edit&redlink=1" class="new" title="Daimi donuşluq (səhifə mövcud deyil)">daimi donuşluq</a> formalaşırdı. Cənub yarımkürəsində <a href="/wiki/Antarktida" title="Antarktida">Antaraktidanın</a> böyük ərazisini tutan çoxkilometrlik buz qalxanları ilə yanaşı, Cənubi <a href="/wiki/And" title="And">And</a>, <a href="/wiki/Avstraliya" title="Avstraliya">Avstraliya</a> və <a href="/wiki/Yeni_Zelandiya" title="Yeni Zelandiya">Yeni Zelandiyanın</a> dağları da buz ilə örtülü idi. <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Alp_qırışıqlığı">Alp qırışıqlığı</h5>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=34" title="Alp qırışıqlığı bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=34" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Alp qırışıqlığı">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Alp_q%C4%B1r%C4%B1%C5%9F%C4%B1ql%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Alp qırışıqlığı">Alp qırışıqlığı</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Alpiner_Gebirgsg%C3%BCrtel.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Alpiner_Gebirgsg%C3%BCrtel.png/220px-Alpiner_Gebirgsg%C3%BCrtel.png" decoding="async" width="220" height="174" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Alpiner_Gebirgsg%C3%BCrtel.png/330px-Alpiner_Gebirgsg%C3%BCrtel.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Alpiner_Gebirgsg%C3%BCrtel.png/440px-Alpiner_Gebirgsg%C3%BCrtel.png 2x" data-file-width="948" data-file-height="751" /></a><figcaption>Alp qırışıqlığının təxmini əhatə etdiyi ərazilər</figcaption></figure> Müasir qitələrin zahiri görünüşünü müəyyən edən dağ silsilələri kaynozoyu əhatə edən sonuncu orogenezdə — <a href="/wiki/Alp_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Alp dağları">Alp</a> epoxasında əmələ gəlmişdir. <a href="/wiki/T%C9%99ba%C5%9Fir_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Təbaşir dövrü">Təbaşirin</a> sonu — <a href="/wiki/Paleogen" title="Paleogen">paleogen</a> dövrünün əvvəlində <a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika" title="Şimali Amerika">Şimali Amerikanın</a> qərbində nəhəng <a href="/wiki/Kordilyer_(s%C4%B1ra_da%C4%9Flar)" title="Kordilyer (sıra dağlar)">Kordilyer</a> dağ sisteminin formalaşması tamamlandı. Lakin <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika" title="Cənubi Amerika">Cənubi Amerikada</a>, <a href="/wiki/Avrasiya" title="Avrasiya">Avrasiya</a> və şimali-qərbi <a href="/wiki/Afrika" title="Afrika">Afrikada</a> Alp orogenizin əsas hadisələri <a href="/w/index.php?title=Eosen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eosen (səhifə mövcud deyil)">eosenin</a> sonunda (təxminən 40 milyon il bundan əvvəl) başlamışdır və güclənərək <a href="/w/index.php?title=Miosen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Miosen (səhifə mövcud deyil)">miosenin</a> sonuna qədər davam etmişdir. Bəzi bölgələrdə hələ də davam etməkdədir. Məhs bu epoxada Alp-Himalay dağ silsilələri meydana gəlmişdir. Bu silsilə <a href="/wiki/C%C9%99b%C9%99ll%C3%BCttariq" title="Cəbəllüttariq">Cəbəllüqttariqdən</a> <a href="/wiki/%C4%B0ndoneziya" title="İndoneziya">İndoneziya</a> arxipelaqına qədər <a href="/wiki/Pireney_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Pireney yarımadası">Preneyi</a>, <a href="/wiki/Alp_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Alp dağları">Alpı</a>, <a href="/wiki/Karpat" title="Karpat">Karpatı</a>,<a href="/wiki/Balkan_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Balkan yarımadası">Balkanı</a>, Böyük və Kişik <a href="/wiki/Qafqaz" title="Qafqaz">Qafqazı</a>, <a href="/wiki/Pamir_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Pamir dağları">Pamiri</a> və nəhayət, Yerdə ən yüksək dağ sistemi olan <a href="/wiki/Himalay" title="Himalay">Himalayı</a> və onlarla qovuşan ətrafdakı <a href="/wiki/Qaraqorum" title="Qaraqorum">Qarakorumu</a> əhatə edir.<a href="#cite_note-112">[112]</a> Himalay Qondvananın qırıntısı olan Avstraliya piltəsinin Avrasiyanın cənub kənarı ilə toqquşması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Qondvananın digər qırıntısı — <a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99bistan_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Ərəbistan yarımadası">Ərəbistan</a> piltəsinin Avrasiya ilə toqquşması <a href="/wiki/Qafqaz" title="Qafqaz">Qafqaz</a> və qonşu <a href="/wiki/Anadolu" class="mw-redirect" title="Anadolu">Anadolu</a> və İran dağ sitemlərinin əmələ gətirmişdir. Alp, Karpat və Qərbi Aralıq dənizinin dağ sistemlərinin əmələ gəlməsinə Avrasiyanın cənub kənarı ilə Afrika piltəsi və Qondvananın bir qədər xırda qırıntılarının toqquşması səbəb olmuşdur. Eosenin sonunda Andda dağəmələgəlmə prosesləri şiddətlənməyə başlamışdı. Alp orogenezi, sözsüz ki, Yerin tarixində ən güclü və uzun sürən bir təbii hadisə kimi qiymətləndirilir. <a href="/wiki/Litosfer" title="Litosfer">Litosfer</a> piltələrinin toqquşmasından əmələ gələn sıxılma <a href="/wiki/%C4%B0mpuls" title="İmpuls">impulsunun</a> gücü çox böyük olmuşdur. Odur ki, dağəmələgəlmə prosesi təkcə toqquşma xətti boyunca getməmiş, hətta onun dalğaları içərilərə, ilk növbədə, 1,5 km-ə qədər məsafədə stabilləşmiş düzənlik sahələrə də təsir göstərmişdir.<a href="#cite_note-113">[113]</a> Nəticədə dağılmış <a href="/wiki/Baykal_q%C4%B1r%C4%B1%C5%9F%C4%B1ql%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Baykal qırışıqlığı">Baykal</a>, <a href="/w/index.php?title=Hertsin_q%C4%B1r%C4%B1%C5%9F%C4%B1ql%C4%B1%C4%9F%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hertsin qırışıqlığı (səhifə mövcud deyil)">Hertsin</a>, Kaledon dağ sistemlərinin yerində dağlıq relyef əmələ gəlmişdir. Belə ki, Mərkəzi Asiyada <a href="/wiki/Hinduqu%C5%9F_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Hinduquş dağları">Hinduquş</a>, <a href="/wiki/Tyan%C5%9Fan" title="Tyanşan">Tyan-Şan</a>, <a href="/wiki/Altay_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Altay dağları">Altay</a>, <a href="/wiki/Sayan_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Sayan dağları">Sayan</a>, <a href="/wiki/Monqolustan" title="Monqolustan">Monqolustanda</a> və Şimali Çində dağ sistemləri "bərpa" olunmuşdur. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dördüncü_dövr_buzlaşmaları">Dördüncü dövr buzlaşmaları</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=35" title="Dördüncü dövr buzlaşmaları bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=35" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Dördüncü dövr buzlaşmaları">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/D%C3%B6rd%C3%BCnc%C3%BC_d%C3%B6vr_buzla%C5%9Fmalar%C4%B1" title="Dördüncü dövr buzlaşmaları">Dördüncü dövr buzlaşmaları</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Glacial_lakes.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Glacial_lakes.jpg/220px-Glacial_lakes.jpg" decoding="async" width="220" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Glacial_lakes.jpg/330px-Glacial_lakes.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Glacial_lakes.jpg/440px-Glacial_lakes.jpg 2x" data-file-width="750" data-file-height="545" /></a><figcaption>Böyük Göllərin meydana gəlməsini göstərən sxem</figcaption></figure> <a href="/wiki/D%C3%B6rd%C3%BCnc%C3%BC_d%C3%B6vr_buzla%C5%9Fmalar%C4%B1" title="Dördüncü dövr buzlaşmaları">Dördüncü dövr buzlaşmalarına</a> (bəzən <a href="/wiki/Pleystosen_epoxas%C4%B1" title="Pleystosen epoxası">Pleystosen</a> buzlaşması) 2,58 milyon il əvvəl başlayan buz dövrləri,<a href="#cite_note-induced-114">[114]</a><a href="#cite_note-rapid-115">[115]</a><a href="#cite_note-HarvCO2-116">[116]</a> eləcə də 34 milyon il davam edən Son <a href="/wiki/Kaynozoy" title="Kaynozoy">Kaynozoy</a> buzlaşmasının indiki mərhələləri aid olunur. Bütün buzlaşmalar kimi, bu buzlaşma da geniş buz təbəqələrinin yaranması ilə xarakterizə olunur. Hazırda bu buz təbəqələrindən yalnız <a href="/wiki/Qrenlandiya_adas%C4%B1" title="Qrenlandiya adası">Qrenlandiya</a> və <a href="/wiki/Antarktida" title="Antarktida">Antaraktida</a> buz təbəqələri qalmışdır. Digər buz təbəqələri (məsələn, Lavrenti buz təbəqəsi) tamamilə ərimiş, yerində buzlaq gölləri (<a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_g%C3%B6ll%C9%99r" title="Böyük göllər">Böyük Göllər</a>) və <a href="/wiki/Baltik_d%C9%99nizi" title="Baltik dənizi">Baltik dənizi</a> formalaşmışdır. <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Phanerozoic_Climate_Change.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Phanerozoic_Climate_Change.png/220px-Phanerozoic_Climate_Change.png" decoding="async" width="220" height="158" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Phanerozoic_Climate_Change.png/330px-Phanerozoic_Climate_Change.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Phanerozoic_Climate_Change.png/440px-Phanerozoic_Climate_Change.png 2x" data-file-width="726" data-file-height="520" /></a><figcaption>Fanerozoy eonunda iqlim dəyişikliyini göstərən qrafik</figcaption></figure> Dördüncü dövr buzlaşmalarının əsas fəsadlarına böyük ərazilərdə qurunun <a href="/wiki/Eroziya" title="Eroziya">eroziyası</a>, müxtəlif mineral materiallarının <a href="/wiki/Akkumulyasiya_(geologiya)" title="Akkumulyasiya (geologiya)">akkumulyasiyası</a>, çay sistemlərinin dəyişməsi və milyonlarla yeni göllərin meydana gəlməsi daxildir. Eləcə də buzlaşmadan sonra dəniz səviyyəsi dəyişmiş, yer qabığının <a href="/wiki/%C4%B0zostasiya" title="İzostasiya">izostasiyası</a> nizamlanmış, daşqınlar və anomal küləklər müşahidə olunmağa başlamışdır. Yuxarda göstərilənlər bütünlüklə ətraf mühitə, <a href="/wiki/Fauna_(zoologiya)" title="Fauna (zoologiya)">fauna</a> və <a href="/wiki/Flora_(botanika)" title="Flora (botanika)">floraya</a> çox güclü təsir göstərmişdir. Təxminən 20 000 il əvvəl iqlim istiləşməsi başlamış və dəniz səviyyəsi 130 metr qalxmışdır. Təxminən 6000 il əvvəl iqlim sabitləşərək və holosenin iqlim optimalına keçid baş vermişdir. Məhs bu zaman <a href="/wiki/Neolit_inqilab%C4%B1" title="Neolit inqilabı">neolit inqilabı</a> başlamış və ilk <a href="/wiki/Sivilizasiya" title="Sivilizasiya">sivilizasiya</a> meydana gəlmişdir.<a href="#cite_note-117">[117]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="İnsanın_meydana_gəlməsi">İnsanın meydana gəlməsi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=36" title="İnsanın meydana gəlməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=36" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İnsanın meydana gəlməsi">mənbəni redaktə et</a>]</div> <dl><dd><div class="noprint"><a href="/wiki/Fayl:Gnome-searchtool.svg" class="mw-file-description" title="border=none"><img alt="border=none" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/15px-Gnome-searchtool.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/23px-Gnome-searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Gnome-searchtool.svg/30px-Gnome-searchtool.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a> Əsas məqalə: <a href="/wiki/Antropogenez" title="Antropogenez">Antropogenez</a> </div></dd></dl> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG/220px-Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG" decoding="async" width="220" height="113" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG/330px-Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG/440px-Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG 2x" data-file-width="1433" data-file-height="736" /></a><figcaption>Müasir insanın miqrasiyasını göstərən xəritə</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:%D0%90%D0%B7%D1%8B%D1%85.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/%D0%90%D0%B7%D1%8B%D1%85.jpg/220px-%D0%90%D0%B7%D1%8B%D1%85.jpg" decoding="async" width="220" height="306" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/%D0%90%D0%B7%D1%8B%D1%85.jpg/330px-%D0%90%D0%B7%D1%8B%D1%85.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/%D0%90%D0%B7%D1%8B%D1%85.jpg/440px-%D0%90%D0%B7%D1%8B%D1%85.jpg 2x" data-file-width="998" data-file-height="1386" /></a><figcaption><a href="/wiki/Az%C4%B1xantrop" title="Azıxantrop">Azıxantropun</a> Azıx mağarasından tapılmış çənə sümüyü. <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Tarix_Muzeyi" class="mw-redirect" title="Azərbaycan Tarix Muzeyi">Azərbaycan Tarix Muzeyində</a> saxlanılır.</figcaption></figure> Dördüncü dövrdə həyatın tarixi müəyyən dərəcədə insanın tarixidir. Heyvanat aləminə mənsubluğunu dərk etsə də insan özünü — <a href="/wiki/Homo_sapiens" title="Homo sapiens">Homo sapines</a> (şüurlu insan) adlandıraraq onlardan ayırmışdır. <a href="/wiki/Meymunlar" class="mw-redirect" title="Meymunlar">Meymunlarla</a> zahiri oxşarlığını nəzərə alaraq o özünü onlarla bir olan <a href="/wiki/Primatlar" title="Primatlar">primatlar</a> dəstəsinə (latınca "primates" — birincilər) daxil etmişdir. İnsan nəslinin <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99c%C9%99r%C9%99" title="Şəcərə">şəcərəsinin</a> əvvəli gec təbaşir epoxasında itir. Bu zaman ümumi gövdədən <a href="/wiki/Yarasalar" title="Yarasalar">əliqanadlılar</a> (yarasalar), tükqanadlılar və primatlar budağı ayrılır. Birinci iki dəstənin nümayəndələrindən fərqli olaraq, ən qədim primatlar əllərini (və ayaqlarını) yelləməkdənsə, öz əl-ayaqlarından ağaclara dırmaşmaq üçün istifadə etməyi üstün tutdular.<a href="#cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">[6]</a> Təxminən 15–20 milyon il əvvəl meymunlar arasında <a href="/wiki/Hominidl%C9%99r" title="Hominidlər">hominoidlər</a> və ya insanabənzərlər ayrıldılar.<a href="#cite_note-Hill&Ward1988-118">[118]</a><a href="#cite_note-119">[119]</a> Hominoidlər bütün <a href="/wiki/Afrika" title="Afrika">Afrika</a>, <a href="/wiki/Avropa" title="Avropa">Avropa</a> və <a href="/wiki/Asiya" title="Asiya">Asiyanın</a> cənub hissəsi boyu yayılmışdı. Onların ən iriləri ağaclarda çətinliklə qərar tutur və getdikcə daha tez-tez yerə enmək məcburiyyətində qalırdılar. Əl barmaqlarının sümüklərinə söykənərək <a href="/wiki/%C5%9Eimpanze" title="Şimpanze">şimpanze</a> kimi yeriyə bilsələr də, tam ayaq üstə duraraq hərəkət etmək daha rahat idi. <a href="/w/index.php?title=Oreopitek&action=edit&redlink=1" class="new" title="Oreopitek (səhifə mövcud deyil)">Oreopitek</a> artıq miosendə — 8 milyon il bundan əvvəl indiki <a href="/wiki/Apennin_yar%C4%B1madas%C4%B1" title="Apennin yarımadası">Apennin yaramadası</a> yerləşdiyi ərazilərdə geniş yayılmışdır. O, insanın bilavasitə əcdadı deyildi və onun pəncəsi tamamilə insan pəncəsinə oxşamırdı: bir-birinə kip sıxılmış dörd barmaq xaricə istiqamətlənmişdir, baş barmaq isə, başqalarına nisbətən kəskin surətdə düz bucaq altında daxilə burulmuşdur.<a href="#cite_note-120">[120]</a><a href="#cite_note-121">[121]</a>. <div class="quotebox pullquote floatleft" style="; background-color: #47B026;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7691877"> <div class="quotebox-quote left-aligned" style="">Azıx mağarası keçmiş SSRİ məkanında mağara tipli düşərgələrin ən qədimidir. Bu, Azərbaycan Respublikasında ən iri karst mağarası olub, Füzuli şəhərindən 14 km şimal-qərbdə, Quruçayın sol sahilində dəniz səviyyəsindən 900 m yüksəklikdə gec yura yaşlı əhəngdaşlarından əmələ gəlmişdir. 1960-1986-cı illərdə Azərbaycan alimlərinin apardığı tədqiqatlar nəticəsində mağaradan azıxantropun (preneandertal) alt çənəsi tapılmışdı (1968). Azıxantropun çənə sümüyü qalın, dişləri isə xırdadır. Azıxantrop təxminən 250-300 min il əvvəl (aşağı paleolit) yaşamışdır. Azıxantrop ilk paleoantropa keçid pilləsini təşkil edir. Antropoloji xüsusiyyətlərinə görə sinantrop və heydelberg insanına uyğun gəlir.</div> <cite class="left-aligned" style="">AZIXANTROP</cite> </div>Pliosendə 4,4 milyon il bundan əvvəl, Afrikanın şərqində ikiayaqlı meymunlar — ardipiteklər peyda oldu. Bu, hominoidlərin pəncəsi artıq, demək olar ki, insanlarda olduğu kimi idi. Ən qədim avstrolopitek (latınca "australis" — cənub və yunanca "pitekos" — meymun) — 4,2–3,9 milyon il bundan əvvəl yaşamışdır.<a href="#cite_note-:023-122">[122]</a> <a href="/wiki/Keniya" title="Keniya">Keniyada</a> Rudolf (<a href="/wiki/Turkana_g%C3%B6l%C3%BC" title="Turkana gölü">Turkana</a>) gölünün yaxınlığında onun çənəsi tapılmışdır. İnsanın (Homo nəsli) ən qədim qalıqlarının və alətlərinin — daş qırıntılarının yaşı 2,3 milyona (gec pilosen) yaxındır. Artıq dördüncü dövrün əvvəllərində insan növü <a href="/w/index.php?title=Ergaster&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ergaster (səhifə mövcud deyil)">ergaster</a> (yunanca — sənətkar) İndoneziya adalarına gedib çıxmışdı. Ergasterin xələfi <a href="/w/index.php?title=Heydelberq_insan%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Heydelberq insanı (səhifə mövcud deyil)">heydelberq insanı</a> 780 min il bundan əvvəl <a href="/wiki/C%C9%99b%C9%99ll%C3%BCttariq_bo%C4%9Faz%C4%B1" title="Cəbəllüttariq boğazı">Cəbəllüttariq boğazını</a> keçmiş, 500 min il əvvəl isə <a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Britaniya" class="mw-redirect" title="Böyük Britaniya">Böyük Britaniyanın</a> sahillərində məskən salmışdır. Onun xələfi olan <a href="/wiki/Neandertal_insan%C4%B1" title="Neandertal insanı">neandertal</a> isə 50 min il bundan qabaq Amerikaya gedib çıxa bilmişdir. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ədəbiyyat">Ədəbiyyat</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=37" title="Ədəbiyyat bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=37" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ədəbiyyat">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li><cite class="citation book">Uşaqlar üçün ensiklopediya. Geologiya. Bakı,"Şərq-Qərb". 2008. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/978-9952-34-196-6" title="Xüsusi:KitabMənbələri/978-9952-34-196-6"><bdi>978-9952-34-196-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=U%C5%9Faqlar+%C3%BC%C3%A7%C3%BCn+ensiklopediya.+Geologiya&rft.pub=Bak%C4%B1%2C%22%C5%9E%C9%99rq-Q%C9%99rb%22&rft.date=2008&rft.isbn=978-9952-34-196-6&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r4913744">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style></li> <li><cite class="citation book">Л.П.Шубаjев. Yмуми Jершyнаслыг. Bakı. 1986.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Y%D0%BC%D1%83%D0%BC%D0%B8+J%D0%B5%D1%80%D1%88y%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%BB%D1%8B%D0%B3&rft.pub=Bak%C4%B1&rft.date=1986&rft.au=%D0%9B.%D0%9F.%D0%A8%D1%83%D0%B1%D0%B0j%D0%B5%D0%B2&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite class="citation report">Gradstein, Felix M.; Ogg, James G.; van Kranendonk, Martin. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20121028022719/http://www.nysm.nysed.gov/nysgs/resources/images/geologicaltimescale.pdf">On the Geological Time Scale 2008</a> (PDF) (Hesabat). International Commission on Stratigraphy. 2008. Fig. 2. 28 October 2012 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nysm.nysed.gov/nysgs/resources/images/geologicaltimescale.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 April 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=report&rft.btitle=On+the+Geological+Time+Scale+2008&rft.pub=International+Commission+on+Stratigraphy&rft.date=2008&rft.aulast=Gradstein&rft.aufirst=Felix+M.&rft.au=Ogg%2C+James+G.&rft.au=van+Kranendonk%2C+Martin&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nysm.nysed.gov%2Fnysgs%2Fresources%2Fimages%2Fgeologicaltimescale.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite class="citation book">Stanley, Steven M. Earth system history (2nd). New York: Freeman. 2005. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/978-0-7167-3907-4" title="Xüsusi:KitabMənbələri/978-0-7167-3907-4"><bdi>978-0-7167-3907-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Earth+system+history&rft.place=New+York&rft.edition=2nd&rft.pub=Freeman&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-7167-3907-4&rft.aulast=Stanley&rft.aufirst=Steven+M.&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Həmçinin_bax">Həmçinin bax</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=38" title="Həmçinin bax bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=38" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Həmçinin bax">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li><a href="/wiki/Antropogenez" title="Antropogenez">Antropogenez</a></li> <li><a href="/wiki/Geoxronoloji_c%C9%99dv%C9%99l" title="Geoxronoloji cədvəl">Geoxronoloji cədvəl</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%BCnya_tarixi" title="Dünya tarixi">Dünya tarixi</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Xarici_keçidlər">Xarici keçidlər</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=39" title="Xarici keçidlər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=39" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Xarici keçidlər">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/programmes/p005493g">Ageing the Earth</a>, BBC Radio 4 discussion with Richard Corfield, Hazel Rymer & Henry Gee (In Our Time, Nov. 20, 2003)</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/station/expeditions/expedition13/exp13_overview.html">"Expedition 13: Science, Assembly Prep on Tap for Crew"</a>. NASA. 2006-01-11. 2012-08-08 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.webcitation.org/69kxgGRqz?url=http://www.nasa.gov/mission_pages/station/expeditions/expedition13/exp13_overview.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2006-03-27.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Expedition+13%3A+Science%2C+Assembly+Prep+on+Tap+for+Crew&rft.pub=NASA&rft.date=2006-01-11&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nasa.gov%2Fmission_pages%2Fstation%2Fexpeditions%2Fexpedition13%2Fexp13_overview.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.meteorologiaenred.com/az/yerin-tarixi.html">"Yerin tarixi"</a>. meteorologiaenred. 2024-01-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Yerin+tarixi&rft.pub=meteorologiaenred&rft.date=2024-01-21&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.meteorologiaenred.com%2Faz%2Fyerin-tarixi.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İstinadlar">İstinadlar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit&section=40" title="İstinadlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit&section=40" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İstinadlar">mənbəni redaktə et</a>]</div> <div style="height:25em; overflow:auto; border:2px solid #DCDCDC"> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6982878">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-3"> <ol class="references"> <li id="cite_note-Steven_M._2005-1">↑ <a href="#cite_ref-Steven_M._2005_1-0">1</a> <a href="#cite_ref-Steven_M._2005_1-1">2</a> Steven M. (2005). Earth system history (2nd ed.). New York: Freeman. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9780716739074" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-7167-3907-4</a> </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://rainbow.ldeo.columbia.edu/courses/v1001/steno.html">"Steno's principles of stratigraphy"</a>. 2008-05-09 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080509122724/http://rainbow.ldeo.columbia.edu/courses/v1001/steno.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2014-12-02.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Steno%E2%80%99s+principles+of+stratigraphy&rft_id=http%3A%2F%2Frainbow.ldeo.columbia.edu%2Fcourses%2Fv1001%2Fsteno.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-3"><a href="#cite_ref-3">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180517110425/http://elibrary.bsu.az/kitablar/957.pdf">"N.Ə.İmamverdiyev.Maqmatik proseslərin geokimyası(Petroloji əsaslarla)"</a> (PDF). 2018-05-17 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://elibrary.bsu.az/kitablar/957.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-02.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=N.%C6%8F.%C4%B0mamverdiyev.Maqmatik+prosesl%C9%99rin+geokimyas%C4%B1%28Petroloji+%C9%99saslarla%29&rft_id=http%3A%2F%2Felibrary.bsu.az%2Fkitablar%2F957.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_biology/1167/%D0%93%D0%95%D0%9E%D0%A5%D0%A0%D0%9E%D0%9D%D0%9E%D0%9B%D0%9E%D0%93%D0%98%D0%A7%D0%95%D0%A1%D0%9A%D0%90%D0%AF">"Геохронологическая шкала"</a>. 2021-04-11 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210411091141/https://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_biology/1167/%D0%93%D0%95%D0%9E%D0%A5%D0%A0%D0%9E%D0%9D%D0%9E%D0%9B%D0%9E%D0%93%D0%98%D0%A7%D0%95%D0%A1%D0%9A%D0%90%D0%AF">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2014-12-02.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D1%88%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0&rft_id=http%3A%2F%2Fdic.academic.ru%2Fdic.nsf%2Fdic_biology%2F1167%2F%25D0%2593%25D0%2595%25D0%259E%25D0%25A5%25D0%25A0%25D0%259E%25D0%259D%25D0%259E%25D0%259B%25D0%259E%25D0%2593%25D0%2598%25D0%25A7%25D0%2595%25D0%25A1%25D0%259A%25D0%2590%25D0%25AF&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-5"><a href="#cite_ref-5">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140528010247/http://iugs.org/uploads/images/PDF/2nd%20IGC.pdf">"The Second International Geological Congress, Bologna, 1881"</a> (PDF). 2014-05-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://iugs.org/uploads/images/PDF/2nd%20IGC.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-02.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=The+Second+International+Geological+Congress%2C+Bologna%2C+1881&rft_id=http%3A%2F%2Fiugs.org%2Fuploads%2Fimages%2FPDF%2F2nd%2520IGC.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy-6">↑ <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-0">1</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-1">2</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-2">3</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-3">4</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-4">5</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-5">6</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-6">7</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-7">8</a> <a href="#cite_ref-Uşaqlar_üçün_ensiklopediya,_Geologiy_6-8">9</a> Uşaqlar üçün ensiklopediya, Geologiya. Bakı.2008. Şərq-qərb. </li> <li id="cite_note-7"><a href="#cite_ref-7">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140428174202/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F/">"Большой советской энциклопедии"</a>. 2014-04-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F/">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-03.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%BE%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B8&rft_id=http%3A%2F%2Fslovari.yandex.ru%2F~%25D0%25BA%25D0%25BD%25D0%25B8%25D0%25B3%25D0%25B8%2F%25D0%2591%25D0%25A1%25D0%25AD%2F%25D0%2593%25D0%25B5%25D0%25BE%25D1%2585%25D1%2580%25D0%25BE%25D0%25BD%25D0%25BE%25D0%25BB%25D0%25BE%25D0%25B3%25D0%25B8%25D1%258F%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-8"><a href="#cite_ref-8">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ngpedia.ru/id147891p1.html">"Метод - трек"</a>. 2016-03-05 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160305022924/http://www.ngpedia.ru/id147891p1.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2014-12-03.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B4+-+%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%BA&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ngpedia.ru%2Fid147891p1.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&cqlMode=true&query=idn%3D118677578l">Jorj Küvye</a> </li> <li id="cite_note-10"><a href="#cite_ref-10">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://postnauka.ru/faq/3310">"Палеоботаника"</a>. 2021-10-26 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20211026092025/https://postnauka.ru/faq/3310">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2014-12-27.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9F%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0&rft_id=http%3A%2F%2Fpostnauka.ru%2Ffaq%2F3310&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-11"><a href="#cite_ref-11">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://paleobase.narod.ru/weekly70.html">"ОСНОВНЫЕ КОНЦЕПЦИИ И ПРОБЛЕМЫ ПАЛЕОИХНОЛОГИИ"</a>. 2014-01-19 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140119094026/http://paleobase.narod.ru/weekly70.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2014-12-27.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9E%D0%A1%D0%9D%D0%9E%D0%92%D0%9D%D0%AB%D0%95+%D0%9A%D0%9E%D0%9D%D0%A6%D0%95%D0%9F%D0%A6%D0%98%D0%98+%D0%98+%D0%9F%D0%A0%D0%9E%D0%91%D0%9B%D0%95%D0%9C%D0%AB+%D0%9F%D0%90%D0%9B%D0%95%D0%9E%D0%98%D0%A5%D0%9D%D0%9E%D0%9B%D0%9E%D0%93%D0%98%D0%98&rft_id=http%3A%2F%2Fpaleobase.narod.ru%2Fweekly70.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-12"><a href="#cite_ref-12">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://behruzmelikov.files.wordpress.com/2013/01/yersunasligin-esaslari.pdf">"Melikov Behruz."Yerşünaslığın əsasları""</a> (PDF). 2021-06-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210628060202/https://behruzmelikov.files.wordpress.com/2013/01/yersunasligin-esaslari.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2014-12-29.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Melikov+Behruz.%22Yer%C5%9F%C3%BCnasl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n+%C9%99saslar%C4%B1%22&rft_id=http%3A%2F%2Fbehruzmelikov.files.wordpress.com%2F2013%2F01%2Fyersunasligin-esaslari.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-13"><a href="#cite_ref-13">↑</a> Encrenaz T. The solar system. — 3rd. — Berlin: Springer, 2004. — P. 89. — <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9783540002413" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-3-540-00241-3</a>. </li> <li id="cite_note-14"><a href="#cite_ref-14">↑</a> Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science 259 (5097): 920–926. DOI:10.1126/science.11536547. <a class="external mw-magiclink-pmid" rel="nofollow" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11536547?dopt=Abstract">PMID 11536547</a>. </li> <li id="cite_note-Л.П.Шубаjев.Yмуми_Jершyнаслыг.-15">↑ <a href="#cite_ref-Л.П.Шубаjев.Yмуми_Jершyнаслыг._15-0">1</a> <a href="#cite_ref-Л.П.Шубаjев.Yмуми_Jершyнаслыг._15-1">2</a> <a href="#cite_ref-Л.П.Шубаjев.Yмуми_Jершyнаслыг._15-2">3</a> Л.П.Шубajeв. Yмуми Jершyнаслыг. Бакы.1986.s.33. </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150602022424/http://geologinfo.ru/istoricheskaya-geologiya/104-istoricheskaya-geologiya-istoriya-zemli?showall=&start=10">"Догеологический этап"</a>. 2015-06-02 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://geologinfo.ru/istoricheskaya-geologiya/104-istoricheskaya-geologiya-istoriya-zemli?showall=&start=10">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-07.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%94%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%B0%D0%BF&rft_id=http%3A%2F%2Fgeologinfo.ru%2Fistoricheskaya-geologiya%2F104-istoricheskaya-geologiya-istoriya-zemli%3Fshowall%3D%26start%3D10&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.az/books?id=9-10BQAAQBAJ&pg=PA232&dq=%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F+%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8&hl=ru&sa=X&ei=ADmxVL3iL4neapOtgYAF&ved=0CB4Q6AEwAQ#v=onepage&q=%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%20%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8&f=false">"Р.Р. Габдуллин, И.В. Ильин, А.В. Иванов «Эволюция Земли и жизни».Издательство Московского университета.2005.с.16"</a>. 2016-04-09 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160409123050/https://books.google.az/books?id=9-10BQAAQBAJ&pg=PA232&dq=%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F+%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8&hl=ru&sa=X&ei=ADmxVL3iL4neapOtgYAF&ved=0CB4Q6AEwAQ#v=onepage&q=%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%20%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8&f=false">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-01-10.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%A0.%D0%A0.+%D0%93%D0%B0%D0%B1%D0%B4%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%2C+%D0%98.%D0%92.+%D0%98%D0%BB%D1%8C%D0%B8%D0%BD%2C+%D0%90.%D0%92.+%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2+%C2%AB%D0%AD%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8+%D0%B8+%D0%B6%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B8%C2%BB.%D0%98%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%B0.2005.%D1%81.16&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.az%2Fbooks%3Fid%3D9-10BQAAQBAJ%26pg%3DPA232%26dq%3D%25D0%2593%25D0%25B5%25D0%25BE%25D0%25BB%25D0%25BE%25D0%25B3%25D0%25B8%25D1%2587%25D0%25B5%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F%2B%25D0%25B8%25D1%2581%25D1%2582%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25B8%25D1%258F%2B%25D0%2597%25D0%25B5%25D0%25BC%25D0%25BB%25D0%25B8%26hl%3Dru%26sa%3DX%26ei%3DADmxVL3iL4neapOtgYAF%26ved%3D0CB4Q6AEwAQ%23v%3Donepage%26q%3D%25D0%2593%25D0%25B5%25D0%25BE%25D0%25BB%25D0%25BE%25D0%25B3%25D0%25B8%25D1%2587%25D0%25B5%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F%2520%25D0%25B8%25D1%2581%25D1%2582%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25B8%25D1%258F%2520%25D0%2597%25D0%25B5%25D0%25BC%25D0%25BB%25D0%25B8%26f%3Dfalse&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-18"><a href="#cite_ref-18">↑</a> Dalrymple, G. B. (1991). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0804715696" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0-8047-1569-6</a>. </li> <li id="cite_note-19"><a href="#cite_ref-19">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geolog/11247/%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A5%D0%95%D0%99">"Катархей"</a>. 2012-01-01 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120101150351/http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geolog/11247/%D0%9A%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%A0%D0%A5%D0%95%D0%99">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-01-23.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%B9&rft_id=http%3A%2F%2Fdic.academic.ru%2Fdic.nsf%2Fenc_geolog%2F11247%2F%25D0%259A%25D0%2590%25D0%25A2%25D0%2590%25D0%25A0%25D0%25A5%25D0%2595%25D0%2599&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nytimes.com/2008/12/02/science/02eart.html?_r=3&">Chang, Kenneth. A New Picture of the Early Earth (англ.)</a> </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">↑</a> Stephen E. Kesler, Hiroshi Ohmoto. Evolution of Early Earth's Atmosphere, Hydrosphere, and Biosphere: Constraints from Ore Deposits. Geological Society of America.2006.<a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://books.google.az/books?id=U_QqAd1QlIgC&pg=PA104&lpg=PA104&dq=Hydrosphere+of+the+Earth+in+the+Archean&source=bl&ots=VWA25aI4Fm&sig=JlSRUjsigrEnZuXMDGWNvb6x-xE&hl=ru&sa=X&ei=3DHCVOTQN5H2av3bgogJ&ved=0CD0Q6AEwAw#v=onepage&q=Hydrosphere%20of%20the%20Earth%20in%20the%20Archean&f=false">[1]</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160409040301/https://books.google.az/books?id=U_QqAd1QlIgC&pg=PA104&lpg=PA104&dq=Hydrosphere+of+the+Earth+in+the+Archean&source=bl&ots=VWA25aI4Fm&sig=JlSRUjsigrEnZuXMDGWNvb6x-xE&hl=ru&sa=X&ei=3DHCVOTQN5H2av3bgogJ&ved=0CD0Q6AEwAw#v=onepage&q=Hydrosphere%20of%20the%20Earth%20in%20the%20Archean&f=false">Arxivləşdirilib</a> 2016-04-09 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-22"><a href="#cite_ref-22">↑</a> Cradle of life: the discovery of earth's earliest fossils. Princeton, N. J: Princeton University Press. 1999. pp. 87–89. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0691088640" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0-691-08864-0</a>. </li> <li id="cite_note-23"><a href="#cite_ref-23">↑</a> Zahnle, K.; Schaefer, L.; Fegley, B. (2010).<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2944365/">"Earth's Earliest Atmospheres"</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190726001058/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2944365/">Arxivləşdirilib</a> 2019-07-26 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 2 (10): a004895. </li> <li id="cite_note-24"><a href="#cite_ref-24">↑</a> University of California Museum of Paleontology.<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ucmp.berkeley.edu/precambrian/archean_hadean.php">The Archean Eon and the Hadean.</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220512045357/https://ucmp.berkeley.edu/precambrian/archean_hadean.php">Arxivləşdirilib</a> 2022-05-12 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-Climate_Regulation_and_Atmosphere_Evolution_through_Geologic_Time]-25">↑ <a href="#cite_ref-Climate_Regulation_and_Atmosphere_Evolution_through_Geologic_Time]_25-0">1</a> <a href="#cite_ref-Climate_Regulation_and_Atmosphere_Evolution_through_Geologic_Time]_25-1">2</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141229194503/http://www.indiana.edu/~g105lab/1425chap11.htm">"Climate Regulation and Atmosphere Evolution through Geologic Time"</a>. 2014-12-29 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.indiana.edu/~g105lab/1425chap11.htm">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-23.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Climate+Regulation+and+Atmosphere+Evolution+through+Geologic+Time&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.indiana.edu%2F~g105lab%2F1425chap11.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-26"><a href="#cite_ref-26">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://theoryandpractice.ru/posts/7791-5-teoriy-o-lune">"Планета-пленница, пылевое облако или кусочек Земли: 5 теорий о происхождении Луны"</a>. 2021-10-15 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20211015200444/https://theoryandpractice.ru/posts/7791-5-teoriy-o-lune">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-02-05.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0-%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0%2C+%D0%BF%D1%8B%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%BE+%D0%B8%D0%BB%D0%B8+%D0%BA%D1%83%D1%81%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%BA+%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8%3A+5+%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B9+%D0%BE+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8+%D0%9B%D1%83%D0%BD%D1%8B&rft_id=http%3A%2F%2Ftheoryandpractice.ru%2Fposts%2F7791-5-teoriy-o-lune&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-27"><a href="#cite_ref-27">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.history.com/news/moon-created-by-giant-collision-studies-confirm">"Moon Created by Giant Collision, Studies Confirm". History. 2012–10–18</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210124185545/https://www.history.com/news/moon-created-by-giant-collision-studies-confirm">Arxivləşdirilib</a> 2021-01-24 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. </li> <li id="cite_note-ABC2-28">↑ <a href="#cite_ref-ABC2_28-0">1</a> <a href="#cite_ref-ABC2_28-1">2</a> Stroud, Rick (2009). The Book of the Moon. Walken and Company. pp. 24–27. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9780802717344" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-8027-1734-4</a>. </li> <li id="cite_note-29"><a href="#cite_ref-29">↑</a> Binder, A. B. (1974). "On the origin of the Moon by rotational fission". The Moon. 11 (2): 53–76. Bibcode:1974Moon…11…53B. doi:10.1007/BF01877794. </li> <li id="cite_note-30"><a href="#cite_ref-30">↑</a> Mitler, H. E. (1975). "Formation of an iron-poor moon by partial capture, or: Yet another exotic theory of lunar origin". Icarus. 24 (2): 256–268. Bibcode:1975Icar…24..256M. doi:10.1016/0019–1035(75)90102–5. </li> <li id="cite_note-31"><a href="#cite_ref-31">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.nationalgeographic.com/news/2007/12/071219-moon-collision.html">"Earth-Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought"</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090418171528/http://news.nationalgeographic.com/news/2007/12/071219-moon-collision.html">Arxivləşdirilib</a> 2009-04-18 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. News.nationalgeographic.com. 28 October 2010. </li> <li id="cite_note-32"><a href="#cite_ref-32">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180727164701/http://digitalcommons.arizona.edu/objectviewer?o=uadc%3A%2F%2Fazu_maps%2FVolume43%2FNumberSupplement%2FTouboul.pdf">"2008 Pellas-Ryder Award for Mathieu Touboul"</a> (PDF). 2018-07-27 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://digitalcommons.arizona.edu/objectviewer?o=uadc%3A%2F%2Fazu_maps%2FVolume43%2FNumberSupplement%2FTouboul.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=2008+Pellas-Ryder+Award+for+Mathieu+Touboul&rft_id=http%3A%2F%2Fdigitalcommons.arizona.edu%2Fobjectviewer%3Fo%3Duadc%253A%252F%252Fazu_maps%252FVolume43%252FNumberSupplement%252FTouboul.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-33"><a href="#cite_ref-33">↑</a> Touboul, M.; Kleine, T.; Bourdon, B.; Palme, H.; Wieler, R. (2007). "Late formation and prolonged differentiation of the Moon inferred from W isotopes in lunar metals". Nature. 450 (7173): 1206–9. Bibcode:2007Natur.450.1206T. doi:10.1038/nature06428. <a class="external mw-magiclink-pmid" rel="nofollow" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18097403?dopt=Abstract">PMID 18097403</a>. </li> <li id="cite_note-34"><a href="#cite_ref-34">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.nationalgeographic.com/2015/04/150408-moon-form-giant-impact-earth/">"Flying Oceans of Magma Help Demystify the Moon's Creation"</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190610072749/https://news.nationalgeographic.com/2015/04/150408-moon-form-giant-impact-earth/">Arxivləşdirilib</a> 2019-06-10 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. News.nationalgeographic.com. </li> <li id="cite_note-35"><a href="#cite_ref-35">↑</a> Nield, Ted (2009). "Moonwalk (summary of meeting at Meteoritical Society's 72nd Annual Meeting, Nancy, France)". Geoscientist. 19: 8. </li> <li id="cite_note-36"><a href="#cite_ref-36">↑</a> Pahlevan, Kaveh; Stevenson, David J. (2007). "Equilibration in the aftermath of the lunar-forming giant impact". Earth and Planetary Science Letters. 262 (3–4): 438–449. arXiv:1012.5323free to read. Bibcode:2007E&PSL.262..438P. doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055. </li> <li id="cite_note-37"><a href="#cite_ref-37">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kaldera.info/stroenie-zemli/istoriya-materikov/obrazovanie-okeanov-i-materikov.html">"Образование океанов и материков"</a>. 2022-01-17 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220117105610/http://kaldera.info/stroenie-zemli/istoriya-materikov/obrazovanie-okeanov-i-materikov.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-02-19.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BE%D0%BA%D0%B5%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2+%D0%B8+%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2&rft_id=http%3A%2F%2Fkaldera.info%2Fstroenie-zemli%2Fistoriya-materikov%2Fobrazovanie-okeanov-i-materikov.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-38"><a href="#cite_ref-38">↑</a> Coğrafiya ensiklopediyası. Bakı 2012. s.16. </li> <li id="cite_note-39"><a href="#cite_ref-39">↑</a> Lovett, Richard A. (September 5, 2008). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.nationalgeographic.com/news/2008/09/080905-pangaea-suct">"Supercontinent Pangaea Pushed, Not Sucked, Into Place"</a>. National Geographic News. </li> <li id="cite_note-40"><a href="#cite_ref-40">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/441211/Pangea">"Encyclopædia Britannica"</a>. 2015-04-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150430024159/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/441211/Pangea">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-02-19.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Encyclop%C3%A6dia+Britannica&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2FEBchecked%2Ftopic%2F441211%2FPangea&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-41"><a href="#cite_ref-41">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.grandars.ru/shkola/geografiya/proishozhdenie-zhizni.html">"Происхождение и начальные этапы развития жизни на Земле"</a>. 2021-07-01 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210701125827/https://www.grandars.ru/shkola/geografiya/proishozhdenie-zhizni.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-02-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D1%8D%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F+%D0%B6%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B8+%D0%BD%D0%B0+%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.grandars.ru%2Fshkola%2Fgeografiya%2Fproishozhdenie-zhizni.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-42"><a href="#cite_ref-42">↑</a> Gunn, Angus M. (2004). Evolution and Creationism in the Public Schools: A Handbook for Educators, Parents, and Community Leaders. Jefferson, NC </li> <li id="cite_note-43"><a href="#cite_ref-43">↑</a> Napier, William (October 2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://journalofcosmology.com/JoC16pdfs/12_Napier.pdf">"Exchange of Biomaterial Between Planetary Systems"</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170615184626/http://journalofcosmology.com/JoC16pdfs/12_Napier.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2017-06-15 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-44"><a href="#cite_ref-44">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/245854/%D0%9F%D0%A0%D0%9E%D0%A2%D0%95%D0%A0%D0%9E%D0%97%D0%9E%D0%99">"Большой Энциклопедический словарь"</a>. 2017-10-07 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20171007043834/http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/245854/%D0%9F%D0%A0%D0%9E%D0%A2%D0%95%D0%A0%D0%9E%D0%97%D0%9E%D0%99">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-03-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%BE%D0%B9+%D0%AD%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C&rft_id=http%3A%2F%2Fdic.academic.ru%2Fdic.nsf%2Fenc3p%2F245854%2F%25D0%259F%25D0%25A0%25D0%259E%25D0%25A2%25D0%2595%25D0%25A0%25D0%259E%25D0%2597%25D0%259E%25D0%2599&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-45"><a href="#cite_ref-45">↑</a> Li, Z. X.; Bogdanova, S. V.; Collins, A. S.; Davidson, A.; B. De Waele, R. E. Ernst, I. C. W. Fitzsimons, R. A. Fuck, D. P. Gladkochub, J. Jacobs, K. E. Karlstrom, S. Lul, L. M. Natapov, V. Pease, S. A. Pisarevsky, K. Thrane and V. Vernikovsky (2008). "Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis". Precambrian Research 160: 179–210 </li> <li id="cite_note-46"><a href="#cite_ref-46">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://wiki.vspu.ru/doku.php?id=workroom:iteach2007:ivanovama_petrovaea:%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%8F">"Родиния"</a>. 2022-03-31 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220331093557/http://wiki.vspu.ru/doku.php?id=workroom:iteach2007:ivanovama_petrovaea:%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%8F">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-03-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%8F&rft_id=http%3A%2F%2Fwiki.vspu.ru%2Fdoku.php%3Fid%3Dworkroom%3Aiteach2007%3Aivanovama_petrovaea%3A%25D1%2580%25D0%25BE%25D0%25B4%25D0%25B8%25D0%25BD%25D0%25B8%25D1%258F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-47"><a href="#cite_ref-47">↑</a> Newscientist.24 may 2010 by Michael Marshall "<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.newscientist.com/article/dn18949-the-history-of-ice-on-earth.html#.VPLVt3ysUy0">The history of ice on Earth</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150626071231/http://www.newscientist.com/article/dn18949-the-history-of-ice-on-earth.html#.VPLVt3ysUy0">Arxivləşdirilib</a> 2015-06-26 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>" </li> <li id="cite_note-48"><a href="#cite_ref-48">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://behruzmelikov.files.wordpress.com/2013/01/tarixi-geologiya.pdf">"Melikov Behruz. "Тarixi geologiya""</a> (PDF). 2021-06-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210628060124/https://behruzmelikov.files.wordpress.com/2013/01/tarixi-geologiya.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2015-03-13.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Melikov+Behruz.+%22%D0%A2arixi+geologiya%22&rft_id=https%3A%2F%2Fbehruzmelikov.files.wordpress.com%2F2013%2F01%2Ftarixi-geologiya.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-49"><a href="#cite_ref-49">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ucmp.berkeley.edu/cambrian/cambrian.php">""The Cambrian Period""</a>. 2012-05-15 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120515190500/http://www.ucmp.berkeley.edu/cambrian/cambrian.php">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-03-13.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%22The+Cambrian+Period%22&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ucmp.berkeley.edu%2Fcambrian%2Fcambrian.php&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-50"><a href="#cite_ref-50">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mining-enc.ru/k/kembrijskij-period/">"Кембрийский период"</a>. 2020-04-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200430120752/http://www.mining-enc.ru/k/kembrijskij-period/">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-03-13.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%80%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BE%D0%B4&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.mining-enc.ru%2Fk%2Fkembrijskij-period%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-51"><a href="#cite_ref-51">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www-personal.umich.edu/~wstoddar/archaeocyatha.html">"Archaeocyatha"</a>. 2022-03-07 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220307195214/http://www-personal.umich.edu/~wstoddar/archaeocyatha.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-03-13.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Archaeocyatha&rft_id=http%3A%2F%2Fwww-personal.umich.edu%2F~wstoddar%2Farchaeocyatha.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-52"><a href="#cite_ref-52">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geolog/16640/%D0%A1%D0%9A%D0%9B%D0%90%D0%94%D0%A7%D0%90%D0%A2%D0%9E%D0%A1%D0%A2%D0%AC">"Геологическая энциклопедия"</a>. 2017-10-07 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20171007074831/http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geolog/16640/%D0%A1%D0%9A%D0%9B%D0%90%D0%94%D0%A7%D0%90%D0%A2%D0%9E%D0%A1%D0%A2%D0%AC">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-03-13.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F&rft_id=http%3A%2F%2Fdic.academic.ru%2Fdic.nsf%2Fenc_geolog%2F16640%2F%25D0%25A1%25D0%259A%25D0%259B%25D0%2590%25D0%2594%25D0%25A7%25D0%2590%25D0%25A2%25D0%259E%25D0%25A1%25D0%25A2%25D0%25AC&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-53"><a href="#cite_ref-53">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150602014557/https://m.slovari.yandex.ru/article.xml?book=bse&title=%D0%90%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C">"Ассинтская складчатость"</a>. 2015-06-02 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://m.slovari.yandex.ru/article.xml?book=bse&title=%D0%90%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-13.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%90%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C&rft_id=https%3A%2F%2Fm.slovari.yandex.ru%2Farticle.xml%3Fbook%3Dbse%26title%3D%25D0%2590%25D1%2581%25D1%2581%25D0%25B8%25D0%25BD%25D1%2582%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F%2520%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25BB%25D0%25B0%25D0%25B4%25D1%2587%25D0%25B0%25D1%2582%25D0%25BE%25D1%2581%25D1%2582%25D1%258C&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-54"><a href="#cite_ref-54">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.catalogmineralov.ru/cont/468.html">"Каледониды Северо-Западной и Центральной Европы"</a>. 2017-03-16 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170316204654/http://www.catalogmineralov.ru/cont/468.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-03-29.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D1%8B+%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BE-%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%B8+%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D1%8B&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.catalogmineralov.ru%2Fcont%2F468.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-55"><a href="#cite_ref-55">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.garshin.ru/evolution/geology/climatology/glaciology/gondwanian-cryoera.html">"Позднеордовикский-раннесилурийский ледниковый период (460-420 м.л.н.)"</a>. 2022-02-10 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220210195704/http://www.garshin.ru/evolution/geology/climatology/glaciology/gondwanian-cryoera.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-04-10.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9F%D0%BE%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B5%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BE%D0%B4+%28460-420+%D0%BC.%D0%BB.%D0%BD.%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.garshin.ru%2Fevolution%2Fgeology%2Fclimatology%2Fglaciology%2Fgondwanian-cryoera.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-56"><a href="#cite_ref-56">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://geo.web.ru/db/msg.html?mid=1163323">"ТРИЛОБИТЫ - ОБИТАТЕЛИ ПАЛЕОЗОЯ"</a>. 2017-08-02 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170802204153/http://geo.web.ru/db/msg.html?mid=1163323">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2015-04-10.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%A2%D0%A0%D0%98%D0%9B%D0%9E%D0%91%D0%98%D0%A2%D0%AB+-+%D0%9E%D0%91%D0%98%D0%A2%D0%90%D0%A2%D0%95%D0%9B%D0%98+%D0%9F%D0%90%D0%9B%D0%95%D0%9E%D0%97%D0%9E%D0%AF&rft_id=http%3A%2F%2Fgeo.web.ru%2Fdb%2Fmsg.html%3Fmid%3D1163323&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-57"><a href="#cite_ref-57">↑</a> Ots, Arvo (2007–02–12)<a rel="nofollow" class="external text" href="http://elibrary.lt/resursai/LMA/Energetika/2007_2/4.pdf">. "Estonian oil shale properties and utilization in power plants"</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20161029172128/http://elibrary.lt/resursai/LMA/Energetika/2007_2/4.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2016-10-29 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>(PDF). Energetika (Lithuanian Academy of Sciences Publishers) 53 (2): 8–18. Retrieved 2011–05–06. </li> <li id="cite_note-58"><a href="#cite_ref-58">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://science.nationalgeographic.com/science/prehistoric-world/silurian/">Silurian Period</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170209185127/http://science.nationalgeographic.com/science/prehistoric-world/silurian/">Arxivləşdirilib</a> 2017-02-09 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> 1996–2015 National Geographic Society. </li> <li id="cite_note-59"><a href="#cite_ref-59">↑</a> Kenrick, Paul & Crane, Peter R. (1997), The Origin and Early Diversification of Land Plants: A Cladistic Study, Washington, D. C.: Smithsonian Institution Press, <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9781560987307" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-1-56098-730-7</a> </li> <li id="cite_note-60"><a href="#cite_ref-60">↑</a> Rudwick M. S. J. 1985 The great Devonian controversy: the shaping of scientific knowledge among gentlemanly specialists. Chicago: University of Chicago Press. </li> <li id="cite_note-61"><a href="#cite_ref-61">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sahistory.org.za/dated-event/fishing-trawler-south-african-coast-catches-coelacanth">"South African History Online: 21 December 1938. A fishing trawler off the South African Coast catches a coelacanth"</a>. 20 October 2021 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20211020224203/https://www.sahistory.org.za/dated-event/fishing-trawler-south-african-coast-catches-coelacanth">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 25 April 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=South+African+History+Online%3A+21+December+1938.+A+fishing+trawler+off+the+South+African+Coast+catches+a+coelacanth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sahistory.org.za%2Fdated-event%2Ffishing-trawler-south-african-coast-catches-coelacanth&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-62"><a href="#cite_ref-62">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://math.ucr.edu/home/baez/extinction/">""Extinction". John Baez. April 8, 2006"</a>. May 8, 2019 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190508220128/http://math.ucr.edu/home/baez/extinction/">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: April 25, 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%22Extinction%22.+John+Baez.+April+8%2C+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fmath.ucr.edu%2Fhome%2Fbaez%2Fextinction%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-63"><a href="#cite_ref-63">↑</a> Johnson, Ralph Gordon; Richardson, Eugene Stanley, Jr. (March 24, 1969).<a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/pennsylvanianinv128john">"Pennsylvanian Invertebrates of the Mazon Creek Area, Illinois: The Morphology and Affinities of Tullimonstrum"</a>. Fieldiana Geology. </li> <li id="cite_note-:1-64"><a href="#cite_ref-:1_64-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2013-01.pdf">"INTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART"</a> (PDF). 2013-07-17 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130717121504/http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2013-01.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-20.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=INTERNATIONAL+CHRONOSTRATIGRAPHIC+CHART&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.stratigraphy.org%2FICSchart%2FChronostratChart2013-01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-65"><a href="#cite_ref-65">↑</a> Cossey, P. J. et al. (2004) British Lower Carboniferous Stratigraphy, Geological Conservation Review Series, no 29, JNCC, Peterborough </li> <li id="cite_note-66"><a href="#cite_ref-66">↑</a> Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. М.: Мысль, 1984. С. 206. </li> <li id="cite_note-67"><a href="#cite_ref-67">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9601_074.pdf">"Э.Р.Ершов. "Эволюция мёрзлых толщ в истории Земли" Московский государственный университет им. М.В.Ломоносова. 1996"</a> (PDF). 2021-06-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210628060122/http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9601_074.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-26.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%AD.%D0%A0.%D0%95%D1%80%D1%88%D0%BE%D0%B2.+%22%D0%AD%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%BC%D1%91%D1%80%D0%B7%D0%BB%D1%8B%D1%85+%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%89+%D0%B2+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8%22+%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82+%D0%B8%D0%BC.+%D0%9C.%D0%92.%D0%9B%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B0.+1996.&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pereplet.ru%2Fnauka%2FSoros%2Fpdf%2F9601_074.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-68"><a href="#cite_ref-68">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150904054706/http://www.hronoblog.com/2010/05/blog-post_18.html">"Флора и фауна Каменноугольного периода.(Карбон)"</a>. 2015-09-04 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hronoblog.com/2010/05/blog-post_18.html">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-27.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%A4%D0%BB%D0%BE%D1%80%D0%B0+%D0%B8+%D1%84%D0%B0%D1%83%D0%BD%D0%B0+%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%83%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BE%D0%B4%D0%B0.%28%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%BE%D0%BD%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.hronoblog.com%2F2010%2F05%2Fblog-post_18.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-69"><a href="#cite_ref-69">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160509085553/http://www.gubkin.ru/faculty/geology_and_geophysics/chairs_and_departments/geology/perm.pdf">"ПЕРМСКИЙ ПЕРИОД (СИСТЕМА)"</a> (PDF). 2016-05-09 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gubkin.ru/faculty/geology_and_geophysics/chairs_and_departments/geology/perm.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-26.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9F%D0%95%D0%A0%D0%9C%D0%A1%D0%9A%D0%98%D0%99+%D0%9F%D0%95%D0%A0%D0%98%D0%9E%D0%94+%28%D0%A1%D0%98%D0%A1%D0%A2%D0%95%D0%9C%D0%90%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.gubkin.ru%2Ffaculty%2Fgeology_and_geophysics%2Fchairs_and_departments%2Fgeology%2Fperm.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-70"><a href="#cite_ref-70">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120711025042/http://www.arcadiastreet.com/cgvistas/earth/02_paleozoic/earth_02_paleozoic_8400.htm">"Estemmenosuchus uralensis grazing"</a>. 2012-07-11 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.arcadiastreet.com/cgvistas/earth/02_paleozoic/earth_02_paleozoic_8400.htm">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-19.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Estemmenosuchus+uralensis+grazing&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.arcadiastreet.com%2Fcgvistas%2Fearth%2F02_paleozoic%2Fearth_02_paleozoic_8400.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-71"><a href="#cite_ref-71">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ucmp.berkeley.edu/permian/permian.php">The Permian Period </a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170704140229/http://www.ucmp.berkeley.edu/permian/permian.php">Arxivləşdirilib</a> 2017-07-04 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> berkeley.edu </li> <li id="cite_note-72"><a href="#cite_ref-72">↑</a> Каледонская складчатость // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978. </li> <li id="cite_note-73"><a href="#cite_ref-73">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/science/Old-Red-Sandstone">"Old Red Sandstone. ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA"</a>. 2022-09-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220930022614/https://www.britannica.com/science/Old-Red-Sandstone">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2017-10-18.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Old+Red+Sandstone.+ENCYCLOP%C3%86DIA+BRITANNICA&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fscience%2FOld-Red-Sandstone&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-74"><a href="#cite_ref-74">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ucmp.berkeley.edu/devonian/devtect.html">Tectonics of the Devonian</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180703123618/http://www.ucmp.berkeley.edu/devonian/devtect.html">Arxivləşdirilib</a> 2018-07-03 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> Website of University of California Museum of Paleontology. </li> <li id="cite_note-75"><a href="#cite_ref-75">↑</a> <cite class="citation web"><a class="external text" href="https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%9C%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D1%80%D0%B0">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2022-09-11 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220911031040/https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%9C%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D1%80%D0%B0">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2017-10-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fru.wikisource.org%2Fwiki%2F%25D0%25AD%25D0%25A1%25D0%2591%25D0%2595%2F%25D0%259C%25D0%25B5%25D0%25B7%25D0%25BE%25D0%25B7%25D0%25BE%25D0%25B9%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F_%25D1%258D%25D1%2580%25D0%25B0&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-76"><a href="#cite_ref-76">↑</a> Friedrich von Alberti, Beitrag zu einer Monographie des bunten Sandsteins, Muschelkalks und Keupers, und die Verbindung dieser Gebilde zu einer Formation. Contribution to a monograph on the colored sandstone, shell limestone and mudstone, and the joining of these structures into one formation. Stuttgart and Tübingen, (Germany): J. G. Cotta, 1834. Alberti coined the term "Trias" on <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=1ClSAAAAcAAJ&pg=PA324#v=onepage&q&f=false">page 324</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160522052837/https://books.google.com/books?id=1ClSAAAAcAAJ&pg=PA324#v=onepage&q&f=false">Arxivləşdirilib</a> 2016-05-22 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-77"><a href="#cite_ref-77">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/262634">Протоавис это:</a> </li> <li id="cite_note-:2-78">↑ <a href="#cite_ref-:2_78-0">1</a> <a href="#cite_ref-:2_78-1">2</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2013-01.pdf">"International Commission on Stratigraphy. 2013"</a> (PDF). 2019-04-12 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190412042522/http://www.stratigraphy.org/icschart/chronostratchart2013-01.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2021-04-16.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=International+Commission+on+Stratigraphy.+2013&rft_id=https%3A%2F%2Fstratigraphy.org%2FICSchart%2FChronostratChart2013-01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-:31-79"><a href="#cite_ref-:31_79-0">↑</a> <cite class="citation journal">Frizon de Lamotte, Dominique; Fourdan, Brendan; Leleu, Sophie; Leparmentier, François; de Clarens, Philippe. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://doi.wiley.com/10.1002/2014TC003760">"Style of rifting and the stages of Pangea breakup"</a>. Tectonics (ingilis). 34 (5). 24 April 2015: 1009–1029. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2F2014TC003760">10.1002/2014TC003760</a>. <a href="/wiki/ISSN" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0278-7407">0278-7407</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Tectonics&rft.atitle=Style+of+rifting+and+the+stages+of+Pangea+breakup&rft.volume=34&rft.issue=5&rft.pages=1009-1029&rft.date=2015-04-24&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2F2014TC003760&rft.issn=0278-7407&rft.aulast=Frizon+de+Lamotte&rft.aufirst=Dominique&rft.au=Fourdan%2C+Brendan&rft.au=Leleu%2C+Sophie&rft.au=Leparmentier%2C+Fran%C3%A7ois&rft.au=de+Clarens%2C+Philippe&rft_id=http%3A%2F%2Fdoi.wiley.com%2F10.1002%2F2014TC003760&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744">[<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Link_rot" class="extiw" title="en:Wikipedia:Link rot">ölü keçid</a>] </li> <li id="cite_note-80"><a href="#cite_ref-80">↑</a> Tarduno, John A.; Smirnova, Alexei V. Stability of the Earth with respect to the spin axis for the last 130 million years (англ.) // Earth and Planetary Science Letters (англ.)русск. : journal. — 2001. — 15 January (vol. 184, no. 2). — P. 549–553. — <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0012821X00003484?via%3Dihubdoi">:10.1016/S0012–821X(00)00348–4.</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210417182418/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0012821X00003484?via%3Dihubdoi">Arxivləşdirilib</a> 2021-04-17 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> — Bibcode: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2001E%26PSL.184..549T/abstract">2001E&PSL.184..549T</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220704085853/https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2001E%26PSL.184..549T/abstract">Arxivləşdirilib</a> 2022-07-04 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-81"><a href="#cite_ref-81">↑</a> Kazlev, M. Alan Palaeos Mesozoic: Jurassic: The Jurassic Period. Palaeos (2002) </li> <li id="cite_note-82"><a href="#cite_ref-82">↑</a> Pieńkowski, G.; Schudack, M. E.; Bosák, P.; Enay, R.; Feldman-Olszewska, A.; Golonka, J.; Gutowski, J.; Herngreen, G. F. W.; et al. (2008), Jurassic, in McCann, T., The Geology of Central Europe, vol. Mesozoic and Cenozoic, London: Geological Society </li> <li id="cite_note-GSP10-83"><a href="#cite_ref-GSP10_83-0">↑</a> <cite class="citation book">Paul, Gregory S. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/princetonfieldgu0000paul">Princeton Field Guide to Dinosaurs</a>. Princeton University Press. 2010. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/978-0-691-13720-9" title="Xüsusi:KitabMənbələri/978-0-691-13720-9"><bdi>978-0-691-13720-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Princeton+Field+Guide+to+Dinosaurs&rft.pub=Princeton+University+Press&rft.date=2010&rft.isbn=978-0-691-13720-9&rft.aulast=Paul&rft.aufirst=Gregory+S.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fprincetonfieldgu0000paul&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-PDbC-84"><a href="#cite_ref-PDbC_84-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://paleobiodb.org/cgi-bin/bridge.pl?a=checkTaxonInfo&taxon_no=38476&is_real_user=1">"Rhamphorhynchus"</a>. Paleobiology Database (ingilis). 2016-06-10 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160610035137/https://paleobiodb.org/cgi-bin/bridge.pl?a=checkTaxonInfo&taxon_no=38476&is_real_user=1">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-04-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Paleobiology+Database&rft.atitle=Rhamphorhynchus&rft_id=https%3A%2F%2Fpaleobiodb.org%2Fcgi-bin%2Fbridge.pl%3Fa%3DcheckTaxonInfo%26taxon_no%3D38476%26is_real_user%3D1&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> (Yoxlanılıb 19 may 2016) </li> <li id="cite_note-85"><a href="#cite_ref-85">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2022-02.pdf">INTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART. 2022/02</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220402100018/https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2022-02.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2022-04-02 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. stratigraphy.org </li> <li id="cite_note-:0-86"><a href="#cite_ref-:0_86-0">↑</a> <cite class="citation journal">Coiro, Mario; Doyle, James A.; Hilton, Jason. "How deep is the conflict between molecular and fossil evidence on the age of angiosperms?". New Phytologist (ingilis). 223 (1). July 2019: 83–99. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fnph.15708">10.1111/nph.15708</a>. <a href="/wiki/ISSN" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0028-646X">0028-646X</a>. <a href="/wiki/PubMed_Identifier" class="mw-redirect" title="PubMed Identifier">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30681148">30681148</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+Phytologist&rft.atitle=How+deep+is+the+conflict+between+molecular+and+fossil+evidence+on+the+age+of+angiosperms%3F&rft.volume=223&rft.issue=1&rft.pages=83-99&rft.date=2019-07&rft.issn=0028-646X&rft_id=info%3Apmid%2F30681148&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fnph.15708&rft.aulast=Coiro&rft.aufirst=Mario&rft.au=Doyle%2C+James+A.&rft.au=Hilton%2C+Jason&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Holtz2008-87"><a href="#cite_ref-Holtz2008_87-0">↑</a> <cite class="citation web">Holtz, T. R. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2011.pdf">"Dinosaurs: The Most Complete, Up-to-Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages, Winter 2011 Appendix"</a> (PDF). 2011. August 12, 2017 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170812011954/http://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2011.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: January 13, 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Dinosaurs%3A+The+Most+Complete%2C+Up-to-Date+Encyclopedia+for+Dinosaur+Lovers+of+All+Ages%2C+Winter+2011+Appendix&rft.date=2011&rft.aulast=Holtz&rft.aufirst=T.+R.&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.geol.umd.edu%2F~tholtz%2Fdinoappendix%2FHoltzappendixWinter2011.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-SueFMNH-88"><a href="#cite_ref-SueFMNH_88-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160818213556/https://www.fieldmuseum.org/sites/default/files/Sue%20Fact%20Sheet.pdf">"Sue Fact Sheet"</a> (PDF). Sue at the Field Museum. <a href="/w/index.php?title=Field_Museum_of_Natural_History&action=edit&redlink=1" class="new" title="Field Museum of Natural History (səhifə mövcud deyil)">Field Museum of Natural History</a>. August 18, 2016 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.fieldmuseum.org/sites/default/files/Sue%20Fact%20Sheet.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Sue+at+the+Field+Museum&rft.atitle=Sue+Fact+Sheet&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.fieldmuseum.org%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2FSue%2520Fact%2520Sheet.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Sue-89"><a href="#cite_ref-Sue_89-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.fieldmuseum.org/blog/how-well-do-you-know-sue">"How well do you know SUE?"</a>. Field Museum of Natural History. August 11, 2016. April 8, 2022 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220408042134/https://www.fieldmuseum.org/blog/how-well-do-you-know-sue">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: December 31, 2018.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=How+well+do+you+know+SUE%3F&rft.pub=Field+Museum+of+Natural+History&rft.date=2016-08-11&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.fieldmuseum.org%2Fblog%2Fhow-well-do-you-know-sue&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FMNH-90"><a href="#cite_ref-FMNH_90-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.fieldmuseum.org/blog/sue-t-rex">"Sue the T. Rex"</a>. Field Museum. February 5, 2018. April 4, 2014 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140404170459/http://fieldmuseum.org/sue">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: July 20, 2018.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Field+Museum&rft.atitle=Sue+the+T.+Rex&rft.date=2018-02-05&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.fieldmuseum.org%2Fblog%2Fsue-t-rex&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-HartmanMassEstimate-91"><a href="#cite_ref-HartmanMassEstimate_91-0">↑</a> <cite class="citation web">Hartman, Scott. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.skeletaldrawing.com/home/mass-estimates-north-vs-south-redux772013">"Mass estimates: North vs South redux"</a>. Scott Hartman's Skeletal Drawing.com. July 7, 2013. October 12, 2013 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131012065922/http://www.skeletaldrawing.com/home/mass-estimates-north-vs-south-redux772013">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: August 24, 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Mass+estimates%3A+North+vs+South+redux&rft.pub=Scott+Hartman%27s+Skeletal+Drawing.com&rft.date=2013-07-07&rft.aulast=Hartman&rft.aufirst=Scott&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.skeletaldrawing.com%2Fhome%2Fmass-estimates-north-vs-south-redux772013&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-92"><a href="#cite_ref-92">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://vk.com/@vcentrenet-rss-53101820-571271047">Игуанодон ("зубы игуаны"). Это первый из найденных динозавров</a> </li> <li id="cite_note-93"><a href="#cite_ref-93">↑</a> Курочкин Е. Н., Лопатин А. В., Зеленков Н. В. (отв. ред.). Ископаемые позвоночные России и сопредельных стран. Ископаемые рептилии и птицы / А. В. Лопатин. — <abbr>М.</abbr> : ГЕОС, 2015. — Часть 3. — С. 99. — 300 + [44] с. — ISBN 978-5-89118-699-6. </li> <li id="cite_note-94"><a href="#cite_ref-94">↑</a> McKenna, M. C.; Bell, S. K. (1997). Classification of Mammals Above the Species Level. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-11012-9. </li> <li id="cite_note-95"><a href="#cite_ref-95">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://geoman.ru/geography/item/f00/s12/e0012440/index.shtml">"КИММЕРИЙСКАЯ СКЛАДЧАТОСТЬ"</a>. 2023-08-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230828085802/http://geoman.ru/geography/item/f00/s12/e0012440/index.shtml">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2023-08-28.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9A%D0%98%D0%9C%D0%9C%D0%95%D0%A0%D0%98%D0%99%D0%A1%D0%9A%D0%90%D0%AF+%D0%A1%D0%9A%D0%9B%D0%90%D0%94%D0%A7%D0%90%D0%A2%D0%9E%D0%A1%D0%A2%D0%AC&rft_id=http%3A%2F%2Fgeoman.ru%2Fgeography%2Fitem%2Ff00%2Fs12%2Fe0012440%2Findex.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Golonka_etal_2018-96"><a href="#cite_ref-Golonka_etal_2018_96-0">↑</a> <cite class="citation book">Golonka, J.; Embry, A.; Krobicki, M. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.researchgate.net/profile/Golonka_Jan/publication/321135815_Late_Triassic_Global_Plate_Tectonics/links/5edde8f04585152945445f72/Late-Triassic-Global-Plate-Tectonics.pdf">Late Triassic Global Plate Tectonics</a> (PDF) // Tanner, L. (redaktor). The Late Triassic World. Topics in Geobiology. 46. Springer International. 2018. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2F978-3-319-68009-5_2">10.1007/978-3-319-68009-5_2</a>. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/978-3-319-68008-8" title="Xüsusi:KitabMənbələri/978-3-319-68008-8"><bdi>978-3-319-68008-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Late+Triassic+Global+Plate+Tectonics&rft.btitle=The+Late+Triassic+World&rft.series=Topics+in+Geobiology&rft.pub=Springer+International&rft.date=2018&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2F978-3-319-68009-5_2&rft.isbn=978-3-319-68008-8&rft.aulast=Golonka&rft.aufirst=J.&rft.au=Embry%2C+A.&rft.au=Krobicki%2C+M.&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.researchgate.net%2Fprofile%2FGolonka_Jan%2Fpublication%2F321135815_Late_Triassic_Global_Plate_Tectonics%2Flinks%2F5edde8f04585152945445f72%2FLate-Triassic-Global-Plate-Tectonics.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-97"><a href="#cite_ref-97">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://academic-accelerator.com/encyclopedia/cimmerian-orogeny">"Cimmerian Orogeny. Encyclopedia, Science News & Research Reviews"</a>. 2023-08-29 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230829055013/https://academic-accelerator.com/encyclopedia/cimmerian-orogeny">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2023-08-29.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Cimmerian+Orogeny.+Encyclopedia%2C+Science+News+%26+Research+Reviews&rft_id=https%3A%2F%2Facademic-accelerator.com%2Fencyclopedia%2Fcimmerian-orogeny&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-98"><a href="#cite_ref-98">↑</a> <cite class="citation magazine"><a href="/w/index.php?title=Stephen_Jay_Gould&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stephen Jay Gould (səhifə mövcud deyil)">Gould, S.J.</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_scientific-american_1994-10_271_4/page/84">"The evolution of life on Earth"</a>. <a href="/w/index.php?title=Scientific_American&action=edit&redlink=1" class="new" title="Scientific American (səhifə mövcud deyil)">Scientific American</a>. 271 cild no. 4. October 1994. 84–91. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1994SciAm.271d..84G">1994SciAm.271d..84G</a>. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fscientificamerican1094-84">10.1038/scientificamerican1094-84</a>. <a href="/wiki/PubMed_Identifier" class="mw-redirect" title="PubMed Identifier">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7939569">7939569</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Scientific+American&rft.atitle=The+evolution+of+life+on+Earth&rft.volume=271&rft.issue=4&rft.pages=84-91&rft.date=1994-10&rft_id=info%3Apmid%2F7939569&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fscientificamerican1094-84&rft_id=info%3Abibcode%2F1994SciAm.271d..84G&rft.aulast=Gould&rft.aufirst=S.J.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_scientific-american_1994-10_271_4%2Fpage%2F84&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Alvarez-99"><a href="#cite_ref-Alvarez_99-0">↑</a> <cite class="citation journal">Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV. "Extraterrestrial cause for the cretaceous-tertiary extinction". Science. 208 (4448). June 1980: 1095–1108. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1980Sci...208.1095A">1980Sci...208.1095A</a>. <a href="/wiki/CiteSeerX" title="CiteSeerX">CiteSeerX</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.126.8496">10.1.1.126.8496</a>. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.208.4448.1095">10.1126/science.208.4448.1095</a>. <a href="/wiki/PubMed_Identifier" class="mw-redirect" title="PubMed Identifier">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17783054">17783054</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Extraterrestrial+cause+for+the+cretaceous-tertiary+extinction&rft.volume=208&rft.issue=4448&rft.pages=1095-1108&rft.date=1980-06&rft_id=%2F%2Fciteseerx.ist.psu.edu%2Fviewdoc%2Fsummary%3Fdoi%3D10.1.1.126.8496&rft_id=info%3Apmid%2F17783054&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.208.4448.1095&rft_id=info%3Abibcode%2F1980Sci...208.1095A&rft.aulast=Alvarez&rft.aufirst=LW&rft.au=Alvarez%2C+W&rft.au=Asaro%2C+F&rft.au=Michel%2C+HV&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-100"><a href="#cite_ref-100">↑</a> <cite class="citation book">Raup, D. M., Sepkoski, J. J. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.science.org/doi/10.1126/science.215.4539.1501">Mass extinctions in the marine fossil record</a> (ingilis). Science. 1982. 1501–1503. 2023-11-26 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231126160544/https://www.science.org/doi/10.1126/science.215.4539.1501">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2024-01-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Mass+extinctions+in+the+marine+fossil+record&rft.pages=1501-1503&rft.pub=Science&rft.date=1982&rft.au=Raup%2C+D.+M.%2C+Sepkoski%2C+J.+J.&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.science.org%2Fdoi%2F10.1126%2Fscience.215.4539.1501&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-101"><a href="#cite_ref-101">↑</a> <cite class="citation journal">Liu, Yang; Huang, Chunju; Ogg, James G.; Algeo, Thomas J.; Kemp, David B.; Shen, Wenlong. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0012821X19303620">"Oscillations of global sea-level elevation during the Paleogene correspond to 1.2-Myr amplitude modulation of orbital obliquity cycles"</a>. <a href="/w/index.php?title=Earth_and_Planetary_Science_Letters&action=edit&redlink=1" class="new" title="Earth and Planetary Science Letters (səhifə mövcud deyil)">Earth and Planetary Science Letters</a>. 522. 15 September 2019: 65–78. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2019E&PSL.522...65L">2019E&PSL.522...65L</a>. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.epsl.2019.06.023">10.1016/j.epsl.2019.06.023</a>. İstifadə tarixi: 24 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Earth+and+Planetary+Science+Letters&rft.atitle=Oscillations+of+global+sea-level+elevation+during+the+Paleogene+correspond+to+1.2-Myr+amplitude+modulation+of+orbital+obliquity+cycles&rft.volume=522&rft.pages=65-78&rft.date=2019-09-15&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.epsl.2019.06.023&rft_id=info%3Abibcode%2F2019E%26PSL.522...65L&rft.aulast=Liu&rft.aufirst=Yang&rft.au=Huang%2C+Chunju&rft.au=Ogg%2C+James+G.&rft.au=Algeo%2C+Thomas+J.&rft.au=Kemp%2C+David+B.&rft.au=Shen%2C+Wenlong&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedirect.com%2Fscience%2Farticle%2Fabs%2Fpii%2FS0012821X19303620&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-102"><a href="#cite_ref-102">↑</a> <cite class="citation journal">Crame, J. Alistair. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825219307172">"Early Cenozoic evolution of the latitudinal diversity gradient"</a>. <a href="/w/index.php?title=Earth-Science_Reviews&action=edit&redlink=1" class="new" title="Earth-Science Reviews (səhifə mövcud deyil)">Earth-Science Reviews</a>. 202. March 2020: 103090. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.earscirev.2020.103090">10.1016/j.earscirev.2020.103090</a>. 20 March 2023 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230320062124/https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825219307172">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 19 March 2023.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Earth-Science+Reviews&rft.atitle=Early+Cenozoic+evolution+of+the+latitudinal+diversity+gradient&rft.volume=202&rft.pages=103090&rft.date=2020-03&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.earscirev.2020.103090&rft.aulast=Crame&rft.aufirst=J.+Alistair&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedirect.com%2Fscience%2Farticle%2Fpii%2FS0012825219307172&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-103"><a href="#cite_ref-103">↑</a> <cite class="citation web">Hottinger, Lukas. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120621210842/http://paleopolis.rediris.es/cg/CG2006_M02/index.html">"Illustrated glossary of terms used in foraminiferal research"</a>. Paleopolis. 2006-09-08. 2012-06-21 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://paleopolis.rediris.es/cg/CG2006_M02/index.html">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-11.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Paleopolis&rft.atitle=Illustrated+glossary+of+terms+used+in+foraminiferal+research&rft.date=2006-09-08&rft.aulast=Hottinger&rft.aufirst=Lukas&rft_id=http%3A%2F%2Fpaleopolis.rediris.es%2Fcg%2FCG2006_M02%2Findex.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-104"><a href="#cite_ref-104">↑</a> <cite class="citation book">B. Ə. Budaqov, Q. Qeybullayev. Naxçıvan diyarının yer yaddaşı. Bakı: Nafta Pres, 2004, səh. 6–32.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=B.+%C6%8F.+Budaqov%2C+Q.+Qeybullayev.+Nax%C3%A7%C4%B1van+diyar%C4%B1n%C4%B1n+yer+yadda%C5%9F%C4%B1.+Bak%C4%B1%3A+Nafta+Pres%2C+2004%2C+s%C9%99h.+6%E2%80%9332.&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-105"><a href="#cite_ref-105">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.mindat.org/taxon-4830490.html">"Mindat.org"</a>. www.mindat.org. 2022-10-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20221006200110/https://www.mindat.org/taxon-4830490.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2022-10-06.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=www.mindat.org&rft.atitle=Mindat.org&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.mindat.org%2Ftaxon-4830490.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Antunes_2003-106"><a href="#cite_ref-Antunes_2003_106-0">↑</a> <cite class="citation journal">Antunes, M.T.; Ginsburg, L. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://run.unl.pt/bitstream/10362/4743/1/CT_15_19.pdf">"The Deinotherium (Proboscidea, Mammalia): an abnormal tusk from Lisbon, the Miocene record in Portugal and the first appearance datum. Evidence from Lisbon, Portugal"</a> (PDF). Ciencias da Terra. 15. 2003: 173–190. 2022-03-13 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220313050939/https://run.unl.pt/bitstream/10362/4743/1/CT_15_19.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2023-09-22.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Ciencias+da+Terra&rft.atitle=The+Deinotherium+%28Proboscidea%2C+Mammalia%29%3A+an+abnormal+tusk+from+Lisbon%2C+the+Miocene+record+in+Portugal+and+the+first+appearance+datum.+Evidence+from+Lisbon%2C+Portugal&rft.volume=15&rft.pages=173-190&rft.date=2003&rft.aulast=Antunes&rft.aufirst=M.T.&rft.au=Ginsburg%2C+L.&rft_id=https%3A%2F%2Frun.unl.pt%2Fbitstream%2F10362%2F4743%2F1%2FCT_15_19.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-107"><a href="#cite_ref-107">↑</a> <cite class="citation journal">Semprebon, Gina; Tao, Deng; Hasjanova, Jelena; Solounias, Nikos. "An examination of the dietary habits of Platybelodon grangeri from the Linxia Basin of China: Evidence from dental microwear of molar teeth and tusks". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 457. 2016: 109–116. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2016PPP...457..109S">2016PPP...457..109S</a>. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.palaeo.2016.06.012">10.1016/j.palaeo.2016.06.012</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Palaeogeography%2C+Palaeoclimatology%2C+Palaeoecology&rft.atitle=An+examination+of+the+dietary+habits+of+Platybelodon+grangeri+from+the+Linxia+Basin+of+China%3A+Evidence+from+dental+microwear+of+molar+teeth+and+tusks&rft.volume=457&rft.pages=109-116&rft.date=2016&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.palaeo.2016.06.012&rft_id=info%3Abibcode%2F2016PPP...457..109S&rft.aulast=Semprebon&rft.aufirst=Gina&rft.au=Tao%2C+Deng&rft.au=Hasjanova%2C+Jelena&rft.au=Solounias%2C+Nikos&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-108"><a href="#cite_ref-108">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/gymnosperm-origin-evolution/">"DNA duplication linked to the origin and evolution of pine trees and their relatives"</a>. 2023-01-28 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230128104032/https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/gymnosperm-origin-evolution/">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2023-09-29.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=DNA+duplication+linked+to+the+origin+and+evolution+of+pine+trees+and+their+relatives&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.floridamuseum.ufl.edu%2Fscience%2Fgymnosperm-origin-evolution%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-109"><a href="#cite_ref-109">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://geo-site.ru/index.php?view=article&id=10%3Apochvy-i-rastitelnost-avstralii-i-okeanii&catid=8%3Afgm">"Почвы, растительность и животный мир Австралии и Океании"</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9F%D0%BE%D1%87%D0%B2%D1%8B%2C+%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%90%D0%B2%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B8+%D0%B8+%D0%9E%D0%BA%D0%B5%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B8&rft_id=https%3A%2F%2Fgeo-site.ru%2Findex.php%3Fview%3Darticle%26id%3D10%253Apochvy-i-rastitelnost-avstralii-i-okeanii%26catid%3D8%253Afgm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Denton2010-110"><a href="#cite_ref-Denton2010_110-0">↑</a> <cite id="Denton2010" class="citation journal">Denton, G.H.; Anderson, R.F.; Toggweiler, J.R.; Edwards, R.L.; Schaefer, J.M.; Putnam, A.E. "The Last Glacial Termination". Science. 328 (5986). 2010: 1652–1656. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2010Sci...328.1652D">2010Sci...328.1652D</a>. <a href="/wiki/CiteSeerX" title="CiteSeerX">CiteSeerX</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.1018.5454">10.1.1.1018.5454</a>. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1184119">10.1126/science.1184119</a>. <a href="/wiki/PubMed_Identifier" class="mw-redirect" title="PubMed Identifier">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20576882">20576882</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=The+Last+Glacial+Termination&rft.volume=328&rft.issue=5986&rft.pages=1652-1656&rft.date=2010&rft_id=%2F%2Fciteseerx.ist.psu.edu%2Fviewdoc%2Fsummary%3Fdoi%3D10.1.1.1018.5454&rft_id=info%3Apmid%2F20576882&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1184119&rft_id=info%3Abibcode%2F2010Sci...328.1652D&rft.aulast=Denton&rft.aufirst=G.H.&rft.au=Anderson%2C+R.F.&rft.au=Toggweiler%2C+J.R.&rft.au=Edwards%2C+R.L.&rft.au=Schaefer%2C+J.M.&rft.au=Putnam%2C+A.E.&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-111"><a href="#cite_ref-111">↑</a> <cite class="citation book">Lowe, J.J.; Walker, M.J.C. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/reconstructingqu0000lowe">Reconstructing Quaternary Environments</a>. Routledge. 1997. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/978-0582101661" title="Xüsusi:KitabMənbələri/978-0582101661"><bdi>978-0582101661</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Reconstructing+Quaternary+Environments&rft.pub=Routledge&rft.date=1997&rft.isbn=978-0582101661&rft.aulast=Lowe&rft.aufirst=J.J.&rft.au=Walker%2C+M.J.C.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Freconstructingqu0000lowe&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-112"><a href="#cite_ref-112">↑</a> Moores, E. M., Fairbridge, R. W. (Editors), 1998: Encyclopedia of European and Asian Regional Geology. Encyclopedia of Earth Sciences Series, London, 825 pp. </li> <li id="cite_note-113"><a href="#cite_ref-113">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://bigenc.ru/c/al-piisko-gimalaiskii-podvizhnyi-poias-ccc142">"Альпийско-Гималайский подвижный пояс"</a>. 2023-04-07 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230407030041/https://bigenc.ru/c/al-piisko-gimalaiskii-podvizhnyi-poias-ccc142">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2023-12-11.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%BF%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%93%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D0%BF%D0%BE%D1%8F%D1%81&rft_id=https%3A%2F%2Fbigenc.ru%2Fc%2Fal-piisko-gimalaiskii-podvizhnyi-poias-ccc142&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-induced-114"><a href="#cite_ref-induced_114-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190510115634/http://faculty.uml.edu/lweeden/documents/HumaninducedhothouseGSAToday.pdf">"A human-induced hothouse climate?"</a> (PDF). UMass Lowell. 2019-05-10 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://faculty.uml.edu/lweeden/documents/HumaninducedhothouseGSAToday.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-19.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=A+human-induced+hothouse+climate%3F&rft.pub=UMass+Lowell&rft_id=http%3A%2F%2Ffaculty.uml.edu%2Flweeden%2Fdocuments%2FHumaninducedhothouseGSAToday.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-rapid-115"><a href="#cite_ref-rapid_115-0">↑</a> <cite class="citation journal">Deconto, Robert M.; Pollard, David. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://doc.rero.ch/record/16546/files/PAL_E3220.pdf">"Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2"</a> (PDF). Nature. 421 (6920). 2003: 245–249. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2003Natur.421..245D">2003Natur.421..245D</a>. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature01290">10.1038/nature01290</a>. <a href="/wiki/PubMed_Identifier" class="mw-redirect" title="PubMed Identifier">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12529638">12529638</a>. 2023-08-09 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230809192739/https://doc.rero.ch/record/16546/files/PAL_E3220.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2023-12-14.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Rapid+Cenozoic+glaciation+of+Antarctica+induced+by+declining+atmospheric+CO%3Csub%3E2%3C%2Fsub%3E&rft.volume=421&rft.issue=6920&rft.pages=245-249&rft.date=2003&rft_id=info%3Apmid%2F12529638&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature01290&rft_id=info%3Abibcode%2F2003Natur.421..245D&rft.aulast=Deconto&rft.aufirst=Robert+M.&rft.au=Pollard%2C+David&rft_id=http%3A%2F%2Fdoc.rero.ch%2Frecord%2F16546%2Ffiles%2FPAL_E3220.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-HarvCO2-116"><a href="#cite_ref-HarvCO2_116-0">↑</a> <cite class="citation book">Berger, A.; Loutre, M.F. CO2 And Astronomical Forcing of the Late Quaternary // Proceedings of the 1st Solar and Space Weather Euroconference, 25-29 September 2000. The Solar Cycle and Terrestrial Climate. 463. ESA Publications Division. 2000. səh. 155. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2000ESASP.463..155B">2000ESASP.463..155B</a>. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9290926937" title="Xüsusi:KitabMənbələri/9290926937"><bdi>9290926937</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=CO2+And+Astronomical+Forcing+of+the+Late+Quaternary&rft.btitle=Proceedings+of+the+1st+Solar+and+Space+Weather+Euroconference%2C+25-29+September+2000&rft.pages=155&rft.pub=ESA+Publications+Division&rft.date=2000&rft_id=info%3Abibcode%2F2000ESASP.463..155B&rft.isbn=9290926937&rft.aulast=Berger&rft.aufirst=A.&rft.au=Loutre%2C+M.F.&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-117"><a href="#cite_ref-117">↑</a> <cite class="citation journal">Richerson, Peter J.; Robert Boyd; Robert L. Bettinger. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.des.ucdavis.edu/faculty/Richerson/AgOrigins_2_12_01.pdf">"Was agriculture impossible during the Pleistocene but mandatory during the Holocene? A climate change hypothesis"</a> (PDF). American Antiquity. 66 (3). 2001: 387–411. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F2694241">10.2307/2694241</a>. <a href="/wiki/JSTOR" title="JSTOR">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2694241">2694241</a>. 4 March 2016 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304021414/http://www.des.ucdavis.edu/faculty/Richerson/AgOrigins_2_12_01.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 29 December 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Antiquity&rft.atitle=Was+agriculture+impossible+during+the+Pleistocene+but+mandatory+during+the+Holocene%3F+A+climate+change+hypothesis&rft.volume=66&rft.issue=3&rft.pages=387-411&rft.date=2001&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F2694241&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2694241&rft.aulast=Richerson&rft.aufirst=Peter+J.&rft.au=Robert+Boyd&rft.au=Robert+L.+Bettinger&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.des.ucdavis.edu%2Ffaculty%2FRicherson%2FAgOrigins_2_12_01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-Hill&Ward1988-118"><a href="#cite_ref-Hill&Ward1988_118-0">↑</a> <cite class="citation journal">Andrew Hill; Steven Ward. "Origin of the Hominidae: The Record of African Large Hominoid Evolution Between 14 My and 4 My". Yearbook of Physical Anthropology. 31 (59). 1988: 49–83. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fajpa.1330310505">10.1002/ajpa.1330310505</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Yearbook+of+Physical+Anthropology&rft.atitle=Origin+of+the+Hominidae%3A+The+Record+of+African+Large+Hominoid+Evolution+Between+14+My+and+4+My&rft.volume=31&rft.issue=59&rft.pages=49-83&rft.date=1988&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fajpa.1330310505&rft.au=Andrew+Hill&rft.au=Steven+Ward&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-119"><a href="#cite_ref-119">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.timetree.org/search/pairwise/Hominidae/Hylobatidae">"Query: Hominidae/Hylobatidae"</a>. <a href="/w/index.php?title=TimeTree&action=edit&redlink=1" class="new" title="TimeTree (səhifə mövcud deyil)">TimeTree</a>. <a href="/w/index.php?title=Temple_University&action=edit&redlink=1" class="new" title="Temple University (səhifə mövcud deyil)">Temple University</a>. 2015. 13 March 2020 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200313110846/http://www.timetree.org/search/pairwise/Hominidae/Hylobatidae">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 28 December 2017.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=TimeTree&rft.atitle=Query%3A+Hominidae%2FHylobatidae&rft.date=2015&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.timetree.org%2Fsearch%2Fpairwise%2FHominidae%2FHylobatidae&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-120"><a href="#cite_ref-120">↑</a> Ashley S. Hammond et al. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pnas.org/content/early/2019/12/17/1911896116">Insights into the lower torso in late Miocene hominoid Oreopithecus bambolii</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200103120007/https://www.pnas.org/content/early/2019/12/17/1911896116">Arxivləşdirilib</a> 2020-01-03 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, 2019 </li> <li id="cite_note-121"><a href="#cite_ref-121">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://phys.org/news/2019-12-enigmatic-hominoid-upright-tree-climber.html">"New study suggests 'enigmatic hominoid' did not walk upright and was not a tree climber"</a>. 2020-01-07 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200107212844/https://phys.org/news/2019-12-enigmatic-hominoid-upright-tree-climber.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2020-01-03.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=New+study+suggests+%27enigmatic+hominoid%27+did+not+walk+upright+and+was+not+a+tree+climber&rft_id=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2019-12-enigmatic-hominoid-upright-tree-climber.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-:023-122"><a href="#cite_ref-:023_122-0">↑</a> <cite class="citation journal">Ward, Carol; Leakey, Meave; Walker, Alan. "The new hominid species Australopithecus anamensis". Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews (ingilis). 7 (6). 1999: 197–205. <a href="/wiki/R%C9%99q%C9%99mli_obyektin_identifikatoru" title="Rəqəmli obyektin identifikatoru">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2F%28SICI%291520-6505%281999%297%3A6%3C197%3A%3AAID-EVAN4%3E3.0.CO%3B2-T">10.1002/(SICI)1520-6505(1999)7:6<197::AID-EVAN4>3.0.CO;2-T</a>. <a href="/wiki/ISSN" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1520-6505">1520-6505</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Evolutionary+Anthropology%3A+Issues%2C+News%2C+and+Reviews&rft.atitle=The+new+hominid+species+Australopithecus+anamensis&rft.volume=7&rft.issue=6&rft.pages=197-205&rft.date=1999&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2F%28SICI%291520-6505%281999%297%3A6%3C197%3A%3AAID-EVAN4%3E3.0.CO%3B2-T&rft.issn=1520-6505&rft.aulast=Ward&rft.aufirst=Carol&rft.au=Leakey%2C+Meave&rft.au=Walker%2C+Alan&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AYerin+tarixi" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> </ol></div> </div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Yer" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="text-align: center;"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Yer" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Yer" style="font-size:114%;margin:0 5em"><a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yer</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1px"><a href="/wiki/Qit%C9%99" title="Qitə">Qitələr</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Afrika" title="Afrika">Afrika</a></li> <li><a href="/wiki/Antarktida" title="Antarktida">Antarktida</a></li> <li><a href="/wiki/Asiya" title="Asiya">Asiya</a></li> <li><a href="/wiki/Avstraliya_(qit%C9%99)" title="Avstraliya (qitə)">Avstraliya</a></li> <li><a href="/wiki/Avropa" title="Avropa">Avropa</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika" title="Şimali Amerika">Şimali Amerika</a></li> <li><a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika" title="Cənubi Amerika">Cənubi Amerika</a></li></ul> </div></td><td class="navbox-image" rowspan="7" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 7px"><div><a href="/wiki/Earth" title="Earth"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg/100px-The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg" decoding="async" width="100" height="100" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg/150px-The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg/200px-The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="3002" /></a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1px"><a href="/wiki/Okean" title="Okean">Okeanlar</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%C5%9Eimal_Buzlu_okean" title="Şimal Buzlu okean">Şimal Buzlu okean</a></li> <li><a href="/wiki/Atlantik_okean" title="Atlantik okean">Atlantik okean</a></li> <li><a href="/wiki/Hind_okean%C4%B1" title="Hind okeanı">Hind okeanı</a></li> <li><a href="/wiki/Sakit_okean" title="Sakit okean">Sakit okean</a></li> <li><a href="/wiki/C%C9%99nub_okean%C4%B1" title="Cənub okeanı">Cənub okeanı</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1px"><a href="/wiki/Geologiya" title="Geologiya">Geologiya</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Yerin_ya%C5%9F%C4%B1" title="Yerin yaşı">Yerin yaşı</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Yerin tarixi</a></li> <li><a href="/wiki/Yer_haqq%C4%B1nda_elml%C9%99r" title="Yer haqqında elmlər">Yer haqqında elmlər</a></li> <li><a href="/wiki/Co%C4%9Frafiya" title="Coğrafiya">Coğrafiya</a></li> <li><a href="/wiki/Tektonik_plit%C9%99l%C9%99r" title="Tektonik plitələr">Tektonik plitələr</a></li> <li><a href="/wiki/Yerin_qurulu%C5%9Fu" title="Yerin quruluşu">Yerin quruluşu</a></li> <li><a href="/wiki/Tektonik_plit%C9%99l%C9%99r" title="Tektonik plitələr">Tektonik plitələr</a></li> <li><a href="/wiki/Z%C9%99lz%C9%99l%C9%99" title="Zəlzələ">Zəlzələ</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1px"><a href="/wiki/Atmosfer" title="Atmosfer">Atmosfer</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%C4%B0qlim" title="İqlim">İqlim</a></li> <li><a href="/wiki/Hava" title="Hava">Hava</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%B0qlimin_t%C9%99snifat%C4%B1" title="İqlimin təsnifatı">İqlimin təsnifatı</a></li> <li><a href="/wiki/Ozon_qat%C4%B1" class="mw-redirect" title="Ozon qatı">Ozon qatı</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1px"><a href="/wiki/%C6%8Ftraf_m%C3%BChit" title="Ətraf mühit">Ətraf mühit</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Biom" title="Biom">Biom</a></li> <li><a href="/wiki/Biosfer" title="Biosfer">Biosfer</a></li> <li><a href="/wiki/Ekologiya" title="Ekologiya">Ekologiya</a></li> <li><a href="/wiki/Ekosistem" title="Ekosistem">Ekosistem</a></li> <li><a href="/wiki/T%C9%99bii_zonalar" title="Təbii zonalar">Təbii zonalar</a></li> <li><a href="/wiki/T%C9%99bi%C9%99t" title="Təbiət">Təbiət</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1px"><a href="/wiki/Planetologiya" title="Planetologiya">Planetologiya</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Yerin_orbiti" title="Yerin orbiti">Yerin orbiti</a></li> <li><a href="/wiki/Ay" title="Ay">Ay</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%BCn%C9%99%C5%9F_sistemi" title="Günəş sistemi">Günəş sistemi</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1px">Tarix və cəmiyyət</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/D%C3%BCnya_tarixi" title="Dünya tarixi">Dünya tarixi</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%BCnya_iqtisadiyyat%C4%B1" title="Dünya iqtisadiyyatı">Dünya iqtisadiyyatı</a></li> <li><a href="/wiki/Kartoqrafiya" title="Kartoqrafiya">Kartoqrafiya</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%BCnya_%C3%B6lk%C9%99l%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Dünya ölkələrinin siyahısı">Dünya ölkələrinin siyahısı</a></li> <li><a href="/wiki/Yer_g%C3%BCn%C3%BC" class="mw-redirect" title="Yer günü">Yer günü</a></li> <li><a href="/wiki/Saat_qur%C5%9Fa%C4%9F%C4%B1" title="Saat qurşağı">Saat qurşağı</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Təbiətin_elementləri" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:T%C9%99bi%C9%99tin_elementl%C9%99ri" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Təbiətin_elementləri" style="font-size:114%;margin:0 5em"><a href="/wiki/T%C9%99bi%C9%99t" title="Təbiət">Təbiətin</a> elementləri</div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Kainat" title="Kainat">Kainat</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=F%C9%99za&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fəza (səhifə mövcud deyil)">Fəza</a></li> <li><a href="/wiki/Zaman_(fizika)" class="mw-redirect" title="Zaman (fizika)">Zaman</a></li> <li><a href="/wiki/Enerji" title="Enerji">Enerji</a></li> <li><a href="/wiki/Madd%C9%99" title="Maddə">Maddə</a> <ul><li><a href="/wiki/Z%C9%99rr%C9%99cik" title="Zərrəcik">zərrəciklər</a></li> <li><a href="/wiki/Kimy%C9%99vi_element" title="Kimyəvi element">kimyəvi elementlər</a></li></ul></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yer</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Yer_haqq%C4%B1nda_elml%C9%99r" title="Yer haqqında elmlər">Yer haqqında elmlər</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Tarixi</a> (<a href="/w/index.php?title=Yerin_geoloji_tarixi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yerin geoloji tarixi (səhifə mövcud deyil)">geoloji</a>)</li> <li><a href="/wiki/Yerin_qurulu%C5%9Fu" title="Yerin quruluşu">Strukturu</a></li> <li><a href="/wiki/Geologiya" title="Geologiya">Geologiya</a></li> <li><a href="/wiki/Tektonik_plit%C9%99l%C9%99r" title="Tektonik plitələr">Tektonik plitələr</a></li> <li><a href="/wiki/Okean" title="Okean">Okeanlar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Qaia_hipotezi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qaia hipotezi (səhifə mövcud deyil)">Qaia hipotezi</a></li> <li><a href="/wiki/Yerin_g%C9%99l%C9%99c%C9%99yi" title="Yerin gələcəyi">Yerin gələcəyi</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/w/index.php?title=Hava_(meteorologiya)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hava (meteorologiya) (səhifə mövcud deyil)">Hava (meteorologiya)</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Meteorologiya" title="Meteorologiya">Meteorologiya</a></li> <li><a href="/wiki/Hava" title="Hava">Yerin atmosferi</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%B0qlim" title="İqlim">İqlim </a></li> <li><a href="/wiki/Bulud" title="Bulud">Buludlar</a></li> <li><a href="/wiki/Ya%C4%9F%C4%B1%C5%9F" title="Yağış">Yağış</a></li> <li><a href="/wiki/Qar" title="Qar">Qar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=G%C3%BCn%C9%99%C5%9F_i%C5%9F%C4%B1%C4%9F%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Günəş işığı (səhifə mövcud deyil)">Günəş işığı</a></li> <li><a href="/wiki/Qabarma_v%C9%99_%C3%A7%C9%99kilm%C9%99" title="Qabarma və çəkilmə">Qabarma və çəkilmələr</a></li> <li><a href="/wiki/K%C3%BCl%C9%99k" title="Külək">Külək</a> <ul><li><a href="/wiki/Tornado" title="Tornado">tornado</a></li> <li><a href="/wiki/Tropik_siklon" title="Tropik siklon">Tropik siklon</a></li></ul></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/%C6%8Ftraf_m%C3%BChit" title="Ətraf mühit">Ətraf mühit</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Ekologiya" title="Ekologiya">Ekologiya</a></li> <li><a href="/wiki/Ekosistem" title="Ekosistem">Ekosistem</a></li> <li><a href="/wiki/Sah%C9%99_(fizika)" title="Sahə (fizika)">Sahə</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9E%C3%BCalanma" title="Şüalanma">Şüalanma</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=V%C9%99h%C5%9Fi_t%C9%99bi%C9%99t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vəhşi təbiət (səhifə mövcud deyil)">Vəhşi təbiət</a></li> <li><a href="/wiki/Me%C5%9F%C9%99_yan%C4%9F%C4%B1nlar%C4%B1" title="Meşə yanğınları">Meşə yanğınları</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/H%C9%99yat" title="Həyat">Həyat</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Abiogenez" title="Abiogenez">Abiogenez</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=H%C9%99yat%C4%B1n_t%C9%99kam%C3%BCl_tarixi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Həyatın təkamül tarixi (səhifə mövcud deyil)">Təkamül tarixi</a></li> <li><a href="/wiki/Biosfer" title="Biosfer">Biosfer</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bioloji_orqanizasiya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bioloji orqanizasiya (səhifə mövcud deyil)">İyerarxiya</a></li> <li><a href="/wiki/Biologiya" title="Biologiya">Biologiya</a> (<a href="/wiki/Astrobiologiya" title="Astrobiologiya">astrobiologiya</a>)</li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Bioloji_m%C3%BCxt%C9%99liflik" title="Bioloji müxtəliflik">Bioloji müxtəliflik</a></li> <li><a href="/wiki/Orqanizm" title="Orqanizm">Orqanizm</a></li> <li><a href="/wiki/N%C3%BCv%C9%99lil%C9%99r" class="mw-redirect" title="Nüvəlilər">Eukariotlar</a> <ul><li><a href="/wiki/Flora_(botanika)" title="Flora (botanika)">flora</a> <ul><li><a href="/wiki/Bitkil%C9%99r" title="Bitkilər">bitkilər</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Fauna_(zoologiya)" title="Fauna (zoologiya)">fauna</a> <ul><li><a href="/wiki/Heyvanlar" title="Heyvanlar">heyvanlar</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/G%C3%B6b%C9%99l%C9%99kl%C9%99r" title="Göbələklər">göbələklər</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%B0btidail%C9%99r" title="İbtidailər">ibtidailər</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Prokariotlar" title="Prokariotlar">Prokariotlar</a> <ul><li><a href="/wiki/Arxeyalar" class="mw-redirect" title="Arxeyalar">arxeyalar</a></li> <li><a href="/wiki/Bakteriyalar" title="Bakteriyalar">bakteriyalar </a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Viruslar" title="Viruslar">Viruslar</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div> <ul><li><img alt="Category" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/16px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/24px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/32px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="31" /> <a href="/wiki/Kateqoriya:T%C9%99bi%C9%99t" title="Kateqoriya:Təbiət">Kateqoriya</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Tektonik_plitələr" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Litosfer_plit%C9%99l%C9%99ri" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Tektonik_plitələr" style="font-size:114%;margin:0 5em"><a href="/wiki/Tektonik_plit%C9%99l%C9%99r" title="Tektonik plitələr">Tektonik plitələr</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Əsas plitələr</th><td class="navbox-list navbox-odd hlist" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Hind-Avstraliya_plit%C9%99si" title="Hind-Avstraliya plitəsi">Hind-Avstraliya</a></li> <li><a href="/wiki/Antarktika_plit%C9%99si" title="Antarktika plitəsi">Antarktida</a></li> <li><a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99bistan_plit%C9%99si" title="Ərəbistan plitəsi">Ərəbistan</a></li> <li><a href="/wiki/Afrika_plit%C9%99si" title="Afrika plitəsi">Afrika</a></li> <li><a href="/wiki/Avrasiya_plit%C9%99si" title="Avrasiya plitəsi">Avrasiya</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Hindistan_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hindistan plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Hindistan</a></li> <li><a href="/wiki/Kokos_plit%C9%99si" title="Kokos plitəsi">Kokos</a></li> <li><a href="/wiki/Naska_plit%C9%99si" title="Naska plitəsi">Naska</a></li> <li><a href="/wiki/Skotiya_plit%C9%99si" title="Skotiya plitəsi">Skotiya</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eimali_Amerika_plit%C9%99si" title="Şimali Amerika plitəsi">Şimali Amerika</a></li> <li><a href="/wiki/Sakit_okean_plit%C9%99si" title="Sakit okean plitəsi">Sakit okean</a></li> <li><a href="/wiki/Filippin_plit%C9%99si" title="Filippin plitəsi">Filippin</a></li> <li><a href="/wiki/C%C9%99nubi_Amerika_plit%C9%99si" title="Cənubi Amerika plitəsi">Cənubi Amerika</a></li></ul> </div></td><td class="navbox-image" rowspan="3" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 7px"><div><a href="/wiki/Fayl:Tectonic_plates_boundaries_detailed-en.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Tectonic_plates_boundaries_detailed-en.svg/120px-Tectonic_plates_boundaries_detailed-en.svg.png" decoding="async" width="120" height="60" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Tectonic_plates_boundaries_detailed-en.svg/180px-Tectonic_plates_boundaries_detailed-en.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Tectonic_plates_boundaries_detailed-en.svg/240px-Tectonic_plates_boundaries_detailed-en.svg.png 2x" data-file-width="4898" data-file-height="2461" /></a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Mikro plitələr</th><td class="navbox-list navbox-even hlist" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Adriatik_plit%C9%99si" title="Adriatik plitəsi">Adriatik</a></li> <li><a href="/wiki/Altiplano_plit%C9%99si" title="Altiplano plitəsi">Altiplano</a></li> <li><a href="/wiki/Amur_plit%C9%99si" title="Amur plitəsi">Amur</a></li> <li><a href="/wiki/Anadolu_plit%C9%99si" title="Anadolu plitəsi">Anadolu</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bismark_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bismark plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Bismark</a></li> <li><a href="/wiki/C%C9%99nubi_Bismark_plit%C9%99si" title="Cənubi Bismark plitəsi">Cənubi Bismark</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eimali_Bismark_plit%C9%99si" title="Şimali Bismark plitəsi">Şimali Bismark</a></li> <li><a href="/wiki/Vudlark_plit%C9%99si" title="Vudlark plitəsi">Vudlark</a></li> <li><a href="/wiki/Qalapaqos_mikroplit%C9%99si" title="Qalapaqos mikroplitəsi">Qalapaqos</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Qonav_mikro_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qonav mikro plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Qonav</a></li> <li><a href="/wiki/Qorda_plit%C9%99si" title="Qorda plitəsi">Qorda</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Qrenlandiya_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qrenlandiya plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Qrenlandiya</a></li> <li><a href="/wiki/Zond_plit%C9%99si" title="Zond plitəsi">Zond</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%B0ran_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="İran plitəsi (səhifə mövcud deyil)">İran</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ara%C5%9Fd%C4%B1rma_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Araşdırma plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Araşdırma</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Karib_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Karib plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Karib</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Karolin_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Karolin plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Karolin</a></li> <li><a href="/wiki/Kermadek_plit%C9%99si" title="Kermadek plitəsi">Kermadek</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Madaqaskar_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Madaqaskar plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Madaqaskar</a></li> <li><a href="/wiki/Manus_plit%C9%99si" title="Manus plitəsi">Manus</a></li> <li><a href="/wiki/Maoke_plit%C9%99si" title="Maoke plitəsi">Maoke</a></li> <li><a href="/wiki/Marian_plit%C9%99si" title="Marian plitəsi">Marian</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Molukka_d%C9%99nizi_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Molukka dənizi plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Molukka dənizi</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Banda_d%C9%99nizi_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Banda dənizi plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Banda dənizi</a></li> <li><a href="/wiki/Yenihebrid_plit%C9%99si" title="Yenihebrid plitəsi">Yenihebrid</a></li> <li><a href="/wiki/Niuafoou_plit%C9%99si" title="Niuafoou plitəsi">Niuafoou</a></li> <li><a href="/wiki/Pasxa_ada_plit%C9%99si" title="Pasxa ada plitəsi">Pasxa adası</a></li> <li><a href="/wiki/Okinava_plit%C9%99si" title="Okinava plitəsi">Okinava</a></li> <li><a href="/wiki/Oxot_plit%C9%99si" title="Oxot plitəsi">Oxot dənizi</a></li> <li><a href="/wiki/Filippin_plit%C9%99si" title="Filippin plitəsi">Filippin</a></li> <li><a href="/wiki/Panama_plit%C9%99si" title="Panama plitəsi">Panama</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Qu%C5%9Fba%C5%9F%C4%B1_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Quşbaşı plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Quşbaşı</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Rivera_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rivera plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Rivera</a></li> <li><a href="/wiki/Balmoral_rif_plit%C9%99si" title="Balmoral rif plitəsi">Balmoral</a></li> <li><a href="/wiki/Konvey_rif_plit%C9%99si" title="Konvey rif plitəsi">Konvey</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eimali_And_plit%C9%99si" title="Şimali And plitəsi">Şimali And</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sey%C5%9Fel_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Seyşel plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Seyşel</a></li> <li><a href="/wiki/Solomon_d%C9%99nizi_plit%C9%99si" title="Solomon dənizi plitəsi">Solomon dənizi</a></li> <li><a href="/wiki/Somali_plit%C9%99si" title="Somali plitəsi">Somali</a></li> <li><a href="/wiki/Timor_plit%C9%99si" title="Timor plitəsi">Timor</a></li> <li><a href="/wiki/Tonqo_plit%C9%99si" title="Tonqo plitəsi">Tonqo</a></li> <li><a href="/wiki/Futuna_plit%C9%99si" title="Futuna plitəsi">Futuna</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Halmahera_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Halmahera plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Halmahera</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Xuan_de_Fuka_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xuan de Fuka plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Xuan de Fuka</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eetland_plit%C9%99si" title="Şetland plitəsi">Şetland</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Egey_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Egey plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Egey</a></li> <li><a href="/wiki/Yansz%C4%B1_plit%C9%99si" title="Yanszı plitəsi">Yanszı</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Yoxa çıxmış plitələr</th><td class="navbox-list navbox-odd hlist" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Bellinshauzen_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bellinshauzen plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Bellinshauzen</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kimmer_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kimmer plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Kimmer</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kula_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kula plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Kula</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Farallon_plit%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Farallon plitəsi (səhifə mövcud deyil)">Farallon</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Mənbə — "<a dir="ltr" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yerin_tarixi&oldid=7777443">https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yerin_tarixi&oldid=7777443</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Kateqoriyalar" title="Xüsusi:Kateqoriyalar">Kateqoriyalar</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Yer" title="Kateqoriya:Yer">Yer</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Geoxronologiya" title="Kateqoriya:Geoxronologiya">Geoxronologiya</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Tarixi_geologiya" title="Kateqoriya:Tarixi geologiya">Tarixi geologiya</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Gizli kateqoriyalar: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:ISBN_sehrli_ke%C3%A7idl%C9%99rinin_istifad%C9%99_olundu%C4%9Fu_s%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr">ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:PMID_sehrli_ke%C3%A7idl%C9%99rinin_istifad%C9%99_olundu%C4%9Fu_s%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:PMID sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr">PMID sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr</a></li></ul></div></div> </div> </div> <div id="mw-navigation"> <h2>Naviqasiya menyusu</h2> <div id="mw-head"> <nav id="p-personal" class="mw-portlet mw-portlet-personal vector-user-menu-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-personal-label" > <h3 id="p-personal-label" class="vector-menu-heading " > Şəxsi alətlər </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anonuserpage" class="mw-list-item">Daxil olmamısınız</li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:M%C3%BCzakir%C9%99S%C9%99hif%C9%99m" title="Bu IP ünvanından edilmiş müzakirələr [n]" accesskey="n">Müzakirə</a></li><li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C3%B6hf%C9%99l%C9%99rim" title="Bu IP ünvanından edilən redaktələrin siyahısı [y]" accesskey="y">Töhfələr</a></li><li id="pt-createaccount" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=Yerin+tarixi" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil">Hesab yarat</a></li><li id="pt-login" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=Yerin+tarixi" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o">Daxil ol</a></li> </ul> </div> </nav> <div id="left-navigation"> <nav id="p-namespaces" class="mw-portlet mw-portlet-namespaces vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-namespaces-label" > <h3 id="p-namespaces-label" class="vector-menu-heading " > Ad fəzaları </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Yerin_tarixi" title="Məqalənin məzmununu göstər [c]" accesskey="c">Məqalə</a></li><li id="ca-talk" class="new mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=M%C3%BCzakir%C9%99:Yerin_tarixi&action=edit&redlink=1" rel="discussion" class="new" title="Səhifə barədə müzakirə (səhifə mövcud deyil) [t]" accesskey="t">Müzakirə</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-variants" class="mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-variants-label" > <input type="checkbox" id="p-variants-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-variants" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-variants-label" > <label id="p-variants-label" class="vector-menu-heading " > azərbaycanca </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation"> <nav id="p-views" class="mw-portlet mw-portlet-views vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-views-label" > <h3 id="p-views-label" class="vector-menu-heading " > Görünüş </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Yerin_tarixi">Oxu</a></li><li id="ca-ve-edit" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v">Redaktə</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=edit" title="Səhifənin mənbə kodunu redaktə et [e]" accesskey="e">Mənbəni redaktə et</a></li><li id="ca-history" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=history" title="Bu səhifənin keçmiş nüsxələri. [h]" accesskey="h">Tarixçəyə bax</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-cactions" class="mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-cactions-label" title="Daha çox seçim" > <input type="checkbox" id="p-cactions-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-cactions" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-cactions-label" > <label id="p-cactions-label" class="vector-menu-heading " > Daha çox </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <h3 >Axtar</h3> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="vector-search-box-form"> <div id="simpleSearch" class="vector-search-box-inner" data-search-loc="header-navigation"> <input class="vector-search-box-input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar" aria-label="Vikipediyada axtar" autocapitalize="sentences" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> <input id="mw-searchButton" class="searchButton mw-fallbackSearchButton" type="submit" name="fulltext" title="Bu mətnin olduğu səhifələri axtar" value="Axtar"> <input id="searchButton" class="searchButton" type="submit" name="go" title="Əgər varsa, eyni adı daşıyan səhifəyə keç" value="Get"> </div> </form> </div> </div> </div> <div id="mw-panel" class="vector-legacy-sidebar"> <div id="p-logo" role="banner"> <a class="mw-wiki-logo" href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifə"></a> </div> <nav id="p-navigation" class="mw-portlet mw-portlet-navigation vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-navigation-label" > <h3 id="p-navigation-label" class="vector-menu-heading " > Naviqasiya </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifəni ziyarət edin [z]" accesskey="z">Ana səhifə</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1" title="Layihə haqqında, nələr edəbilərsiniz, axtardıqlarınızı harda tapmaq olar">Kənd meydanı</a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:%C4%B0cma_portal%C4%B1" title="Gündəlik xəbərlər ilə əlaqəli məlumatlar">İcma portalı</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r" title="Vikidəki son dəyişikliklər siyahısı [r]" accesskey="r">Son dəyişikliklər</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C9%99sad%C3%BCfi" title="Təsadüfi məqaləyə keç [x]" accesskey="x">Təsadüfi məqalə</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Layihələr" class="mw-portlet mw-portlet-Layihələr vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Layihələr-label" > <h3 id="p-Layihələr-label" class="vector-menu-heading " > Layihələr </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Seçilmiş-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Seçilmiş məqalələr</a></li><li id="n-Seçilmiş-siyahılar" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_siyah%C4%B1lar">Seçilmiş siyahılar</a></li><li id="n-Yaxşı-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Yaxşı məqalələr</a></li><li id="n-Məqalə-namizədləri" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99qal%C9%99_namiz%C9%99dl%C9%99ri">Məqalə namizədləri</a></li><li id="n-Mövzulu-ay" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C3%B6vzulu_ay">Mövzulu ay</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Xüsusi" class="mw-portlet mw-portlet-Xüsusi vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Xüsusi-label" > <h3 id="p-Xüsusi-label" class="vector-menu-heading " > Xüsusi </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Biziml%C9%99_%C9%99laq%C9%99">Bizimlə əlaqə</a></li><li id="n-sitesupport" class="mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=az.wikipedia.org&uselang=az" title="Bizə dəstək verin">İanə et</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:M%C3%BCnd%C9%99ricat" title="Yardım almaq üçün.">Kömək</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-tb" class="mw-portlet mw-portlet-tb vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-tb-label" > <h3 id="p-tb-label" class="vector-menu-heading " > Alətlər </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:S%C9%99hif%C9%99y%C9%99Ke%C3%A7idl%C9%99r/Yerin_tarixi" title="Vikidə bu məqaləyə bağlantılar [j]" accesskey="j">Səhifəyə keçidlər</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:%C6%8Flaq%C9%99liD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r/Yerin_tarixi" rel="nofollow" title="Bu məqaləyə aid başqa səhifələrdə yeni dəyişikliklər [k]" accesskey="k">Əlaqəli redaktələr</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yükləmə_sehrbazı" title="Yeni şəkil və ya multimedia faylı yüklə [u]" accesskey="u">Fayl yüklə</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:X%C3%BCsusiS%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Xüsusi səhifələrin siyahısı [q]" accesskey="q">Xüsusi səhifələr</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&oldid=7777443" title="Bu səhifənin bu versiyasına daimi keçid">Daimi keçid</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&action=info" title="Bu səhifə haqqında ətraflı məlumat">Səhifə məlumatları</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:CiteThisPage&page=Yerin_tarixi&id=7777443&wpFormIdentifier=titleform" title="Bu səhifəyə necə istinad etmək barədə məlumat">Bu səhifəyə istinad et</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FYerin_tarixi">Qısaldılmış URL əldə et</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:QrCode&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FYerin_tarixi">QR-kodu endir</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-coll-print_export" class="mw-portlet mw-portlet-coll-print_export vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-coll-print_export-label" > <h3 id="p-coll-print_export-label" class="vector-menu-heading " > Çap et/ixrac </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:Book&bookcmd=book_creator&referer=Yerin+tarixi">Kitab yarat</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DownloadAsPdf&page=Yerin_tarixi&action=show-download-screen">PDF kimi yüklə</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Yerin_tarixi&printable=yes" title="Səhifənin çap versiyası [p]" accesskey="p">Çap versiyası</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-wikibase-otherprojects" class="mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-wikibase-otherprojects-label" > <h3 id="p-wikibase-otherprojects-label" class="vector-menu-heading " > Digər layihələrdə </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_earth_science" hreflang="en">Vikianbar</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q156312" title="Bağlanan məlumatların saxlanması elementinə keçid [g]" accesskey="g">Vikidata elementi</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-lang" class="mw-portlet mw-portlet-lang vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-lang-label" > <h3 id="p-lang-label" class="vector-menu-heading " > Digər dillərdə </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Geskiedenis_van_die_Aarde" title="Geskiedenis van die Aarde – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Geskiedenis van die Aarde" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="تاريخ الأرض – ərəb" lang="ar" hreflang="ar" data-title="تاريخ الأرض" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="ərəb" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%83%E0%A6%A5%E0%A6%BF%E0%A7%B1%E0%A7%80%E0%A7%B0_%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8" title="পৃথিৱীৰ ইতিহাস – assam" lang="as" hreflang="as" data-title="পৃথিৱীৰ ইতিহাস" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="assam" class="interlanguage-link-target">অসমীয়া</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Historia_de_la_Tierra" title="Historia de la Tierra – asturiya" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Historia de la Tierra" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturiya" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%96%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D1%8F_%D0%97%D1%8F%D0%BC%D0%BB%D1%96" title="Гісторыя Зямлі – belarus" lang="be" hreflang="be" data-title="Гісторыя Зямлі" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="belarus" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0_%D0%97%D0%B5%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%B0" title="История на Земята – bolqar" lang="bg" hreflang="bg" data-title="История на Земята" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bolqar" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="धरती के इतिहास – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="धरती के इतिहास" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target">भोजपुरी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%83%E0%A6%A5%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A7%80%E0%A6%B0_%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8" title="পৃথিবীর ইতিহাস – benqal" lang="bn" hreflang="bn" data-title="পৃথিবীর ইতিহাস" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="benqal" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Hist%C3%B2ria_de_la_Terra" title="Història de la Terra – katalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Història de la Terra" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="katalan" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8E%DA%98%D9%88%D9%88%DB%8C_%D8%B2%DB%95%D9%88%DB%8C" title="مێژووی زەوی – Mərkəzi kürdcə" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مێژووی زەوی" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Mərkəzi kürdcə" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Jordens_historie" title="Jordens historie – danimarka" lang="da" hreflang="da" data-title="Jordens historie" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danimarka" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Erdgeschichte" title="Erdgeschichte – alman" lang="de" hreflang="de" data-title="Erdgeschichte" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="alman" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%93%CE%B7%CF%82" title="Ιστορία της Γης – yunan" lang="el" hreflang="el" data-title="Ιστορία της Γης" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="yunan" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Earth" title="History of Earth – ingilis" lang="en" hreflang="en" data-title="History of Earth" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ingilis" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Terhistorio" title="Terhistorio – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Terhistorio" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_de_la_Tierra" title="Historia de la Tierra – ispan" lang="es" hreflang="es" data-title="Historia de la Tierra" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="ispan" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Lurraren_historia" title="Lurraren historia – bask" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Lurraren historia" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="bask" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="تاریخ زمین – fars" lang="fa" hreflang="fa" data-title="تاریخ زمین" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="fars" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Maan_historia" title="Maan historia – fin" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Maan historia" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fin" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Histoire_de_la_Terre" title="Histoire de la Terre – fransız" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Histoire de la Terre" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="fransız" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Istw%C3%A8_di_Lat%C3%A8" title="Istwè di Latè – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Istwè di Latè" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Historia_da_Terra" title="Historia da Terra – qalisiya" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Historia da Terra" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="qalisiya" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%99%D7%A1%D7%98%D7%95%D7%A8%D7%99%D7%94_%D7%A9%D7%9C_%D7%9B%D7%93%D7%95%D7%A8_%D7%94%D7%90%D7%A8%D7%A5" title="היסטוריה של כדור הארץ – ivrit" lang="he" hreflang="he" data-title="היסטוריה של כדור הארץ" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="ivrit" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="पृथ्वी का इतिहास – hind" lang="hi" hreflang="hi" data-title="पृथ्वी का इतिहास" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hind" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Geokronologija" title="Geokronologija – xorvat" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Geokronologija" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="xorvat" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/F%C3%B6ldt%C3%B6rt%C3%A9net" title="Földtörténet – macar" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Földtörténet" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="macar" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D6%80%D5%AB_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Երկրի պատմություն – erməni" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Երկրի պատմություն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="erməni" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Sejarah_Bumi" title="Sejarah Bumi – indoneziya" lang="id" hreflang="id" data-title="Sejarah Bumi" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indoneziya" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Terala_eri" title="Terala eri – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Terala eri" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_della_Terra" title="Storia della Terra – italyan" lang="it" hreflang="it" data-title="Storia della Terra" data-language-autonym="İtaliano" data-language-local-name="italyan" class="interlanguage-link-target">İtaliano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83%E5%8F%B2%E5%B9%B4%E8%A1%A8" title="地球史年表 – yapon" lang="ja" hreflang="ja" data-title="地球史年表" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="yapon" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Ischri_a_Oert" title="Ischri a Oert – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Ischri a Oert" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%AC%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%90" title="დედამიწის ისტორია – gürcü" lang="ka" hreflang="ka" data-title="დედამიწის ისტორია" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gürcü" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B" title="Жер тарихы – qazax" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Жер тарихы" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="qazax" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%A7%80%EA%B5%AC%EC%9D%98_%EC%97%AD%EC%82%AC" title="지구의 역사 – koreya" lang="ko" hreflang="ko" data-title="지구의 역사" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreya" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Historia_terrae" title="Historia terrae – latın" lang="la" hreflang="la" data-title="Historia terrae" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latın" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/%C3%84erdgeschicht" title="Äerdgeschicht – lüksemburq" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Äerdgeschicht" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="lüksemburq" class="interlanguage-link-target">Lëtzebuergesch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Zemes_v%C4%93sture" title="Zemes vēsture – latış" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Zemes vēsture" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="latış" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AD%E0%B5%82%E0%B4%AE%E0%B4%BF%E0%B4%AF%E0%B5%81%E0%B4%9F%E0%B5%86_%E0%B4%9A%E0%B4%B0%E0%B4%BF%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%82" title="ഭൂമിയുടെ ചരിത്രം – malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ഭൂമിയുടെ ചരിത്രം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malayalam" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8D%D0%BB%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85" title="Дэлхийн түүх – monqol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Дэлхийн түүх" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="monqol" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="पृथ्वीचा इतिहास – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="पृथ्वीचा इतिहास" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Sejarah_Bumi" title="Sejarah Bumi – malay" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Sejarah Bumi" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malay" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerdhistorie" title="Eerdhistorie – aşağı alman" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Eerdhistorie" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="aşağı alman" class="interlanguage-link-target">Plattdüütsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_de_Aarde" title="Geschiedenis van de Aarde – holland" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Geschiedenis van de Aarde" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="holland" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Jordens_historie" title="Jordens historie – bokmal norveç" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Jordens historie" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="bokmal norveç" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nqo mw-list-item"><a href="https://nqo.wikipedia.org/wiki/%DF%98%DF%8E%DF%B0%DF%9E%DF%9F%DF%8F%DF%AB_%DF%98%DF%90%DF%AC%DF%9D%DF%90%DF%AB_%DF%A5%DF%9B%DF%8E%DF%AC_%DF%A3%DF%8A%DF%AF%DF%A3%DF%8C%DF%B2%DF%AB_%DF%95%DF%90%DF%AC%DF%9D%DF%8D%DF%AC%DF%A6%DF%8A%DF%AB" title="ߘߎ߰ߞߟߏ߫ ߘߐ߬ߝߐ߫ ߥߛߎ߬ ߣߊ߯ߣߌ߲߫ ߕߐ߬ߝߍ߬ߦߊ߫ – nko" lang="nqo" hreflang="nqo" data-title="ߘߎ߰ߞߟߏ߫ ߘߐ߬ߝߐ߫ ߥߛߎ߬ ߣߊ߯ߣߌ߲߫ ߕߐ߬ߝߍ߬ߦߊ߫" data-language-autonym="ߒߞߏ" data-language-local-name="nko" class="interlanguage-link-target">ߒߞߏ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Ist%C3%B2ria_de_la_T%C3%A8rra" title="Istòria de la Tèrra – oksitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Istòria de la Tèrra" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksitan" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%A7%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80_%E0%A8%A6%E0%A8%BE_%E0%A8%87%E0%A8%A4%E0%A8%BF%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B8" title="ਧਰਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ – pəncab" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਧਰਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pəncab" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Ziemi" title="Historia Ziemi – polyak" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Historia Ziemi" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polyak" class="interlanguage-link-target">Polski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AF%DB%8C_%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="زمین دی تریخ – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="زمین دی تریخ" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%DA%81%D9%85%DA%A9%DB%90_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="د ځمکې تاریخ – puştu" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د ځمکې تاریخ" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="puştu" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Hist%C3%B3ria_da_Terra" title="História da Terra – portuqal" lang="pt" hreflang="pt" data-title="História da Terra" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portuqal" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Istoria_P%C4%83m%C3%A2ntului" title="Istoria Pământului – rumın" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Istoria Pământului" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumın" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B8" title="История Земли – rus" lang="ru" hreflang="ru" data-title="История Земли" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rus" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="पृथिव्याः इतिहासः – sanskrit" lang="sa" hreflang="sa" data-title="पृथिव्याः इतिहासः" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="sanskrit" class="interlanguage-link-target">संस्कृतम्</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B4%E0%B7%98%E0%B6%AE%E0%B7%92%E0%B7%80%E0%B7%92%E0%B6%BA%E0%B7%99%E0%B7%84%E0%B7%92_%E0%B6%89%E0%B6%AD%E0%B7%92%E0%B7%84%E0%B7%8F%E0%B7%83%E0%B6%BA" title="පෘථිවියෙහි ඉතිහාසය – sinhala" lang="si" hreflang="si" data-title="පෘථිවියෙහි ඉතිහාසය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="sinhala" class="interlanguage-link-target">සිංහල</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/History_of_the_Earth" title="History of the Earth – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="History of the Earth" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/Istorija_Zemlje" title="Istorija Zemlje – serb" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Istorija Zemlje" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serb" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Jordens_historia" title="Jordens historia – isveç" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Jordens historia" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="isveç" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AF%81%E0%AE%B5%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%BF%E0%AE%A9%E0%AF%8D_%E0%AE%B5%E0%AE%B0%E0%AE%B2%E0%AE%BE%E0%AE%B1%E0%AF%81" title="புவியின் வரலாறு – tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="புவியின் வரலாறு" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamil" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Kasaysayan_ng_Daigdig" title="Kasaysayan ng Daigdig – taqaloq" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Kasaysayan ng Daigdig" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="taqaloq" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Yerk%C3%BCre_tarihi" title="Yerküre tarihi – türk" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Yerküre tarihi" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="türk" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D9%8A%DB%95%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%89_%DA%BE%DB%95%D9%82%D9%82%D9%89%D8%AF%DB%95" title="يەرشارى ھەققىدە – uyğur" lang="ug" hreflang="ug" data-title="يەرشارى ھەققىدە" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="uyğur" class="interlanguage-link-target">ئۇيغۇرچە / Uyghurche</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%96%D1%8F_%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%96" title="Історія Землі – ukrayna" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Історія Землі" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrayna" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%DA%A9%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="زمین کی تاریخ – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="زمین کی تاریخ" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="seçilmiş məqalə"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Lịch sử Trái Đất – vyetnam" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Lịch sử Trái Đất" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vyetnam" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kaagi_han_Kalibutan" title="Kaagi han Kalibutan – varay" lang="war" hreflang="war" data-title="Kaagi han Kalibutan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="varay" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83%E5%8E%86%E5%8F%B2" title="地球历史 – vu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="地球历史" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="vu" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83%E6%AD%B7%E5%8F%B2" title="地球歷史 – çin" lang="zh" hreflang="zh" data-title="地球歷史" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="çin" class="interlanguage-link-target">中文</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83%E5%8F%B2" title="地球史 – kanton" lang="yue" hreflang="yue" data-title="地球史" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kanton" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q156312#sitelinks-wikipedia" title="Dillərarası keçidləri redaktə et" class="wbc-editpage">Keçidləri redaktə et</a></div> </div> </nav> </div> </div> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Bu səhifə sonuncu dəfə 17:06, 14 sentyabr 2024 tarixində redaktə edilib.</li> <li id="footer-info-copyright">Mətn <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az">Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası</a> altındadır, bəzi hallarda əlavə şərtlər tətbiq oluna bilər. Ətraflı məlumat üçün <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">istifadə şərtlərinə</a> baxın.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Gizlilik siyasəti</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipediya:Haqq%C4%B1nda">Vikipediya haqqında</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99suliyy%C9%99td%C9%99n_imtina">Məsuliyyətdən imtina</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Davranış Kodeksi</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Tərtibatçılar</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/az.wikipedia.org">Statistikalar</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Kuki məlumatı</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//az.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Yerin_tarixi&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobil versiya</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.log.warn("This page is using the deprecated ResourceLoader module \"codex-search-styles\".\n[1.43] Use a CodexModule with codexComponents to set your specific components used: https://www.mediawiki.org/wiki/Codex#Using_a_limited_subset_of_components");mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-78f4c97c5d-wx2sk","wgBackendResponseTime":176,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.911","walltime":"1.120","ppvisitednodes":{"value":8029,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":221543,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":4432,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":11,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":297676,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 783.525 1 -total"," 61.47% 481.649 1 Şablon:İstinad_siyahısı"," 24.68% 193.363 57 Şablon:Cite_web"," 17.78% 139.308 9 Şablon:Cite_book"," 12.91% 101.124 12 Şablon:Cite_journal"," 4.62% 36.238 17 Şablon:Vebarxiv"," 4.36% 34.134 1 Şablon:Dead_link"," 3.87% 30.306 4 Şablon:Navbox"," 3.52% 27.567 1 Şablon:Fix"," 3.19% 24.957 1 Şablon:Cat_handler"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.389","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3380628,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-6f4956b788-ppcr7","timestamp":"20241128145310","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Yerin tarixi","url":"https:\/\/az.wikipedia.org\/wiki\/Yerin_tarixi","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q156312","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q156312","author":{"@type":"Organization","name":"Vikimedia layih\u0259l\u0259rin\u0259 t\u00f6hf\u0259 ver\u0259nl\u0259r"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2014-12-01T12:09:18Z","dateModified":"2024-09-14T17:06:39Z"}</script> </body> </html>