CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Tekst źródłowy strony Bielsko-Biała – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":true,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"2a4dca5a-171e-4226-af33-eacc7d8be573","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Bielsko-Biała","wgTitle":"Bielsko-Biała","wgCurRevisionId":75139140,"wgRevisionId":0,"wgArticleId":632,"wgIsArticle":false,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"edit","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Bielsko-Biała","wgRelevantArticleId":632,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":75139140,"wgMediaViewerOnClick":true, "wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":300000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides": "ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.tablesorter.styles":"ready","ext.charinsert.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.edit.collapsibleFooter","site","mediawiki.page.ready","jquery.tablesorter","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.charinsert","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame", "ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.edit-summary-warning","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.nuxTBKeys","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.charinsert.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.tablesorter.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="noindex,nofollow,max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Bielsko-Bia%C5%82a_Montage_2.jpg/1200px-Bielsko-Bia%C5%82a_Montage_2.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1376"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Bielsko-Bia%C5%82a_Montage_2.jpg/800px-Bielsko-Bia%C5%82a_Montage_2.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="918"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Bielsko-Bia%C5%82a_Montage_2.jpg/640px-Bielsko-Bia%C5%82a_Montage_2.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="734"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Tekst źródłowy strony Bielsko-Biała – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Bielsko-Biała rootpage-Bielsko-Biała skin-vector-2022 action-edit"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Bielsko-Bia%C5%82a&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Bielsko-Bia%C5%82a&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Bielsko-Bia%C5%82a&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Bielsko-Bia%C5%82a&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Tekst źródłowy strony Bielsko-Biała</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ten artykuł istnieje tylko w tym języku. Dodaj artykuły w innych językach." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-0" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Dodaj języki</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="uls-after-portlet-link"></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Bielsko-Bia%C5%82a" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="selected collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="selected collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Bielsko-Bia%C5%82a" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Bielsko-Bia%C5%82a" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DBielsko-Bia%25C5%2582a%26action%3Dedit"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DBielsko-Bia%25C5%2582a%26action%3Dedit"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q106583" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle">← <a href="/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a" title="Bielsko-Biała">Bielsko-Biała</a></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><p>Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu: </p> <div class="permissions-errors"><div class="mw-permissionerror-globalblocking-blockedtext-range"><b>Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Global_blocks" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Global blocks">zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation</a>.</b> <p>Blokada została nałożona przez <a href="/wiki/Wikipedysta:Jon_Kolbert" title="Wikipedysta:Jon Kolbert">‪Jon Kolbert‬</a>. Podany powód to <i><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/NOP" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/NOP">Open proxy/Webhost</a>: See the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/WM:OP/H" class="extiw" title="m:WM:OP/H">help page</a> if you are affected </i>. </p> <ul><li>Początek blokady: 16:12, 27 sie 2023</li> <li>Zakończenie blokady: 16:12, 27 sie 2028</li></ul> <p>Twój obecny adres IP to 8.222.208.146. Zablokowany zakres to 8.222.128.0/17. </p><p>Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/No_open_proxies" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/No open proxies">No open proxies</a>. </p> Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Global" class="extiw" title="m:Steward requests/Global">wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki</a>. Możesz również wysłać e-mail do kolejki <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/VRT" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/VRT">VRT</a> <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Stewards" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Stewards">stewardów</a> na adres <kbd>stewards@wikimedia.org</kbd>, podając wszystkie powyższe szczegóły.</div></div><hr /> <p>Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować. </p><textarea readonly="" accesskey="," id="wpTextbox1" cols="80" rows="25" style="" class="mw-editfont-monospace" lang="pl" dir="ltr" name="wpTextbox1">{{Polskie miasto infobox |nazwa = Bielsko-Biała |dopełniacz nazwy = Bielska-Białej |zdjęcie = Bielsko-Biała Montage 2.jpg |opis zdjęcia = |herb = POL Bielsko-Biała COA.svg |flaga = POL Bielsko Biała flag.svg{{!}}border |dewiza = |województwo = śląskie |powiat = |gmina = |aglomeracja = bielska |data założenia = 1 stycznia 1951 z połączenia dwóch miast – [[Bielsko|Bielska]] i [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]]<ref name="DzU1950">Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1950 r. w sprawie utworzenia powiatu miejskiego Bielsko-Biała, zmiany granic powiatów: cieszyńskiego, wadowickiego i żywieckiego, zniesienia powiatu bialskiego i utworzenia powiatu oświęcimskiego ({{Dziennik Ustaw|1950|58|531}})</ref> |prawa miejskie = przed 1312 – Bielsko<br />9 stycznia 1723 –Biała |stanowisko zarządzającego = prezydent |zarządzający = [[Jarosław Klimaszewski]] |powierzchnia = 124,45<ref name="PopulacjaPowierzchnia" /> |wysokość = 262–1117 |rok = 30.06.2024 |liczba ludności = 165 127<ref name="Populacja2024" /> |gęstość zaludnienia = 1326,9 |strefa numeracyjna = 33 |kod pocztowy = 43-300 do 43-382 |tablice rejestracyjne = SB |plan miasta = |współrzędne = 49°49′21″N 19°02′40″E |TERYT = 2461011 |SIMC = 0923584 |hasło promocyjne = Przeżyjesz dwa razy więcej |adres urzędu miasta = plac&nbsp;Ratuszowy&nbsp;1<br />43-300 Bielsko-Biała |commons = Bielsko-Biała |wikinews = Kategoria:Bielsko-Biała |wikicytaty = Bielsko-Biała |wikisłownik = Bielsko-Biała |www = https://bielsko-biala.pl/ |bip = http://bip.um.bielsko.pl/ }} '''Bielsko-Biała''' ({{w języku|cs|Bílsko-Bělá}}, {{w języku|de|Bielitz-Biala}}) – [[miasto]] [[Miasto na prawach powiatu|na prawach powiatu]] w południowej [[Polska|Polsce]], w [[Województwo śląskie|województwie śląskim]], na [[Pogórze Śląskie|Pogórzu Śląskim]], u stóp [[Beskid Mały|Beskidu Małego]] i [[Beskid Śląski|Beskidu Śląskiego]], nad rzeką [[Biała (dopływ Wisły)|Białą]] i jej dopływami. Jest siedzibą władz [[Powiat bielski (województwo śląskie)|powiatu bielskiego]], [[Euroregion Beskidy|Euroregionu Beskidy]], [[Diecezja bielsko-żywiecka|diecezji bielsko-żywieckiej]] [[Kościół łaciński|Kościoła rzymskokatolickiego]] i [[Diecezja cieszyńska|diecezji cieszyńskiej]] [[Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej|Kościoła ewangelicko-augsburskiego]], a także głównym miastem [[Aglomeracja bielska|aglomeracji bielskiej]] i centralnym ośrodkiem [[Bielski Okręg Przemysłowy|Bielskiego Okręgu Przemysłowego]]. Bielsko-Biała formalnie powstało 1 stycznia 1951 z połączenia położonego na [[Śląsk Cieszyński|Śląsku Cieszyńskim]] [[Bielsko|Bielska]], o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1312, oraz [[Małopolska|małopolskiej]] [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]], którą założono w XVI wieku i podniesiono do rangi miasta w 1723. [[podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] miasto było stolicą [[Województwo bielskie|województwa bielskiego]]. Bielsko-Biała pełni funkcję centrum administracyjnego, gospodarczego, akademickiego i kulturalnego dla obszaru śląsko-małopolskiego pogranicza nazywanego czasem potocznie ''[[Podbeskidzie]]m''<ref group="uwaga">Używanie tego terminu jest przedmiotem poważnych kontrowersji i często jest odrzucane przez osoby o wyraźnej śląskiej lub małopolskiej tożsamości, zob. np. {{Cytuj stronę |nazwisko=Borówka |imię=Tomasz |tytuł=Mamy na Śląsku wyimaginowaną krainę. Kto i kiedy właściwie wymyślił nazwę "Podbeskidzie"? |url=https://www.slazag.pl/co-to-jest-podbeskidzie-wymyslona-kraina |opublikowany=Ślązag |data dostępu=2022-11-18}}; {{Cytuj stronę |nazwisko=Drost|imię=Jacek|tytuł=Co to jest Podbeskidzie? Podręcznik edukacji regionalnej utrwala taką nazwę|url=https://dziennikzachodni.pl/co-to-jest-podbeskidzie-podrecznik-edukacji-regionalnej-utrwala-taka-nazwe/ar/9436065|opublikowany=[[Dziennik Zachodni]]|data dostępu=2022-11-18}}; {{Cytuj stronę |autor=Stowarzyszenie Beskidzki Dom |tytuł=Podbeskidzie? Małopolska? Górny Śląsk? Beskidy? – Czyli gdzie leży Żywiecczyzna |url=https://zywiecinfo.pl/magazyn/podbeskidzie-malopolska-gorny-slask-beskidy-czyli-gdzie-lezy-zywiecczyzna |opublikowany=zywiec.info.pl |data dostępu=2022-11-18}}</ref>. Stanowi ważny ośrodek przemysłowy (ze szczególnym uwzględnieniem [[przemysł samochodowy|branży motoryzacyjnej]], a w przeszłości [[przemysł włókienniczy|włókiennictwa]]) i handlowo-usługowy, a także węzeł drogowy i kolejowy. Jest znaczącym celem turystycznym z uwagi na liczne zabytki architektury (czego ilustracją ma być slogan ''[[Mały Wiedeń]]''<ref name="bujak" /><ref name="onet">{{Cytuj stronę |tytuł=Bielsko-Biała - atrakcje "małego Wiednia" |url=https://podroze.onet.pl/polska/slaskie/bielsko-biala-atrakcje-malego-wiednia/rtkwmnq |opublikowany=[[Onet.pl|Onet]] Podróże |data dostępu=2022-11-18}}</ref><ref name="wiedeń wyborcza">{{Cytuj stronę |nazwisko=Furtak |imię=Ewa |tytuł=Dlaczego Bielsko-Biała nazywa się Małym Wiedniem? Zobaczcie sami |url=https://bielskobiala.wyborcza.pl/bielskobiala/56,88025,20417644,dlaczego-bielsko-biala-nazywa-sie-malym-wieden-zobaczcie-sami.html |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2022-11-18}}</ref>) oraz bezpośrednią bliskość gór (w granicach miasta leży czternaście szczytów górskich). Według danych [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] z 30 czerwca 2024, miasto było zamieszkiwane przez {{formatnum:165127}} osób ([[Dane statystyczne o miastach w Polsce|21&nbsp;miejsce w Polsce]])<ref name="Populacja2024" />. Powierzchnia miasta wynosi 124,45&nbsp;km² ([[Dane statystyczne o miastach w Polsce|21.&nbsp;miejsce w Polsce]])<ref name="PopulacjaPowierzchnia" /> i dzieli się ono formalnie na 30 osiedli (jednostek pomocniczych gminy). == Nazwa miasta == <blockquote>Zapisywana z [[dywiz]]em nazwa ''Bielsko-Biała'' powstała przez zestawienie nazw [[Bielsko|Bielska]] i [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]], które w 1951 utworzyły jeden organizm miejski. Odmienia się oba człony: D. ''Bielska-Białej'', C. ''Bielsku-Białej'', B. ''Bielsko-Białą'', N. ''Bielskiem-Białą'', M. ''w'' ''Bielsku-Białej''.</blockquote>[[Plik:Czasopismo Wieniec Pszczółka 1909.jpg|thumb|left|Czasopismo „Wieniec-Pszczółka” z 1909 z polską nazwą ''Bielsko-Biała'']] [[Plik:Bielsko-Biała (Bielitz-Biala) 1891 map.jpg|thumb|left|Mapa dwumiasta z 1891 zatytułowana ''Bielitz-Biala'']] Złączona nazwa była już w XIX wieku używana w języku niemieckim: ''Bielitz-Biala'' na określenie zespołu dwóch miast oraz ''Bielitz-Bialaer Sprachinsel'' na określenie [[Bielsko-bialska wyspa językowa|niemieckiej wyspy językowo-kulturowej]]. Występowała powszechnie w niemieckiej literaturze naukowej, kartografii i przewodnikach turystycznych. Najczęściej była używana przez towarzystwa skupiające członków z obydwu miast. Także w polskiej wersji językowej ''Bielsko-Biała'' była używana w XIX i na początku XX wieku, choć znacznie rzadziej niż niemiecka wersja. Najbardziej znanym tego przykładem była winieta polskiej gazety [[Pszczółka|„Wieniec-Pszczółka“]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/14519/edition/12959/content?ref=desc |tytuł = Wieniec-Pszczółka |opublikowany = Śląska Biblioteka Cyfrowa |data dostępu = 2018-11-03}}</ref> redagowanej przez [[Stanisław Stojałowski|ks. Stanisława Stojałowskiego]] oraz liczne artykuły w Dzienniku Krakowskim czy [[Kurier Lwowski|Kurierze Lwowskim]]<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Telefon między Krakowem a Białą |url = http://anno.onb.ac.at/info/kra_info.htm|czasopismo = Dziennik Krakowski |strony = 4 |data = 1897-03-27}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Polszczyzna w Białej: Postanowienie chrześcijańsko-socjalnego zgromadzenia polskich robotników Bielsko-Biała 9 września 1907 |url = http://anno.onb.ac.at/info/klw_info.htm|czasopismo = Kuryer Lwowski |strony = 9 |data = 1907-09-20}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Dwudziestopięciolecie „Macierzy Szkolnej” księstwa Cieszyńskiego |url = http://anno.onb.ac.at/info/klw_info.htm|czasopismo = Kuryer Lwowski |strony = 3–4 |data = 1911-07-14}}</ref>. Pojawiała się też w reklamach wiedeńskich firm w polskojęzycznych czasopismach, np. wymieniając filie w ''Bielsku-Białej''<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Reklama Wiedeńskiego Banku Związkowego |url = http://anno.onb.ac.at/info/ksw_info.htm|czasopismo = Kurjer Stanisławowski |strony = 4 |data = 1912-08-25}}</ref>. [[Plik:Bohemiae Moraviae et Silesiae (Merian) 206.jpg|thumb|left|Bielitz / Bylitz w ''Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae'' (1650)]] Nazwę ''Belsko'' wymienia niedawno odkryty odpis dokumentu księcia [[Mieszko cieszyński|Mieszka I cieszyńskiego]], którego zaginiony oryginał datowany jest na lata od 1290 do 1305 lub 1310 roku<ref name=stanko>{{Cytuj książkę |autor= Przemysław Stanko (red.) i inni |tytuł=Monografia Gminy Wilkowice|data=2014 |strony=77-78 |isbn=978-83-940833-0-4}}</ref>. W XIV wieku częściej pojawiają się jednak formy odpowiadającej niemieckiej nazwie ''Bielitz'': zu ''Bilitz'' (1312), ''Belicz'' (1420). Ma ona niemniej rodowód słowiański i wywodzi się od [[Gleby bielicowe|gleb bielicowych]]. Została przyjęta i przekształcona przez osadników niemieckich, podczas gdy ludność słowiańska wtórnie urobiła nazwę ''Bielsko''/''Bilsko'', która pojawia się powszechnie w źródłach od XV wieku: w ''Bilsku'' (1420), na ''Bielsku'' (1465), miasta ''Byelska'' (1525), in oppido ''Bilsko'' (1652){{Odn|Monografia|2010|s=157–158 (tom I)}}. Niektórzy wiążą nazwę miasta z bieleniem płótna<ref name="ref2">{{cytuj stronę |url = http://web2.um.bielsko.pl/bb/dzialy/kultura/zakladka/Historia_miasta_1.pdf| tytuł = Historia Bielska i Białej oraz Bielska-Białej| autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej| data dostępu = 2008-08-23}}</ref>, co jest jednak wątpliwe ze względu na to, że w XIII wieku Bielsko nie było jeszcze ośrodkiem tkackim ani sukienniczym. Istnieją też teorie wywodzące tę nazwę od rzeki [[Biała (dopływ Wisły)|Białej]]. Miałaby ona oddawać barwę wody – białą, czyli jasną, czystą<ref name="etymologia">{{cytuj książkę |nazwisko= Malec|imię= Maria|tytuł= Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski|wydawca= [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]|miejsce= Warszawa |data= 2003 |isbn= 83-01-13857-2}}</ref>. W rzeczywistości jednak rzeka zaczęła tak być nazywana dopiero w początkach ery nowożytnej, wcześniej była to ''Bystra''{{Odn|Monografia|2010|s=157–158 (tom I)}}. Już z nazwy rzeki ponowiona została pod koniec XVI wieku nazwa osady, która dała początek miastu [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]]. Szwajcarski kartograf i geograf [[Matthäus Merian|Mateusz Merian]] w swoim dziele ''Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae'' wydanym w roku 1650 podaje dwie formy nazwy miejscowości: ''Bielitz'' i ''Bylitz'' oraz nazwę rzeki ''Bila''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Merian |imię=Matthäus |autor link=Matthäus Merian |tytuł=Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae |data=1650 |wydawca=Frankfurter Kunstverein |miejsce=Frankfurt am Main |strony=125 |url=https://de.wikisource.org/wiki/Seite:Bohemiae_Moraviae_et_Silesiae_(Merian)_206.jpg |język=de |rozdział=Bielitz / Bylitz}}</ref>. Od XIX wieku występowała już tylko jedna nazwa [[Język niemiecki|niemiecka]] – ''Bielitz'' i jedna [[Język czeski|czeska]] – ''Bílsko''. W [[Język polski|języku polskim]] natomiast istniały liczne oboczności: jeszcze na początku XX wieku na równi z ''Bielsko'' występowały ''Bielsk'', ''Bilsko'' i ''Bilsk''<ref>{{SgKP|I|216|Bielsko}}</ref>. Ostatecznie nazwa Bielsko została uregulowana dopiero w [[Historia Polski (1918–1939)|dwudziestoleciu międzywojennym]]. Procesowi latynizacji ani germanizacji nie uległa polska nazwa Białej – [[Język niemiecki|niem.]], [[łacina|łac.]] ''Biala'', [[Język czeski|czes.]] ''Bělá''. Wymowa w [[Gwara cieszyńska|gwarze cieszyńskiej]] to ''Biylsko-Biało''<ref>{{cytuj książkę | imię = Robert | nazwisko = Mrózek | tytuł = Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego| wydawca = [[Uniwersytet Śląski w Katowicach]]| miejsce = Katowice| rok = 1984| strony=38, 39| isbn = 82-00-00622-2}}</ref>. W zapisie słowiańskiego [[Etnolekt śląski|etnolektu górnośląskiego]] stosuje się najczęściej formę ''Biylsko-Biołŏ'' lub ''Bjylsko-Bjoło'', z kolei w [[Dialekt śląski języka niemieckiego|dialekcie górnośląskim języka niemieckiego]] (używanym przed rokiem 1945 przez [[Bielsko-bialska wyspa językowa|miejscową ludność niemiecką]]) nazywane było ''Beltz-Beil''. W [[Język wilamowski|języku wilamowskim]] używanym w niedalekich [[Wilamowice|Wilamowicach]] nazwa Bielska-Białej brzmi ''Byłc-Bejł''. Dla spokrewnionego z nim [[Etnolekt hałcnowski|etnolektu hałcnowskiego]], dawnej mowy jednej z obecnych dzielnic miasta, podaje się formę ''Bülts-Biala''<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Editor/files/slowniczek.pdf| tytuł = Słowniczek polsko-hałcnowski| autor = Marek Dolanowski| opublikowany = Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej| data = 2013| data dostępu = 2016-08-14}}</ref>. == Symbole == [[Plik:Bielsko-Biała.logo 2.png|thumb|Logo Bielska-Białej]] [[Plik:Bielsko-Biała Town Hall city flag.jpg|thumb|Flaga miasta Bielska-Białej na tle fasady ratusza]] {{Osobny artykuł|Herb Bielska-Białej}} Symbole Bielska-Białej: [[Herb miejski|herb]], [[Flaga miejska|flagę]], [[logo]] i [[hejnał]] oraz ich wygląd oficjalnie ustanowiono czterema uchwałami rady miejskiej z 7 grudnia 2004 roku. * '''[[Herb Bielska-Białej|Herb]]''' – składa się z dwóch gotyckich tarcz. Prawa (z punktu widzenia patrzącego na herb: lewa) to herb dawnego [[Bielsko|Bielska]], natomiast lewa (z punktu widzenia patrzącego na herb: prawa) to herb dawnej [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]]. Tarcza prawa jest dwudzielna w słup. W polu pierwszym błękitnym (niebieskim) pół złotego (żółtego) orła, bez korony, z głową zwróconą w prawo (połowa godła [[Piastowie cieszyńscy|książąt cieszyńskich]]), natomiast w polu drugim czerwonym trzy białe (srebrne) [[Fleur-de-lis|lilie]] ułożone w słup (zmodyfikowana połowa herbu [[Biskupi wrocławscy|biskupów wrocławskich]]). Na tarczy lewej w polu zielonym dwie czerwone pięciopłatkowe róże ułożone w pas (symbol męczeństwa i krwi [[Jezus Chrystus|Chrystusa]] lub zapowiedź pomyślności i szczęścia „młodych” mieszczan). * '''[[Flagi gmin w województwie śląskim|Flaga]]''' – stanowi prostokątny płat tkaniny o stosunku wysokości do długości jak 5:8. Istnieją dwie wersje flagi: flaga miejska i flaga honorowa. Barwy obu są żółto-biało-czerwone, przy czym flaga miejska składa się z trzech poziomych pasów równej szerokości, a na fladze honorowej, na szerszym środkowym pasie (w&nbsp;kolorze białym) umieszczony jest herb miasta. * '''Logo''' – zostało stworzone w 1996 przez Wiesława Grzegorczyka – laureata konkursu rozpisanego przez władze miejskie<ref>{{cytuj stronę| url = http://web.um.bielsko.pl/web/index.php/Logo-miasta/Logo-miasta.html| tytuł = Logo miasta| autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej| data = 8 stycznia 2008| data dostępu = 2008-10-30| archiwum = https://web.archive.org/web/20081004160215/http://web.um.bielsko.pl/web/index.php/Logo-miasta/Logo-miasta.html| zarchiwizowano = 4 października 2008}}</ref>. Tworzą je dwie wypełnione zielenią, obrócone ku sobie brzuszkami litery B, symbolizujące przedzielone rzeką [[Bielsko]] i [[Biała (Bielsko-Biała)|Białą]], z umieszczoną nad nimi czerwoną kropką. Całość przypomina górski krajobraz, nad którym świeci słońce<ref name="symbole">{{cytuj stronę| url = http://katowice.wyborcza.pl/katowice/1,75275,3725100.html| tytuł = Herb, hejnał i flagi|autor = Jacek Trzeciak| opublikowany = Gazeta Wyborcza| data = 8 listopada 2006| data dostępu = 2008-10-30}}</ref>. * '''Hejnał''' – został skomponowany z okazji obchodów 700-lecia miasta przez Piotra Stachurę, ucznia bielskiej szkoły muzycznej. Po raz pierwszy został wykonany 1 maja 1964. Na stronie Urzędu Miejskiego czytamy: ''„Hejnał jest ściśle związany ze specyfiką regionu, oddaje cały urok Beskidów. Rytm maszyn włókienniczych i szum lasu łączy się w pieśń optymistyczną, pieśń zwycięską”''<ref>{{cytuj stronę| url = http://web.um.bielsko.pl/web/index.php/Hejnal/Hejnal.html| tytuł = Hejnał| autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej| data = 8 stycznia 2008| data dostępu = 2008-10-30| archiwum = https://web.archive.org/web/20081004160100/http://web.um.bielsko.pl/web/index.php/Hejnal/Hejnal.html| zarchiwizowano = 4 października 2008}}</ref>. Hejnał jest odtwarzany co trzy godziny z [[Ratusz w Bielsku-Białej|wieży ratuszowej]]. == Geografia == === Położenie i powierzchnia === [[Plik:DK 1 Grodziec.jpg|mały|Krajobraz [[Pogórze Śląskie|Pogórza Śląskiego]] koło [[Grodziec (województwo śląskie)|Grodźca]]. W tle Beskid Śląski]] [[Plik:Szyndzielnia.jpg|thumb|Widok Bielska-Białej z [[Kolej gondolowa na Szyndzielnię|kolei linowej na Szyndzielnię]]]] Bielsko-Biała znajduje się w południowej części [[Województwo śląskie|województwa śląskiego]], na granicy historycznych regionów: [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]] (dzielnice lewobrzeżne, 57,89% powierzchni<ref name="program rewitalizacji">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20160304112211/http://www.bielsko-biala.pl/bb/dzialy/polityka/doc/prom.pdf |tytuł = Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Bielsku-Białej na lata 2007–2013 |autor = Rada Miejska w Bielsku-Białej|data = 21 grudnia 2007 |data dostępu = 2008-10-25}}</ref>) i [[Małopolska|Małopolski]], a ściślej [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|ziemi krakowskiej]] (dzielnice prawobrzeżne, 42,11% powierzchni<ref name="program rewitalizacji" />). Większa część Bielska-Białej leży na [[Pogórze Śląskie|Pogórzu Śląskim]], które jest częścią [[Makroregion (geografia)|makroregionu]] [[Pogórze Zachodniobeskidzkie|Pogórza Zachodniobeskidzkiego]]. Teren miasta wchodzi w skład Działu Bielskiego i Działu Pisarzowickiego – [[mikroregion]]ów Pogórza Śląskiego<ref name="kondracki">{{cytuj książkę |nazwisko= Kondracki|imię= Jerzy|autor link= Jerzy Kondracki|tytuł= Geografia regionalna Polski|wydawca= [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]|miejsce= Warszawa|rok= 1998|strony= 321|isbn= 83-01-12479-2}}</ref>. W granicach administracyjnych Bielska-Białej – w dzielnicach południowych – znajdują się także masywy górskie [[Beskid Mały|Beskidu Małego]] i [[Beskid Śląski|Beskidu Śląskiego]]. Współrzędne geograficzne ścisłego centrum miasta ([[Plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej|plac Bolesława Chrobrego]]) to {{Współrzędne|49°49′21″N 19°02′40″E|umieść=w tekście}}. Powierzchnia Bielska-Białej wynosi 124,51&nbsp;km², z czego zajmują (stan na grudzień 2017)<ref name="studium1">{{Cytuj stronę | url = https://brm.bielsko-biala.pl/wp-content/uploads/2022/06/185_zalacznik1.pdf| tytuł = Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Bielska-Białej| opublikowany = Rada Miejska w Bielsku-Białej, Biuro Rozwoju Miasta| data = 2022-06-23| język = pl| strony=9–11|data dostępu = 2022-07-17}}</ref>: * użytki rolne: 33,03% * lasy oraz grunty zadrzewione i zakrzewione: 26,37% * tereny mieszkaniowe: 17,5% * infrastruktura komunikacyjna: 8,76% * tereny przemysłowe: 5,01% * inne tereny zabudowane: 5,82% * tereny rekreacyjno-wypoczynkowe: 1,67% * wody: 1,01% * pozostałe obszary: 0,74% Miasto stanowi 1,01% powierzchni województwa i 0,04% powierzchni Polski. {{Osobna sekcja|Ludność i powierzchnia Bielska-Białej|Powierzchnia Bielska-Białej}} Rozciągłość miasta w kierunku równoleżnikowym wynosi około 13&nbsp;km, a południkowym około 17,5&nbsp;km. Miasto znajduje się w linii prostej 31&nbsp;km od granicy z [[Czechy|Czechami]]<ref group="uwaga">W linii prostej od [[Plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej|placu Bolesława Chrobrego]] do dawnego [[Przejście graniczne Cieszyn-Český Těšín (drogowe)|przejścia granicznego Cieszyn-Český Těšín]].</ref> i 35&nbsp;km od granicy ze [[Słowacja|Słowacją]]<ref group="uwaga">W linii prostej od [[Plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej|placu Bolesław Chrobrego Chrobrego]] do d. [[Przejście graniczne Zwardoń-Myto-Skalité|przejścia granicznego Zwardoń/Myto-Skalité]].</ref>. === Sąsiednie gminy === [[Bestwina (gmina)|Bestwina]], [[Brenna (gmina)|Brenna]], [[Czechowice-Dziedzice (gmina)|Czechowice-Dziedzice]], [[Jasienica (gmina)|Jasienica]], [[Jaworze (gmina)|Jaworze]], [[Kozy (gmina)|Kozy]], [[Szczyrk]], [[Wilamowice (gmina)|Wilamowice]], [[Wilkowice (gmina)|Wilkowice]] === Ukształtowanie powierzchni === [[Plik:Klimczok, View of the Magura - panoramio.jpg|thumb|[[Klimczok]]]] [[Plik:Bielsko-Biała, widok z Trzech Lipek 01.jpg|thumb|Widok ze wzgórza [[Trzy Lipki]]]] [[Plik:Bielsko-Biała szlak Szyndzielnia-Klimczok.jpg|thumb|Szlak turystyczny z [[Szyndzielnia|Szyndzielni]] na [[Klimczok]]]] [[Rzeźba terenu|Ukształtowanie powierzchni]] Bielska-Białej jest dość zróżnicowane. W granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny wyżynne ([[Pogórze Śląskie]]), jak i górskie ([[Beskid Śląski]], [[Beskid Mały]]). Centralnie położony [[Plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej|plac Bolesława Chrobrego]] znajduje się na wysokości 313&nbsp;m&nbsp;n.p.m. Najniższym punktem są Stawy Komorowickie leżące na wysokości 262&nbsp;m&nbsp;n.p.m., natomiast najwyższym szczyt liczącego 1117&nbsp;m&nbsp;n.p.m. [[Klimczok]]a w Beskidzie Śląskim. Pogórze Śląskie zbudowane jest z mało odpornych na [[Denudacja|denudację]] serii [[Flisz (geologia)|fliszowych]] z wkładkami [[Wapień|wapieni]] i [[cieszynit]]ów. Złożona struktura podłoża geologicznego ścięta jest przez równinę denudacyjną obniżającą się od 400–450 m n.p.m. u podnóża progu [[Beskid Mały|Beskidu Małego]] i [[Beskid Śląski|Beskidu Śląskiego]] do 280–300 m n.p.m. na granicy [[Kotlina Oświęcimska|Kotliny Oświęcimskiej]]. Powierzchnię pogórza pokrywają [[Glina|gliny]], na których rozwinęły się zespoły gleb o średniej produkcyjności<ref name="kondracki" />. Dominują [[gleby brunatnoziemne]]. Na ograniczonych powierzchniach występują [[gleby płowe]]. Do niewielkich powierzchni ogranicza się zasięg [[Gleby bielicowe|gleb bielicowych]], rozwiniętych na bezwęglanowych i bardzo przepuszczalnych [[zwietrzelina]]ch. [[Gleby deluwialne]], związane z łagodnie nachylonymi podnóżami stoków, występują w wielu obszarach, których łączna powierzchnia jest niewielka. Podobną cechą odznaczają się [[Mady|gleby aluwialne]] w dnach dolin<ref>{{cytuj stronę| url = http://www.spstronie.iap.pl/zarys/gleby.html| tytuł = Gleby w województwie bielskim| data dostępu = 2008-10-20| archiwum = https://web.archive.org/web/20090301154833/http://www.spstronie.iap.pl/zarys/gleby.html| zarchiwizowano = 1 marca 2009}}</ref>. Wyżynna część Bielska-Białej składa się z kilkudziesięciu wzgórz, porozdzielanych dolinami rzek i potoków, z których centralną jest dolina [[Biała (dopływ Wisły)|Białej]]. Najwyższymi bielskimi wzgórzami są Drugi Kopiec Lipnicki (448 m n.p.m.), Hałcnowska Góra (404 m n.p.m.), Pierwszy Kopiec Lipnicki (393 m n.p.m.), Cieńciałowa Kępa (390 m n.p.m.), Malowany Dworek (390 m n.p.m.) i [[Trzy Lipki]] (386 m n.p.m.)<ref name="aktualizacja">{{Cytuj stronę | url = https://bielsko-biala.pl/sites/default/files/inline-files/Aktualizacja_Programu_ochrony_srodowiska_w_miescie_Bielsku_Bialej_do_roku_2016_z_perspektywa_na_lata_2017_2020_0.pdf| tytuł = Aktualizacja Programu ochrony środowiska w mieście Bielsku-Białej do roku 2016 z perspektywą na lata 2017 – 2020 | opublikowany = Urząd Miejski w Bielsku-Białej|język = pl| data dostępu = 2022-07-17}}</ref>. [[Beskid Śląski]] zbudowany jest z masywnych [[Piaskowiec|piaskowców]] [[Piaskowiec godulski|godulskich]] i istebniańskich. W części południowej góry zbudowane są z fliszu magurskiego. Występują tu złoża mineralne: piaskowce, [[Wapień|wapienie]] i [[Kruszywo|kruszywa]] naturalne. Duże znaczenie mają piaskowce godulskie, które występują tu w dwóch rodzajach: godulskie środkowe oraz godulskie dolne. Znajdują się tu również źródła wód mineralnych. [[Beskid Mały]] zbudowany jest z [[Płaszczowina|płaszczowin]]: [[Płaszczowina podśląska|podśląskiej]] i [[Płaszczowina śląska|śląskiej]]. Składa się w 95% z piaskowców godulskich. Geologicznie jest jednorodny z Beskidem Śląskim<ref name="aktualizacja" />. Pasma Beskidów rozdziela szeroka na 5&nbsp;km [[Brama Wilkowicka]] łącząca [[Pogórze Śląskie]] z [[Kotlina Żywiecka|Kotliną Żywiecką]]. W granicach administracyjnych miasta znajduje się 14 [[Szczyt (geografia)|szczytów górskich]], uporządkowanych wg wysokości n.p.m.: {| border="0" |valign="top"| * [[Klimczok]] (1117 m) * [[Trzy Kopce (Beskid Śląski)|Trzy Kopce]] (1082 m) * [[Stołów]] (1035 m) * [[Szyndzielnia]] (1029 m) * [[Góra Przykra|Przykra]] (818 m) * [[Kołowrót (szczyt)|Kołowrót]] (798 m) * [[Wysokie (Beskid Śląski)|Wysokie]] (756 m) |valign="top"| * [[Cyberniok]] (731 m) * [[Kopany]] (690 m) * [[Palenica (688 m)|Palenica]] (688 m) * [[Dębowiec (Beskid Śląski)|Dębowiec]] (686 m) * [[Kozia Góra (Beskid Śląski)|Kozia Góra]] (683 m) * [[Łysa Góra (Pasmo Magurki Wilkowickiej)|Łysa Góra]]<ref group="uwaga">Jedyny szczyt Beskidu Małego w granicach Bielska-Białej</ref> (653 m) * [[Równia (szczyt)|Równia]] (610 m) |} Ponadto zbocza [[Czupel (654 m)|Czupla]], [[Gaiki (szczyt)|Gaików]] oraz [[Magurka (Wilkowicka)|Magurki Wilkowickiej]] częściowo sięgają peryferyjnych dzielnic Bielska-Białej. Na południowo-zachodnich stokach [[Stołów|Stołowa]] znajduje się Jaskinia w Stołowie, której korytarze liczą 21 m. W 2003 na stokach Stołowa odkryto również wejście do [[Jaskinia Głęboka w Stołowie|Jaskini Głębokiej w Stołowie]]. Z długością 554 m i głębokością 25 m jest jedną z największych jaskiń polskich [[Karpaty|Karpat]] [[Flisz (geologia)|fliszowych]]. Kilka mniejszych jaskiń znajduje się także w rejonie [[Klimczok]]a. === Zbiorniki i cieki wodne === [[Plik:020211017 204044 Biała River in Bielsko Biała.jpg|thumb|Rzeka [[Biała (dopływ Wisły)|Biała]] w centrum miasta]] [[Plik:Bielsko-Biała, ujście Niwki do Białej.jpg|thumb|Ujście skanalizowanej Niwki (po lewej) do Białej]] [[Plik:Potok Straconka w Bielsku-Białej.JPG|thumb|[[Straconka (potok)|Straconka]]]] [[Plik:Poland Bielsko-Biala - Wapienica dam.jpg|thumb|Jezioro Wielka Łąka]] Główną rzeką przepływająca przez Bielsko-Białą jest [[Biała (dopływ Wisły)|Biała]] (w lokalnym uzusie językowym określana też jako ''Białka''<ref>{{Cytuj stronę | url = https://bbfan.pl/artykul/kto-na-rzeke-mowi-bialatemu/1248004| tytuł = Kto na rzekę mówi Biała, temu z geografii pała| autor = Janusz Okrzesik| opublikowany = Kurier BB| data = 2021-12-08| data dostępu = 2022-07-17}}</ref>), prawy dopływ [[Wisła|Wisły]] o łącznej długości 28,6&nbsp;km, z tego 14&nbsp;km w granicach miasta. Stanowi historyczną granicę między [[Śląsk]]iem a [[Małopolska|Małopolską]], w przeszłości stanowiła granicę polityczną między [[Księstwo cieszyńskie|księstwem cieszyńskim]] i [[Księstwo oświęcimskie|księstwem oświęcimskim]] (od 1315), [[Czechy|krajami Korony Czeskiej]] i [[Korona Królestwa Polskiego|Królestwem Polskim]] (1457–1772), [[Śląsk Austriacki|Śląskiem Austriackim]] i [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicją]] (1772–1918), [[Województwo śląskie (II Rzeczpospolita)|autonomicznym województwem śląskim]] i [[Województwo krakowskie (II Rzeczpospolita)|województwem krakowskim]] (1920–1939/45). Do 1 stycznia 1951 oddzielała miasta [[Bielsko]] i [[Biała (Bielsko-Biała)|Białą]]. Dopływami Białej są potoki, w dolinach których rozlokowały się wsie, a dziś dzielnice miasta: * [[Kamieniczanka (dopływ Białej)|Kamieniczanka]] – wzdłuż niej rozwinęła się [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienica]] * [[Kromparek]] – płynie przez osadę Bark na pograniczu [[Hałcnów|Hałcnowa]] i [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowic]] * [[Krzywa (dopływ Białej)|Krzywa]] – płynie przez północną część [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipnika]] i [[Obszary (Bielsko-Biała)|Obszary]] * [[Niwka (dopływ Białej)|Niwka]] – wzdłuż niej rozwinął się [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipnik]], w śródmieściu [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]] jest skanalizowana (płynie pod ulicą Stojałowskiego) * [[Olszówka (dopływ Białej)|Olszówka]] – wzdłuż niej rozwinęła się [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówka]] * [[Potok Starobielski]] – płynie przez [[Stare Bielsko]] * Potok Kamienicki Drugi (też Dębowiec lub Potok Gościnny) – płynie przez [[Gościnna Dolina|Gościnną Dolinę]] * Skleniec (Szklaniec) – na pograniczu [[Mikuszowice|Mikuszowic]] Krakowskich i [[Wilkowice (powiat bielski)|Wilkowic]] * [[Straconka (potok)|Straconka]] – wzdłuż niej rozwinęła się [[Straconka (Bielsko-Biała)|Straconka]] Drugą ważną rzeką jest [[Wapienica (rzeka)|Wapienica]], prawy dopływ [[Iłownica (rzeka)|Iłownicy]] o łącznej długości 20,6&nbsp;km, z tego 9 km w granicach miasta. Powstaje z połączenia potoków Barbara, Rudawka i [[Żydowski Potok (dopływ Wapienicy)|Żydowski Potok]] na terenie [[Wapienica (Bielsko-Biała)|dzielnicy o tej samej nazwie]]. Prowadzi wody [[Klasy czystości wód w Polsce|I klasy czystości]] i stanowi jedno z ujęć wody dla bielskich wodociągów. W 1932 w górnym biegu Wapienicy, przy połączeniu Barbary i Rudawki, zbudowano [[Zapora w Wapienicy im. Ignacego Mościckiego|zaporę wodną im. Ignacego Mościckiego]], a w wyniku spiętrzenia wód powstało sztuczne jezioro Wielka Łąka, które służy jako ujęcie wody pitnej dla celów komunalnych. Inne rzeki i strumienie w Bielsku-Białej to m.in.: * Słonica i jej dopływ Suchy Potok, przepływające przez [[Hałcnów]] * Złoty Potok w [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipniku]] – dopływ Niwki * Niper – skanalizowany dopływ Białej, płynący m.in. pod [[Plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej|placem Bolesława Chrobrego]] * Sikornik – częściowo skanalizowany dopływ Białej przepływający przez [[Żywieckie Przedmieście]] * Potok Mireckiego w [[Aleksandrowice (Bielsko-Biała)|Aleksandrowicach]] i Rucianka w [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienicy]] – dopływy Kamieniczanki * Potok Zajazdowy – dopływ [[Biała (dopływ Wisły)|Białej]] płynący przez [[zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Sarni Stok”]] * Mraźnica, Zimny Potok i Pasternik w [[Straconka (Bielsko-Biała)|Straconce]] – dopływy Straconki Wiele, głównie w górskiej części miasta, jest także niewielkich, bezimiennych cieków wodnych. Największym skupiskiem stawów w Bielsku-Białej są Stawy Komorowickie położone w północnej części [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowic]], nad rzeką [[Biała (dopływ Wisły)|Białą]]. Sąsiadują ze Stawami Bestwińskimi, położonymi w [[Bestwina (gmina)|gminie Bestwina]]. Mniejszymi skupiskami stawów są Stawy Barkowskie i Stawy Nyczowe nad Kromparkiem, Stawy Hałcnowskie nad Słonnicą oraz grupa stawów nad Rudawką w zachodniej [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicy]]. === Klimat === [[Klimat]] Bielska-Białej cechuje się dużym zróżnicowaniem, ponieważ obszar miasta znajduje się w obrębie dwóch dzielnic klimatycznych – [[Podkarpacie|podkarpackiej]] (pogórza) i [[Karpaty|karpackiej]] (gór). Klimat wykazuje wyraźną zależność od czynników [[Cyrkulacja powietrza|cyrkulacyjnych]]. Wyraża się to m.in. dużą nieregularnością stanów pogody i znacznymi wahaniami temperatur w ciągu roku. Największy wpływ na kształtowanie się pogody w mieście wywierają masy powietrza znad [[Ocean Atlantycki|Atlantyku]]. Najczęściej występują [[wiatr]]y zachodnie oraz południowo-zachodnie. W zimie częściej występują wiatry południowo-zachodnie i południowe, natomiast latem zachodnie i północno-zachodnie. Spory odsetek wiatrów południowych stanowią [[Wiatr halny|wiatry halne]], obserwowane najczęściej zimą. Największe [[zachmurzenie]] na terenie Bielska-Białej występuje w miesiącach od listopada do stycznia. Najmniejszym średnim zachmurzeniem oraz najczęstszym występowaniem dni słonecznych cechuje się koniec lata i początek jesieni<ref name="klimat">{{cytuj stronę| url = http://it.bielsko.pl/klimat-bb-podbeskidzia/| tytuł = Klimat Bielska-Białej i Podbeskidzia| autor = Miejskie Centrum Informacji Turystycznej| data dostępu = 2022-07-17}}</ref>. [[Temperatura powietrza]] uwarunkowana jest przede wszystkim dopływem określonych mas powietrza, natomiast jej zróżnicowanie przestrzenne jest związane z rzeźbą terenu. Temperatura na obszarze miasta obniża się wraz ze wzrostem wysokości, stopniowo ku południu (średnio o 0,5&nbsp;°C na 100 m). Wartość średniej temperatury powietrza zmienia się w granicach od 4 (w partiach grzbietowych Beskidów) do ok. 8&nbsp;°C (w centrum)<ref name="ekologia">https://isok.gov.pl/hydroportal.html [dostęp 2023-09-21].</ref>. Okres bezprzymrozkowy trwa na pogórzu średnio 175 dni, w górach o ponad miesiąc krócej<ref name="klimat" />. [[Mgła|Mgły]] występują średnio przez 52 dni w roku<ref name="ekologia" /> Największą ilość opadów [[deszcz]]u przynoszą wiatry zachodnie, północno-zachodnie i północne, najmniejszą – południowe. Najwyższe miesięczne sumy opadów notuje się w czerwcu, najniższe w styczniu i lutym. Opady śniegu występują od listopada do kwietnia, przy czym największą liczbę dni z opadem śniegu notuje się w styczniu Pokrywa [[śnieg|śnieżna]] jest bardzo zróżnicowana, ponieważ w granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny górskie. Roczna liczba dni z pokrywą śnieżną waha się w granicach od około 70 dni w dzielnicach północnych do ponad 200 w szczytowych partiach Beskidów. Maksymalną grubość pokrywy śnieżnej zanotowano w Bielsku-Białej w latach 60. i wynosiła ona 55&nbsp;cm<ref name="klimat" />. {{Średnia temperatura i opady |metric_first = yes |single_line = yes |location = Bielska-Białej |Jan_MEAN_°C = -0,9 |Feb_MEAN_°C = 0,2 |Mar_MEAN_°C = 3,5 |Apr_MEAN_°C = 9 |May_MEAN_°C = 13,4 |Jun_MEAN_°C = 16,8 |Jul_MEAN_°C = 18,7 |Aug_MEAN_°C = 18,5 |Sep_MEAN_°C = 13,8 |Oct_MEAN_°C = 9,3 |Nov_MEAN_°C = 4,8 |Dec_MEAN_°C = 0,3 |Year_MEAN_°C = 9,0 |Jan_Hi_°F = |Jan_Hi_°C = 2,2 |Feb_Hi_°F = |Feb_Hi_°C = 3,5 |Mar_Hi_°F = |Mar_Hi_°C = 7,6 |Apr_Hi_°F = |Apr_Hi_°C = 14,1 |May_Hi_°F = |May_Hi_°C = 18,6 |Jun_Hi_°F = |Jun_Hi_°C = 21,9 |Jul_Hi_°F = |Jul_Hi_°C = 24,0 |Aug_Hi_°F = |Aug_Hi_°C = 23,9 |Sep_Hi_°F = |Sep_Hi_°C = 18,6 |Oct_Hi_°F = |Oct_Hi_°C = 13,5 |Nov_Hi_°F = |Nov_Hi_°C = 8,2 |Dec_Hi_°F = |Dec_Hi_°C = 3,3 |Year_Hi_°F = |Year_Hi_°C = 13,3 |Jan_Lo_°C = -3,9 |Feb_Lo_°C = -3,0 |Mar_Lo_°C = -0,2 |Apr_Lo_°C = 4,1 |May_Lo_°C = 8,4 |Jun_Lo_°C = 12,0 |Jul_Lo_°C = 13,7 |Aug_Lo_°C = 13,5 |Sep_Lo_°C = 9,6 |Oct_Lo_°C = 5,7 |Nov_Lo_°C = 1,6 |Dec_Lo_°C = -2,6 |Year_Lo_°C = 4,9 |Jan_Precip_mm = 45,2 |Feb_Precip_mm = 46,6 |Mar_Precip_mm = 58,6 |Apr_Precip_mm = 67,8 |May_Precip_mm = 128,7 |Jun_Precip_mm = 131,6 |Jul_Precip_mm = 143,2 |Aug_Precip_mm = 92,0 |Sep_Precip_mm = 110,2 |Oct_Precip_mm = 72,7 |Nov_Precip_mm = 56,8 |Dec_Precip_mm = 45,2 |Year_Precip_mm = 998,3 |Jan_REC_Hi_°C = 15 |Feb_REC_Hi_°C = 17,1 |Mar_REC_Hi_°C = 21 |Apr_REC_Hi_°C = 29 |May_REC_Hi_°C = 30,7 |Jun_REC_Hi_°C = 33,9 |Jul_REC_Hi_°C = 35,4 |Aug_REC_Hi_°C = 36,4 |Sep_REC_Hi_°C = 34,1 |Oct_REC_Hi_°C = 26,4 |Nov_REC_Hi_°C = 23,1 |Dec_REC_Hi_°C = 17,4 |Year_REC_Hi_°C = 36,4 |Jan_REC_Lo_°C = -25 |Feb_REC_Lo_°C = -23,2 |Mar_REC_Lo_°C = -17,2 |Apr_REC_Lo_°C = -8,5 |May_REC_Lo_°C = -1,8 |Jun_REC_Lo_°C = 3,5 |Jul_REC_Lo_°C = 4,3 |Aug_REC_Lo_°C = 3,7 |Sep_REC_Lo_°C = 0 |Oct_REC_Lo_°C = -7,8 |Nov_REC_Lo_°C = -13,9 |Dec_REC_Lo_°C = -26 |Year_REC_Lo_°C = -26 |Jan_Precip_days = 17,03 |Feb_Precip_days = 16,34 |Mar_Precip_days = 15,57 |Apr_Precip_days = 13,93 |May_Precip_days = 16,80 |Jun_Precip_days = 15,73 |Jul_Precip_days = 15,60 |Aug_Precip_days = 12,77 |Sep_Precip_days = 13,13 |Oct_Precip_days = 14,20 |Nov_Precip_days = 14,57 |Dec_Precip_days = 15,77 |Year_Precip_days = 181,44 |source = Klimat Polski – Serwis IMGW-PIB. |accessdate = Dane za wielolecie 1991–2020<ref>{{Cytuj stronę |url = https://klimat.imgw.pl/pl/climate-normals/TSR_AVE|tytuł = Normy klimatyczne 1991–2020|autor = Klimat Polski. Serwis IMGW-PIB|opublikowany = |data = |język = |data dostępu = 2023-07-22}}</ref> }} === Podział administracyjny === [[Plik:Bielsko-Biała, podział administracyjny 2.png|thumb|upright=1.5|Podział Bielska-Białej na osiedla – jednostki pomocnicze gminy]] Bielsko-Biała oficjalnie podzielone jest na 30 ''[[Osiedle typu miejskiego|osiedli]]'', które stanowią [[Jednostka pomocnicza gminy|jednostki pomocnicze gminy]]. Osiedla te działają na podstawie statutów przyjętych w drodze uchwały LXVII/1093/2002 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 8 października 2002<ref>{{Cytuj stronę | url = https://bip.um.bielsko.pl/e,pobierz,get.html?id=65722| tytuł = Uchwała LXVII/1093/2002 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 8 października 2002 r. w sprawie uchwalenia Statutów Osiedli w Bielsku-Białej| autor = Rada Miejska w Bielsku-Białej| język = pl| data dostępu = 2022-07-17}}</ref>. {| border="0" class="topalign" | * Aleksandrowice * Biała Krakowska * Biała Śródmieście * Biała Północ * Biała Wschód * Bielsko Południe * Dolne Przedmieście * Górne Przedmieście * Hałcnów * Kamienica * Komorowice Krakowskie * Komorowice Śląskie * Leszczyny * Lipnik * Mikuszowice Krakowskie | * Mikuszowice Śląskie * Osiedle Beskidzkie * Osiedle Grunwaldzkie * Osiedle Karpackie * Osiedle Kopernika * Osiedle Mieszka I * Osiedle Piastowskie * Osiedle Polskich Skrzydeł * Osiedle Słoneczne * Osiedle Wojska Polskiego * Stare Bielsko * Straconka * Śródmieście Bielsko * Wapienica * Złote Łany |} [[Plik:Bielsko-Biała, obręby ewidencyjne.png|thumb|upright=1.5|Podział Bielska-Białej na obręby ewidencyjne]] Równolegle funkcjonuje podział na [[Obręb ewidencyjny|obręby ewidencyjne]], których granice odzwierciedlają dawne granice miejscowości stopniowo przyłączanych do Bielska-Białej w XX&nbsp;wieku, a także granice historycznych dzielnic (przedmieść) Bielska. Są to<ref name="portal">[https://imapa.um.bielsko.pl/#/giportal Portal mapowy Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej] z warstwami obrębów ewidencyjnych i jednostek pomocniczych gminy</ref>: * [[Stare Miasto (Bielsko-Biała)|Bielsko Miasto]] * [[Biała (Bielsko-Biała)|Biała Miasto]] * [[Dolne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Dolne Przedmieście]] (podzielone formalnie na trzynaście niewielkich obrębów) * [[Górne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Górne Przedmieście]] * [[Żywieckie Przedmieście]] * [[Aleksandrowice (Bielsko-Biała)|Aleksandrowice]] * [[Hałcnów]] i Hałcnów 2 * [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipnik]] * [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienica]] * [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowice]] Śląskie * [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowice]] Krakowskie * [[Mikuszowice]] Śląskie * [[Mikuszowice]] Krakowskie * [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówka]] Dolna * [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówka]] Górna * [[Stare Bielsko]] * [[Straconka (Bielsko-Biała)|Straconka]] * [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienica]] Ponadto niektóre peryferyjne obszary wchodzą w skład obrębów [[Bystra (powiat bielski)|Bystra Śląska]], [[Jaworze (województwo śląskie)|Jaworze]], [[Mazańcowice]], [[Międzyrzecze Górne]] i [[Pisarzowice (powiat bielski)|Pisarzowice]], co jest pokłosiem wcielenia do Bielska-Białej również fragmentów tychże wsi. W niektórych przypadkach (np.&nbsp;Mikuszowice Krakowskie, Stare Bielsko, Straconka) granice obrębów i osiedli samorządowych są do siebie zbliżone, w wielu innych (np.&nbsp;Aleksandrowice, Dolne Przedmieście, Lipnik, Mikuszowice Śląskie) obręby i osiedla o tych samych nazwach nie korespondują ze sobą terytorialnie. Potoczne, zwyczajowe rozumienie „dzielnic” w Bielsku-Białej i przynależności do nich poszczególnych obszarów czerpie luźno z obu rodzajów podziału. {{Dzielnice Bielska-Białej}} == Przyroda == === Zieleń miejska === [[Plik:Bielsko-Biała, Park Słowackiego.jpg|thumb|[[Park im. Juliusza Słowackiego w Bielsku-Białej|Park im. Juliusza Słowackiego]]]] [[Plik:Bielsko-Biała, Cygański Las 03.jpg|thumb|[[Cygański Las]]]] [[Plik:Bielsko-Biała Cmentarz żydowski 003.JPG|thumb|[[Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej|Cmentarz żydowski]]]] Według raportu Obserwatorium Polityki Miejskiej Instytutu Rozwoju Miast i Regionów z 2020 Bielsko-Biała było miastem o piątym najwyższym udziale zieleni wśród polskich miast powyżej stu tysięcy mieszkańców. Wynosił on 62,9%<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Łachowski |imię = Wojciech|nazwisko2=Łęczek|imię2=Aleksandra|tytuł = Tereny zielone w dużych miastach Polski. Analiza z wykorzystaniem Sentinel 2|czasopismo = Urban Development Issues|wolumin = 68|wydanie = 1|strony = 81|data = 2020|doi = 10.51733/udi.2020.68.07|issn=1733-2435}}</ref>. Na tak wysoki odsetek ma wpływ fakt, że w skład miasta wchodzą rozległe zalesione tereny górskie. Według studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego z 2012 do „strefy środowiska przyrodniczego” zaliczało się 42,12% terytorium miasta, z tego lasy stanowiły 24,47%, zieleń w dolinach rzek i potoków 6,58%, zieleń użytkowa (parki, skwery, ogrody itp.) 2,59%, cmentarze 0,65%, wody powierzchniowe i śródlądowe 1,32%, a do pozostałych terenów zielonych wliczono 6,55% powierzchni<ref name="studium1" />. W obrębie historycznego centrum znajdują się trzy główne parki miejskie założone pod koniec XIX wieku: * [[Park im. Juliusza Słowackiego w Bielsku-Białej|park im. Juliusza Słowackiego]] na [[Dolne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Dolnym Przedmieściu]] * [[Park Włókniarzy w Bielsku-Białej|park Włókniarzy]] na [[Żywieckie Przedmieście|Żywieckim Przedmieściu]] * park przy [[Ratusz w Bielsku-Białej|ratuszu]] w [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]] Inne duże założenia parkowe o znaczeniu ogólnomiejskim to: * [[Cygański Las]] płynnie przechodzący od formy parkowej w swej dolnej części przy zabudowaniach dzielnicy [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówka]] do górskiego lasu na stokach [[Kozia Góra (Beskid Śląski)|Koziej Góry]], [[Kołowrót (szczyt)|Kołowrotu]], [[Równia (szczyt)|Równi]] i [[Górna Równia|Górnej Równi]] w [[Beskid Śląski|Beskidzie Śląskim]] * [[Bielskie Błonia|Błonia]] w [[Mikuszowice|Mikuszowicach Śląskich]] * Bulwary Młodości (Straceńskie) nad [[Straconka (potok)|potokiem Straconka]] w dzielnicy [[Leszczyny (Bielsko-Biała)|Leszczyny]] * Park Strzygowskiego nad [[Biała (dopływ Wisły)|rzeką Białą]] na pograniczu Leszczyn i [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienicy]] Enklawę dzikiej przyrody w centrum Bielska-Białej stanowią cmentarze, przy czym szczególne walory przyrodnicze posiadają dwa z nich<ref name="przyroda">{{cytuj książkę |nazwisko= Zachara|imię= Jacek|nazwisko2=Mikler|imię2=Wojciech|tytuł= Przyroda Bielska-Białej|wydawca= Stowarzyszenie „Olszówka”|miejsce= Bielsko-Biała|rok= 2004|isbn= 83-918676-0-9}}</ref>: * [[Stary Cmentarz Ewangelicki w Bielsku-Białej|Stary Cmentarz Ewangelicki]] zlokalizowany na [[Bielski Syjon|Bielskim Syjonie]] * [[Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej|cmentarz żydowski]] położony w [[Aleksandrowice (Bielsko-Biała)|Aleksandrowicach]] Występują na nich liczne drzewa o wymiarach pomnikowych, oplecione dodatkowo przez [[Bluszcz pospolity|bluszcz]]. Nagrobki, mury i alejki obrośnięte są wieloma gatunkami roślin, a z rzadka odwiedzane nekropolie stanowią oazę dla licznych ptaków. Pojawiają się również ślady bytowania drobnych ssaków<ref name="przyroda" />. Cennym elementem zieleni miejskiej są założenia parkowe i ogrodowe zlokalizowane w sąsiedztwie dawnych pałaców i willi fabrykanckich. Rosną w nich ciekawe okazy drzew, nierzadko egzotyczne<ref name="przyroda" />. Przykładem może być ogród przy [[Willa Theodora Sixta w Bielsku-Białej|willi Theodora Sixta]], [[Dwór Lipnicki w Bielsku-Białej|dworze lipnickim]] czy [[Pałac Zipsera w Bielsku-Białej|pałacyku Eduarda Zipsera]]. === Obszary chronione === [[Plik:Wapienica (rzeka)-zbiornik Wielka Laka2.jpg|mały|Widok z Jeziora Wielka Łąka w [[Dolina Wapienicy|Dolinie Wapienicy]] na [[rezerwat przyrody Jaworzyna]]]] [[Plik:Rezerwat Stok Szyndzielni nature reserve Poland.jpg|mały|[[Rezerwat przyrody Stok Szyndzielni]]]] [[Plik:Głaz narzutowy - skwer obok ratusza.jpg|mały|[[Głaz narzutowy]] w parku przy ratuszu w Białej]] W 2008 udział [[Obszar chroniony|obszarów chronionych]] w powierzchni Bielska-Białej wynosił 35,8%. Dawało to miastu trzecie, po [[Koszalin]]ie i [[Kielce|Kielcach]], miejsce w [[Polska|Polsce]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://wirtualnabydgoszcz.pl/obszary_chronione.html |tytuł = Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchniach miast |autor = Wirtualna Bydgoszcz |data dostępu = 2008-10-25}}</ref>. Większość terenów górskich w granicach Bielska-Białej leży w obrębie dwóch parków krajobrazowych: [[Park Krajobrazowy Beskidu Małego|Parku Krajobrazowego Beskidu Małego]] i [[Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego|Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego]]. Równocześnie są one chronione w ramach programu ochrony siedlisk [[Natura 2000]]: obszar [[Beskid Mały (Natura 2000)|Beskid Mały]] (42,92&nbsp;ha w granicach miasta) i obszar [[Beskid Śląski (Natura 2000)|Beskid Śląski]] (2442,62&nbsp;ha w granicach miasta). W granicach miasta znajdują się cztery [[Zespół przyrodniczo-krajobrazowy|zespoły przyrodniczo-krajobrazowe]]: * [[Dolina Wapienicy]] (data założenia 1990, powierzchnia 1519 ha) * [[Cygański Las]] (data założenia 1997, powierzchnia 593 ha) * [[Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Sarni Stok”|Sarni Stok]] (data założenia 2002, powierzchnia 0,11&nbsp;km²) * [[Gościnna Dolina]] (data założenia 2006, powierzchnia pierwotnie 39 ha, po czym zniesiono i powtórnie powołano w 2012 o powierzchni 30,61 ha)<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.biurorozwojumiasta.b-biala.pl/images/planymiejscowe/uchwalone/tekst/162u.pdf | tytuł = UCHWAŁA NR XV/276/2016 RADY MIEJSKIEJ W BIELSKU-BIAŁEJ z dnia 9 lutego 2016 r. w sprawie zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Bielska-Białej | opublikowany = biurorozwojumiasta.b-biala.pl | data dostępu = 2018-11-29}}</ref> Dolina Wapienicy jest też pierwszym w Polsce miejscem, gdzie wprowadzono w życie ideę parku ekologicznego, czyli połączenia [[Ochrona przyrody|ochrony przyrody]] z [[Edukacja ekologiczna|edukacją ekologiczną]] opartą na jej bezpośrednim doświadczaniu i zaangażowaniu społecznym na jej rzecz<ref name="przyroda">{{cytuj książkę |nazwisko= Zachara|imię= Jacek|nazwisko2=Mikler|imię2=Wojciech|tytuł= Przyroda Bielska-Białej|wydawca= Stowarzyszenie „Olszówka”|miejsce= Bielsko-Biała|rok= 2004|isbn= 83-918676-0-9}}</ref>. W Bielsku-Białej ustanowiono dwa [[Rezerwat przyrody|rezerwaty przyrody]]: * [[Rezerwat przyrody Stok Szyndzielni|Stok Szyndzielni]] (data założenia 1953, powierzchnia 54,96 ha) * [[Rezerwat przyrody Jaworzyna|Jaworzyna]] (data założenia 2003, powierzchnia 40,03 ha) Ponadto istnieją dwa [[Użytek ekologiczny|użytki ekologiczne]], oba są położone w [[Mikuszowice|Mikuszowicach Krakowskich]] w rejonie ulicy księdza Kusia, powstały w celu zachowania miejsc masowego rozrodu [[Płazy|płazów]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://slaskie-przyroda.pl/ochrona-przyrody/61-ochrona-przyrody/formy-ochrony-przyrody/uzytki-ekologiczne/71-uzytki-ekologiczne |tytuł = Rejestr użytków ekologicznych województwa śląskiego |autor = Śląski Urząd Wojewódzki |data dostępu = 2022-07-18}}</ref>: * Żabiniec (data założenia 2006, powierzchnia 0,8 ha) * Zbiornik Weldoro (data założenia 2008, powierzchnia 0,2 ha) Bielsko-Biała posiada 65 [[Pomnik przyrody|pomników przyrody przyrody]], w tym<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Polska w liczbach: Bielsko-Biała |url=https://www.polskawliczbach.pl/Bielsko_Biala#formy-ochrony-przyrody |opublikowany=[[Główny Urząd Statystyczny]] |data dostępu=2022-07-17}}</ref>: * 52 pojedyncze [[Drzewo|drzewa]] * 7 skupisk drzew * 1 [[głaz narzutowy]] – czerwony [[granit]] skandynawski z okresu [[Zlodowacenie|zlodowacenia]] umieszczony w parku przy ratuszu w Białej === Zanieczyszczenia środowiska === [[Plik:Bielsko-Biała, Hałcnów, sensor jakości powietrza.jpg|thumb|Czujnik jakości powietrza w [[Hałcnów|Hałcnowie]]]] Bielsko-Biała należy do miast o stosunkowo dużym [[Zanieczyszczenie środowiska|zanieczyszczeniu środowiska]]. Według raportu [[Światowa Organizacja Zdrowia|Światowej Organizacji Zdrowia]] w 2016 zostało sklasyfikowane jako dwudzieste siódme najbardziej zanieczyszczone miasto [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]]<ref>{{cytuj stronę |url=http://tvn24bis.pl/ze-swiata,75/raport-who-najbardziej-zanieczyszczone-miasta,643576.html |tytuł= Przerażający raport ws. jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy|data=2016-05-14|opublikowany=[[TVN24]]|data dostępu =2022-07-18}}</ref>. Z kolei w raporcie organizacji IQAir z 2020 znalazło się na miejscu trzydziestym ósmym w Europie i piątym w Polsce<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Ranking IQ Air: najbardziej zanieczyszczone europejskie miasto leży na Śląsku |url=https://smoglab.pl/najbardziej-zanieczyszczone-miasta-2020-iqair/ |opublikowany=Smoglab |data dostępu=2022-07-18 |data=2021-03-23}}</ref>. Liczba dni, gdy przekroczone było dopuszczalne dobowe stężenie [[PM10|pyłu zawieszonego PM10]], wynosiła w latach 2018–2022 kolejno: 52, 30, 33, 41, 24<ref name="ekologia" />. Największy wpływ na zanieczyszczenie powietrza ma wpływ eksploatacja przestarzałych źródeł na paliwa stałe w gospodarstwach domowych, emisja pyłów i gazów z zakładów przemysłowych oraz ruch komunikacyjny. Utrzymanie na obszarze śródmieścia tradycyjnych rozwiązań z indywidualnymi kotłowniami węglowymi, koksowymi i gazowymi powoduje pogarszanie się stanu środowiska w tej części miasta i może być przyczyną przekraczania dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza, co grozi konsekwencjami w postaci negatywnego oddziaływania na ludzi i budowle, w szczególności na zabytki. Źródłami zanieczyszczenia powietrza w Bielsku-Białej są również komunikacja samochodowa oraz energetyka, szczególnie niska emisja z lokalnych systemów grzewczych. Zanieczyszczenia wynikające z ruchu motoryzacyjnego koncentrują się w rejonach zwartej, wysokiej zabudowy miejskiej (w tzw. kanionach ulicznych). Organizacja ruchu pojazdów samochodowych na terenie Bielska-Białej jest niekorzystna i sprzyja powstawaniu zjawiska [[smog]]u fotochemicznego. Nie bez znaczenia jest także emisja pochodzenia energetycznego z obszarów sąsiednich ([[Górnośląski Okręg Przemysłowy|GOP]], [[Rybnicki Okręg Węglowy|ROW]], [[Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie]]) oraz z procesów technologicznych realizowanych w zakładach przemysłowych<ref name="program rewitalizacji" />. Wody przepływających przez miasto rzek są silnie lub ponadnormatywnie zanieczyszczone szkodliwymi substancjami. Stan wód [[Biała (dopływ Wisły)|Białej]], [[Wapienica (rzeka)|Wapienicy]] i [[Kromparek|Kromparku]] został w 2020 sklasyfikowany jako zły<ref name="program21" />. Sytuacja ekologiczna w mieście ulega w ostatnich latach stopniowej poprawie. Wpływ na to mają działania władz miejskich takie jak realizowany od 2015 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Uchwała Nr X/155/2015 w sprawie przyjęcia do realizacji dokumentu „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej oraz Plan działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP) dla miasta Bielska-Białej” |url=https://bip.um.bielsko.pl/Article/get/id,60931.html |opublikowany=Rada Miejska w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-07-18}}</ref>. W 2020 wymienionych zostało z wykorzystaniem miejskich dotacji 454 pieców węglowych w budynkach mieszkalnych<ref name="program21">{{Cytuj stronę |tytuł=Program Ochrony Środowiska dla miasta Bielska-Białej na lata 2021-2024 |url=https://bip.um.bielsko.pl/a,80082,obwieszczenie-dot-programu-ochrony-srodowiska-dla-miasta-bielska-bialej-na-lata-2021-2024-z-perspekt.html |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej – Zakład Analiz Środowiskowych Eko-precyzja |data dostępu=2022-07-18}}</ref>. Już w 1997 powstało w Bielsku-Białej pierwsze w Polsce samorządowe Biuro Zarządzania Energią<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Szołtysek |imię=Piotr |tytuł=Inteligentne miasto w trosce o środowisko |czasopismo=Przegląd Komunalny |data=2015 |wolumin=9 |wydanie=288 |url=https://portalkomunalny.pl/plus/artykul/inteligentne-miasto-w-trosce-o-srodowisko/ |data dostępu=2022-07-18}}</ref>, obecnie funkcjonujące jako Wydział Ochrony Środowiska i Energii urzędu miejskiego<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Miasto Dobrej Energii |url=https://www.miastodobrejenergii.pl/ |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej – Wydział Ochrony Środowiska i Energii |data dostępu=2022-07-18}}</ref>. W ramach systemu państwowego monitoringu jakości powietrza miasto tworzy strefę oznaczoną kodem PL2403. W 2020 działało na jej terenie trzydzieści sześć urządzeń pomiarowych<ref name="program21" />. == Historia == {{Osobny artykuł|Historia Bielska-Białej|Bielsko-bialska wyspa językowa}} === Średniowiecze i wczesna nowożytność === [[Plik:Grodzisko w Bielsku-Białej.jpg|mały|[[Grodzisko w Starym Bielsku]]]] [[Plik:Bielsko-Biała, Stare Miasto, mury, Orkana.JPG|mały|Pozostałości murów miejskich]] [[Plik:Bielsko-Biała Language Island.png|thumb|{{Legenda|#8785F9|Granice bielsko-bialskiej wyspy językowej pod koniec XIX wieku i wcześniejsze wzmianki powiązanych z nią miejscowości}}]] Archeolodzy datują zaludnienie wzgórza staromiejskiego na XIII wiek<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Archeolodzy: bielskie wzgórze zamkowe było zamieszkałe już w XIII w. |url=https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C407742%2Carcheolodzy-bielskie-wzgorze-zamkowe-bylo-zamieszkale-juz-w-xiii-w.html|opublikowany=Nauka w Polsce |data dostępu=2022-12-23}}</ref>, natomiast pierwsza pisemna wzmianka o [[Bielsko|Bielsku]] jako o mieście pochodzi z dnia 3 czerwca 1312. Pojawia się w dokumencie wydanym przez [[Książęta cieszyńscy|księcia cieszyńskiego]] [[Mieszko cieszyński|Mieszka]] dotyczącym podarowania „wiernym mieszczanom bielskim” „niewyrąbanego lasu przy Mikuszowicach”, którego pozostałością jest zespół leśno-parkowy [[Cygański Las]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Kuhn |imię=Walter |tytuł=Geschichte der deutsche Sprachinsel Bielitz (Schlesien) |data=1981 |wydawca=Holzner Verlag |miejsce=Würzburg |strony=409 |język=de}}</ref>{{Odn|Monografia|2010|s=152 (tom I)}}. Nieco wcześniej jako ważną osadę ''Belsko'' wymienia niedawno odkryty XVII-wieczny odpis dokumentu roku tego samego księcia sprzed 1312. Nazwy nie poprzedzają zazwyczaj stosowane w ówczesnych dokumentach określenia ''oppidum ''(w stosunku do miast na prawie polskim) lub ''civitates'' (na prawie niemieckim), co może świadczyć o tym, że ''Belsko'' nie posiadało jeszcze praw miejskich<ref name=stanko/>. Sporządzony około 1305 [[Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis]] nie wymienia jeszcze takiego miasta w księstwie cieszyńskim, choć wymienia np. właśnie zakładane na prawie niemieckim miasto (''civitates'') [[Frysztat]] i 70 nowo powstałych wsi, co poświadcza prowadzoną wówczas wielką akcję osadniczą w ramach [[Kolonizacja na prawie niemieckim|kolonizacji na prawie niemieckim]] w księstwie cieszyńskim, głównie w oparciu o rodzimą ludność słowiańską<ref name=mmt>{{Cytuj książkę|autor=Michael Morys-Twarowski|tytuł=Śląsk Cieszyński – fałszywe pogranicze?|strony=77|url=https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/5975/Morys-Twarowski,%20%20l%20sk%20Cieszy%20ski%20pogranicze.pdf?sequence=1}}</ref>. Wyraźnie odróżniało się na tym tle osadnictwo wokół Bielska, gdzie powstała tzw. [[bielsko-bialska wyspa językowa]] (''Bielitz-Bialaer Sprachinsel''), która okazała się być największą i najbardziej zwartą strefą osadnictwa niemieckiego. Pomogło to przetrwać kulturze niemieckiej nieprzerwanie do 1945 roku, a jeszcze na początku XX wieku częścią ''Sprachinsel'' było oprócz Bielska i Białej dziesięć okolicznych wsi (większość obecnych dzielnic, a także [[Międzyrzecze Górne]] i [[Bystra (powiat bielski)|Bystra Śląska]])<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/11 |tytuł = Hałcnowski i bielsko-bialska wyspa językowa |autor = Tomasz Wicherkiewicz (red.) |opublikowany = |praca = Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej |data dostępu =2022-12-23}}</ref>. W średniowieczu wyspa ta mogła rozciągać się przynajmniej poza [[Kęty]], jednak z czasem okolice tego miasta – poza [[Wilamowice|Wilamowicami]] – uległy polonizacji<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Wurbs |imię = Gerhard |tytuł = Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik |miejsce = Wien |rok = 1981 |seria = Eckartschriften (79) |strony=84–85|język = de}}</ref>. Pamiątką starszego osadnictwa jest [[Grodzisko w Starym Bielsku|grodzisko z przełomu XII i XIII wieku]] w dzielnicy [[Stare Bielsko]]{{Odn|Monografia|2010|s=141 (tom I)}}. W chwili założenia miasta [[księstwo cieszyńskie]] znajdowało się od kilku lat w orbicie zainteresowania króla czeskiego [[Wacław II|Wacława II]], który z sukcesem nawiązał sojusz z Mieszkiem cieszyńskim w 1292, co ułatwiło mu zdobycie krakowskiego tronu w 1300. Zwieńczeniem powstałych w ten sposób relacji Mieszka I i jego syna, księcia [[Kazimierz I cieszyński|Kazimierza]], z [[Królestwo Czech|Królestwem Czech]] był [[hołd lenny]] tego ostatniego złożony w 1327 królowi [[Jan Luksemburski|Janowi Luksemburskiemu]]. Śląsk Cieszyński wraz z Bielskiem stał się na następne 600 lat częścią ziem Korony Czeskiej{{Odn|Monografia|2010|s=127 (tom I)}}. Zarazem około 1315 doszło do podziału księstwa na część cieszyńską i [[Księstwo oświęcimskie|oświęcimską]], granicę między którymi wyznaczała [[Biała (dopływ Wisły)|rzeka Biała]]{{Odn|Monografia|2010|s=200 (tom I)}}. Księstwo oświęcimskie zostało w 1457 sprzedane polskiemu królowi [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierzowi IV Jagiellończykowi]] i w ten sposób rzeka płynąca przez miasto stała się granicą dwóch monarchii{{Odn|Monografia|2010|s=31 (tom II)}}. Położone po wschodniej stronie rzeki miejscowości stały się częścią [[starosta niegrodowy|niegrodowego starostwa]] lipnickiego, wydzierżawianego prywatnym właścicielom jako tzw. tenuta{{Odn|Monografia|2010|s=26 (tom II)}}. Od 1564 leżały w granicach [[Powiat śląski|powiatu śląskiego]] [[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]]{{Odn|Monografia|2010|s=34 (tom II)}}. W epoce wczesnonowożytnej dzieje Bielska zaczęły być związane były z wyrobem tekstyliów. Cech [[Sukiennictwo|sukienniczy]] założony został w 1548 i z czasem uzyskiwał kolejne przywileje, rozwijając się szczególnie prężnie od połowy XVII wieku. W 1728 prawie dwie trzecie wszystkich bielskich warsztatów rzemieślniczych to były warsztaty sukiennicze (271 spośród 429){{Odn|Monografia|2010|s=373–375 (tom I)}}. Do innych znaczących gałęzi gospodarki należały browarnictwo i handel rozkwitający dzięki przygranicznemu położeniu{{Odn|Monografia|2010|s=376–378 (tom I)}}. [[Plik:Bielsko 1801, drzeworyt.jpg|thumb|upright=2|Bielsko na drzeworycie z 1801 – [[Bielski Syjon]] oznaczony nr 9 i 10]] Bielsko było pierwszym miastem na terenie księstwa cieszyńskiego, w którym rozpowszechniły się nauki [[Marcin Luter|Marcina Lutra]] – już na przełomie lat 30. i 40. XVI wieku, jeszcze zanim książę [[Wacław III Adam]] przyjął [[luteranizm]] w 1545<ref name="panic2011">{{cytuj książkę |tytuł = Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528-1653)|inni = [[Idzi Panic]] (redakcja)| wydawca = Starostwo Powiatowe w Cieszynie| miejsce = Cieszyn| rok = 2011| strony=262–264| isbn = 978-83-926929-5-9}}</ref>. Również później w Bielsku znajdowała się najsilniejsza gmina protestancka na całym Śląsku Cieszyńskim, która w 1587 uzyskała przywilej gwarantujący, że w mieście będą odbywać się wyłącznie luterańskie nabożeństwa<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Kuhn |imię=Walter |tytuł=Geschichte der deutsche Sprachinsel Bielitz (Schlesien) |data=1981 |wydawca=Holzner Verlag |miejsce=Würzburg |strony=429 |język=de}}</ref>. Na bielskim zamku działał [[Jerzy Trzanowski]]{{Odn|Monografia|2010|s=402 (tom I)}}. Protestancki charakter Bielsko zachowało również po [[Wojna trzydziestoletnia|wojnie trzydziestoletniej]]. Rozpoczęta w drugiej połowie XVII wieku akcja rekatolizacyjna nie odnosiła zbyt dużych sukcesów{{Odn|Monografia|2010|s=405–412 (tom I)}}. Przez cały okres [[Kontrreformacja|kontrreformacji]] odbywały się nabożeństwa luterańskie – początkowo w [[Kościół Świętej Trójcy w Bielsku-Białej|kościele św. Trójcy]] za przyzwoleniem władzy zwierzchniej, później w domach czy w okolicznych beskidzkich lasach (tzw. [[„Leśne kościoły” ewangelickie w Beskidach|leśne kościoły]]){{Odn|Monografia|2010|s=423–424 (tom I)}}<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Kenig|imię = Piotr|nazwisko2=Madej|imię2=Grzegorz|inni= Iwona Purzycka (red.)|tytuł = Pod znakiem róży nad Białą|wydawca = Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej|miejsce = Bielsko-Biała|data = 2017|rozdział = Kontrreformacja w Bielsku 1628–1709|strony=10|data dostępu = 2023-01-02}}</ref> – a zaraz po wydaniu [[Patent tolerancyjny|Patentu tolerancyjnego]] przez cesarza [[Józef II Habsburg|Józefa II]] w 1781 na północ od historycznego centrum powstała dzielnica ewangelicka z [[Kościół Zbawiciela w Bielsku-Białej|kościołem Zbawiciela]], obecną siedzibą biskupa i szkołami, określana jako [[Bielski Syjon]]{{Odn|Monografia|2010|s=81 (tom III)}}. Do dzisiaj pozostaje ona centrum kultury protestanckiej o ponadregionalnym znaczeniu. W 1900 na Bielskim Syjonie odsłonięto [[Pomnik Marcina Lutra w Bielsku-Białej|pomnik Marcina Lutra]] – jeden z zaledwie dwóch w całych [[Austro-Węgry|Austro-Węgrzech]] (drugi powstał w czeskim [[Aš|Aszu]]), a obecnie jedyny w granicach Polski<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Kenig|imię = Piotr|nazwisko2=Madej|imię2=Grzegorz|inni= Iwona Purzycka (red.)|tytuł = Pod znakiem róży nad Białą|wydawca = Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej|miejsce = Bielsko-Biała|data = 2017|rozdział = Parafia ewangelicka w Bielsku 1781–1918|strony=22|data dostępu = 2023-01-02}}</ref>. [[Plik:Mattheus Seuter, Ducatus Teschenensis-Dynast Bilicen.jpg|mały|[[Księstwo bielskie|Państwo bielskie]] na mapie [[Matthäus Seutter|Matthäusa Seuttera]] (I połowa XVIII wieku)]] [[Wacław III Adam]] zapisał się w dziejach miasta również w tym, że w związku ze swoimi kłopotami finansowymi i wysokim zadłużeniem w 1572 wydzielił z [[Księstwo cieszyńskie|księstwa cieszyńskiego]] samodzielne [[Księstwo bielskie|bielskie państwo stanowe]], które sprzedał [[Promnitzowie|Karlowi Promnitzowi]]{{Odn|Monografia|2010|s=285–286 (tom I)}}. Kolejnymi jego właścicielami byli [[Adam Schaffgotsch]] (1582–1592){{Odn|Monografia|2010|s=286 (tom I)}}, węgierscy [[Sunneghowie]] (1592–1724){{Odn|Monografia|2010|s=289 (tom I)}}, [[Heinrich Wilhelm von Solms-Wildenfels]] (1728–1741){{Odn|Monografia|2010|s=298 (tom I)}}, a następnie [[Friedrich Wilhelm von Haugwitz]], któremu udało się w roku 1752 wystarać u [[Maria Teresa Habsburg|Marii Teresy]] podniesienie państwa stanowego do statusu księstwa{{Odn|Monografia|2010|s=16 (tom III)}}. W tym samym roku zakupił je [[Aleksander Józef Sułkowski]] i od tego zaczęło się panowanie rodu [[Sułkowscy herbu Sulima|Sułkowskich]] na [[Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich|bielskim zamku]] trwające aż do roku 1945{{Odn|Monografia|2010|s=16 (tom III)}}<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Zamek książąt Sułkowskich – historia |url=https://muzeum.bielsko.pl/pl/historia-muzeum-zamek |opublikowany=Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-12-23}}</ref>. Dzieje [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]] sięgają drugiej połowy XVI wieku, pierwsza wzmianka pochodzi z 1564. Powstała ona jako mała osada rzemieślnicza z 13 domami na gruntach należących do wsi [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipnik]]{{Odn|Monografia|2010|s=26 (tom II)}}. Usamodzielniła się w 1613{{Odn|Monografia|2010|s=42 (tom II)}}. Pierwszymi osadnikami byli najprawdopodobniej mieszkańcy bielskich przedmieść, którzy przenieśli się na drugą stronę rzeki pod wpływem konfliktów z uprzywilejowanymi „wielkomieszczanami” z [[Stare Miasto (Bielsko-Biała)|miasta lokacyjnego]]{{Odn|Monografia|2010|s=28 (tom II)}}. W XVII wieku Biała rozwinęła się na skutek napływu uchodźców z sąsiedniego Śląska uciekających przed [[Kontrreformacja|kontrreformacją]] i poborami wojskowymi w czasie [[Wojna trzydziestoletnia|wojny trzydziestoletniej]]{{Odn|Monografia|2010|s=57–61 (tom II)}}. 9 stycznia 1723 uzyskała prawa miejskie{{Odn|Monografia|2010|s=105 (tom II)}}. Podobny charakter etniczny (przewaga ludności niemieckojęzycznej), religijny (luteranizm) i gospodarczy (handel i rzemiosło, w tym sukiennictwo) od początku sprzyjały bliskim związkom między Bielskiem i Białą niezależnie od odmiennej przynależności państwowej. Ponadto Biała powstała bezpośrednio na drugim brzegu niewielkiej rzeki, więc oba miasta stanowiły jedną całość urbanistyczną. W 1772 ([[I rozbiór Polski]]) Biała została włączona w skład [[Monarchia Habsburgów|monarchii habsburskiej]]. Rzeka stała się odtąd granicą między dwoma [[Kraj koronny|krajami koronnymi]] Austrii: [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicją]] oraz [[Śląsk Austriacki|Śląskiem Austriackim]], do którego należały ziemia cieszyńska, [[Księstwo opawskie|opawska]], [[Księstwo karniowskie|karniowska]] i pozostałe fragmenty Śląska pozostawione Habsburgom po [[Wojny śląskie|I wojnie śląskiej]] (1740–1742){{Odn|Monografia|2010|s=206 (tom II)}}{{Odn|Monografia|2010|s=12 (tom III)}}. Układ urbanistyczny Białej został znacznie przekształcony w ostatnich dwóch dekadach XVIII wieku w związku z budową [[trakt środkowogalicyjski|traktu środkowogalicyjskiego]], którego częścią była obecna [[ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej|ulica 11 Listopada]]{{Odn|Monografia|2010|s=233 (tom II)}}. === Od rewolucji przemysłowej do II wojny światowej === [[Plik:Map of Bielitz 1855 (2).jpg|mały|Bielsko i Biała na austriackiej mapie topograficznej z połowy XIX wieku]] [[Plik:Bielsko-Biała, północna dzielnica przemysłowa 1915.jpg|thumb|Fabryki nad rzeką Białą na pocztówce około 1915]] [[Plik:Bielsko-Biała Plac Teatralny 002.JPG|thumb|Teatr miejski, gmach poczty i zamek Sułkowskich z tzw. [[Bazary Zamkowe w Bielsku-Białej|Wysokim Trotuarem]] na pocztówce z około 1915]] Rok 1806, kiedy w ośmiu bielsko-bialskich manufakturach uruchomiono przędzarki maszynowe, uważany jest za początek rozwoju przemysłu w dwumieście{{Odn|Monografia|2010|s=66 (tom III)}}. W ciągu XIX wieku region bielsko-bialski stał się jednym z trzech centrów [[Przemysł włókienniczy|przemysłu włókienniczego]] w [[Austro-Węgry|Austro-Węgrzech]], obok [[Brno|Brna]] i [[Liberec|Liberca]]{{Odn|Monografia|2010|s=164–165 (tom III)}}. Drugą najważniejszą gałęzią był [[przemysł maszynowy]]. Hale fabryczne i kominy stały się nieodłącznym elementem krajobrazu Bielska i Białej. Zabudowa przemysłowa skupiła się w pobliżu [[Biała (dopływ Wisły)|rzeki Białej]], przyczyniając się do rozwoju [[Dolne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Dolnego]] i [[Żywieckie Przedmieście|Żywieckiego Przedmieścia]]. Przemiany architektoniczne przyśpieszyły dwa wielkie pożary, do których doszło w 1808 i 1836{{Odn|Monografia|2010|s=83–86 (tom III)}}. W drugiej połowie XIX w krajobrazie dwumiasta zaczęły wyrastać wille bogatych przemysłowców, wielkomiejskie kamienice w [[Historyzm (architektura)|stylach neohistorycznych]] i [[architektura secesji|secesyjnym]] oraz gmachy publiczne, takie jak [[Teatr Polski w Bielsku-Białej|teatr miejski w Bielsku]] (1890), [[Ratusz w Bielsku-Białej|nowy ratusz bialski]] (1897) i wiele innych. Niejednokrotnie inspirowane one były architekturą [[Wiedeń|Wiednia]], do czego nawiązuje popularny do dziś slogan ''Mały Wiedeń''<ref name="bujak">{{Cytuj pismo |nazwisko=Bujak |imię=Małgorzata |tytuł=Śladami Wiednia. Bielska architektura i wiedeńskie inspiracje |czasopismo=Relacje Interpretacje |data=05-2007 |wolumin=2 |wydanie=6 |strony=8–13 |url=https://docplayer.pl/9706821-Relacje-issn-1895-8834-nterpretacje-kwartalnik-regionalnego-osrodka-kultury-w-bielsku-bialej-nr-2-6-maj-2007.html |data dostępu=2022-12-25}}</ref>. Największy wpływ na architekturę przełomu XIX i XX wieku, kształtującą charakter ''Małego Wiednia'', mieli miejscowi architekci [[Carl Korn|Karl Korn]], [[Emanuel Rost (1816–1889)|Emanuel Rost senior]] i [[Emanuel Rost (1848–1915)|Emanuel Rost junior]], natomiast [[Plan regulacji urbanistycznej Bielska|plan regulacji urbanistycznej]] przygotował w 1899 wiedeński urbanista [[Max Fabiani]]{{Odn|Monografia|2010|s=248–252 (tom III)}}. W 1855 dobudowano odnogę [[Kolej Północna|Kolei Północnej]] z [[Czechowice-Dziedzice|Dziedzic]] do Bielska, która w 1877 została przedłużona do [[Żywiec|Żywca]] i połączona z [[Galicyjska Kolej Transwersalna|Galicyjską Koleją Transwersalną]]. Wybudowany został wtedy liczący 268 m [[Tunel kolejowy w Bielsku-Białej|tunel pod centrum Bielska]]. W 1888 otwarto [[Kolej Miast Morawsko-Śląskich|połączenie kolejowe z Cieszynem i Kalwarią Zebrzydowską]]{{Odn|Monografia|2010|s=222, 247 (tom III)}}. W 1895 powstała w Bielsku [[Tramwaje w Bielsku-Białej|linia tramwaju elektrycznego]]. Połączyła dworzec kolejowy z [[Cygański Las|Cygańskim Lasem]], który w międzyczasie przekształcił się w zespół leśno-parkowy na wzór [[Las Wiedeński|Lasu Wiedeńskiego]], a w jego okolicy wyrosły letnie wille bielskich fabrykantów{{Odn|Monografia|2010|s=233 (tom III)}}{{Odn|Żerański|2015|s=60–61}}. Gwałtowny rozwój przemysłu nie szedł w parze z boomem demograficznym, a to za sprawą miejscowych elit sprzeciwiających się napływowi żywiołu robotniczego i nieniemieckiego. Według spisu powszechnego z 1900 Bielsko liczyło 16&nbsp;597 mieszkańców{{Odn|Monografia|2010|s=138 (tom III)}}, a Biała – 8257{{Odn|Monografia|2010|s=464 (tom II)}}. Większość pracujących w bielsko-bialskim przemyśle dojeżdżała czy dochodziła z okolicznych albo i odleglejszych wsi, spośród których te leżące w bezpośrednim sąsiedztwie obu miast (jak [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipnik]] czy [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienica]]) z czasem same nabierały miejskiego charakteru{{Odn|Monografia|2010|s=339 (tom II), 164 (tom III)}}<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Polak |imię = Jerzy |tytuł = Zarys dziejów Lipnika |data = 2002 |wydawca = Stowarzyszenie „Lipnik” |miejsce = Bielsko-Biała |isbn = 9788391219201|strony=169, 159}}</ref>. Osiedla robotnicze typowe dla [[Ostrawa|Ostrawy]] czy [[Górnośląski Okręg Przemysłowy|Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego]] praktycznie nie powstawały, do wyjątków należy osiedle w rejonie dzisiejszej ulicy Michałowicza na [[Żywieckie Przedmieście|Żywieckim Przedmieściu]] budowane etapami w latach 1892–1911{{Odn|Monografia|2010|s=256 (tom III)}}. Nie odniosły sukcesu składane kilkukrotnie (po raz ostatni w 1917) petycje o przyłączenie Białej wraz z okolicą – jako niemieckiej enklawy w zdominowanej przez Polaków Galicji – do Śląska Austriackiego{{Odn|Monografia|2010|s=363, 590 (tom II)}}. W obliczu rozpadu monarchii austro-węgierskiej władze zarówno Bielska, jak i Białej, zadeklarowały wolę przyłaczenia obu miast do tworzącej się w tym czasie [[Republika Niemieckiej Austrii|Republiki Niemieckiej Austrii]]{{Odn|Monografia|2010|s=43, 156 (tom IV)}}. Do tego jednak nigdy nie doszło. Biała wraz z całą dawną Galicją stała się już od połowy listopada 1918 częścią [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]]{{Odn|Monografia|2010|s=157 (tom IV)}}. Magistrat Bielska uznał zwierzchność władz polskich w dniu 7 grudnia 1918{{Odn|Monografia|2010|s=44}}. Przynależność lewobrzeżnej części dwumiasta nie była jednak jeszcze przesądzona, ponieważ obszar Śląska Cieszyńskiego stał się przedmiotem [[Czechosłowacko-polski konflikt o Śląsk Cieszyński|konfliktu polsko-czechosłowackiego]]. Wielu mieszkańców Bielska opowiadało się za [[Czechosłowacja|Czechosłowacją]], ponieważ widzieli w niej z jednej strony jakiegoś rodzaju kontynuację realiów austro-węgierskich, z drugiej zamożniejszy kraj z wyraźnie większym odsetkiem narodowości niemieckiej<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Wnętrzak| imię = Grzegorz| autor link = | tytuł = Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897-1920| wydawca = adam marszałek| miejsce = Toruń| rok = 2014| strony = 347–354| isbn = 978-83-7780-882-5}}</ref>. Ostatecznie dopiero na mocy decyzji [[Rada Ambasadorów|Rady Ambasadorów]] z 28 lipca 1920 Bielsko wraz z całą wschodnią częścią Śląska Cieszyńskiego włączone zostało do Polski i weszło w skład [[Województwo śląskie (II Rzeczpospolita)|autonomicznego województwa śląskiego]]. Biała natomiast pozostawała w granicach [[Województwo krakowskie (II Rzeczpospolita)|województwa krakowskiego]]{{Odn|Żerański|2015|s=17}}. [[Plik:Bielsko-Biała, Aleje Sułkowskiego.jpg|mały|[[Aleje Sułkowskiego w Bielsku-Białej|Aleje Sułkowskiego]]<br />w latach&nbsp;30. XX wieku]] W okresie międzywojennym zrealizowano wiele nowych inwestycji, jak wprowadzenie [[Komunikacja miejska w Bielsku-Białej|komunikacji autobusowej]] w 1927{{Odn|Monografia|2010|s=305 (tom IV)}} czy otwarcie [[Lotnisko Bielsko-Biała Aleksandrowice|lotniska Aleksandrowice]] w 1935{{Odn|Monografia|2010|s=113 (tom IV)}}, a także powstały liczne obiekty architektoniczne w duchu wczesnego modernizmu, m.in. nowa dzielnica mieszkalna [[Aleje Sułkowskiego w Bielsku-Białej|Aleje Sułkowskiego]] wybudowana na miejscu dawnych ogrodów zamkowych (od 1934){{Odn|Monografia|2010|s=113 (tom IV)}} oraz gmach [[I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Bielsku-Białej|Gimnazjum Polskiego]] (1925–1927)<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Chojecka |imię=Ewa |tytuł=Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku. Miasto jako dzieło sztuki |data=1994 |wydawca=Urząd Miasta Bielsko-Biała |miejsce=Bielsko-Biała |isbn=83-901390-0-6 |strony=124–127}}</ref>. Życie polityczne w dużej mierze kształtowane było przez tarcia narodowościowe. Napływ polskich urzędników i nauczycieli zwiększył odsetek ludności polskiej, niemniej w szczególności Bielsko zachowało swój przeważająco niemiecki charakter{{Odn|Monografia|2010|s=79–81 (tom IV)}}. W latach&nbsp;30. stało się ono głównym ośrodkiem [[nazizm]]u w ówczesnej Polsce. Miała tu swoją siedzibę prohitlerowska [[Partia Młodoniemiecka w Polsce]] (''Jungdeutsche Partei in Polen''), a jej lider [[Rudolf Wiesner]] był wieloletnim bielskim radnym i pełnił przez jedną kadencję funkcję wiceburmistrza{{Odn|Monografia|2010|s=82 (tom IV)}}<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Jenkner |imię = Georg |autor link = |tytuł = Buchprojekt über Rudolf Wiesner – das Gesicht des Nationalsozialismus in Bielitz |czasopismo = Bielitz-Bialaer Rundbrief aus Hannover |wolumin = 62 |strony = 47–50 |data = 2022-11-15 |wydawca = Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V. Zweiggruppe Hannover |miejsce = Hannover/Detmold |issn = |język = de}}</ref>. W 1925 przyłączono do Białej (przemianowanej na „Białą Krakowską”) kilkukrotnie od niej większą miejscowość [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipnik]]{{Odn|Monografia|2010|s=215–218 (tom IV)}}, z kolei w 1938 granice Bielska poszerzyły się o [[Aleksandrowice (Bielsko-Biała)|Aleksandrowice]]{{Odn|Monografia|2010|s=113 (tom IV)}}. [[Plik:Bielsko-Biała, Wkroczenie wojsk niemieckich w dniu 3 września 1939 r. - fotopolska.eu (52898).jpg|thumb|Wkroczenie wojsk niemieckich do Bielska, 3 września 1939]] W czasie agresji III Rzeszy na Polskę, w nocy z 2/3 września 1939 roku w Bielsku-Białej doszło do walk z niemieckimi dywersantami, którzy atakowali wycofujące się wojska polskie{{odn|Dolata|Jurga|1977|s=34}}. W czasie okupacji niemieckiej oba miasta zostały po raz pierwszy w historii oficjalnie połączone przez administrację niemiecką. Biała stała się dzielnicą Bielitz-Ost (Bielsko-Wschód) przy jednoczesnym wyłączeniu ponownie części Lipnika. Tak powiększone miasto liczyło w pierwszym roku wojny 54 tysiące mieszkańców i było stolicą [[Powiat Bielitz|powiatu Bielitz]] w obrębie [[Górny Śląsk (prowincja)|prowincji Górny Śląsk]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Dziubek |imię = Wojciech |nazwisko2 = Kominiak |imię2 = Wojciech |tytuł = Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce i fotografii w czasach II wojny światowej |data = 2021 |wydawca = beskidia.pl |miejsce = Bielsko-Biała |isbn = 978-83-953489-1-4|strony=15}}</ref>. Okres nazistowski wiąże się z prześladowaniami politycznymi i zagładą [[Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej|społeczności żydowskiej]] (stanowiącej według policyjnego spisu ludności z grudnia 1939 8,4% mieszkańców Bielska i 15% mieszkańców Białej<ref>{{Cytuj stronę |url = https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/407-bielsko-biala/100-demografia/20371-demografia|tytuł = Bielsko-Biała: Demografia|autor = Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN|opublikowany = Wirtualny Sztetl|data dostępu = 2022-12-23}}</ref>), natomiast bezpośrednie działania wojenne dotknęły dwumiasto w niewielkim stopniu. [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|Okupację niemiecką]] zakończyło zdobycie miasta przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]]. Dokonali tego żołnierze z [[1 Gwardyjska Armia|1 Gwardyjskiej Armii]] dowodzonej przez gen. płk. [[Andriej Grieczko|Andrieja Grieczkę]] i z [[38 Armia (ZSRR)|38 Armii]] dowodzonej przez gen. płk. [[Kiriłł Moskalenko|Kiriłła Moskalenkę]]. [[Armia Czerwona]] wkroczyła do miasta 12 lutego 1945{{odn|Dolata|Jurga|1977|s=34}}. O ile działania wojenne doprowadziły do poważnych zniszczeń w [[Hałcnów|Hałcnowie]] i [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipniku]], w dzielnicach śródmiejskich obyło się bez większych strat materialnych i historyczna zabudowa została bardzo dobrze zachowana{{Odn|Monografia|2010|s=401–402 (tom IV)}}. === Po 1945 === Ludność niemiecka podlegała po wojnie [[Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej|przymusowemu wysiedleniu]], jakkolwiek część autochtonów mogła pozostać po przejściu tzw. weryfikacji narodowościowej{{Odn|Monografia|2010|s=491 (tom IV)}}. Miejsce Niemców zajęli częściowo Polacy przesiedleni z byłych [[Kresy Wschodnie|Kresów Wschodnich]], a częściowo przybysze z przeludnionej [[Małopolska|Małopolski]] i Polski centralnej{{Odn|Monografia|2010|s=497 (tom IV)}}. Początkowo przywrócono przedwojenne granice wraz z podziałem Bielska i Białej między [[Województwo śląskie (1945–1950)|województwo śląskie (katowickie)]] i [[Województwo krakowskie (1945–1975)|krakowskie]], ale już z dniem 1 stycznia 1951 doszło do ponownego – tym razem trwałego – połączenia obu miast w jedną całość o nazwie „Bielsko-Biała”<ref name="DzU1950" />. Nowy organizm miejski liczył około 60 tysięcy mieszkańców<ref group="uwaga">W niektórych źródłach (por. Monografia 2010 ↓, s. 501 (tom IV)) podaje się liczbę 73 tysiące mieszkańców dla roku 1950. Wynika ona z wliczania do statystyk dla Bielska-Białej również [[Mikuszowice|Mikuszowic Śląskich]] (por. {{Cytuj książkę |tytuł=Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1971 |data=1971 |wydawca=[[Główny Urząd Statystyczny]] |miejsce=Katowice |strony=114 |url=https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/79049/edition/74591/content |data dostępu=2023-01-07 |rozdział=Ludność w miastach liczących w 1970 r. 100 tysięcy i więcej ludności}})</ref> i został włączony w skład [[Województwo katowickie (1950–1975)|województwa katowickiego]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Bielsko-Biała ma 70 wspólnych lat |url=https://ms.bielsko-biala.pl/index.php/aktualnosci/1/bielsko-biala-ma-70-wspolnych-lat |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-12-23}}</ref>{{Odn|Monografia|2010|s=406 (tom IV)}}. [[Plik:Bielsko-Biała, 1973-1977, Fabryka Samochodów Małolitrażowych, produkcja samochodów Fiat 126p (Maluch) 02.jpg|thumb|Produkcja samochodów [[Fiat 126|Polski Fiat 126p „Maluch”]] w bielskiej [[Fabryka Samochodów Małolitrażowych|Fabryce Samochodów Małolitrażowych]] (lata&nbsp;70. XX&nbsp;wieku)]] [[Plik:Bielsko-Biała, tablica upamiętniająca strajk generalny na Podbeskidziu 1981.jpg|thumb|Tablica upamiętniająca strajk „Solidarności” Regionu Podbeskidzie w 1981]] Epoka PRL charakteryzowała się przede wszystkim dalszym rozwojem przemysłu. W 1948 założono fabrykę silników samochodowych WSM, na bazie której w 1971 powstała [[Fabryka Samochodów Małolitrażowych]]. Produkowano w niej na włoskiej licencji [[Fiat 126|Polskiego Fiata 126p]], popularnie zwanego ''Maluchem'', który stał się jednym z nowoczesnych symboli Bielska-Białej{{Odn|Monografia|2010|s=534–538 (tom IV)}}. Ogromny kompleks przemysłowy wybudowany w północnej części miasta przyczynił się do gwałtownego wzrostu liczby mieszkańców o 58 tysięcy w ciągu zaledwie dziesięciu lat: ze 105&nbsp;700 w roku 1970<ref>{{Cytuj książkę |tytuł=Rocznik statystyczny 1971 |data=1971 |wydawca=[[Główny Urząd Statystyczny]] |miejsce=Warszawa |strony=80 |url=https://statlibr.stat.gov.pl/exlibris/aleph/a22_1/apache_media/QTPU5LJKQ32M5962JNJL91IURAVXI5.pdf |data dostępu=2023-01-07 |rozdział=Ludność w miastach liczących w 1970 r. 10 tysięcy i więcej ludności}}</ref> do 163&nbsp;741 w roku 1980<ref>{{Cytuj książkę |tytuł=Rocznik statystyczny województwa bielskiego 1981 |data=1981 |wydawca=Wojewódzki Urząd Statystyczny w Bielsku-Białej |miejsce=Bielsko-Biała |strony=22 |url=https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/101950/edition/95945/content |data dostępu=2023-01-07 |rozdział=Ważniejsze dane o miastach i gminach}}</ref>. Również pod koniec lat 40. na lotnisku w Aleksandrowicach utworzono na bazie przedwojennych warsztatów [[Szybowcowy Zakład Doświadczalny]] i w kolejnych latach Bielsko-Biała stało się ważnym ośrodkiem produkcji lotniczej{{Odn|Monografia|2010|s=542 (tom IV)}}. Wciąż jednak dominującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Poszczególne fabryki połączono w kilka dużych przedsiębiorstw państwowych: ''Bewelana'', ''Bielska Dzianina'', ''Finex'', ''Krepol'', ''Lenko'', ''Merilana'', ''Relana'', ''Rytex'', ''Wega'', ''Weldoro'' i ''Welux''{{Odn|Monografia|2010|s=512–523 (tom IV)}}. W przemyśle maszynowym do największych należały ''Apena'', ''Befama'' i ''Indukta''{{Odn|Monografia|2010|s=529–531 (tom IV)}}. Rozpoczęty przez robotników z Bewelany strajk generalny w styczniu 1981 uważany jest za najskuteczniejszy strajk pierwszej fali [[Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”|„Solidarności”]]. Strajkujący zmusili do ustąpienia prezydenta miasta, wojewodę, komendanta [[Milicja Obywatelska|MO]] oraz miejskiego i wojewódzkiego sekretarza [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://encysol.pl/es/encyklopedia/hasla-rzeczowe/14539,Strajk-generalny-na-Podbeskidziu-27-I-6-II-1981.html|tytuł = Strajk generalny na Podbeskidziu 27 I – 6 II 1981|autor = Artur Kasprzykowski|opublikowany = Encyklopedia Solidarności|data = |język = |data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. [[Plik:Bielsko-Biała, PCK 4 - fotopolska.eu (102583).jpg|thumb|[[Osiedle Grunwaldzkie (Bielsko-Biała)|Osiedle Grunwaldzkie]] w latach&nbsp;60. XX wieku]] Dla pracowników bielskiego przemysłu wybudowano szereg osiedli mieszkaniowych – w latach&nbsp;50. i 60. [[Osiedle Grunwaldzkie (Bielsko-Biała)|Grunwaldzkie]] oraz osiedla wzdłuż ulicy Piastowskiej, a w latach&nbsp;70. i&nbsp;80. [[Technologia wielkopłytowa|wielkopłytowe]] kompleksy [[Osiedle Złote Łany (Bielsko-Biała)|Złote Łany]], [[Osiedle Karpackie|Karpackie]], [[Osiedle Beskidzkie (Bielsko-Biała)|Beskidzkie]], [[Osiedle Wojska Polskiego (Bielsko-Biała)|Wojska Polskiego]] i specjalnie dla pracowników zakładu szybowcowego [[Osiedle Polskich Skrzydeł (Bielsko-Biała)|Polskich Skrzydeł]]{{Odn|Monografia|2010|s=556–557 (tom IV)}}. W 1969 dzielnicami Bielska-Białej stały się [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienica]] i [[Mikuszowice]] (wraz z [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówką]]), w 1973 [[Straconka (Bielsko-Biała)|Straconka]], a w 1977 przyłączono [[Stare Bielsko]], [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowice]], [[Hałcnów]] oraz [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicę]] i wtedy to miasto uzyskało zgrubsza obecny kształt{{Odn|Monografia|2010|s=408–409 (tom IV)}} (drobnych korekt dokonano jeszcze w 1990<ref>[https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP19900250197 Uchwała nr XIV/98/90 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bielsku-Białej z dnia 27 kwietnia 1990 r. w sprawie zmiany granic miasta Bielsko-Biała, gminy Wilamowice, Jasienica i Wilkowice]</ref>). Negatywnym aspektem rozrastania się miasta były kontrowersyjne ingerencje w tkankę miejską, zwłaszcza przeprowadzenie dwupasmowej drogi przez śródmieście i wyburzenie tzw. [[Bazary Zamkowe w Bielsku-Białej|Wysokiego Trotuaru]] (1973–1975)<ref name="kachel">{{Cytuj książkę |nazwisko=Kachel |imię=Jacek |tytuł=Od szlaków handlowych po autostrady. Zarys dziejów drogownictwa na terenie Bielska i Białej |data=2020 |wydawca=Miejski Zarząd Dróg w Bielsku-Białej |miejsce=Bielsko-Biała |isbn=978-83-956843-0-2 |strony=144–151 |rozdział=Era „Antka Burzyciela”}}</ref>. W kwietniu 1971 zlikwidowano komunikację tramwajową, którą zastąpiły wyłącznie autobusy<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Historia komunikacji miejskiej w Bielsku-Białej |url=https://mzk.bielsko.pl/historia-komunikacji-miejskiej-w-bielsku-bialej/ |opublikowany=Miejski Zakład Komunikacyjny w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-12-23}}</ref>. W 1947 założono [[Studio Filmów Rysunkowych]], w którym powstały m.in. słynne bajkowe postaci [[Reksio (postać)|Reksia]] oraz [[Bolek i Lolek|Bolka i Lolka]] – kolejne nowoczesne symbole Bielska-Białej{{Odn|Monografia|2010|s=574, 580 (tom IV)}}. Międzynarodowy sukces osiągnął również istniejący od 1947 [[Teatr Lalek Banialuka]] i organizowany przez niego od 1966 [[Międzynarodowy Festiwal Sztuki Lalkarskiej]]{{Odn|Monografia|2010|s=573, 582 (tom IV)}}. W latach&nbsp;1975–1998 Bielsko-Biała było stolicą [[Województwo bielskie|województwa bielskiego]] obejmującego większość polskiego [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]] i południowo-zachodnią [[Małopolska|Małopolskę]] ([[powiat żywiecki]], [[Powiat oświęcimski|oświęcimski]], [[Powiat wadowicki|wadowicki]] i [[Powiat suski|suski]]). Na określenie jego terytorium przyjęła się nazwa ''[[Podbeskidzie]]'', która jest do dzisiaj popularna wśród bielszczan („Bielsko-Biała – stolica Podbeskidzia”), ale gdzie indziej jest ona krytykowana jako sztuczny termin, którym próbuje się zastąpić tradycyjne krainy historyczno-geograficzne<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Borówka |imię=Tomasz |tytuł=Mamy na Śląsku wyimaginowaną krainę. Kto i kiedy właściwie wymyślił nazwę "Podbeskidzie"? |url=https://www.slazag.pl/co-to-jest-podbeskidzie-wymyslona-kraina |opublikowany=Ślązag |data dostępu=2022-11-18}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Drost|imię=Jacek|tytuł=Co to jest Podbeskidzie? Podręcznik edukacji regionalnej utrwala taką nazwę|url=https://dziennikzachodni.pl/co-to-jest-podbeskidzie-podrecznik-edukacji-regionalnej-utrwala-taka-nazwe/ar/9436065|opublikowany=[[Dziennik Zachodni]]|data dostępu=2022-11-18}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |autor=Stowarzyszenie Beskidzki Dom |tytuł=Podbeskidzie? Małopolska? Górny Śląsk? Beskidy? – Czyli gdzie leży Żywiecczyzna |url=https://zywiecinfo.pl/magazyn/podbeskidzie-malopolska-gorny-slask-beskidy-czyli-gdzie-lezy-zywiecczyzna |opublikowany=zywiec.info.pl |data dostępu=2022-11-18}}</ref>. [[Plik:PL Bielsko-Biala Fabryka.JPG|thumb|Opuszczona fabryka ''Finex'' na miejscu obecnej [[Galeria Sfera|Galerii Sfera]], fotografia z 2006]] Transformacja ekonomiczna po roku 1989 odbiła się na industrialnym mieście poważnym kryzysem społeczno-gospodarczym. Najbardziej dotknięty został przemysł włókienniczy, który z Bielska-Białej niemalże zniknął. Wykupiona przez [[FIAT|Fiat]] fabryka samochodów ograniczyła swoją produkcję do podzespołów i elementów montażowych{{Odn|Monografia|2010|s=649–653 (tom IV)}}. Katastrofalny stan [[Stare Miasto (Bielsko-Biała)|Starego Miasta]] był najwyrazistszą oznaką upadku miasta w latach 90., natomiast jego stopniowa rewitalizacja rozpoczęta w roku 2002 stała się ważnym symbolem zmian na lepsze<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Rewitalizacja Bielskiej Starówki |url=https://bielsko-biala.pl/rewitalizacja-bielskiej-starowki# |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-02-13}}</ref>. W ciągu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku Bielsku-Białej udało się powrócić na drogę ekonomicznej prosperity. W 2001 na bazie bielskiej filii [[Politechnika Łódzka|Politechniki Łódzkiej]] utworzono [[Uniwersytet Bielsko-Bialski|Akademię Techniczno-Humanistyczną]] – uczelnię wyższą typu uniwersyteckiego<ref>{{Cytuj |tytuł=Historia uczelni w datach |url=https://www.ath.bielsko.pl/historia-uczelni-w-datach/ |opublikowany=Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-07-10}}</ref>. W latach&nbsp;2001–2009 na miejscu wyburzonych zakładów włókienniczych ''Lenko'' i ''Finex'' wzniesiono wielkie centrum handlowo-rozrywkowe [[Galeria Sfera]] – charakterystyczny obiekt architektoniczny w duchu [[Postmodernizm (architektura)|postmodernizmu]] na brzegu rzeki Białej, krytykowany jednak za „wysysanie” potencjału handlowo-usługowego śródmieścia, przede wszystkim pobliskiej [[Ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej|ulicy 11 Listopada]]<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Furtak |imię=Ewa |tytuł=Ulica na tysiąc kroków. Musimy wspólnie znaleźć na nią pomysł |url=https://katowice.wyborcza.pl/katowice/7,151344,24549546,ulica-na-tysiac-krokow-musimy-wspolnie-znalezc-na-nia-pomysl.html |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2021-09-23}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Drost |imię=Jacek |tytuł=Deptak w Bielsku-Białej zmieni się w ulicę rzemiosł. Czy ożywi centrum? |url=https://dziennikzachodni.pl/deptak-w-bielskubialej-zmieni-sie-w-ulice-rzemiosl-czy-ozywi-centrum/ar/3382881 |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2021-09-23}}</ref>. Krajobraz wielu dzielnic uległ ogromnym przekształceniom w związku z inwestycjami drogowymi: [[Śródmiejska obwodnica zachodnia (Bielsko-Biała)|śródmiejska obwodnica zachodnia]] (1995–2006), [[Północno-wschodnia obwodnica Bielska-Białej|obwodnica północno-wschodnia]] w ciągu [[Droga ekspresowa S1 (Polska)|drogi ekspresowej S1]] (2008–2011), przebudowa ulicy Cieszyńskiej w [[Aleksandrowice (Bielsko-Biała)|Aleksandrowicach]] i [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicy]] (2016–2021). Towarzyszyły im liczne kontrowersje i głośne protesty społeczne{{Odn|Monografia|2010|s=616, 621, 626 (tom IV)}}<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bielskobiala.naszemiasto.pl/lipnik-walczy-o-tunel/ar/c4-6519779 |tytuł = Lipnik walczy o tunel |nazwisko = Wolff |imię = Tomasz |opublikowany = naszemiasto.bielskobiala.pl |data = 2006-10-24 |data dostępu = 2022-08-01}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Mieszkańcy Wapienicy nie chcą rozbudowy ul. Cieszyńskiej |url=https://bielskobiala.wyborcza.pl/bielskobiala/7,88025,20093231,mieszkancy-wapienicy-nie-chca-rozbudowy-ul-cieszynskiej.html |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2022-02-22 |data=18.05.2016}}</ref>. Podobnie jak innych współczesnych miast, Bielsko-Białą silnie dotyka [[suburbanizacja]], której skutkiem jest spadek liczby mieszkańców przy jednoczesnym wzroście populacji gmin ościennych<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Cyran|imię = Radosław|autor link = |tytuł = Proces suburbanizacji na przykładzie miasta Bielsko-Biała i wybranych gmin powiatu bielskiego|czasopismo = Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach|wolumin = 279|wydanie = 2016|strony = 204–213|issn = 2083-8611|doi =}}</ref>. Przedmiotem ożywionej debaty publicznej pozostają długofalowe skutki utraty statusu miasta wojewódzkiego na skutek [[Reforma administracyjna w Polsce (1999)|reformy administracyjnej w 1998]], gdy obszar dawnego województwa bielskiego został podzielony, a Bielsko-Białą włączono w skład [[Województwo śląskie|województwa śląskiego]]<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Drobik |imię=Andrzej |tytuł=Bielsko-Biała: to miasto jest seksi i nie ma żadnych kompleksów. Naprawdę [Rozmowa z Filipem Springerem] |url=https://plus.dziennikzachodni.pl/bielskobiala-to-miasto-jest-seksi-i-nie-ma-zadnych-kompleksow-naprawde-rozmowa/ar/10683620 |opublikowany=[[Dziennik Zachodni]] |data dostępu=2022-07-20 |data=2016-09-30}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Czaiński |imię=Kamil |tytuł=Na marginesie każdej mapy, czyli o tożsamości Bielska-Białej |url=https://wachtyrz.eu/na-marginesie-kazdej-mapy-czyli-o-tozsamosci-bielska-bialej/ |opublikowany=wachtyrz.eu |data dostępu=2022-07-20 |data=2021-05-14}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Okrzesik |imię=Janusz |url=https://bbfan.pl/artykul/wojewodztwo-bielskie/1298081 |tytuł=Województwo bielskie. Czy mogło być inaczej? |opublikowany=Kurier BB |data dostępu=2022-07-20 |data=2022-04-19}}</ref>. == Architektura i zabytki == {{kategoria główna|Zabytki w Bielsku-Białej}} [[Plik:Zamek Sulkowskich.jpg|thumb|[[Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich|Zamek Sułkowskich]]]] [[Plik:Bielsko-Biała, Rynek general view.JPG|thumb|[[Rynek w Bielsku-Białej|Rynek]]]] [[Plik:POL Bielsko-Biała Kościół Zbawiciela 2.JPG|thumb|[[Kościół Zbawiciela w Bielsku-Białej|Kościół Zbawiciela]]]] [[Plik:Bielsko-Biała Ulica 11 Listopada 001.JPG|thumb|Zabudowa ulicy 11 Listopada]] [[Plik:Bielsko-Biała Town Hall.jpg|thumb|[[Ratusz w Bielsku-Białej|Ratusz]]]] [[Plik:Froschhaus Bielitz-Biala 2020.jpg|thumb|[[Kamienica Pod Żabami w Bielsku-Białej|Kamienica Pod Żabami]]]] [[Plik:Villa Sixt 02.jpg|thumb|[[Willa Theodora Sixta w Bielsku-Białej|Willa Theodora Sixta]]]] [[Plik:Bielsko-Biala al Sulkowskiego.jpg|thumb|[[Aleje Sułkowskiego w Bielsku-Białej|Aleje Sułkowskiego]] – „okrąglak”]] [[Plik:Brennerei Jacob Gross Bielitz-Biala 2020.jpg|thumb|Dawna likiernia Jacoba Grossa]] Choć historia Bielska-Białej sięga XIII wieku, większość zabytków pochodzi z XIX i XX stulecia, kiedy miasto, wtedy jeszcze podzielone formalnie na dwa organizmy, stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym i znacznie się rozrosło. Obiekty zabytkowe są różnorodne stylowo, przy czym dominują formy [[Historyzm (architektura)|historyzmu]] – [[neogotyk]], [[neorenesans]], [[Architektura neobarokowa|neobarok]] i [[Eklektyzm (architektura)|eklektyzm]] – a w mniejszym stopniu również [[Architektura klasycystyczna|klasycyzm]] oraz [[Architektura secesji|secesja]]. W dwudziestoleciu międzywojennym powstały liczne budowle w duchu [[Modernizm (architektura)|wczesnego modernizmu]], a w okresie powojennym socmodernistyczne i w mniejszym stopniu [[Realizm socjalistyczny|socrealistyczne]]. Pozostałe style architektoniczne reprezentują przede wszystkim budowle sakralne oraz zachowany sprzed epoki industrialnej [[Stare Miasto (Bielsko-Biała)|zespół staromiejski]]. * '''[[Stare Miasto (Bielsko-Biała)|Stare Miasto]]''' – historyczne centrum [[Bielsko|Bielska]] na Wzgórzu Miejskim z typowym owalnym planem urbanistycznym i regularną siecią uliczną wybiegających z narożników prostokątnego rynku; przeważa tu późnobarokowa i klasycystyczna architektura z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku; rewitalizacja przeprowadzana od roku 2003 przywróciła wcześniej zdewastowanemu Staremu Miasta charakter atrakcji turystycznej i centrum życia kulturalno-rozrywkowego: ** '''[[Rynek w Bielsku-Białej|Rynek]]''' ** '''[[Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich|zamek Sułkowskich]]''' ** '''[[Katedra św. Mikołaja w Bielsku-Białej|katedra św. Mikołaja]]''' ** '''ulica Schodowa''' – popularny wśród artystów zaułek w postaci schodów łączących Rynek z [[Plac Żwirki i Wigury w Bielsku-Białej|placem Żwirki i Wigury]] ** '''ulica Podcienie''' z zabudową [[Podcień|podcieniową]] z początku XIX wieku ** '''pozostałości murów miejskich''' wzdłuż ulicy Orkana, Waryńskiego i Zamkowej * '''[[Bielski Syjon]]''' – historyczna dzielnica ewangelicka ukształtowana po wydaniu [[Patent tolerancyjny|patentu tolerancyjnego]] przez cesarza [[Józef II Habsburg|Józefa II]] w 1781: ** '''[[Kościół Zbawiciela w Bielsku-Białej|kościół Zbawiciela]]''' ** '''[[Pomnik Marcina Lutra w Bielsku-Białej|pomnik Marcina Lutra]]''' ** '''[[Stary Cmentarz Ewangelicki w Bielsku-Białej|Stary Cmentarz Ewangelicki]]''' ** '''Studnia Pastorów''' – grobowiec-pomnik zasłużonych pastorów bielskich; ** '''gmachy szkolne''' dawnej ewangelickiej szkoły męskiej (1865), żeńskiej (1896) oraz alumneum (1870) * '''[[Ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej|Ulica 11 Listopada]]''' – główny deptak miasta i tradycyjne centrum handlowe, wytyczona w latach 1780–1785 jako część [[Trakt środkowogalicyjski|traktu środkowogalicyjskiego]], charakterystyczna jest dla niej zabudowa kamieniczna z końca XVIII wieku w [[Styl józefiński|stylu józefińskim]], w jej ciągu znajdują się również historyczne rynki miasta [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]]: '''[[Plac Wojska Polskiego w Bielsku-Białej|plac Wojska Polskiego]]''' i '''[[Plac Wolności w Bielsku-Białej|plac Wolności]]''' * '''Architektura [[Historyzm (architektura)|neostylowa]] i [[Architektura secesji|secesyjna]] tzw.''' '''''Małego Wiednia''''' z przełomu XIX i XX wieku, m.in.: ** '''[[Ratusz w Bielsku-Białej|ratusz]]''' ** '''[[Teatr Polski w Bielsku-Białej|Teatr Polski]]''' ** '''[[Bielsko-Biała Główna|dworzec kolejowy Bielsko-Biała Główna]]''' ** '''gmach poczty głównej''' wg projektu z 1898 analogicznego do budynków pocztowych w [[Kraków|Krakowie]] i [[Lublana|Lublanie]] (ul. 1&nbsp;Maja 2) ** '''[[Hotel President w Bielsku-Białej|hotel President]]''' ** dawny '''[[Hotel Pod Orłem w Bielsku-Białej|hotel Pod Orłem]]''' ** zespół dawnej '''Komunalnej Kasy Oszczędności''' w obrębie '''[[Plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej|placu Bolesława Chrobrego]]''' i ulicy Przechód (1889, rozbudowa 1908–1910) ** '''[[Kamienica Pod Żabami w Bielsku-Białej|kamienica Pod Żabami]]''' ** '''kamienica Viktora Burdy''' z nadrzeczną fasadą przy moście na ulicy 11 Listopada (1893) ** '''kamienica przy ul. Barlickiego 1''' projektu [[Max Fabiani|Maxa Fabianiego]] (1900) ** '''kamienica Valentina Jakubeckiego''' przy ul. Stojałowskiego 51 projektu [[Leopold Bauer|Leopolda Bauera]] (1903) ** '''[[Pałacyk Emanuela Rosta w Bielsku-Białej|pałacyk Emanuela Rosta juniora]]''' ** zespół''' gmachów publicznych przy ul. Słowackiego''': *** dawny wieloużytkowy gmach szkół średnich, obecnie siedziba '''[[Zespół Szkół Elektrycznych, Elektronicznych i Mechanicznych im. Jędrzeja Śniadeckiego w Bielsku-Białej|Zespołu Szkół Elektrycznych, Elektronicznych i Mechanicznych]]''' (ul.&nbsp;Słowackiego 24, 1883) *** '''hala sportowa ZSEEiM''' (ul.&nbsp;Słowackiego 19, 1891) *** '''Kubiszówka''' (Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz), pierwotnie hala sportowa Miejskiego Towarzystwa Gimnastycznego (ul.&nbsp;Słowackiego 17, 1898) *** '''dawne starostwo powiatowe''', obecnie jedna z siedzib Sądu Rejonowego (ul.&nbsp;Słowackiego 15, 1903) ** '''gmach [[Bielska Szkoła Przemysłowa|Bielskiej Szkoły Przemysłowej]]''' ** '''zabudowa [[Ulica 3 Maja w Bielsku-Białej|ulicy 3 Maja]]''' i '''[[Ulica Norberta Barlickiego w Bielsku-Białej|ulicy Norberta Barlickiego]]''' * '''[[Kościół Opatrzności Bożej w Bielsku-Białej|kościół Opatrzności Bożej]]''' (katolicki) * '''[[Kościół Marcina Lutra w Bielsku-Białej|kościół Marcina Lutra]]''' (ewangelicki) * '''[[Kościół Świętej Trójcy w Bielsku-Białej|kościół św. Trójcy]]''' (katolicki) * '''[[Kościół św. Stanisława w Bielsku-Białej|kościół św. Stanisława]]''' w [[Stare Bielsko|Starym Bielsku]] (katolicki) – najstarsza gotycka świątynia miasta * '''[[Kościół Jana Chrzciciela w Bielsku-Białej|kościół Jana Chrzciciela]]''' w Starym Bielsku (ewangelicki) * '''[[Kościół św. Barbary w Bielsku-Białej|kościół św. Barbary]]''' w [[Mikuszowice|Mikuszowicach]] (katolicki) – drewniany * '''domy sukienników na [[Górne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Górnym Przedmieściu]]''' wzdłuż ulicy Cieszyńskiej i Jana III Sobieskiego z I połowy XIX wieku: ** '''[[Muzeum w Bielsku-Białej – Dom Tkacza|muzeum Dom Tkacza]]''' * '''wille fabrykanckie z przełomu XIX i XX wieku''' w centrum, na Górnym Przedmieściu oraz w podgórskich dzielnicach [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówka]] i [[Mikuszowice]], m.in.: ** '''[[Willa Theodora Sixta w Bielsku-Białej|willa Theodora Sixta]]''' ** '''willa Carla Johanna Bartelmussa''' (ul.&nbsp;Zdrojowa 6, 1872) ** '''willa [[Carl Korn|Carla Korna]]''' (ul.&nbsp;Mickiewicza 21, 1883) ** '''willa [[Emanuel Rost (1848–1915)|Emanuela Rosta seniora]]''' (ul.&nbsp;Legionów 21, 1889) ** '''willa Hermanna Schneidera''' (ul.&nbsp;Mickiewicza 27, 1904) ** '''[[Pałac Zipsera w Bielsku-Białej|willa Eduarda Zipsera]]''' * '''[[Aleje Sułkowskiego w Bielsku-Białej|Aleje Sułkowskiego]]''' – modernistyczna dzielnica mieszkaniowa wzniesiona w latach 1934–1937 w zakolu rzeki Białej na terenie dawnych ogrodów zamkowych * '''gmachy publiczne okresu międzywojennego''', m.in.: ** zespół budynków '''[[I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Bielsku-Białej|I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika]]''' ** siedziba '''Narodowego Banku Polskiego''' ([[Ulica Teodora Sixta w Bielsku-Białej|ul.&nbsp;Sixta]] 19, wybudowana w latach 1928–1931<ref>[[Michał Bulsa]], Krystyna Wieczorek, ''Wnętrze gmachu Banku Polskiego przy ul. Teodora Sixta 19 w Bielsku-Białej jako przykład klasycyzującego modernizmu dwudziestolecia międzywojennego'', „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego” 2023, t. 15, s. 30.</ref>) ** siedziba '''Zakładu Ubezpieczeń Społecznych''' (ul.&nbsp;Sixta 16, 1927) ** siedziba '''I Urzędu Skarbowego''', dawne Zakłady Górnicze ''Silesia'' (ul.&nbsp;Sixta 17, 1921) ** nowy gmach '''Komunalnej Kasy Oszczędności''' na pl.&nbsp;Chrobrego z witrażową panoramą miasta (1938) ** budynek '''straży pożarnej''' przy ul. Grunwaldzkiej 20 (1928) ** '''Dom Oficerski''' (pl.&nbsp;Zwycięstwa, 1928) ** '''[[Wojskowy Ośrodek Kultury „Dom Żołnierza” w Bielsku-Białej|Dom Żołnierza]]''' * '''zabytki industrialne''' – dawne fabryki włókiennicze i inne, m.in.: ** '''[[Stara Fabryka – oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej|Stara Fabryka]]''' – siedziba muzeum techniki ** '''[[Gazownia w Bielsku-Białej|gazownia miejska]]''' ** kompleks '''dawnej fabryki maszyn Gustav Josephy's Erben''', później BEFAMA (ul.&nbsp;Powstańców Śląskich 2–4) ** '''dawna fabryka wódek i likierów Jacoba Grossa''', później Polmos Bielsko-Biała, obecnie przebudowana na lofty (ul.&nbsp;Stojałowskiego 61) ** '''zespół fabryczno-willowy A. Mänhardta i F. Hähnela''', obecnie centrum handlowe Bogmar (ul.&nbsp;Partyzantów 20–24, po 1870) ** '''dawna elektrownia miejska''' i '''zajezdnia tramwajowa''' (ul.&nbsp;Partyzantów 64–66, 1895) ** zabudowa dzielnicy przemysłowej w rejonie '''ulic Podwale, Stanisława Okrzei i Michała Grażyńskiego''' * '''zabytki kultury żydowskiej''', m.in.: ** '''[[Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej|cmentarz żydowski]]''' ** '''dawna siedziba gminy wyznaniowej''', obecnie jedna z siedzib Sądu Rejonowego (ul.&nbsp;Mickiewicza 22, 1904) * '''[[grodzisko w Starym Bielsku]]''' * '''[[Dwór Lipnicki w Bielsku-Białej|dwór lipnicki]]''' * '''[[Dwór Pruszyńskich w Bielsku-Białej|dwór Pruszyńskich]]''' w [[Hałcnów|Hałcnowie]] * '''[[Nowy Cmentarz Ewangelicki w Bielsku-Białej|Nowy Cmentarz Ewangelicki]]''' * '''[[Cmentarz ewangelicki w Bielsku-Białej (ul. Piłsudskiego)|cmentarz ewangelicki przy ul. Piłsudskiego]]''' * '''cmentarze katolickie''' przy ul. Grunwaldzkiej i Cmentarnej * '''osiedle robotnicze przy ul. Michałowicza''' z lat 1909–1911 * '''[[Osiedle Grunwaldzkie (Bielsko-Biała)|osiedle Grunwaldzkie]]''' – [[Realizm socjalistyczny|socrealistyczne]] z lat 50. XX wieku * '''[[schronisko PTTK Szyndzielnia]]''' – najstarsze murowane schronisko turystyczne w [[Beskid Śląski|Beskidzie Śląskim]] W [[Rejestr zabytków (Polska)|rejestrze zabytków]] województwa śląskiego w październiku 2022 znajdowało się 247 obiektów z Bielska-Białej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 7 października 2022 r.) |url=http://wkz.katowice.pl/uslugi/rejestr-zabytkow/spis-obiektow-wpisanych-do-rejestru-zabytkow/rejestr-zabytkow-nieruchomych-a |opublikowany=Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach |data dostępu=2022-11-08 |data=2022-10-07}}</ref>. [[Gminna ewidencja zabytków]] z 2018 obejmuje 1278 pozycji<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Uchwała nr XLV/892/2018 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 25 października 2018 w sprawie przyjęcia „Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Bielsko-Biała na lata 2018–2021” |url=https://bielsko-biala.pl/sites/default/files/inline-files/XLV_892_2018.pdf |opublikowany=Rada miejska w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-11-08 |strony=169}}</ref>. == Demografia == {{Osobny artykuł|Ludność i powierzchnia Bielska-Białej}} 31 grudnia 2021 [[liczba ludności]] Bielska-Białej wyniosła 168 835 osób, w tym 79&nbsp;740 (47,2%) mężczyzn i 89&nbsp;095 (52,8%) kobiet. Oznacza to, że na 100 mężczyzn przypadało 112 kobiet. 56,4% mieszkańców Bielska-Białej była w [[Wiek produkcyjny|wieku produkcyjnym]], 17,5% w [[Wiek przedprodukcyjny|wieku przedprodukcyjnym]], a 26,0% mieszkańców w [[Wiek poprodukcyjny|wieku poprodukcyjnym]]. Populacja miasta stanowiła 3,77% populacji [[Województwo śląskie|województwa śląskiego]]. Gęstość zaludnienia wynosiła 1356 osób na km²<ref name="polska w liczbach">{{Cytuj stronę | url = https://www.polskawliczbach.pl/Bielsko_Biala#demografia-w-pigulce| tytuł = Polska w liczbach: Bielsko-Biała| autor = [[Główny Urząd Statystyczny]]| data dostępu = 2022-07-21}}</ref>. [[Przyrost naturalny]] według danych za rok 2020 był ujemny, wynosił –610 (–3,58 w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców). W mieście urodziło się 1519 dzieci i zarejestrowano 2129 zgonów. [[Współczynnik dzietności]] na poziomie 1,44 był o nieco wyższy niż w skali województwa i całej Polski. [[Saldo migracji]] wewnętrznych wyniosło w 2020 –355, natomiast zagranicznych +24. Zawarte zostały 592 małżeństwa. 28,6% mieszkańców była stanu wolnego, 55,0% żyła w małżeństwie, 6,9% było po rozwodzie, a 9,4% to wdowy i wdowcy<ref name="polska w liczbach" />. [[Plik:Piramida wieku Bielsko Biala.png|mały|upright=3]] {| class="wikitable sortable" |+ Ludność Bielska-Białej według wieku (2020)<ref name="polska w liczbach" /> ! Przedział wiekowy ! Liczba ludności |- | style="background-color:#ff9"| 0–4 | style="background-color:#cfc"| 8214 |- | style="background-color:#ff9"| 5–9 | style="background-color:#cfc"| 8413 |- | style="background-color:#ff9"| 10–14 | style="background-color:#cfc"| 8707 |- | style="background-color:#ff9"| 15–19 | style="background-color:#cfc"| 7259 |- | style="background-color:#ff9"| 20–24 | style="background-color:#cfc"| 7412 |- | style="background-color:#ff9"| 25–29 | style="background-color:#cfc"| 9089 |- | style="background-color:#ff9"| 30–34 | style="background-color:#cfc"| 11 498 |- | style="background-color:#ff9"| 35–39 | style="background-color:#cfc"| 14 429 |- | style="background-color:#ff9"| 40–44 | style="background-color:#cfc"| 14 259 |- | style="background-color:#ff9"| 45–49 | style="background-color:#cfc"| 11 580 |- | style="background-color:#ff9"| 50–54 | style="background-color:#cfc"| 9734 |- | style="background-color:#ff9"| 55–59 | style="background-color:#cfc"| 9758 |- | style="background-color:#ff9"| 60–64 | style="background-color:#cfc"| 12 016 |- | style="background-color:#ff9"| 65–69 | style="background-color:#cfc"| 12 756 |- | style="background-color:#ff9"| 70–74 | style="background-color:#cfc"| 10 251 |- | style="background-color:#ff9"| 75–79 | style="background-color:#cfc"| 5 733 |- | style="background-color:#ff9"| 80–84 | style="background-color:#cfc"| 4 573 |- | style="background-color:#ff9"| 85 i więcej | style="background-color:#cfc"| 4 075 |} W momencie połączenia Bielska i Białej w 1951 miasto liczyło około 60 tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni lat liczba ludności wzrastała wraz z rozwojem przemysłu i przyłączaniem pobliskich miejscowości, w szczególnie skokowy sposób w latach 70.&nbsp;XX wieku. Najwyższą liczbę ludności (184 421) Bielsko-Biała osiągnęło w 1991. Odtąd, podobnie jak w większości miast w Polsce, obserwuje się stopniowy spadek populacji. W latach 2002–2021 liczba mieszkańców zmalała o 5,1%. Według prognoz [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] w 2025 Bielsko-Biała ma liczyć 161,9 tysięcy, w 2035 – 150,4 tysięcy, a w 2050 – 133,3 tysięcy mieszkańców<ref name="polska w liczbach" />. Zmiany liczby ludności Bielska-Białej na przestrzeni lat (dla czasów sprzed 1951 suma danych dla Bielska i Białej): <timeline> ImageSize = width:1200 height:300 PlotArea = left:50 right:20 top:20 bottom:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.2,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:200000 ScaleMajor = unit:year increment:20000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:5000 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:18 align:left bar:1754 from:0 till:3300 bar:1843 from:0 till:11456 bar:1880 from:0 till:20312 bar:1890 from:0 till:22195 bar:1900 from:0 till:24854 bar:1910 from:0 till:27236 bar:1931 from:0 till:47465 bar:1939 from:0 till:54723 bar:1945 from:0 till:46010 bar:1951 from:0 till:60000 bar:1955 from:0 till:66248 bar:1960 from:0 till:75527 bar:1965 from:0 till:83207 bar:1970 from:0 till:105700 bar:1975 from:0 till:120907 bar:1980 from:0 till:163741 bar:1985 from:0 till:175889 bar:1991 color:cobar2 from:0 till:184421 bar:1995 from:0 till:180397 bar:2000 from:0 till:179314 bar:2005 from:0 till:176864 bar:2010 from:0 till:174755 bar:2015 from:0 till:172591 bar:2020 from:0 till:169756 PlotData= textcolor:black fontsize:S bar:1754 at: 3300 text: ≈3.300 shift:(-14,5) bar:1843 at: 11456 text: 11.456 shift:(-14,5) bar:1880 at: 20312 text: 20.312 shift:(-14,5) bar:1890 at: 22195 text: 22.195 shift:(-14,5) bar:1900 at: 24854 text: 24.854 shift:(-14,5) bar:1910 at: 27236 text: 27.236 shift:(-14,5) bar:1931 at: 47465 text: 47.465 shift:(-14,5) bar:1939 at: 54723 text: 54.723 shift:(-14,5) bar:1945 at: 46010 text: 46.010 shift:(-14,5) bar:1951 at: 60000 text: ≈60.000 shift:(-19,5) bar:1955 at: 66248 text: 66.248 shift:(-14,5) bar:1960 at: 75527 text: 75.527 shift:(-14,5) bar:1965 at: 83207 text: 83.207 shift:(-14,5) bar:1970 at: 105700 text: 105.700 shift:(-19,5) bar:1975 at: 120907 text: 120.907 shift:(-19,5) bar:1980 at: 163741 text: 163.741 shift:(-19,5) bar:1985 at: 175889 text: 175.889 shift:(-19,5) bar:1991 at: 184421 text: 184.421 shift:(-19,5) bar:1995 at: 180397 text: 180.397 shift:(-19,5) bar:2000 at: 179314 text: 179.314 shift:(-19,5) bar:2005 at: 176864 text: 176.864 shift:(-19,5) bar:2010 at: 174755 text: 174.755 shift:(-19,5) bar:2015 at: 172591 text: 172.591 shift:(-19,5) bar:2020 at: 169756 text: 169.756 shift:(-19,5) </timeline> Liczba ludności w podziale na poszczególne osiedla samorządowe (jednostki pomocnicze gminy) kształtowała się 31 grudnia 2017 następująco<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Liczba mieszkańców Bielska-Białej z podziałem na 30 osiedli według stanu na 31 grudnia 2017 |url=https://obywatelskibb.pl/2019/tabela_liczba_mieszkancow.pdf |opublikowany=Budżet obywatelski Bielska-Białej |data dostępu=2022-02-16}}</ref>: {| class="wikitable sortable" |+ ! Osiedle ! Liczba ludności |- | Aleksandrowice | 1778 |- | Beskidzkie | 7436 |- | Biała Krakowska | 6316 |- | Biała Północ | 2696 |- | Biała Śródmieście | 2510 |- | Biała Wschód | 3287 |- | Bielsko Południe | 4594 |- | Dolne Przedmieście | 4131 |- | Górne Przedmieście | 6752 |- | Grunwaldzkie | 4191 |- | Hałcnów | 8549 |- | Kamienica | 6095 |- | Karpackie | 9390 |- | Komorowice Krakowskie | 5281 |- | Komorowice Śląskie | 5350 |- | Kopernika | 4712 |- | Leszczyny | 5829 |- | Lipnik | 6874 |- | Mieszka I | 1539 |- | Mikuszowice Krakowskie | 2735 |- | Mikuszowice Śląskie | 7442 |- | Piastowskie | 2200 |- | Polskich Skrzydeł | 3162 |- | Słoneczne | 5998 |- | Stare Bielsko | 6539 |- | Straconka | 3365 |- | Śródmieście Bielsko | 4294 |- | Wapienica | 10 907 |- | Wojska Polskiego | 4975 |- | Złote Łany | 14 439 |} === Struktura etniczna i językowa === W [[Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2021|Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2021]] 99,30% mieszkańców Bielska-Białej (167 913 osób) zadeklarowało [[Polacy|narodowość polską]]. 2,30% zadeklarowało inną narodowość (jako jedyną lub wspólnie z polską), w tym: 0,66% (1108 osób) [[narodowość śląska|śląską]], 0,21% (321 osób) [[Niemcy|niemiecką]], 0,20% (335 osób) [[Ukraińcy|ukraińską]], 0,19% (313 osób) [[Anglicy|angielską]] i 0,13% (222 osób) [[Włosi|włoską]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6536/10/1/1/przynaleznosc_narodowo-etniczna_-_dane_nsp_2021_dla_kraju_i_jednostek_podzialu_terytorialnego.xlsx|tytuł = Przynależność narodowo-etniczna – dane NSP 2021 dla kraju i jednostek podziału terytorialnego|autor = [[Główny Urząd Statystyczny]]|opublikowany = |data = 2023-12-20|język =pl |data dostępu = 2023-12-30}}</ref>. W świetle tego samego spisu 99,70% bielszczan (168 582 osób) posługuje się w kontaktach domowych [[język polski|językiem polskim]]. Inne najczęściej używane języki (wyłącznie lub wspólnie z polskim) to: [[język angielski|angielski]] (2,30%, 3893 osób), [[język niemiecki|niemiecki]] (0,44%, 743 osób), [[język włoski|włoski]] (0,23%, 388 osób), [[etnolekt śląski|śląski]] (0,19%, 319 osób), [[język ukraiński|ukraiński]] (0,16%, 275 osób) i [[język rosyjski|rosyjski]] (0,13%, 227 osób)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6536/10/1/1/jezyk_uzywany_w_domu_-_dane_nsp_2021_dla_kraju_i_jednostek_podzialu_terytorialnego.xlsx|tytuł = Język używany w domu – dane NSP 2021 dla kraju i jednostek podziału terytorialnego|autor = [[Główny Urząd Statystyczny]]|opublikowany = |data = 2023-12-20|język =pl |data dostępu = 2023-12-30}}</ref>. == Gospodarka == === Struktura ekonomiczna === Pod koniec 2021 w rejestrze [[REGON]] zarejestrowanych było 27&nbsp;799 podmiotów gospodarki narodowej, z tego 26&nbsp;724 (96,13%) w [[sektor prywatny|sektorze prywatnym]] i 597 (2,14%) w [[sektor publiczny|sektorze publicznym]]<ref name="raport 2021" />. Dominowały w liczbie 26&nbsp;619 przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników, ponad tysiąc zatrudnionych miały jedynie trzy zakłady. Struktura bielskich przedsiębiorstw wg branży prezentowała się następująco<ref name="raport 2021">{{Cytuj stronę |tytuł=Raport o stanie miasta Bielska-Białej za rok 2021 |url=https://bielsko-biala.pl/sites/default/files/inline-files/RAPORT~1.PDF |opublikowany=Wydział Strategii i Rozwoju Gospodarczego – Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-11-09}}</ref>: * handel hurtowy i detaliczny – 25% * działalność profesjonalna naukowa i techniczna – 14% * budownictwo – 12% * przetwórstwo przemysłowe – 10% * obsługa rynku nieruchomości – 7% * opieka zdrowotna i pomoc społeczna – 7% * pozostała działalność – 7% * transport i gospodarka magazynowa – 6% * edukacja – 5% * finanse i ubezpieczenia – 4% * zakwaterowanie i gastronomia – 3% [[Stopa bezrobocia]] wyniosła na koniec 2021 jedynie 2,2% i należała do wyraźnie niższych niż średnia krajowa i wojewódzka, spośród miast województwa śląskiego niższa była jedynie w Katowicach i Tychach<ref name="raport 2021" />. Współczynnik zatrudnienia wynosił 458 osób na 1000 mieszkańców. [[przeciętne wynagrodzenie|Przeciętne miesięczne wynagrodzenie]] brutto w Bielsku-Białej wynosiło 5&nbsp;789,65&nbsp;zł, co odpowiadało 96,5% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w Polsce. Na najwyższe płace w Bielsku-Białej mogą liczyć zatrudnieni w firmach zajmujących się informacją i komunikacją. Otrzymują oni przeciętnie 7442 zł brutto<ref>{{Cytuj |tytuł = Praca Bielsko-Biała - oferty pracy w Bielsku-Białej |data dostępu = 2024-04-07 |opublikowany = Portal Praca.pl |url = https://www.praca.pl/bielsko-biala.html |język = pl}}</ref>. Wśród aktywnych zawodowo mieszkańców 4700 osób wyjeżdżało do pracy do innych miast, a 24&nbsp;302 osoby przyjeżdżało do pracy spoza gminy, co oznacza, że saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy wynosiło 19 602. 42,9% osób pracowało w przemyśle i budownictwie, 21,3% w sektorze usługowym, 2,3% w sektorze finansowym, a 0,9% w rolnictwie<ref name="polska w liczbach" />. === Przemysł === [[Plik:Bielsko-Biała, Komorowice - Fiat, hipermarkety, ul. Niepodległości.jpg|thumb|Widok lotniczy na zakłady Fiata ([[FCA Poland]], dawne [[Fabryka Samochodów Małolitrażowych|FSM]])]] [[Plik:Bielsko-Biała, Bielmar.jpg|thumb|[[Zakłady Tłuszczowe Bielmar]]]] Historycznie Bielsko-Biała było ważnym ośrodkiem przemysłowym, w szczególności [[przemysł włókienniczy|przemysłu włókienniczego]], który jednak zupełnie stracił na znaczeniu w wyniku [[transformacja systemowa w Polsce|transformacji gospodarczej]] po 1989. Do nielicznych już dziś zakładów kontynuujących te tradycje należą fabryka szczotek i pędzli Befaszczot<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Befaszczot sp. z o.o. |url=https://befaszczot.com.pl/pl/ |data dostępu=2022-11-08}}</ref>, Bielskie Zakłady Obuwia BEFADO<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Bielskie Zakłady Obuwia BEFADO sp. z o.o.|url=https://www.befado.pl/pomoc/o-nas/ |data dostępu=2022-11-08}}</ref>, fabryka zamków błyskawicznych Zipper (dawny ZAMPOL)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Zipper |url=https://www.zipper.pl/ |data dostępu=2022-11-08}}</ref> i producent tkanin wełnianych Rytex<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Rytex sp. z o.o. |url=https://rytex.com.pl/ |data dostępu=2022-11-08}}</ref>. [[Plik:Beskidzki Inkubator Technologiczny.jpg|thumb|left|Beskidzki Inkubator Technologiczny]] Obecnie najrozleglejszy areał przemysłowy znajduje się w północnej części miasta na pograniczu [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowic]], [[Stare Bielsko|Starego Bielska]] i [[Dolne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Dolnego Przedmieścia]] – to dawna [[Fabryka Samochodów Małolitrażowych]] po transformacji przejęta przez [[FCA Poland|Fiat Auto Poland]] (od 2015 pod nazwą FCA Poland). Podczas gdy właściwa produkcja samochodów odbywa się w [[Tychy|Tychach]], w bielskim zakładzie produkowane są [[Silnik o zapłonie samoczynnym|silniki Diesla]] i [[Silnik o zapłonie iskrowym|silniki benzynowe]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Zakłady grupy FCA w Polsce |url=https://fcagroup.pl/fca-w-polsce/zaklady-grupy-fca-w-polsce/ |opublikowany=Fiat Chrysles Automobiles |data dostępu=2022-11-08}}</ref>. Od 2000 areał ten jest jednym z podobszarów [[Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna|Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej]]. W kolejnych latach włączone do niej zostały kolejne tereny w [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicy]] ([[Park Przemysłowy i Usługowy w Bielsku-Białej|Park Przemysłowy i Usługowy]] przy [[droga ekspresowa S52 (Polska)|drodze ekspresowej S52]]), [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowicach]] (w rejonie ulicy Bestwińskiej oraz Konwojowej) i [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipniku]] (w rejonie ulicy Piekarskiej). W 2021 na terenach należących do KSSE o powierzchni 82 ha działało dwadzieścia przedsiębiorstw zatrudniających ponad 4,6 tysiąca pracowników. Były to: Atepaa, Avio Polska, Cooper Standard Polska, Cornaglia Poland, [[Eaton Corporation|Eaton Automotive Systems]], Electropoli Poland, [[FCA Poland|FCA Powertrain Poland]], FCA Services Poland, [[Henkel|Henkel Polska]], Ingest Facility, [[Magneti Marelli|Marelli Bielsko-Biała]], Makita, [[Mercedes-Benz Group|Mercedes]] Martruck Pojazdy Specjalne, multiform Dariusz Krywult, MDM NT, Polmotors, [[Szczęśniak Pojazdy Specjalne]], Takoni, TI Poland oraz ZF Steering Systems Poland. Przeważały wśród nich firmy związane z branżą motoryzacyjną<ref name="raport 2021" />. Na terenie wapienickiego Parku Przemysłowego i Usługowego powstał w 2006 Beskidzki Inkubator Technologiczny<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Beskidzki Inkubator Technologiczny |url=https://bielskobiala.naszemiasto.pl/beskidzki-inkubator-technologiczny/ar/c3-6147585 |opublikowany=bielskobiala.naszemiasto.pl |data dostępu=2022-11-09 |data=2005-05-10}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Inkubator technologiczny |url=https://wapienica.org/inkubator-technologiczny/ |opublikowany=wapienica.org |data dostępu=2022-11-09}}</ref>. Przy FCA Poland działa [[Instytut Badań i Rozwoju Motoryzacji Bosmal]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Instytut Badań i Rozwoju Motoryzacji BOSMAL Sp. z o.o. |url=https://www.bosmal.com.pl/ |data dostępu=2022-12-23}}</ref>. Do innych ważnych zakładów przemysłowych z siedzibą w Bielsku-Białej należą [[Zakłady Tłuszczowe Bielmar]] (producent margaryn, olejów i pasz)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Zakłady Tłuszczowe Bielmar |url=https://www.bielmar.pl/ |data dostępu=2022-12-23}}</ref>, Śląska Wytwórnia Wódek Gatunkowych POLMOS Bielsko-Biała (producent m.in. wódki Extra Żytnia)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Polmos Bielsko-Biała |url=https://polmos.bielsko.pl/ |data dostępu=2022-12-23}}</ref>, GE Power Controls (branża elektroenergetyczna)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=GE Power Controls Sp. z o.o. |url=http://www.energoelektronika.pl/do/SearchCatalogue?cid=333 |opublikowany=energoelektronika.pl |data dostępu=2022-12-23}}</ref>, fabryka śrub Bispol<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Fabryka Śrub Bispol S.A. |url=https://asmet.com.pl/kontakt/bispol-kontakt/ |data dostępu=2022-12-23}}</ref>, Signify Poland (dawniej [[Philips|Philips Lighting Bielsko]])<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Signify Poland Bielsko sp. z o.o. |url=https://www.emis.com/php/company-profile/PL/Signify_Poland_Bielsko_Sp_z_oo_en_2010336.html |opublikowany=emis.com |data dostępu=2022-12-23}}</ref>, Proseat (producent komponentów samochodowych)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Locations |url=https://proseat.eu/en/locations/ |opublikowany=Proseat |data dostępu=2022-12-23}}</ref>, [[Aluprof]] (branża wyrobów aluminiowych)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Aluprof. Aluminium Systems |url=https://aluprof.eu/firma |data dostępu=2022-12-23}}</ref>. W licznych opracowaniach wyróżnia się [[Bielski Okręg Przemysłowy]] obejmujący m.in. Bielsko-Białą, [[Czechowice-Dziedzice]], [[Cieszyn]], [[Skoczów]], [[Żywiec]] i [[Andrychów]]<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Gierańczyk |imię=Wiesława |nazwisko2=Stańczyk |imię2=Arkadiusz |tytuł=Okręgi przemysłowe w Polsce u progu XXI wieku |czasopismo=Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG |data=2001 |wolumin=3 |strony=63, 65–66 |url=https://www.academia.edu/64412045/Okr%C4%99gi_przemys%C5%82owe_w_Polsce_u_progu_XXI_wieku |data dostępu=2022-12-23}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Tkocz |imię=Maria |tytuł=Przemysł województwa śląskiego |url=http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Przemys%C5%82_wojew%C3%B3dztwa_%C5%9Bl%C4%85skiego |opublikowany=Encyklopedia województwa śląskiego (tom I) |data dostępu=2022-12-23 |data=2014}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Fuhrmann |imię=Magdalena |tytuł=Główne czynniki lokalizacji polskich okręgów przemysłowych |url=https://zpe.gov.pl/pdf/PF6TaRKEo |opublikowany=Zintegrowana Platforma Edukacyjna Ministerstwa Edukacji i Nauki |data dostępu=2022-12-23}}</ref>. === Handel === [[Plik:Bielsko-Biała, Sfera 2.jpg|thumb|[[Galeria Sfera|Sfera II]]]] [[Plik:SDH Klimczok Bielsko-Biała.jpg|thumb|[[Spółdzielczy Dom Handlowy „Klimczok”]]]] Bielsko-Biała należy do miast o najwyższym nasyceniu powierzchnią handlową w Polsce. Według raportu Colliers International z 2019 wynosiło ono 1151 m² na 1000 mieszkańców. Łącznie miasto dysponowało 197&nbsp;000 m² powierzchni handlowej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Raport branżowy – galerie handlowe |url=https://www.bosbank.pl/__data/assets/pdf_file/0018/31842/BOSBank_Galerie_handlowe_2020.12.pdf |opublikowany=BOŚ Bank |data dostępu=2022-11-09 |strony=3}}</ref>. Aż jedna trzecia z tej liczby (64&nbsp;100&nbsp;m²) przypadała na największe centrum handlowo-rozrywkowe, którym jest położona w ścisłym centrum przy ulicy Mostowej [[Galeria Sfera]]. Składa się ona z dwóch obiektów – Sfera I i Sfera II – wzniesionych w miejscu dawnych zakładów przemysłowych i oddanych do użytku odpowiednio w 2001 oraz 2009<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O galerii |url=https://www.sfera.com.pl/pl/o_galerii/ |opublikowany=[[Galeria Sfera]] |data dostępu=2022-11-09}}</ref>. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się szereg innych obiektów handlowych na czele ze [[Spółdzielczy Dom Handlowy „Klimczok”|Spółdzielczym Domem Handlowym „Klimczok”]] należącym do [[Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Spożywców „Społem”|PSS Społem]], który powstał w 1988 i wtedy należał do największych w Polsce<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wielkie otwarcie domu handlowego w Bielsku w 1988 roku |url=https://www.tychy.info/wiadomosci/14012-wideo-wielkie-otwarcie-domu-handlowego-w-bielsku-w-1988-roku-bielsko-biala |opublikowany=tychy.info |data=2022-01-01|data dostępu=2022-11-09}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Schody do luksusu |url=https://bielsko.biala.pl/reportaze/24085/schody-do-luksusu |opublikowany=bielsko.biala.pl |data=2012-12-30|data dostępu=2022-11-09}}</ref>. Inne duże centra handlowo-rozrywkowe to [[Gemini Park Bielsko-Biała|Gemini Park]] przy ulicy Bora-Komorowskiego otwarty w 2009 i rozbudowany w 2014 (z hipermarketem [[Bi1]])<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Gemini Park Bielsko-Biała |url=https://bielskobiala.geminipark.pl/ |data dostępu=2022-11-09}}</ref> oraz [[Sarni Stok (centrum handlowe)|Sarni Stok]] przy ulicy o tej samej nazwie istniejące od 2001 (z supermarketami [[Groupe Carrefour|Carrefour]] i [[Media Markt]])<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Centrum handlowe Sarni Stok |url=https://sarnistok.pl/ |data dostępu=2022-11-09}}</ref>. W 2014 otwarto Retail Park Karpacka<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=1. urodziny Retail Park Karpacka |url=https://www.bielsko.info/wiadomosci/10123-1-urodziny-retail-park-karpacka-bielsko-biala |opublikowany=bielsko.info.pl |data=28.11.2015}}</ref>. W mieście znajdują się również hipermarkety [[Auchan]], [[Kaufland]], [[Metro Cash & Carry|Makro]], [[Castorama]] i [[Leroy Merlin]], szereg supermarketów i mniejszych placówek handlowych. Spośród gęstej niegdyś sieci sklepów samoobsługowych PSS Społem istniało w 2022 oprócz „Klimczoka” jeszcze dziesięć<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Sieć handlowa |url=http://www.spolembb.com/siec_handlowa.php |opublikowany=[[Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Spożywców „Społem”|PSS Społem]] Bielsko-Biała |data dostępu=2022-11-09}}</ref>. Tradycyjnym deptakiem handlowym jest [[ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej|ulica 11 Listopada]]. Liczba sklepów i punktów usługowych zlokalizowanych przez niej w ostatnich latach wyraźnie jednak spadła, co często przypisywane jest negatywnemu wpływowi dużych centrów handlowych<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Drost |imię=Jacek |tytuł=Ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej: nic nie uratuje tej ulicy? |url=https://bielskobiala.naszemiasto.pl/ulica-11-listopada-w-bielsku-bialej-nic-nie-uratuje-tej/ar/c4-2216356 |opublikowany=bielskobiala.naszemiasto.pl |data dostępu=2022-11-09 |data=2014-03-29}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Furtak |imię=Ewa |tytuł=Deptak banków, na reanimację za późno |url=https://bielskobiala.wyborcza.pl/bielskobiala/7,88025,14826989,deptak-bankow-na-reanimacje-za-pozno.html |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2022-11-09 |data=2013-10-23}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Czyżewski |imię=Marcin |tytuł=Tramwaj na ul. 11 Listopada? To pomysł na ożywienie deptaka |url=https://bielskobiala.wyborcza.pl/bielskobiala/7,88025,24858399,tramwaj-na-ul-11-listopada-to-pomysl-na-ozywienie-deptaka.html |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2022-11-09 |data=2019-06-03}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Dydo |imię=Magdalena |tytuł=Trup w środku miasta |url=https://bielsko.biala.pl/2235,artykul |opublikowany=bielsko.biala.pl |data dostępu=2022-11-09 |data=2010-06-25}}</ref>. Targowiska miejskie znajdują się przy ulicy Lompy oraz Broniewskiego, istnieje też targowisko o nieuregulowanym statusie w dzielnicy [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowice]]<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Kałuski |imię=Marcin |tytuł=To jeden z symboli Komorowic. Czas na ucywilizowanie dzikiego targowiska? |url=https://beskidzka24.pl/to-jeden-z-symboli-komorowic-czas-na-ucywilizowanie-dzikiego-targowiska/ |opublikowany=beskidzka24.pl |data dostępu=2022-11-09 |data=2021-10-31}}</ref>. Do najważniejszych imprez targowych odbywających się w Bielsku-Białej należą Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB organizowane przez ZIAD Bielsko-Biała<ref>{{Cytuj |tytuł=Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB |url=https://energetab.pl/ |opublikowany=ZIAD Bielsko-Biała |data dostępu=2022-11-09}}</ref>, a także te, których organizacja jest w gestii Biura Promocji i Wystaw ASTRA: Międzynarodowe Targi Budownictwa „Twój Dom”, Targi Technik Grzewczych i Oszczędności Energii „Instal-System” i Międzynarodowe Targi EKOStyl<ref>{{Cytuj |tytuł=Targi bielskie |url= http://targibielskie.pl/kalendarium-targow?year=2022 |opublikowany=Biuro Promocji i Wystaw ASTRA |data dostępu=2022-11-09}}</ref>. Głównym miejscem odbywania się targów jest [[Hala Widowiskowo-Sportowa w Bielsku-Białej|hala wielofunkcyjna przy ulicy Karbowej]]. == Transport == === Transport kolejowy === {{Osobny artykuł|Transport kolejowy w Bielsku-Białej|Bielsko-Biała Główna}} [[Plik:Bielsko-Biała Główna, Pesa Elf 22WEd Koleje Śląskie i EN 57 Polregio.jpg|mały|Pociąg [[Koleje Śląskie|Kolei Śląskich]] i [[Polregio]] na dworcu [[Bielsko-Biała Główna]]]] Bielsko-Biała stanowi współcześnie węzeł kolejowy regionalnego znaczenia. Początki kolei w mieście sięgają roku 1855, a obecny układ torów istnieje od 1888. Przez miasto przebiegają trzy [[Linia kolejowa|linie kolejowe]]: * [[Linia kolejowa nr 139|nr 139 Katowice – Skalite Serafinov]] – pierwszorzędna, czynna w ruchu pasażerskim i towarowym * [[Linia kolejowa nr 117|nr 117 Bielsko-Biała – Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona]] – drugorzędna, czynna w ruchu pasażerskim i towarowym * [[Linia kolejowa nr 190|nr 190 Bielsko-Biała – Czeski Cieszyn]] – drugorzędna, nieczynna na odcinku do Skoczowa od stycznia 2009, rozważane są plany rewitalizacji<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Rewitalizacja linii kolejowej nr 190 na odcinku Skoczów – Bielsko-Biała. Projekt pod lupą kolejarzy |url=https://dziennikzachodni.pl/rewitalizacja-linii-kolejowej-nr-190-na-odcinku-skoczow-bielskobiala-projekt-pod-lupa-kolejarzy/ar/c4-15980483 |opublikowany=[[Dziennik Zachodni]] |data dostępu=2022-11-04 |data=2022-01-04}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Ogłoszenie w sprawie konsultacji społecznych dotyczących rewitalizacji linii kolejowej nr 190 na odcinku Skoczów – Bielsko-Biała |url=https://bielsko-biala.pl/konsultacje/aktualnosci/ogloszenie-w-sprawie-konsultacji-spolecznych-dotyczacych-rewitalizacji |opublikowany=bielsko-biala.pl |data dostępu=2022-11-04}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Fiszer |imię=Kacper |tytuł=Cieszyn – Bielsko-Biała: Czy znajdą się pieniądze na remont? |url=https://www.rynek-kolejowy.pl/mobile/cieszyn--bielskobiala-plk-licza-ze-znajda-sie-pieniadze-na-remont-odcinka-107982.html |opublikowany=Rynek Kolejowy |data dostępu=2022-11-04 |data=2022-05-16}}</ref> Na terenie miasta znajduje się dwanaście [[Stacja kolejowa|stacji]] i [[Przystanek osobowy|przystanków kolejowych]] (z tego osiem czynnych w ruchu pasażerskim), przy czym najwięcej połączeń obsługuje dworzec [[Bielsko-Biała Główna]] położony na [[Dolne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Dolnym Przedmieściu]] (adres: Warszawska 2). Zgodnie z klasyfikacją wprowadzoną w 2015 roku należy do kategorii dworców wojewódzkich<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wykaz stacji pasażerskich wraz z ich kategoryzacją oraz określeniem dostępności do obiektu |url=https://www.pkp.pl/images/download/stacje/pazdziernik2022/Zacznik_nr_1_do_Regulaminu_2021_2022_padziernik.pdf |opublikowany=[[Polskie Koleje Państwowe]] S.A. |data dostępu=2022-11-04}}</ref>, wcześniej był klasyfikowany jako dworzec kategorii B z roczną odprawa podróżnych w przedziale 1 – 2 mln<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wykaz dworców kolejowych zarządzanych przez Oddział Dworce Kolejowe |url=http://web.archive.org/web/20060109183600/www.pkp.pl/zrodlo/plan_operacyjny/zal1.pdf |opublikowany=[[Polskie Koleje Państwowe]] S.A. |data dostępu=2022-11-04}}</ref>. Przewozy regionalne na linii nr 139 obsługuje spółka [[Koleje Śląskie]] (linia S5 [[Katowice]] – [[Żywiec]]/[[Zwardoń]]), a na linii nr 117 spółka [[Polregio]] (połączenia do [[Wadowice|Wadowic]] i [[Kraków|Krakowa]]). Z dworca Bielsko-Biała Główna odjeżdżają również dalekobieżne pociągi spółki [[PKP Intercity]], w tym [[Express InterCity Premium|Pendolino]] do [[Warszawa|Warszawy]] i [[Gdynia|Gdyni]]. === Transport drogowy === [[Plik:S1 1.JPG|mały|Droga ekspresowa S52]] [[Plik:Śródmiejska Obwodnica Zachodnia (Bielsko-Biała).jpg|mały|Śródmiejska Obwodnica Zachodnia]] Przez Bielsko-Białą przechodzą drogi: * [[Droga ekspresowa S1 (Polska)|droga ekspresowa S1]] – jej bielski odcinek tworzy [[Północno-wschodnia obwodnica Bielska-Białej|północno-wschodnia obwodnica miasta]], w planach jest dalsza rozbudowa w kierunku [[Mysłowice|Mysłowic]]<ref>{{Cytuj stronę | url = https://s1-myslowice-bielsko.pl/| tytuł = Projekt i budowa S1 Kosztowy - Bielsko-Biała| autor = [[Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad]]| data dostępu = 2022-11-04}}</ref> * [[Droga ekspresowa S52 (Polska)|droga ekspresowa S52]] – droga wylotowa w kierunku [[Cieszyn]]a stanowiąca zarazem część obwodnicy północnej (ulica Bohaterów Monte Cassino) * [[Droga krajowa nr 1 (Polska)|droga krajowa nr 1]] – droga wylotowa w kierunku [[Pszczyna|Pszczyny]] i [[Katowice|Katowic]] (północny fragment ulicy Warszawskiej) * [[Droga krajowa nr 52 (Polska)|droga krajowa nr 52]] – droga wylotowa w kierunku [[Wadowice|Wadowic]] i [[Kraków|Krakowa]] (ulica Krakowska), ponadto należy do niej większa część ulicy Żywieckiej * [[droga wojewódzka nr 940]] – fragmenty ulicy Lwowskiej, Wyzwolenia i Niepodległości = droga wewnętrzmiejska łącząca węzeł Bielsko-Biała Rosta z [[Droga krajowa nr 52 (Polska)|DK52]] * [[droga wojewódzka nr 942]] – docelowo biegnie do [[Szczyrk]]u i [[Wisła (miasto)|Wisły]], na obszarze miasta ma po zmianach skomplikowany przebieg obejmujący fragmenty ulic Żywieckiej, Bystrzańskiej, Partyzantów, Bora-Komorowskiego, Andersa, Cieszyńskiej i Międzyrzeckiej W ciągu dróg ekspresowych S1 i S52 znajduje się siedem [[Węzeł drogowy|węzłów bezkolizyjnych]]: ''Bielsko-Biała [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienica]]'' (skrzyżowanie S52 i DW942), ''Bielsko-Biała Francuska'', ''Bielsko-Biała Andersa'', ''Bielsko-Biała [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowice]]'' (skrzyżowanie S1, S52 i DK1), ''Bielsko-Biała [[Obszary (Bielsko-Biała)|Rosta]]'' (skrzyżowanie S1 i DW 940), ''Bielsko-Biała [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipnik]]'' (skrzyżowanie S1 i DK 52) oraz ''Bielsko-Biała [[Mikuszowice]]'' (skrzyżowanie S1, DK 52 i DW 942). Aleja Andersa i ulica Bora-Komorowskiego stanowią [[Śródmiejska obwodnica zachodnia (Bielsko-Biała)|Śródmiejską Obwodnicę Zachodnią]], która łączy dzielnicę [[Leszczyny (Bielsko-Biała)|Leszczyny]], [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienica]], [[Aleksandrowice (Bielsko-Biała)|Aleksandrowice]] i [[Stare Bielsko]] do węzła ''Bielsko-Biała Andersa'', a w jej ciągu znajduje się dwupoziomowy [[Hulanka (węzeł komunikacyjny)|węzeł Hulanka]]. Faktycznie charakter drogi przelotowej ma śródmiejski ciąg uliczny Warszawska – 3&nbsp;Maja – Zamkowa – Partyzantów rozbudowany do obecnej postaci głównie w latach 70.&nbsp;XX wieku, gdy doszło przy tej okazji do wyburzenia [[Bazary Zamkowe w Bielsku-Białej|bielskiego podzamcza]]. Według rankingu z czerwca 2021 w Bielsku-Białej na 1000 mieszkańców przypadało 826,7 zarejestrowanych pojazdów, w tym 681,3 samochodów osobowych, co oznacza, że było to dziewiąte najbardziej zmotoryzowane miasto w Polsce i drugie (po [[Katowice|Katowicach]]) w [[Województwo śląskie|województwie śląskim]]<ref>{{Cytuj stronę | url = https://bielskobiala.beskidy.news/biznes/7961-elbielsko-biala-9-na-liscie-najbardziej-zmotoryzowanych-miast-w-polsce| tytuł = Bielsko-Biała na liście najbardziej zmotoryzowanych miast w Polsce| autor = Michał Cichy| opublikowany = bielskobiala.beskidy.news| data = 2021-06-24| język = | data dostępu = 2022-11-04}}</ref>. === Komunikacja publiczna === {{Osobny artykuł|Komunikacja miejska w Bielsku-Białej|Tramwaje w Bielsku-Białej}} [[Plik:Solaris-Urbino-12-Bielsko-Biała.JPG|mały|Autobus [[Miejski Zakład Komunikacyjny w Bielsku-Białej|MZK Bielsko-Biała]]]] System [[Transport miejski|komunikacji miejskiej]] w mieście istnieje od 1895. W latach 1895–1971 wchodziła w jego skład [[Tramwaje w Bielsku-Białej|sieć tramwajowa]] (początkowo jedna, następnie dwie linie), a od 1927 także autobusowa – obecnie jedyna. Głównym przewoźnikiem jest [[Miejski Zakład Komunikacyjny w Bielsku-Białej]] (MZK), który w 2022 obsługiwał przewozy na 40 liniach autobusowych dziennych i dwóch nocnych. Cztery z nich wyjeżdżały poza granice miasta – do [[Czechowice-Dziedzice|Czechowic-Dziedzic]], [[Bystra (powiat bielski)|Bystrej]], [[Wilkowice (powiat bielski)|Wilkowic]] i [[Janowice (województwo śląskie)|Janowic]]. Siedziba MZK wraz z zajezdnią znajduje się w [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówce Dolnej]], przy ulicy Długiej. Przystanki w Bielsku-Białej obsługują również trzy linie przewoźnika [[Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej Czechowice-Dziedzice|PKM Czechowice-Dziedzice]] (PKM) oznaczone numerami 5, VII oraz X (dla odróżnienia od „siódemki” i „dziesiątki” bielskiej). Taryfy i rozkłady jazdy obu przewoźników nie są skoordynowane. Regionalną komunikację autobusową w obrębie [[Powiat bielski (województwo śląskie)|powiatu bielskiego]], a także w kierunku [[Kęty|Kęt]], [[Andrychów|Andrychowa]] i [[Chybie|Chybia]], obsługuje samorządowy przewoźnik [[Komunikacja Beskidzka]] (KB) powstały w 2021 z przekształcenia dawnego PKS Bielsko-Biała. Dworzec autobusowy, z którego rozpoczynają kursy linie KB (numerowane od 100 w górę) oraz dalekobieżne połączenia autobusowe, znajduje się przy ulicy Warszawskiej naprzeciwko dworca [[Bielsko-Biała Główna]]. Połączenia pozapowiatowe – a także konkurencyjne wobec Komunikacji Beskidzkiej linie np. do [[Szczyrk]]u – obsługuje szereg przewoźników prywatnych. Ich przystanki początkowe rozlokowane są w pobliżu dworca: przy ulicy Warszawskiej, Podwale oraz Wałowej. === Transport lotniczy === [[Plik:Lotnisko-Bielsko-Biala.jpg|mały|Lotnisko Bielsko-Biała Aleksandrowice]] {{Osobny artykuł|Lotnisko Bielsko-Biała Aleksandrowice}} W dzielnicy [[Aleksandrowice (Bielsko-Biała)|Aleksandrowice]] znajduje się [[Lotnisko Bielsko-Biała Aleksandrowice|cywilne lotnisko sportowe]] z 660-metrową trawiastą drogą startową. Zostało oddane do użytku w 1936, obecnie należy do [[Aeroklub Bielsko-Bialski|Aeroklubu Bielsko-Bialskiego]]. W latach 2006–2008 w podbielskim [[Kaniów (województwo śląskie)|Kaniowie]] wybudowano Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego (obecnie pod nazwą Bielski Park Technologiczny Lotnictwa, Przedsiębiorczości i Innowacji) składający się hangarów o powierzchni 2500 m², stacji paliw, hal produkcyjnych o łącznej powierzchni 7500 m², a także [[Lotnisko Kaniów|lotniska Kaniów]] z 700-metrową betonową drogą startową. W 2010 otwarto [[Lądowisko Bielsko-Biała|lądowisko sanitarne]] zlokalizowane przy Szpitalu Wojewódzkim. W odległości do 100&nbsp;km od Bielska-Białej znajdują się trzy [[Lotnisko|lotniska międzynarodowe]]: * [[port lotniczy Kraków-Balice]] * [[port lotniczy Katowice-Pyrzowice]] * [[port lotniczy Ostrawa]] == Infrastruktura == === Infrastruktura sieciowa === [[Plik:Bielsko-Biała, widok z wieży katedry św. Mikołaja - elektrociepłownia.jpg|mały|[[Elektrociepłownia Bielsko-Biała]] (EC1)]] Jednostką odpowiedzialną za eksploatację oraz właścicielem urządzeń związanych z dostawą energii elektrycznej na obszarze Bielska-Białej są [[Tauron Polska Energia|Tauron]] Dystrybucja S.A. Oddział w Bielsku-Białej oraz Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. Oddział w Katowicach. W mieście znajduje się osiem stacji rozdzielczych 110/SN, a łączna długość [[sieć wysokiego napięcia|linii wysokiego napięcia]] w 2017 wynosiła niecałe 94&nbsp;km, natomiast [[sieć średniego napięcia|linii średniego napięcia]] – 560,5&nbsp;km<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bip.um.bielsko.pl/api/files/136028|tytuł = Założenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla miasta Bielska-Białej|opublikowany = Urząd Miejski w Bielsku-Białej|data = 2017-10-31|data dostępu = 2022-11-18|strony=68–69}}</ref>. Gaz rozprowadza Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o. – Oddział w Zabrzu poprzez 1037,3&nbsp;km sieci wysokiego, średniego i niskiego ciśnienia oraz 24 [[Stacja gazowa|stacji gazowych]] (stan na rok 2014), obsługiwanych przez Rozdzielnię Gazu w Bielsku-Białej<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bip.um.bielsko.pl/api/files/136028|tytuł = Założenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla miasta Bielska-Białej|opublikowany = Urząd Miejski w Bielsku-Białej|data = 2017-10-31|data dostępu = 2022-11-18|strony=63–64}}</ref>. Koncesję na wytwarzanie ciepła posiadają podmioty [[Tauron Polska Energia|Tauron]] Ciepło sp z o.o. oraz Przedsiębiorstwo Komunalne THERMA sp. z o.o.<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bip.um.bielsko.pl/api/files/136028|tytuł = Założenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla miasta Bielska-Białej|opublikowany = Urząd Miejski w Bielsku-Białej|data = 2017-10-31|data dostępu = 2022-11-18|strony=46}}</ref>. Sieć ciepłownicza liczy 182,21&nbsp;km (stan na rok 2021) i zasilana jest z dwóch centralnych źródeł ciepła: [[Elektrociepłownia Bielsko-Biała|Elektrociepłowni Bielsko-Biała]] (EC1) i [[Elektrociepłownia Bielsko-Północ|Elektrociepłowni Bielsko-Północ]] (EC2), wchodzących w skład [[Zespół Elektrociepłowni Bielsko-Biała|Zespołu Elektrociepłowni Bielsko-Biała]], a także kotłowni olejowych i olejowo-gazowych spółki THERMA. Na terenie miasta eksploatowanych jest 1025 wysokoparametrowych węzłów cieplnych<ref>{{Cytuj stronę |url = https://therma.bielsko.pl/system-cieplowniczy|tytuł = System Ciepłowniczy|autor = |opublikowany = Przedsiębiorstwo Komunalne THERMA|data = |język = |data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. Obsługą sieci wodociągowej (2085&nbsp;km) i kanalizacyjnej (1322&nbsp;km) na terenie Bielska-Białej, jak i okolicznych miejscowości, zajmuje się spółka AQUA S.A. Spółka posiada dwie duże i kilka mniejszych stacji uzdatniania wody oraz dwie mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków. Największe ujęcia znajdują się w [[Kobiernice|Kobiernicach]] na rzece [[Soła|Sole]], w dolinie rzeki [[Wapienica (rzeka)|Wapienica]] oraz na rzece [[Żylica (rzeka)|Żylica]] w [[Szczyrk]]u<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.aqua.com.pl/content/o-nas|tytuł = O nas|autor = AQUA S.A.|opublikowany = |data = |język = |data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. === Infrastruktura socjalna i bezpieczeństwo === [[Plik:Bielsko-Biała, Szpital Wojewódzki.jpg|mały|Szpital Wojewódzki]] Największym obiektem służby zdrowia w mieście jest wybudowany w latach 1983–2002 Szpital Wojewódzki przy alei Armii Krajowej, dysponujący 18 oddziałami i 18 poradniami specjalistycznymi (stan na rok 2022)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.hospital.com.pl/|tytuł = Szpital Wojewódzki w Bielsku-Białej |data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. W 2012 połączone zostały w jedną placówkę pod nazwą Beskidzkie Centrum Onkologii – Szpital Miejski im. Jana Pawła II trzy szpitale położone w centralnych dzielnicach miasta: przy ulicy Wyspiańskiego (dawny szpital miejski Bielska istniejący od 1893), przy ulicy Wyzwolenia (dawny szpital miejski Białej istniejący od 1910) oraz przy ulicy Emilii Plater (istniejący od 1985)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.onkologia.bielsko.pl/historia-szpitala|tytuł = Historia szpitala|autor = Beskidzkie Centrum Onkologii – Szpital Miejski im. Jana Pawła II w Bielsku-Białej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. W mieście działa również Szpital Pediatryczny przy ulicy Sobieskiego<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.szpitalpediatryczny.pl/o-nas#|tytuł = Szpital Pediatryczny w Bielsku-Białej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref> oraz Bielskie Centrum Psychiatrii „Olszówka”<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.psychiatria.bielsko.pl/|tytuł = Bielskie Centrum Psychiatrii „Olszówka”|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. Do placówek prywatnych należą Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej<ref>{{Cytuj stronę |url = http://cmr.bielsko.pl/|tytuł = Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>, Szpital św. Łukasza<ref>{{Cytuj stronę |url = https://lukasza.pl/|tytuł = Szpital św. Łukasza|data dostępu = 2022-11-18}}</ref> i Szpital Pod Bukami<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.szpitalpodbukami.pl/|tytuł = Szpital Pod Bukami|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. Łącznie na prowadzonej przez [[Narodowy Fundusz Zdrowia|NFZ]] liście poradni i gabinetów [[podstawowa opieka zdrowotna|podstawowej opieki zdrowotnej]] mieszczących się w Bielsku-Białej w 2022 widniało 106 pozycji<ref>{{Cytuj stronę |url = https://gsl.nfz.gov.pl/GSL/GSL/POZ|tytuł = Poradnie/gabinety POZ: Śląskie, Bielsko-Biała|autor=[[Narodowy Fundusz Zdrowia]]|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>, a na liście przychodni specjalistycznych 196 pozycji<ref>{{Cytuj stronę |url = https://gsl.nfz.gov.pl/GSL/GSL/PrzychodnieSpecjalistyczne|tytuł = Przychodnie specjalistyczne: Śląskie, Bielsko-Biała|autor=[[Narodowy Fundusz Zdrowia]]|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. W lipcu 2022 funkcjonowało w mieście 57 ogólnodostępnych aptek<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bielsko-biala.pl/sites/default/files/inline-files/wykaz%20aptek%20BB%20VII%2022.pdf|tytuł = Wykaz aptek ogólnodostępnych funkcjonujących na terenie miasta Bielska-Białej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. Bielskie pogotowie ratunkowe z siedzibą przy ulicy Emilii Plater obejmuje zasięgiem miasto Bielsko-Biała oraz [[Powiat bielski (województwo śląskie)|powiat bielski]], w 2021 posiadało dwanaście karetek<ref>{{Cytuj stronę |url = https://dziennikzachodni.pl/bielskie-pogotowie-ratunkowe-w-dobrych-rekach-wojciech-waligora-wygral-konkurs-i-pozostanie-dyrektorem/ar/c14-15795252|tytuł = Bielskie Pogotowie Ratunkowe w dobrych rękach: Wojciech Waligóra wygrał konkurs i pozostanie dyrektorem |autor = Łukasz Klimaniec|opublikowany = [[Dziennik Zachodni]]|data = 2021-09-10|język = |data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. W mieście znajduje się delegatura Śląskiego Oddziału Wojewódzkiego [[Narodowy Fundusz Zdrowia|Narodowego Funduszu Zdrowia]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.nfz-katowice.pl/index.php/delegatury|tytuł = Delegatury|autor= Narodowy Fundusz Zdrowia. Śląski Oddział Wojewódzki w Katowicach|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. [[Plik:02022 0044 Alte Bibliothek des Beskiden - Vereins, Bielitz-Biala.jpg|thumb|Siedziba Miejskiego Centrum Usług Społecznościowych]] Jednostką powołaną do wykonywania zadań z zakresu opieki socjalnej jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS). W 2021 z jego usług korzystało 3026 osób, czyli 1,8% mieszkańców Bielska-Białej<ref name="raport 2021" />. W mieście działa (stan na rok 2022): 28 [[żłobek (pomoc społeczna)|żłobków]] (w tym trzy publiczne<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bielsko-biala.pl/polityka-spoleczna/wsparcie-rodziny/opieka-nad-dziecmi-do-lat-3|tytuł = Opieka nad dziećmi do lat trzech|autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>) oraz 5 klubów dziecięcych<ref>{{Cytuj stronę |url = https://empatia.mpips.gov.pl/web/piu/mapa-zlobkow-i-klubow-dzieciecych|tytuł = Mapa żłobków i klubów dziecięcych|autor = [[Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej|Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej]]|opublikowany = Emp@tia. Portal usługowo-informacyjny|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>, 15 placówek wsparcia dziennego (w tym jedna w strukturze MOPS, jedenaście w ramach Zespołu Placówek Dzieci i Młodzieży PARASOL oraz trzy niepubliczne)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://bielsko-biala.pl/polityka-spoleczna/wsparcie-rodziny/placowki-wsparcia-dziennego|tytuł = Placówki wsparcia dziennego|autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>, osiem [[dom pomocy społecznej|domów pomocy społecznej]]<ref>{{Cytuj stronę |url =https://suw.bip.gov.pl/fobjects/download/836819/wykaz-zarejestrowanych-domow-pomocy-spolecznej-w-wojewodztwie-slaskim-wedlug-stanu-na-29-03-2022-r.html|tytuł = Wykaz zarejestrowanych domów pomocy społecznej w województwie śląskim|data dostępu = 2022-11-18}}</ref> (w tym cztery prowadzone przez miasto<ref name="pomocspołeczna" />), trzy noclegownie i schroniska dla bezdomnych<ref>{{Cytuj stronę |url =https://suw.bip.gov.pl/fobjects/download/836823/rejestr-miejsc-tymczasowego-schronienia.html|tytuł = Rejestr miejsc, w których gmina udziela tymczasowego schronienia w schroniskach dla osób bezdomnych, schroniskach dla osób bezdomnych z usługami opiekuńczymi, noclegowniach oraz ogrzewalniach, prowadzony przez Wojewodę Śląskiego|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>, Środowiskowy Dom Samopomocy „Podkowa”<ref name="pomocspołeczna">{{Cytuj stronę |url = https://bielsko-biala.pl/pomoc-spoleczna|tytuł = Pomoc społeczna|autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>, Spółdzielnia Socjalna SYNERGIA<ref name="pomocspołeczna" />, Podbeskidzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej<ref name="pomocspołeczna" /> i Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.pcpr.starostwo.bielsko.pl/|tytuł = Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Bielsko-Biała|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. W czerwcu 2022 na terenie miasta funkcjonowało jedenaście [[zakład pracy chronionej|zakładów pracy chronionej]]<ref>{{Cytuj stronę |url =https://suw.bip.gov.pl/fobjects/download/836817/wykaz-zakladow-pracy-chronionej-funkcjonujacych-na-terenie-wojewodztwa-slaskiego-wedlug-stanu-na-31-12-2021-r.html|tytuł = Wykaz zakładów pracy chronionej funkcjonujących na terenie województwa śląskiego (stan na 30.06.2022)|data dostępu = 2022-11-18}}</ref> i jeden [[zakład aktywności zawodowej]]<ref>{{Cytuj stronę |url =https://suw.bip.gov.pl/fobjects/download/836818/wykaz-zakladow-aktywnosci-zawodowej-funkcjonujacych-na-terenie-wojewodztwa-slaskiego-wedlug-stanu-na-31-12-2021-r.html|tytuł = Wykaz zakładów aktywności zawodowej funkcjonujących na terenie województwa śląskiego (stan na 30.06.2022)|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. W 2019 przy ulicy Wzgórze 14 powstało Miejskie Centrum Usług Społecznościowych<ref>{{Cytuj stronę |url =https://bielsko-biala.pl/miejskie-centrum-uslug-spolecznosciowych-w-bielsku-bialej|tytuł = Miejskie Centrum Usług Społecznościowych|autor= Urząd Miejski w Bielsku-Białej|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>, którego częścią jest Klub Integracji Społecznej<ref>{{Cytuj stronę |url =https://suw.bip.gov.pl/fobjects/download/1072362/kluby-integracji-spolecznej-kis.html|tytuł = Rejestr Klubów Integracji Społecznej w województwie śląskim prowadzony na podstawie artykułu 18a ustawy o zatrudnieniu socjalnym|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. Nad bezpieczeństwem mieszkańców czuwa [[Państwowa Straż Pożarna]] z komendą miejską oraz jednostką ratowniczo-gaśniczną nr 1 przy ulicy Leszczyńskiej i jednostką ratowniczo-gaśniczą nr 2 przy ulicy Wapienickiej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Jednostki ratowniczo-gaśnicze |url=https://www.gov.pl/web/kmpsp-bielsko-biala/jednostki-ratowniczo-gasnicze |opublikowany=Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-11-18}}</ref>, dziewięć jednostek [[Ochotnicza straż pożarna w Polsce|Ochotniczej Straży Pożarnej]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Jednostki OSP|url=https://www.gov.pl/web/kmpsp-bielsko-biala/jednostki-osp |opublikowany=Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-11-18}}</ref> oraz [[Policja (Polska)|Policja]] z komendą miejska przy ulicy Wapiennej i czterema komisariatami na terenie miasta<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Jednostki: Bielsko-Biała |url=https://slaska.policja.gov.pl/kat/informacje/jedn/bielsko-biala/69,Bielsko-Biala.html |opublikowany=Policja Śląska |data dostępu=2022-11-18}}</ref>. Porządku publicznego strzeże [[Straż miejska (Polska)|Straż Miejska]] z siedzibą przy ulicy Kołłątaja, która ponadto jest operatorem miejskiego monitoringu<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Straż Miejska w Bielsku-Białej |url=https://www.strazmiejska.bielsko.pl/ |data dostępu=2022-11-18}}</ref>. == Turystyka == [[Plik:Bielsko-Biała, Miejski System Informacji, drogowskazy.jpg|thumb|Drogowskazy [[Miejski System Informacji (Bielsko-Biała)|Miejskiego Systemu Informacji]], w tym tabliczki szlaków spacerowych (na dole)]] W Bielsku-Białej znajduje się jeden certyfikowany punkt informacyjny: Miejskie Centrum Informacji Turystycznej przy [[Plac Ratuszowy w Bielsku-Białej|placu Ratuszowym]] 4. Darmowe mapy i przewodniki w języku polskim, angielskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim dostępne są również na stronach internetowych MCIT<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Przewodnik turystyczny po Bielsku-Białej|url=http://it.bielsko.pl/przewodnik-turystyczny-po-bielsku-bialej/ |opublikowany=Miejskie Centrum Informacji Turystycznej |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. Istnieją też komercyjne pozycje książkowe<ref>Na przykład: {{Cytuj książkę |nazwisko=Żerański |imię=Marcin |tytuł=Bielsko-Biała. Szczypta Śląska i odrobina Małopolski |data=2015 |wydawca=Pracownia na Pastwiskach |miejsce=Cieszyn |isbn=978-83-939300-9-8}}</ref>. === Szlaki turystyczne === [[Plik:Kolej linowa na Szyndzielnie z widokiem na Bielsko-Białą.jpg|thumb|[[Kolej gondolowa na Szyndzielnię]]]] Wraz z wprowadzeniem [[Miejski System Informacji (Bielsko-Biała)|Miejskiego Systemu Informacji]] w 2009 wytyczono w obrębie historycznego centrum dziewięć tematycznych szlaków spacerowych: ''Średniowieczne Bielsko'', ''Od grodziska do miasta'', ''Trakt cesarski'', ''Mały Wiedeń'', ''Zabytki przemysłu i techniki'', ''Polski ruch narodowy'', ''Katolicy w Bielsku i Białej'', ''Śladami ewangelików'' i ''Szlak kultury żydowskiej''. Obiekty zabytkowe zostały oznaczone jednolitymi tabliczkami z opisami w języku polskim i angielskim. Orientacji pomagają charakterystyczne drogowskazy i mapy rozmieszczone w najważniejszych punktach śródmieścia. Wydane zostały przewodniki po szlakach (w języku polskim, angielskim i niemieckim) dostępne w formie papierowej oraz do ściągniecia na stronach MCIT<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Trasy tematyczne po mieście |url=http://it.bielsko.pl/trasy-tematyczne-miescie/ |opublikowany=Miejskie Centrum Informacji Turystycznej w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. Bliskość gór powoduje, że południowe dzielnice oplecione są gestą siecią szlaków turystycznych [[Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze|PTTK]]. Z [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówki Górnej]] na [[Szyndzielnia|Szyndzielnię]] prowadzi całoroczna [[kolej gondolowa na Szyndzielnię|kolej gondolowa]] (linia o długości 1810&nbsp;m i przewyższeniu 449&nbsp;m)<ref>{{Cytuj stronę |url = http://kolej-szyndzielnia.pl/kolej-gondolowa/|tytuł = Szyndzielnia: kolej gondolowa|data dostępu = 2022-11-18}}</ref>. Poza kontekstem górskim wytyczony został „Szlak 700-lecia Bielska” prowadzący od [[Bielsko-Biała Główna|głównego dworca kolejowego]] przez [[Dolne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Dolne Przedmieście]], [[Stare Miasto (Bielsko-Biała)|Stare Miasto]], [[Górne Przedmieście (Bielsko-Biała)|Górne Przedmieście]], [[Stare Bielsko]] na [[Trzy Lipki|wzgórze Trzy Lipki]]. Łączna długość siedemnastu szlaków PTTK na terenie miasta wynosi 94,5&nbsp;km<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Trasy wycieczkowe |url=http://it.bielsko.pl/trasy-wycieczkowe/ |opublikowany=Miejskie Centrum Informacji Turystycznej w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. W dzielnicy [[Straconka (Bielsko-Biała)|Straconka]] bierze swój początek [[Mały Szlak Beskidzki]]. Szlaki piesze uzupełnia na stokach gór należących do [[Beskid Śląski|Beskidu Śląskiego]] sieć tras rowerowych Enduro Trails<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Enduro Trails |url=https://endurotrails.pl/trasy/trasy-zielone |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. W granicach miasta przebiega dziewięć znaczonych [[Trasa narciarska|tras narciarskich]] (sześć w Beskidzie Śląskim i trzy w [[Beskid Mały|Beskidzie Małym]]) o łącznej długości 59,3&nbsp;km<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Narciarskie szlaki turystyczne |url=http://it.bielsko.pl/trasy-narciarskie/|opublikowany=Miejskie Centrum Informacji Turystycznej w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. Przez północno-zachodnią część Bielska-Białej ([[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienica]], [[Stare Bielsko]]) przebiega [[Szlak rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń|międzynarodowy szlak rowerowy Kraków – Morawy – Wiedeń]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kraków – Morawy – Wiedeń |url=https://www.btcbb.pl/trasa/krakow-morawy-wieden |opublikowany=Beskidzkie Towarzystwo Cyklistów |data dostępu=2022-10-15}}</ref> i jedna z odnóg [[Wiślana Trasa Rowerowa|Wiślanej Trasy Rowerowej]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Odnoga WTR – BB |url=https://www.btcbb.pl/trasa/odnoga-bielsko-biala-wtr-bb |opublikowany=Beskidzkie Towarzystwo Cyklistów |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. Z inicjatywy Beskidzkiego Towarzystwa Cyklistów wytyczonych zostało kilka lokalnych rowerowych tras turystycznych<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Trasy rowerowe |url=https://www.btcbb.pl/trasy-rowerowe |opublikowany=Beskidzkie Towarzystwo Cyklistów |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. W mieście znajduje się jeden obiekt ze [[Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego|Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego]] – muzeum [[Stara Fabryka – oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej|Stara Fabryka]] – oraz dwa ze [[Szlak Architektury Drewnianej (województwo śląskie)|Szlaku Architektury Drewnianej]]: [[Muzeum w Bielsku-Białej – Dom Tkacza|Dom Tkacza]] oraz [[Kościół św. Barbary w Bielsku-Białej|kościół św. Barbary]]. === Baza noclegowa === [[Plik:Bielsko-Biała, ulica Krasińskiego, Dom Turysty PTTK.jpg|thumb|Dom Turysty PTTK]] Według listy umieszczonej na stronach Miejskiego Centrum Informacji Turystycznej w 2022 w Bielsku-Białej istniało 60 obiektów noclegowych, w tym<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Obiekty noclegowe|url=http://it.bielsko.pl/obiekty-noclegowe/|opublikowany=Miejskie Centrum Informacji Turystycznej w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15}}</ref>: * 12 [[hotel]]i ** 4 czterogwiazdkowe: Papuga Park Hotel, Parkhotel Vienna, [[Qubus Hotel]], Sahara ** 4 trzygwiazdkowe: [[Ibis Styles]] (dawna Magura), Marczewski, Na Błoniach, Wróblówka ** 2 dwugwiazdkowe: Dębowiec, Passione ** 2 z jedną lub bez gwiazdki: Beskid, Aparthotel Ventus Rosa * 7 [[hostel]]i: 4You, Beskid Park, Biała, Bielsko, Hello, Zakątek, Zgrabna * 2 [[Schronisko młodzieżowe|schroniska młodzieżowe]]: Dom Turysty PTTK, Szkolne Schronisko Młodzieżowe [[Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych|PTSM]] im. Bolka i Lolka * 3 [[Schronisko turystyczne|schroniska górskie]]: [[Schronisko PTTK Klimczok|Klimczok]], [[Schronisko turystyczne na Koziej Górze|Kozia Góra]], [[Schronisko PTTK Szyndzielnia|Szyndzielnia]] * 2 [[kemping]]i: Beskid nr 99, Ondraszek nr 57 * 2 [[motel]]e: Na Skarpie, Casa di Fulvio Maria Viola * 32 inne obiekty (pensjonaty, pokoje gościnne, apartamenty na wynajem) == Kultura == === Ośrodki kultury === [[Plik:Bielsko-Biała, Kubiszówka.jpg|thumb|Kubiszówka – jeden z oddziałów Miejskiego Domu Kultury]] [[Plik:020211014 9. Foto Art Festival, Segal.jpg|thumb|9. [[FotoArtFestival]] (2021)]] W Bielsku-Białej znajduje się kilka instytucji publicznych organizujących życie kulturalne: * [[Bielskie Centrum Kultury|Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej]] istnieje od 1988 i ma swoją siedzibę w Domu Muzyki przy ulicy Słowackiego 27. Jest organizatorem szeregu imprez cyklicznych odbywających się w mieście, takich jak: [[Festiwal Kompozytorów Polskich]], [[Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej „Sacrum in Musica”]], [[Jazzowa Jesień w Bielsku-Białej|Jazzowa Jesień]], Lato z Kulturą (cykl weekendowych koncertów plenerowych w okresie wakacyjnym), wybory Miss i Mistera Beskidów czy Dni Bielska-Białej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Festiwale i imprezy cykliczne |url=https://www.bck.bielsko.pl/festiwale-i-imprezy-cykliczne |opublikowany=Bielskie Centrum Kultury |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Częścią zespołu BCK są: [[Bielska Orkiestra Kameralna]], [[Bielska Orkiestra Dęta]], [[Bielski Chór Kameralny]], chór młodzieżowy Ave Sol, [[Zespół Pieśni i Tańca „Bielsko”]], dziecięcy Zespół Tańca i Piosenki „Jarzębinki”, a także Galeria Środowisk Twórczych<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Zespoły BCK |url=https://www.bck.bielsko.pl/zespo%C5%82y-bck |opublikowany=[[Bielskie Centrum Kultury]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. * [[Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej|Regionalny Ośrodek Kultury]] – istniejący w obecnej formie od 2000 (za czasów [[Województwo bielskie|województwa bielskiego]] jako Wojewódzki Dom Kultury) – to instytucja wojewódzka, która organizuje m.in. [[Tydzień Kultury Beskidzkiej]] (międzynarodowy festiwal folklorystyczny odbywający się od 1964 co roku w okresie wakacyjnym, prymarnie w [[Wisła (miasto)|Wiśle]], [[Szczyrk]]u, [[Oświęcim]]iu, [[Żywiec|Żywcu]] i [[Maków Podhalański|Makowie Podhalańskim]], ale niektóre wydarzenia również w Bielsku-Białej) i [[Międzynarodowy Konkurs Chórów „Gaude Cantem”]], wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje” oraz rocznik „Kalendarz Kulturalny Województwa Śląskiego”, a także prowadzi galerię sztuki w swojej siedzibie przy ulicy 1 Maja 8<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas |url=https://rok.bielsko.pl/o-nas/ |opublikowany=[[Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej|Regionalny Ośrodek Kultury]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. * [[Miejski Dom Kultury w Bielsku-Białej|Miejski Dom Kultury]] – założony w 1996 – tworzy trzynaście placówek: Dom Kultury Włókniarzy (siedziba główna przy ulicy 1 Maja 12, dawniej Międzyzakładowy Dom Kultury), Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz (tzw. Kubiszówka przy ulicy Słowackiego), dzielnicowe ośrodki kultury w [[Hałcnów|Hałcnowie]], [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienicy]], [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowicach]], [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipniku]], [[Mikuszowice|Mikuszowicach]], [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówce]], [[Stare Bielsko|Starym Bielsku]] i [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicy]], świetlica na [[Obszary (Bielsko-Biała)|Obszarach]], Klub Nauczyciela oraz Galeria Fotografii B&B prowadzona przez [[Inez Baturo]]. MDK jest organizatorem [[FotoArtFestival]], Ogólnopolskiego Konkursu Malarstwa Nieprofesjonalnego im. [[Ignacy Bieniek|Ignacego Bieńka]], Międzynarodowego Konkursu Plastycznego „[[Peter Michal Bohúň|Bohúňova]] Paleta” i dalszych wydarzeń, wraz z Bielskim Centrum Kultury i Grupą Twórczą „Ferment” jest też współorganizatorem Festiwalu Kabaretowego „Fermenty”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Historia MDK |url=https://www.mdk.bielsko.pl/historia-mdk |opublikowany=Miejski Dom Kultury w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. * [[Wojskowy Ośrodek Kultury „Dom Żołnierza” w Bielsku-Białej|Wojskowy Ośrodek Kultury „Dom Żołnierza”]] przy ulicy Broniewskiego * Spółdzielcze Centrum Kultury BEST na [[Osiedle Złote Łany (Bielsko-Biała)|osiedlu Złote Łany]]. === Teatry, kina, galerie === [[Plik:Polish Theatre in Bielsko-Biała, December 2020.jpg|thumb|Gmach Teatru Polskiego]] [[Plik:2016 0843 XXVII Internationales Festival der Puppenspielkunst in Bielitz, Bielsko-Biala.JPG|thumb|[[Teatr Lalek Banialuka]] podczas 50. [[Międzynarodowy Festiwal Sztuki Lalkarskiej|Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Lalkarskiej]] (2016)]] Miasto posiada dwie publiczne instytucje teatralne: * [[Teatr Polski w Bielsku-Białej|Teatr Polski]] to teatr dramatyczny, który powstał po II wojnie światowej jako następca założonego w 1890 niemieckiego ''Stadttheater Bielitz'' i przejął jego historyczną siedzibę przy ulicy 1 Maja 1. Od 2013 dyrektorem naczelnym i artystycznym jest [[Witold Mazurkiewicz]], wcześniej funkcję tę pełnił [[Robert Talarczyk]]. * [[Teatr Lalek Banialuka]] został założony w 1947 z inicjatywy [[Jerzy Zitzman|Jerzego Zitzmana]] i [[Zenobiusz Zwolski|Zenobiusza Zwolskiego]]. Należy do czołowych placówek tego typu w Polsce, od 1966 jest organizatorem [[Międzynarodowy Festiwal Sztuki Lalkarskiej|Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Lalkarskiej]] (co dwa lata w maju). Ponadto liczne spektakle są wystawiane na przez Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej, a działalność teatralną nieprofesjonalną prowadzi założone w 1999 Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne „Teatr Grodzki”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas |url=http://www.teatrgrodzki.pl/o-nas/ |opublikowany=Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne „Teatr Grodzki” |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. [[Plik:Bielsko-Biała, Studio Filmów Rysunkowych - Centrum Bajki i Animacji OKO, plac zewnętrzny i willa Rotha.jpg|thumb|left|Siedziba [[Studio Filmów Rysunkowych|Studia Filmów Rysunkowych]] oraz Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji OKO]] Bielsko-Biała znane jest jako miasto, w którym ma swoją siedzibę [[Studio Filmów Rysunkowych]] – jedna z pięciu wytwórni filmów animowanych, jakie założono w [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Polsce Ludowej]]. Istnieje od 1947, powstały w nim takie bajki jak ''[[Reksio (serial animowany)|Reksio]]'', ''[[Bolek i Lolek]]'', ''[[Porwanie Baltazara Gąbki]]'', ''[[Pampalini łowca zwierząt]]'' i szereg dalszych<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Historia |url=https://www.sfr.com.pl/historia |opublikowany=[[Studio Filmów Rysunkowych]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Do najnowszych dzieł należy serial ''[[Kuba i Śruba]]'' kręcony w latach 2011–2016<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Filmy |url=https://www.sfr.com.pl/filmy |opublikowany=[[Studio Filmów Rysunkowych]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. W 2024 otwarto na terenie siedziby wytwórni przy ulicy Cieszyńskiej 22–24 Interaktywne Centrum Bajki i Animacji OKO, które pełni funkcję muzeum oraz tematycznego centrum rozrywkowo-edukacyjnego w oparciu o dorobek SFR<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.sfr.pl/p/1818/interaktywne-centrum-bajki-i-animacji-oko|tytuł = Interaktywne Centrum Bajki i Animacji OKO|autor = Studio Filmów Rysunkowych|opublikowany = |data = |język = |data dostępu = 2024-06-05}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko= |imię= |tytuł=Otwieramy Interaktywne Centrum Bajki i Animacji OKO – miejsce, które łączy pokolenia |url=https://www.gov.pl/web/kultura/otwieramy-interaktywne-centrum-bajki-i-animacji-oko--miejsce-ktore-laczy-pokolenia |opublikowany=Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego |data dostępu=2024-06-05 |data=2022-06-22}}</ref>. W ramach centrum działa kino Kreska – jedyne kino studyjne w mieście<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.sfr.pl/kino-kreska|tytuł = Kino Kreska|autor = Studio Filmów Rysunkowych|opublikowany = |data = |język = |data dostępu = 2024-06-05}}</ref>. Poza nim w Bielsku-Białej znajdują się dwa [[Multipleks kinowy|multipleksy]]: [[Helios (sieć kin)|Helios]] w centrum handlowym [[Galeria Sfera]] oraz [[Cinema City]] w centrum handlowym [[Gemini Park Bielsko-Biała|Gemini Park]]. [[Plik:02021 45th Painting Biennale - Bielsko Autumn 2021.jpg|thumb|45. [[Bielska Jesień|Biennale Malarstwa „Bielska Jesień”]] (2021) – wystawa w [[Galeria Bielska BWA|Galerii Bielskiej BWA]]]] Największą galerią sztuki jest [[Galeria Bielska BWA]]. To instytucja samorządowa założona w 1994 z przekształcenia dawnego Biura Wystaw Artystycznych. Mieści się w dawnym Pawilonie Plastyków przy ulicy 3 Maja 11, a od 2020 ma również drugą siedzibę w historycznej [[Willa Theodora Sixta w Bielsku-Białej|willi Theodora Sixta]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Historia galerii |url=https://galeriabielska.pl/historia-galerii |opublikowany=[[Galeria Bielska BWA]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Jest organizatorem [[Bielski Festiwal Sztuk Wizualnych|Bielskiego Festiwalu Sztuk Wizualnych]] i [[Bielska Jesień|Biennale Malarstwa „Bielska Jesień”]] (ogólnopolski konkurs malarski odbywający się w Bielsku-Białej od 1962)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Profil i program |url=https://galeriabielska.pl/profil |opublikowany=[[Galeria Bielska BWA]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Przy Galerii Bielskiej BWA działa klubokawiarnia Aquarium, która jest miejscem odbywania się licznych wydarzeń kulturalnych i społecznych<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Klubokawiarnia Aquarium |url=https://galeriabielska.pl/klubokawiarnia-aquarium |opublikowany=[[Galeria Bielska BWA]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Wśród placówek prywatnych długą tradycją cieszą się [[Galeria Wzgórze]] założona w 1987 przez Franciszka Kukiołę<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Klimaniec |imię=Łukasz |tytuł=Bielsko-Biała: Pasja Franka Kukioły – życie w Galerii Wzgórze |url=https://dziennikzachodni.pl/bielskobiala-pasja-franka-kukioly-zycie-w-galerii-wzgorze-zdjecia/ar/11990862 |opublikowany=[[Dziennik Zachodni]] |data dostępu=2022-09-26 |data=2017-04-16}}</ref> oraz Galeria Sztuki Współczesnej przy pracowni rzeźby i ceramiki Ars Nova istniejąca od 1991<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas |url=https://arsnova.art.pl/ |opublikowany=Pracownia rzeźby, ceramiki i art recyklingu Ars Nova |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. === Biblioteki === Rolę miejskiej biblioteki publicznej pełni [[Książnica Beskidzka]], która poza swoją główną siedzibą przy ulicy Słowackiego 17A ma również siedemnaście oddziałów dzielnicowych<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kontakt |url=https://ksiaznica.bielsko.pl/kontakt/ksiaznica-beskidzka/ |opublikowany=[[Książnica Beskidzka]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Przy ulicy Komorowickiej 48 ([[Pałacyk Emanuela Rosta w Bielsku-Białej|pałacyk Rosta]]) mieści się Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Bielsku-Białej |url=https://www.pbw.bielsko.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. === Muzea === [[Plik:SALON MUZYCZNY w Muzeum w Bielsku.jpg|thumb|Wnętrze zamku Sułkowskich – Salon muzyczny]] [[Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich|Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej]] ma swoją główną siedzibę na [[Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich|zamku książąt Sułkowskich]], gdzie prezentowana ekspozycja stała podzielona jest na dziewięć części: Dzieje Bielska-Białej i okolic (wystawa historyczna i archeologiczna), Biedermeier czyli salon mieszczański II połowy XIX wieku, Salon muzyczny, Sala sztuki dawnej, Strzelnica (zbiory broni), Galeria malarstwa europejskiego i polskiego XIX i XX wieku, Galeria malarstwa portretowego XIX i I połowy XX wieku, Galeria grafiki przełomu XIX i XX wieku, Galeria sztuki współczesnej regionu bielsko-bialskiego (dzieła z II połowy XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem twórców z [[Grupa Beskid|Grupy „Beskid”]])<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Ekspozycje stałe – Zamek |url=https://muzeum.bielsko.pl/pl/ekspozycje-stale-zamek |opublikowany=Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Ponadto muzeum posiada trzy oddziały: * [[Stara Fabryka – oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej|Stara Fabryka]] – dawniej Muzeum Techniki i Włókiennictwa, ekspozycja poświęcona dziejom bielsko-bialskiego przemysłu z kolekcją historycznych maszyn umieszczona w przestrzeni dawnej fabryki włókienniczej przy [[Plac Żwirki i Wigury w Bielsku-Białej|placu Żwirki i Wigury]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Ekspozycje stałe – Stara Fabryka |url=https://muzeum.bielsko.pl/pl/ekspozycje-stale-stara-fabryka |opublikowany=Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-09-26}}</ref> * [[Muzeum w Bielsku-Białej – Dom Tkacza|Dom Tkacza]] – rekonstrukcja wnętrza domu i warsztatu mistrza sukienniczego z epoki przedindustrialnej w XVIII-wiecznym domu przy ulicy Sobieskiego 51<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Ekspozycje stałe – Dom Tkacza|url=https://muzeum.bielsko.pl/pl/ekspozycje-stale-dom-tkacza|opublikowany=Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-09-26}}</ref> * [[Muzeum w Bielsku-Białej – Willa Juliana Fałata|Fałatówka]] – muzeum poświęcone życiu i twórczości [[Julian Fałat|Juliana Fałata]] w willi w [[Bystra (powiat bielski)|Bystrej Śląskiej]], gdzie artysta mieszkał w latach 1910–1929<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Ekspozycje stałe – Fałatówka|url=https://muzeum.bielsko.pl/pl/ekspozycje-stale-falatowka|opublikowany=Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-09-26}}</ref> [[Plik:Bielsko-Biała, Studio Filmów Rysunkowych - Centrum Bajki i Animacji OKO, ekspozycja stała 01.jpg|thumb|Ekspozycja stała Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji OKO]] Rolę muzeum poświęconego historii [[Studio Filmów Rysunkowych|Studia Filmów Rysunkowych]] oraz technologii [[animacja|animacji filmowej]] pełni otwarta w 2024 ekspozycja stała Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji OKO. [[Plik:Muzeum Motoryzacji w Bielsku-Białej.JPG|thumb|Wnętrze [[Muzeum Motoryzacji w Bielsku-Białej|Muzeum Motoryzacji]]]] W mieście istnieją ponadto niewielkie muzea prywatne: * [[Muzeum Motoryzacji w Bielsku-Białej|Muzeum Motoryzacji]] – kolekcja starych samochodów i innych eksponatów motoryzacyjnych udostępniana w dawnej fabryce przy ulicy Kazimierza Wielkiego 1 od 2006 przez [[Automobilklub Beskidzki]], który jest również organizatorem corocznego Beskidzkiego Rajdu Pojazdów Zabytkowych<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas |url=http://www.akbeskidzki.pl/zabytki/o-nas.html |opublikowany=[[Automobilklub Beskidzki]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref> * [[Prywatne Muzeum Broni Pancernej i Militariów w Bielsku-Białej|Muzeum Broni Pancernej i Militariów]] – kolekcja pojazdów wojskowych gromadzona od lat 80. XX wieku przez Rafała Biera, który był również inicjatorem [[Międzynarodowy Zlot Pojazdów Militarnych Operacja Południe|Międzynarodowego Zlotu Pojazdów Militarnych „Operacja Południe”]], corocznej parady pojazdów wojskowych przejeżdżających przez Bielsko-Białą (ostatnia odbyła się w 2019)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Historia |url=http://web.archive.org/web/20140525154258/http://www.militaria.bielsko.com.pl:80/historia |opublikowany=[[Prywatne Muzeum Broni Pancernej i Militariów w Bielsku-Białej]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref> * [[Muzeum Fiata 126p im. Ryszarda Dziopaka w Bielsku-Białej|Muzeum Fiata 126p im. Ryszarda Dziopaka]] – prowadzone przy ulicy Karpackiej 44 od 2013 (od 2016 jako rejestrowana placówka muzealna) przez Antoniego Przychodnia, patronuje mu pierwszy dyrektor [[Fabryka Samochodów Małolitrażowych|Fabryki Samochodów Małolitrażowych]]<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Sygut|imię=Artur|tytuł=Pierwsze na świecie Muzeum Fiata 126p powstało w Bielsku-Białej |url=https://bielskobiala.naszemiasto.pl/pierwsze-na-swiecie-muzeum-fiata-126p-powstalo-w-bielsku/ar/c4-1931078|opublikowany=bielskobiala.naszemiasto.pl |data dostępu=2024-06-05}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Unikalna atrakcja na mapie miasta. Jest jedyna na świecie!|url=https://www.bielsko.info/wiadomosci/34910-wideo-unikalna-atrakcja-na-mapie-miasta-jest-jedyna-na-swiecie-bielsko-biala|opublikowany=bielsko.info.pl |data dostępu=2024-06-05}}</ref> * [[Muzeum Minerałów Skarby Ziemi w Bielsku-Białej|Muzeum Minerałów „Skarby Ziemi”]] prowadzone przy ulicy Komorowickiej 3 od 2016 przez Piotra Kotulę<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Muzeum Minerałów „Skarby Ziemi” |url=https://skarby-ziemi.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref> Pod koniec 2023 zawieszona została działalność [[Muzeum Literatury im. Władysława Reymonta w Bielsku-Białej|Muzeum Literatury im. Władysława Reymonta]] prowadzonego w staromiejskiej kamienicy przy ulicy Pankiewicza 1 przez [[Tadeusz Modrzejewski|Tadeusza Modrzejewskiego]], który od lat 80. XX wieku poświęcił się ręcznemu przepisywaniu dzieł [[Władysław Reymont|Władysława Reymonta]]. Zabezpieczone przez [[Książnica Beskidzka|Książnicę Beskidzką]] zbiory mają po remoncie budynku zostać ponownie udostępnione<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Goślińska |imię=Małgorzata |tytuł=Tadeusz Modrzejewski, ostatni skryba na świecie |url=https://tvn24.pl/magazyn-tvn24/pan-tadeusz-przepisuje-reymonta-spelnia-sie-jego-koszmar,38,883 |opublikowany=[[TVN24]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://instytutksiazki.pl/aktualnosci,2,bielsko-biala-kupila-zbiory-prywatnego-muzeum-literatury-im-wladyslawa-reymonta,10217.html|tytuł = Bielsko-Biała kupiła zbiory prywatnego Muzeum Literatury im. Władysława Reymonta|autor = Marek Szafrański|opublikowany = [[Polska Agencja Prasowa]] / [[Instytut Książki]]|data = 2023-12-07|język = pl|data dostępu = 2024-01-11}}</ref>. === Muzyka === [[Plik:020211017 172851 Aqua, Bielsko-Biała.jpg|thumb|Cavatina Hall]] W 2021 oddana została do użytku nowoczesna sala koncertowa Cavatina Hall przy ulicy Dworkowej 2 o parametrach [[Filharmonia|filharmonicznych]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Cavatina Hall w Bielsku-Białej. Kosmiczny obiekt zakończył pierwszy sezon koncertowy |url=https://dziennikzachodni.pl/cavatina-hall-w-bielskubialej-kosmiczny-obiekt-zakonczyl-pierwszy-sezon-koncertowy-zobaczcie-zdjecia/ar/c1-16464715 |opublikowany=[[Dziennik Zachodni]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Do popularnych klubów i pubów muzycznych należą (stan na rok 2022): RudeBoy (1 Maja 20)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=RudeBoy Club |url=http://www.rudeboyclub.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, Klimat (w budynku centrum handlowego [[Galeria Sfera]])<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Klub Klimat |url=https://klubklimat.business.site/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, Miasto (Plac Mickiewicza 2)<ref>{{Cytuj stronę |url=https://bbmiasto.pl/ |tytuł=Klub Miasto|data dostępu=2022-09-26}}</ref>, Galicja (11 Listopada 14)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Galicja – Pub Muzyczny |url=https://pubgalicja.business.site/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, Agrafka (Barlickiego 10)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Agrafka Bielsko |url=https://www.facebook.com/agrafka.bielsko |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, 2Be Club (Ratuszowa 3)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=2Be Club |url=https://2beclub.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, Bliska (Piwowarska 8)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Bliska |url=https://www.facebook.com/bliskabba |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, XOXO (Grażyńskiego 38)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=XOXO Music Coctail Bar |url=https://xoxoclub.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, Metrum (Partyzantów 22)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Metrum Jazz Club |url=https://metrumjazz.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, Sepia ([[Pałacyk Alfreda Michla w Bielsku-Białej|3 Maja 13]])<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kultowy lokal w pałacyku Michla znów ożył. Zmieniło się praktycznie wszystko |url=https://bielsko.biala.pl/aktualnosci/49919/kultowy-lokal-w-palacyku-michla-znow-ozyl-zmienilo-sie-praktycznie-wszystko |opublikowany=bielsko.biala.pl |data dostępu=2023-01-08 |data=2022-12-04}}</ref>. Od 2002 ważne miejsce w krajobrazie muzycznym Bielska-Białej zajmuje [[Bielska Zadymka Jazzowa|LOTOS Jazz Festival – Bielska Zadymka Jazzowa]], festiwal muzyki [[jazz]]owej organizowany przez Stowarzyszenie Sztuka Teatr, którym kieruje [[Jerzy Batycki]]. Zadymka odbywa się tradycyjnie (z wyjątkiem edycji 2022) w lutym lub marcu korzystając z różnych scen w Bielsku-Białej (Teatr Polski, klub Klimat, Cavatina Hall, koncerty plenerowe na [[Rynek w Bielsku-Białej|Rynku]] i inne), a także w [[Katowice|Katowicach]] i [[Zabrze|Zabrzu]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Lotos Jazz Festival – Bielska Zadymka Jazzowa |url=https://www.zadymka.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Poza wymienionymi wcześniej orkiestrami powiązanymi z Bielskim Centrum Kultury działa w mieście od 1993 Orkiestra im. Telemanna, której celem jest upowszechnianie muzyki dawnej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kolędowanie z Orkiestrą im. Telemanna |url=https://proanima.pl/wydarzenia/koledowanie-z-orkiestra-im-telemanna-teraz-muzyka/ |opublikowany=proanima.pl |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Z Bielska-Białej wywodzą się zespoły muzyczne: [[Akurat]], [[Eye for an Eye (zespół muzyczny)|Eye for an Eye]], [[Grupa Furmana]], [[Kapitan DA]], [[Newbreed]], [[Psio Crew]]. == Media == Najważniejszym lokalnym tytułem prasowym jest „[[Kronika Beskidzka]]” – tygodnik publicystyczno-informacyjny wydawany od 1956, pierwotnie jako organ prasowy [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]], od 1990 jako niezależne czasopismo. Współcześnie wychodzi w nakładzie od 11 do 20 tysięcy egzemplarzy, swoim zasięgiem obejmuje obszar całego dawnego [[Województwo bielskie|województwa bielskiego]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas: Prezentacja |url=http://serwer1418128.home.pl/kb/wp-content/uploads/2018/01/prezentacja.pdf |opublikowany=[[Kronika Beskidzka]] |data dostępu=2022-09-25}}</ref>. Urząd Miejski wydaje w formie dwutygodnika oraz dodatkowych wydań kwartalnych darmowy „W Bielsku-Białej. Magazyn Samorządowy”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=W Bielsku-Białej. Magazyn Samorządowy |url=https://ms.bielsko-biala.pl/ |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-09-25}}</ref> oraz w formie miesięcznika informator kulturalny „Pełna Kultura”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Pełna Kultura |url=https://www.pelnakultura.info/ |data dostępu=2022-09-25}}</ref>. Również bezpłatne, ale wydawane prywatnie, są: regionalny (dystrybuowany na południu Śląska, w Katowicach i zachodniej Małopolsce) miesięcznik lifestylowy „2BStyle. Magazyn Ciekawych Ludzi”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=2BStyle |url=https://2bstyle.pl/ |data dostępu=2022-09-25}}</ref>, miesięcznik informacyjny „Kurier.BB” powiązany z lokalnym ugrupowaniem politycznym Niezależni.BB<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kurier.BB |url=https://www.kurier-bb.pl/ |data dostępu=2022-09-25}}</ref>, miesięcznik informacyjny „Gazeta Beskidzka” powiązany z bielskim oddziałem [[Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”|NSZZ „Solidarność”]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Gazeta Beskidzka |url=http://gazetabeskidzka.pl/ |data dostępu=2022-09-25}}</ref>, a także miesięcznik informacyjno-reklamowy „Senior BB”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Senior BB |url=http://www.seniorbb.pl/ |data dostępu=2022-09-25}}</ref>. W Bielsku-Białej mieści się redakcja lewicowego kwartalnika „Równość” nawiązującego do tradycji [[Równość (czasopismo PPSD)|XIX-wiecznego czasopisma o tym samym tytule]] wydawanego przez [[Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego|Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas |url=https://rownosc.eu/o-nas/ |opublikowany=Równość.eu |data dostępu=2022-09-25}}</ref>. [[Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej|Regionalny Ośrodek Kultury]] wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Relacje-Interpretacje |url=http://www.ri.art.pl/ |opublikowany=[[Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej]] |data dostępu=2022-09-25}}</ref>. Dwa razy do roku wychodzi młodzieżowe czasopismo „redakcjaBB”, którego wydawcą jest Fundacja Zróbmy To realizująca projekty z zakresu aktywizmu społecznego<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas |url=https://redakcjabb.pl/o-nas |opublikowany=redakcjabb.pl |data dostępu=2022-09-25}}</ref>. Swoje redakcje lokalne w Bielsku-Białej posiadają „[[Gazeta Wyborcza]]”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Gazeta Wyborcza w Bielsku-Białej – kontakt z redakcją |url=https://bielskobiala.wyborcza.pl/bielskobiala/7,88025,24440341,kontakt-z-redakcja.html#nav-menu |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2022-09-25}}</ref> i „[[Dziennik Zachodni]]”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Dziennik Zachodni – Bielsko-Biała |url=https://dziennikzachodni.pl/wiadomosci/bielsko-biala/ |opublikowany=[[Dziennik Zachodni]] |data dostępu=2022-09-25}}</ref>, znajduje się tu też biuro ogłoszeń tygodnika ogłoszeniowego „[[Jarmark (tygodnik)|Jarmark]]”<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kontakt |url=http://jarmark.com.pl/kjarmark/ |opublikowany=[[Jarmark (tygodnik)|Tygodnik ogłoszeniowy „Jarmark”]] |data dostępu=2022-09-25}}</ref>. Wszystkie bielskie gazety i czasopisma dostępne są również w formacie elektronicznym. [[Plik:Olszówka, siedziba Radio Bielsko.jpg|thumb|Siedziba [[Radio Bielsko|Radia Bielsko]]]] Główną regionalną rozgłośnią radiową jest [[Radio Bielsko]]. Zostało założone w 1994, w Bielsku-Białej nadaje na częstotliwości 106,7&nbsp;MHz<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Radio Bielsko |url=https://radiopolska.pl/wykaz/program/88 |opublikowany=radiopolska.pl |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. W mieście znajduje się studio katolickiego [[Radio Anioł Beskidów|Radia Anioł Beskidów]] (90,2&nbsp;MHz), rozgłośni [[Diecezja bielsko-żywiecka|diecezji bielsko-żywieckiej]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O nas |url=http://www.aniolbeskidow.pl/index.php/radio/o-nas |opublikowany=[[Radio Anioł Beskidów]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, oraz [[Radio Express|Radia Express]] (92,3&nbsp;MHz) nadającego program dla [[Konurbacja górnośląska|aglomeracji katowickiej]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kontakt |url=https://www.radioexpress.pl/kontakt |opublikowany=[[Radio Express]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Na częstotliwości 87,9 MHz nadawało w latach 1991–2004 [[Radio Delta]], najstarsza lokalna rozgłośnia, przekształcona później w oddział [[Planeta FM (Katowice)|Planeta FM]], a obecnie [[Meloradio|Meloradia]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Meloradio 87,9 |url=https://radiopolska.pl/wykaz/program/87 |opublikowany=radiopolska.pl |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Bielską redakcję posiada [[Polskie Radio Katowice]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=O radiu |url=https://www.radio.katowice.pl/o-nas.html |opublikowany=[[Polskie Radio Katowice]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Do internetowych portali informacyjnych należą te związane z redakcjami mediów tradycyjnych – beskidzka24.pl (Kronika Beskidzka)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=beskidzka24.pl |url=https://beskidzka24.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, radiobielsko.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=radiobielsko.pl |url=https://www.radiobielsko.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, bielskobiala.wyborcza.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bielskobiala.wyborcza.pl |url=https://bielskobiala.wyborcza.pl/bielskobiala/0,0.html |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, bielskobiala.naszemiasto.pl (Dziennik Zachodni)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bielskobiala.naszemiasto.pl |url=https://bielskobiala.naszemiasto.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, gazetabeskidzka.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=gazetabeskidzka.pl |url=http://gazetabeskidzka.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref> – a ponadto: bielsko.info<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bielsko.info |url=https://www.bielsko.info/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref> (wraz z mutacją tematyczną dla kierowców bielskiedrogi.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bielskiedrogi.pl |url=https://bielskiedrogi.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>), bielsko.biala.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bielsko.biala.pl |url=https://bielsko.biala.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, bbfan.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bbfan.pl |url=https://bbfan.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, bielskonews.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bielskonews.pl |url=https://bielskonews.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>, lubbie.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=lubbie.pl |url=https://lubbie.pl/|data dostępu=2023-12-26}}</ref>, super-nowa.pl<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=super-nowa.pl |url=https://www.super-nowa.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref> i beskidinfo.pl<ref>{{Cytuj |tytuł = Beskidinfo - Wiadomości, Wydarzenia. Żywiec {{!}} Bielsko-Biała |data dostępu = 2023-01-09 |opublikowany = Beskidinfo |url = https://beskidinfo.pl/ |język = pl}}</ref>. Od 1995 istnieje [[telewizja kablowa]] [[TV Bielsko]], oferująca swoje usługi pod nazwą RegionalnaTV również w innych miastach dawnego województwa bielskiego<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=TV Bielsko |url=https://tv.bielsko.pl/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. We współpracy TV Bielsko i portalu bielsko.biala.pl powstała Bielska Telewizja Internetowa<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Bielska Telewizja Internetowa |url=https://bielsko.biala.pl/1643,bazaDanych |opublikowany=bielsko.biala.pl |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. Spółka Bielskie Media, która jest właścicielem portali bielsko.info i bielskiedrogi.pl, prowadzi telewizję internetową bielsko.tv<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=bielsko.tv |url=https://www.bielsko.tv/ |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. W Bielsku-Białej mieści się ponadto redakcja terenowa [[TVP3 Katowice]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kontakt – redakcje terenowe |url=https://katowice.tvp.pl/574524/kontakt |opublikowany=[[TVP3 Katowice]] |data dostępu=2022-09-26}}</ref>. == Edukacja i nauka == === Uczelnie wyższe === [[Plik:Bielsko-Biała, Akademia Techniczno-Humanistyczna, kampus.jpg|thumb|Kampus [[Uniwersytet Bielsko-Bialski|Uniwersytetu Bielsko-Bialskiego]]]] W Bielsku-Białej działa jedna samodzielna publiczna szkoła wyższa – [[Uniwersytet Bielsko-Bialski]] (UBB). Została założona w 2001 na bazie przekształcenia istniejącej od 1969 bielskiej filii [[Politechnika Łódzka|Politechniki Łódzkiej]] pod nazwą ''Akademia Techniczno-Humanistyczna'', która obowiązywała do września 2023<ref>{{Cytuj stronę |url = https://ath.bielsko.pl/aktualnosci/jestesmy-uniwersytetem-bielsko-bialskim-216.html|tytuł = Jesteśmy Uniwersytetem Bielsko-Bialskim! |autor = Uniwersytet Bielsko-Bialski|opublikowany = |data = 2023-08-23|język = pl|data dostępu = 2023-09-02}}</ref>. Obecnie (2023) tworzy ją pięć wydziałów: Wydział Budowy Maszyn i Informatyki; Wydział Inżynierii Materiałów, Budownictwa i Środowiska; Wydział Zarządzania i Transportu; Wydział Humanistyczno-Społeczny oraz Wydział Nauk o Zdrowiu<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej |url=https://www.ath.bielsko.pl/ |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. W roku akademickim 2022/2023 na ATH kształciło się około pięciu tysięcy studentów<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=5000 studentów ATH rozpoczęło nowy rok akademicki|url=https://www.bielsko.info/wiadomosci/32944-foto-5000-studentow-ath-rozpoczelo-nowy-rok-akademicki-bielsko-biala |opublikowany=bielsko.info |data dostępu=2022-10-15 |data=2022-10-06}}</ref>. Kampus uczelni, gdzie mają siedzibę wszystkie wydziały oraz rektorat, znajduje się w [[Mikuszowice|Mikuszowicach Śląskich]], w rejonie ulicy Willowej i Szerokiej („na [[Bielskie Błonia|Błoniach]]”). Dom studencki UBB położony jest na [[Osiedle Kopernika (Bielsko-Biała)|osiedlu Kopernika]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Dom Studenta |url=https://akademik.ath.bielsko.pl/ |opublikowany=[[Uniwersytet Bielsko-Bialski|Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej]] |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. Ponadto w 2023 w mieście uruchomiono filię [[Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach|Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach]]. Jej tymczasową siedzibą stał się budynek dawnego Beskidzkiego Inkubatora Technologicznego w [[Park Przemysłowy i Usługowy w Bielsku-Białej|parku przemysłowym w Wapienicy]], a docelowo ma nią być kompleks zabudowań w rejonie Placu Fabrycznego<ref>{{Cytuj stronę |url = https://sum.edu.pl/pl/filia-w-bielsku-bialej|tytuł = Filia w Bielsku-Białej|autor = [[Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach]]|data dostępu = 2024-03-03}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |autor=Kamil Lorańczyk|tytuł=Filia SUM w Bielsku-Białej zmienia lokalizację. Uczelnia wybrała tymczasową siedzibę|url=https://dziennikzachodni.pl/filia-sum-w-bielskubialej-zmienia-lokalizacje-uczelnia-wybrala-tymczasowa-siedzibe/ar/c5-17563927|opublikowany=[[Dziennik Zachodni]] |data dostępu=2024-03-03|data=2023-05-22}}</ref>. [[Plik:Wyższa Szkoła Administracji.jpg|thumb|Siedziba główna [[Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej|Wyższej Szkoły Administracji]]]] Bielskie uczelnie niepubliczne to: * [[Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Bielsku-Białej|Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania]] – założona w 1992, oferuje studia I stopnia ([[inżynier]]skie) na kierunku [[informatyka]]; ma swoją siedzibę przy ulicy Legionów<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Bielsku-Białej |url=https://www.wsi.edu.pl/ |data dostępu=2022-10-15}}</ref>; * [[Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku-Białej|Wyższa Szkoła Finansów i Prawa]] – założona w 1995, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: [[finanse]] i [[rachunkowość]], [[prawo]], [[bezpieczeństwo wewnętrzne]], [[administracja]], [[logistyka]], [[informatyka]], [[cyberprzestrzeń]] i [[komunikacja społeczna]]; mieści się przy ulicy Tańskiego na [[Osiedle Polskich Skrzydeł (Bielsko-Biała)|osiedlu Polskich Skrzydeł]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku-Białej |url=https://wsfip.edu.pl/ |data dostępu=2022-10-15}}</ref>; * [[Bielska Wyższa Szkoła im. Józefa Tyszkiewicza w Bielsku-Białej|Bielska Wyższa Szkoła im. Józefa Tyszkiewicza]] – założona w 1996 z połączenia Bielskiej Wyższej Szkoły Biznesu (1993) i Prywatnej Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządania (1992), prowadzi studia I i/lub II stopnia na kierunkach [[kosmetologia]] i [[architektura wnętrz]]; jej siedziba znajduje się przy ulicy Nadbrzeżnej w [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Bielska Wyższa Szkoła im. J. Tyszkiewicza |url=https://tyszkiewicz.edu.pl/ |data dostępu=2022-10-15}}</ref>; * [[Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej|Wyższa Szkoła Administracji]] – założona w 1997 i od samego początku prowadzona przez Towarzystwo Szkolne im. Mikołaja Reja związane ze środowiskiem ewangelickim, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: [[administracja]], [[pedagogika]], [[bezpieczeństwo wewnętrzne]] i [[zarządzanie]]; mieści się w dwóch gmachach – historycznym i nowym – na [[Bielski Syjon|Bielskim Syjonie]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej |url=https://wsa.bielsko.pl/ |data dostępu=2022-10-15}}</ref>; * [[Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej|Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna]] – założona w 1997 jako Wyższa Szkoła Marketingu i Zarządzania z wykorzystaniem bazy lokalowej i materialnej istniejącej od 1992 szkoły językowej [[Prywatne Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Bielsku-Białej|College The Top]], oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: [[zarządzanie]], [[filologia angielska]], [[filologia germańska]], [[administracja]]; jej siedziba znajduje się przy ulicy Sikorskiego na [[Żywieckie Przedmieście|Żywieckim Przedmieściu]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna |url=https://wseh.pl/ |data dostępu=2022-10-15}}</ref>; === Szkolnictwo niższego stopnia === [[Plik:Bielsko-Biała, Liceum Kopernika 01.jpg|thumb|[[I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Bielsku-Białej|I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika]]]] [[Plik:Bielsko-Biała, Zespół Szkół Plastycznych.jpg|thumb|Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. Juliana Fałata]] Miasto Bielsko-Biała w roku szkolnym 2020/2021 prowadziło<ref name="oświata">{{Cytuj stronę |tytuł=Informacja o realizacji zadań oświatowych miasta Bielska-Białej w roku szkolnym 2020/2021 |url=https://bip.um.bielsko.pl/api/files/171210 |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15 |strony=4–5, 57–60}}</ref>: * 43 [[Przedszkole|przedszkola]], w tym dwa integracyjne, do których uczęszczało łącznie 5038 uczniów * 29 [[Szkoła podstawowa|szkół podstawowych]], w tym pięć specjalnych, jedną integracyjną i jedną dla dorosłych, do których uczęszczało łącznie 10 536 uczniów * 18 [[Szkoła ponadpodstawowa|szkół ponadpodstawowych]], w tym 8 [[Liceum ogólnokształcące|liceów ogólnokształcących]] i jedną szkołę specjalną, do których uczęszczało łącznie 9604 uczniów * 8 innych placówek oświatowych (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 2, Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii, Bielski Szkolny Ośrodek Gimnastyki Korekcyjno-Kompensacyjnej, Ognisko Pracy Pozaszkolnej, Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Zespół Szkół i Placówek Oświatowych, Bursa, Bielsko-Bialski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli) Ponadto w mieście znajdowały się liczne placówki edukacyjne niepubliczne<ref name="oświata" />: * 40 przedszkoli i punktów przedszkolnych, w tym trzy specjalne, do których uczęszczało łącznie 2093 uczniów * 19 szkół podstawowych, w tym trzy specjalne i dwie z oddziałami przedszkolnymi, do których uczęszczało łącznie 2836 uczniów * 23 szkoły ponadpodstawowe, w tym 19 liceów ogólnokształcących i 4 technika, do których uczęszczało łącznie 2937 uczniów * 8 [[Szkoła policealna|szkół policealnych]], do których uczęszczało łącznie 1122 uczniów * Branżowa Szkoła I Stopnia im. gen. S. Sosabowskiego [[Zakład Doskonalenia Zawodowego w Katowicach|Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach]] z 36 uczniami Jako placówki publiczne prowadzone przez inny podmiot niż miasto klasyfikowane były dwie szkoły podstawowe ewangelickiego Towarzystwa Szkolnego im. Mikołaja Reja wraz z oddziałami przedszkolnymi (łącznie 852 uczniów), a także szkoła podstawowa i liceum katolickiego [[Córki Bożej Miłości|Zgromadzenia Córek Bożej Miłości]] (205 uczniów w szkole podstawowej i 139 w liceum)<ref name="oświata" />. Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. Juliana Fałata prowadzi bezpośrednio [[Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Informacje o szkole |url=http://bielskiplastyk.pl/informacje-o-szkole/ |opublikowany=Zespół Szkół Plastycznych w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15}}</ref>. [[V Liceum Ogólnokształcące w Bielsku-Białej|V Liceum Ogólnokształcące]] w Bielsku-Białej („Piątka”) regularnie wymieniane jest w corocznych rankingach miesięcznika „[[Perspektywy]]” jako najlepsza szkoła średnia w [[Województwo śląskie|województwie śląskim]] i jedna z kilkunastu najlepszych w Polsce<ref>{{Cytuj stronę |tytuł="Piątka" najlepsza w województwie!|url=https://www.bielsko.info/wiadomosci/8057-piatka-najlepsza-w-wojewodztwie-bielsko-biala |opublikowany=bielsko.info |data dostępu=2022-10-15 |data=2015-01-15}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Bielska „Piątka" ponownie najlepszym liceum w województwie! |url=https://bielsko.biala.pl/aktualnosci/39289/bielska-piatka-ponownie-najlepszym-liceum-w-wojewodztwie |opublikowany=bielsko.biala.pl |data dostępu=2022-10-15 |data=2019-01-11}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=V LO ponownie najlepsze w województwie w rankingu "Perspektyw" |url=https://www.bielsko.info/wiadomosci/29945-v-lo-ponownie-najlepsze-w-wojewodztwie-w-rankingu-perspektyw-bielsko-biala |opublikowany=bielsko.info |data dostępu=2022-10-15 |data=2022-01-12}}</ref>. == Sport i rekreacja == {{Osobny artykuł|Sport w Bielsku-Białej}} [[Plik:BKS Stal Bielsko-Biała 2016-2017.jpg|thumb|Siatkarki BKS Stal w sezonie 2016/2017]] [[Plik:Sebastian Kawa piloting over the Aconcagua.JPG|thumb|[[Sebastian Kawa]]]] W 2022 zarejestrowanych było w Bielsku-Białej 71 klubów i związków sportowych zarejestrowanych w [[Krajowy Rejestr Sądowy|Krajowym Rejestrze Sądowym]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wykaz klubów i związków sportowych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym |url=https://bip.um.bielsko.pl/api/files/206502 |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15 |data=2022-10-05}}</ref> oraz ponadto 68 klubów uczniowskich, parafialnych i innych nie prowadzących działalności gospodarczej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Ewidencja uczniowskich, parafialnych klubów sportowych i klubów sportowych działających w formie stowarzyszenia, których statuty nie przewidują prowadzenia działalności gospodarczej |url=https://bip.um.bielsko.pl/api/files/200970 |opublikowany=Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu=2022-10-15 |data=2022-08-11}}</ref>. Najbardziej znane i kojarzone z miastem są [[Podbeskidzie Bielsko-Biała|Towarzystwo Sportowe Podbeskidzie Bielsko-Biała]] (TSP) oraz [[BKS Stal Bielsko-Biała|Bialski Klub Sportowy Stal Bielsko-Biała]] (BKS). Podbeskidzie powstało w 1997 poprzez połączenie Dzielnicowego Klubu Sportowego Inter Komorowice z sekcją piłkarską wyodrębnioną z wielosekcyjnego [[BBTS Włókniarz Bielsko-Biała]] (założonego w 1907). Współcześnie jest to męski klub piłkarski grający w [[II liga polska w piłce nożnej|II lidze]], w latach 2011–2016 i 2020–2021 uczestniczył w rozgrywkach [[Ekstraklasa w piłce nożnej|Ekstraklasy]]. BKS Stal – klub o tradycjach sięgających roku 1927 – występuje, jeśli chodzi o [[BKS Stal Bielsko-Biała (piłka nożna)|piłkę nożną mężczyzn]], w [[V liga polska w piłce nożnej (grupa śląska II)|V lidze]], natomiast bardzo utytułowana jest [[BKS Stal Bielsko-Biała (piłka siatkowa)|kobieca sekcja siatkówki]] utrzymująca się w najwyższej klasie rozgrywek zawodowych ([[Tauron Liga]]) nieprzerwanie od jej powstania w 2005 i mająca w sumie na koncie osiem [[Mistrzostwa Polski w piłce siatkowej kobiet|Mistrzostw Polski]]. Z kolei na bazie męskiej sekcji siatkarskiej BBTS Włókniarz powstał w 1999 klub [[BBTS Bielsko-Biała (piłka siatkowa)|BBTS Bielsko-Biała]], który w 2022 po przerwie ponownie awansował do najwyższej klasy rozgrywek ([[PlusLiga]]). [[Rekord Bielsko-Biała (futsal)|Rekord Bielsko-Biała]] jest najbardziej utytułowanym polskim klubem w [[futsal]]u mężczyzn, [[Ekstraklasa w futsalu|mistrzostwo]] uzyskał siedmiokrotnie. Klub ten posiada również [[II liga polska w piłce nożnej|drugoligową]] męską sekcję piłkarską oraz kobiece sekcje: piłkarską ([[Ekstraliga polska w piłce nożnej kobiet|Ekstraliga]]) i futsalową (Ekstraklasa). Inne bielskie kluby sportowe to m.in. [[LKS Zapora Wapienica]] ([[piłka nożna]]), [[KS Sprint]] ([[lekkoatletyka]]), [[Podbeskidzie Kuloodporni Bielsko-Biała|Podbeskidzie Kuloodporni]] ([[amp futbol]]) i [[KS Gwardia Bielsko-Biała]] ([[judo]]). W mieście działa [[Aeroklub Bielsko-Bialski]], którego najbardziej utytułowanym zawodnikiem jest [[Sebastian Kawa]], kilkunastokrotny [[Mistrzostwa świata w szybownictwie|mistrz świata w szybownictwie]]. [[Plik:Stadion miejski BB.jpg|thumb|[[Stadion Miejski w Bielsku-Białej|Stadion Miejski]]]] [[Plik:Bielsko-Biała, Hala Widowiskowo-Sportowa.jpg|thumb|[[Hala Widowiskowo-Sportowa w Bielsku-Białej|Hala widowiskowo-sportowa „pod Dębowcem”]]]] [[Plik:Stok Debowiec.jpg|thumb|Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski „Dębowiec”]] Samorządową instytucją zajmującą się krzewieniem kultury fizycznej, sportu i rekreacji jest Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji (BBOSiR). Jego zadaniem jest również utrzymanie szeregu obiektów sportowych i rekreacyjnych na terenie miasta<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Obiekty |url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty |opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref>: * [[Stadion Miejski w Bielsku-Białej|Stadion Miejski]] przy ulicy Rychlińskiego / Żywieckiej – otwarty w 1927 i rozbudowany do obecnej postaci w 2015, ma pojemność 15 316 miejsc, stadion domowy klubów [[Podbeskidzie Bielsko-Biała]] i [[BKS Stal Bielsko-Biała (piłka nożna)|BKS Stal Bielsko-Biała]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Stadion Miejski |url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/stadion-miejski |opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * [[Stadion na Górce|Stadion „Na Górce”]] przy ulicy Młyńskiej – otwarty w 1911, historyczna arena BBTS Włókniarz, a obecnie przede wszystkim obiekt sparingowy i treningowy dla różnych bielskich klubów, ma pojemność 677 miejsc<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Stadion piłkarski ul. Młyńska |url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/stadion-pilkarski-ul-mlynska |opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * [[Stadion KS Sprint w Bielsku-Białej|stadion lekkoatletyczny]] w [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicy]] (ulica Jaworzańska) – otwarty w 1987, stadion domowy klubu [[KS Sprint]], ma pojemność 1640 miejsc<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Stadion lekkoatletyczny|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/stadion-lekkoatletyczny |opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref>; połączony w jeden kompleks z boiskiem piłkarskim „Zapora”, z którego korzystają przede wszystkim zawodnicy LKS Zapora Wapienica, ale okazjonalnie też inne kluby<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Boisko piłkarskie „Zapora” |url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/boisko-pilkarskie-zapora |opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * wielofunkcyjny kompleks boisk [[Orlik 2012|„Orlik”]] oraz sezonowe lodowisko przy [[Park im. Juliusza Słowackiego w Bielsku-Białej|Parku im. Juliusza Słowackiego]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Kompleks sportowy „Orlik” |url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/kompleks-sportowy-orlik|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Sezonowe Lodowisko – Kompleks sportowy „Orlik”|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/sezonowe-lodowisko-kompleks-sportowy-orlik|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * pływalnie odkryte: „Panorama” przy ulicy Konopnickiej (historyczny kompleks basenów oddany do użytku w 1936)<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Pływalnia „Panorama”|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/plywalnia-panorama|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> oraz „Start” przy ulicy Startowej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Pływalnia „Start”|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/plywalnia-start|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * pływalnia kryta „Troclik” na [[Osiedle Karpackie|osiedlu Karpackim]] przy ulicy Sosnkowskiego<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Pływalnia „Troclik”|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/plywalnia-troclik|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * [[Hala Widowiskowo-Sportowa w Bielsku-Białej|hala widowiskowo-sportowa]] przy ulicy Karbowej („pod [[Dębowiec (Beskid Śląski)|Dębowcem]]”) – otwarta w 2010, łączy funkcję wystawienniczą, estradową, sportową (pojemność w tym wariancie: 3053 miejsca) i konferencyjną; spośród wydarzeń sportowych odbywają się tu m.in. ligowe rozgrywki siatkarskie oraz treningi klubów BBTS i BKS Stal, a ponadto zawody w różnych dyscyplinach, takich jak [[judo]], [[karate]], [[tenis stołowy]] czy [[gimnastyka akrobatyczna]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Hala Wielofunkcyjna – Sportowo, Widowiskowo, Wystawiennicza|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/hala-wielofunkcyjna-sportowo-widowiskowo-wystawiennicza|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * Ośrodek Sportowo-Rekracyjny „Victoria” przy ulicy Bratków z halą sportową i boiskiem wielofunkcyjnym – wykorzystywany m.in. przez lokalne amatorskie ligi [[Koszykówka|koszykówki]] i [[Tenis stołowy|tenisa stołowego]], a także udostępniany jako baza dla zgrupowań klubowych<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Hala sportowa OSR Victoria|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/hala-sportowa-osr-victoria|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * [[Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski „Dębowiec”]] – kompleks oddany do użytku w 2013 na północno-wschodnich stokach [[Dębowiec (Beskid Śląski)|Dębowca]], w skład którego wchodzi [[Kolej krzesełkowa|wyciąg krzesełkowy]] oraz trasa zjazdowa dla [[Narciarstwo|narciarzy]] (610 m) i [[Snowboarding|snowboardzistów]], a ponadto boisko wielofunkcyjne, plac zabaw ze skałką wpinaczkową, siłownia plenerowa, ścieżka dydaktyczna i trasa do nauki jazdy na nartach<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski „Dębowiec”|url=https://www.bbosir.bielsko.pl/obiekty/bielsko-bialski-osrodek-rekreacyjno-narciarski-debowiec|opublikowany=Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji |data dostępu=2022-10-15}}</ref> * ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „[[Bielskie Błonia|Błonia]]” w [[Mikuszowice|Mikuszowicach Śląskich]] (rejon ulicy Pocztowej) z amfiteatrem, skateparkiem, placami zabawi, siłownią plenerową, boiskami i licznymi punktami gastronomiczno-usługowymi * ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Wapienica” w rejonie ulicy Leśników Poza siecią obiektów zarządzanych wymienić można m.in. [[Centrum Sportu Rekord w Bielsku-Białej|Centrum Sportu Rekord]] przy ulicy Startowej z własną halą sportową i stadionem, gdzie rozgrywa swoje mecz klub [[Rekord Bielsko-Biała (piłka nożna)|Rekord Bielsko-Biała]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Centrum Sportu Rekord|url=https://centrumsporturekord.pl/|data dostępu=2022-10-15}}</ref>, [[Hala BKS Stal|halę BKS Stal]] przy ulicy Rychlińskiego (hala o pojemności 1400 miejsc oddana do użytku w 1988<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Hala Sportowa|url=https://bksstal.pl/hala-sportowa|opublikowany=[[BKS Stal Bielsko-Biała]]|data dostępu=2022-10-15}}</ref>), pływalnię krytą „Aqua” przy ulicy Langiewicza (właścicielem jest miejscowa spółka wodociągowa<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Pływalnia|url=https://www.aqua.com.pl/content/plywalnia|opublikowany=Aqua S.A.|data dostępu=2022-10-15}}</ref>), tor saneczkowy na [[Dębowiec (Beskid Śląski)|Dębowcu]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Tor saneczkowy w Bielsku-Białej|url=https://www.torsaneczkowy.bielsko.pl/|data dostępu=2022-10-15}}</ref> i park linowy „W Dechę” w [[Park Strzygowskiego w Bielsku-Białej|Parku Strzygowskiego]]<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Park Linowy „W Dechę”|url=https://parkwdeche.pl/park-linowy|data dostępu=2022-10-15}}</ref>. Do popularnych miejsc wypoczynku mieszkańców należą [[Bielskie Błonia|mikuszowickie Błonia]], [[Cygański Las]], Bulwary Młodości nad potokiem [[Straconka (potok)|Straconka]] w dzielnicy [[Leszczyny (Bielsko-Biała)|Leszczyny]], [[Trzy Lipki|wzgórze Trzy Lipki]] w [[Stare Bielsko|Starym Bielsku]], [[Dolina Wapienicy|Dolina Luizy]] (podgórska część [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicy]]), a także otaczające miasto góry, w szczególności [[Magurka (Wilkowicka)|Magurka Wilkowicka]], [[Kozia Góra (Beskid Śląski)|Kozia Góra]], [[Dębowiec (Beskid Śląski)|Dębowiec]] oraz [[Szyndzielnia]], na którą wjechać można [[Kolej gondolowa na Szyndzielnię|koleją gondolową]]. Rozbudowana infrastruktura rekreacyjna powstała też w rejonie [[Lotnisko Bielsko-Biała Aleksandrowice|lotniska Bielsko-Biała Aleksandrowice]]. Do znaczących cyklicznych wydarzeń sportowych w Bielsku-Białej należą [[Bieg Fiata]], [[Beskidzki Rodzinny Rajd Rowerowy]] i mityng lekkoatletyczny [[Beskidianathletic]]. == Wspólnoty wyznaniowe == [[Plik:02022 0678 Frelserens kirke i Bielsko-Biala feirer 240 år.jpg|thumb|Obchody 240-lecia założenia [[Bielski Syjon|Bielskiego Syjonu]] pod [[Pomnik Marcina Lutra w Bielsku-Białej|pomnikiem Marcina Lutra]] (2022)]] Mozaika wyznaniowa – w szczególności współistnienie wyznania [[Kościół łaciński|rzymskokatolickiego]], [[Luteranizm|luterańskiego]] oraz [[judaizm]]u – wyróżniała dwumiasto przed 1945 i mimo wielkich przemian społeczno-narodowościowych, jakie nastąpiły po II wojnie światowej, pozostała cechą charakterystyczną do dziś<ref>{{Cytuj |url = http://www.turystyka24h.pl/turystyczne_bielsko-biala-na-skrzyzowaniu-trzech-kultur-3148.html |tytuł = Bielsko-Biała: na skrzyżowaniu trzech kultur |opublikowany = turystyka24h.pl |data dostępu = 2022-10-19}}</ref>. Bielsko-Biała jest stolicą [[Kościół katolicki w Polsce|rzymskokatolickiej]] [[Diecezja bielsko-żywiecka|diecezji bielsko-żywieckiej]]. Na obszarze Bielska-Białej funkcjonują cztery [[dekanat]]y [[Kościół katolicki w Polsce|Kościoła rzymskokatolickiego]], które na terenie miasta obejmują 22 [[Parafia|parafie]]<ref>{{Cytuj |url = https://diecezja.bielsko.pl/dekanaty/ |tytuł = Dekanaty |opublikowany = diecezja.bielsko.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>. Istnieje tu ponadto [[Parafia św. Cyryla i Metodego w Bielsku-Białej|parafia św. Cyryla i Metodego]] należąca do [[Kościół greckokatolicki w Polsce|Kościoła greckokatolickiego]], która w każdą niedzielę prowadzi nabożeństwa w [[Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego|obrządku bizantyjsko-ukraińskim]] w kaplicy [[Parafia Chrystusa Króla w Bielsku-Białej|kościoła rzymskokatolickiego Chrystusa Króla]] na [[Leszczyny (Bielsko-Biała)|Leszczynach]]<ref>{{Cytuj |url = http://cerkiew.org/bielsko-biala/ |tytuł = Bielsko-Biała |opublikowany = cerkiew.org |data dostępu = 2023-08-28}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://www.ekai.pl/bielsko-biala-coniedzielne-msze-sw-dla-grekokatolikow-z-ukrainy/ |tytuł = Bielsko-Biała: coniedzielne Msze św. dla grekokatolików z Ukrainy |data = 23 listopada 2018 |opublikowany = ekai.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://bielsko.gosc.pl/doc/5304229.Zapros-na-liturgie-wiernych-z-Ukrainy |tytuł = Zaproś na liturgię wiernych z Ukrainy |data = 22 stycznia 2019 |opublikowany = bielsko.gosc.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>. W Bielsku-Białej znajduje się kaplica św. Melchiora Grodzieckiego, w której nabożeństwa prowadzi [[Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X]], reprezentujące [[tradycjonalizm katolicki]]<ref>{{Cytuj |url = https://www.piusx.org.pl/kaplice/bielsko-biala |tytuł = Bielsko-Biała |opublikowany = piusx.org.pl |data dostępu = 2023-06-14}}</ref>. W mieście działa [[Parafia św. Anny w Bielsku-Białej|parafia]] [[Kościół Polskokatolicki w Rzeczypospolitej Polskiej|Kościoła polskokatolickiego]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.polskokatolicki.pl/STRUKTURA/diecezja_krakowsko_czestochowska.htm |tytuł = Diecezja Krakowsko – Częstochowska |opublikowany = polskokatolicki.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref> oraz powołana 16 stycznia 2023 [[Parafia Świętej Trójcy w Bielsku-Białej|parafia prawosławna Świętej Trójcy]]<ref>{{Cytuj |url = https://bielskobiala.cerkiew.pl/20230120-parafia-prawoslawna-w-bielsku-bialej?fbclid=IwAR141dqOsW7NAjfsXqjhrLAmS_F_L7e_Hx8kMhDPOGdczVjcNGH_2pWbfV8 |tytuł = Parafia prawosławna w Bielsku-Białej! |opublikowany = bielskobiala.cerkiew.pl |data dostępu = 2023-03-21}}</ref>, funkcjonująca wcześniej od marca 2018 jako [[Prawosławie|prawosławny]] punkt duszpasterski, początkowo podlegający [[Parafia Świętych Wiery, Nadziei, Luby i matki ich Zofii w Sosnowcu|parafii w Sosnowcu]], a od 2021 przypisany do [[Parafia Częstochowskiej Ikony Matki Bożej w Częstochowie|parafii w Częstochowie]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.wiadomosci.cerkiew.pl/news.php?id_n=1661 |tytuł = Prawosławne nabożeństwa w Bielsku-Białej |autor = Mikołaj Dziewiatowski |opublikowany = cerkiew.pl |data = 24 marca 2018 |data dostępu = 2018-03-26}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://bielskobiala.cerkiew.pl/spolecznosc-prawoslawna |tytuł = Społeczność prawosławna |opublikowany = bielskobiala.cerkiew.pl |data dostępu = 2022-09-20}}</ref>. Miasto jest również siedzibą władz [[Diecezja cieszyńska|diecezji cieszyńskiej]] [[Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej|Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego]]<ref>{{Cytuj |url = https://cieszynska.luteranie.pl/kontakt/ |tytuł = Kontakt |opublikowany = cieszynska.luteranie.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>. Kościół ten posiada tu trzy parafie ([[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Białej|Biała]], [[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Bielsku|Bielsko]], [[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Starym Bielsku|Stare Bielsko]]), nabożeństwa organizowane przez diecezję cieszyńską odbywają się również regularnie w kaplicy „Betania” w [[Wapienica (Bielsko-Biała)|Wapienicy]]<ref>{{Cytuj |url = https://cieszynska.luteranie.pl/o-nas/ |tytuł = O nas |opublikowany = cieszynska.luteranie.pl |data dostępu = 2024-01-03}}</ref>. Bielsko-Biała należy do głównych ośrodków kultury ewangelickiej (luterańskiej) w Polsce, m.in. działa tu [[Wydawnictwo Augustana]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.augustana.com.pl/pl/o-firmie/historia |tytuł = Historia |opublikowany = augustana.com.pl |data dostępu = 2022-10-19}}</ref> i wydawany jest [[Zwiastun Ewangelicki]]<ref>{{Cytuj |url = https://zwiastun.pl/kontakt/ |tytuł = Kontakt |opublikowany = zwiastun.pl |data dostępu = 2022-10-19}}</ref>. [[Bielski Syjon]] z jedynym w Polsce [[Pomnik Marcina Lutra w Bielsku-Białej|pomnikiem Marcina Lutra]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.region.beskidia.pl/bielsko_-_biala_warto_zobaczyc_pomnik_marcina_lutra_w_bielsku-bialej.html |tytuł = Pomnik Marcina Lutra w Bielsku-Białej |opublikowany = region.beskidia.pl |data dostępu = 2022-10-19}}</ref> stanowi ważny w skali kraju zabytek historii protestantyzmu. W Bielsku-Białej działalność duszpasterską prowadzą także inne kościoły [[Protestantyzm|protestanckie]]. Należą do nich zbory [[Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna|Chrześcijańskiej Wspólnoty Ewangelicznej]]<ref>{{Cytuj |url = https://www.chwe.pl/lista-placowek/ |tytuł = Zbory i placówki |opublikowany = chwe.pl |data dostępu = 2023-08-15}}</ref>, [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego|Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego]] ([[I Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Bielsku-Białej|zbór pierwszy]] i [[II Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Bielsku-Białej|drugi]])<ref>{{Cytuj |url = https://maranatha.pl/zbory/ |tytuł = Zbory |opublikowany = maranatha.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Kościół Chrześcijan Baptystów w RP|Kościoła Chrześcijan Baptystów]] ([[Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Bielsku-Białej|zbór w Bielsku-Białej]])<ref>{{Cytuj |url = https://baptysci.pl/zbory |tytuł = Zbory |opublikowany = baptysci.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego|Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego]] ([[Zbór Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego w Bielsku-Białej|zbór w Bielsku-Białej]])<ref>{{Cytuj |url = https://kchds.pl/nasze-zbory |tytuł = Nasze zbory i placówki |opublikowany = kchds.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP|Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego]] ([[Parafia Ewangelicko-Metodystyczna w Bielsku-Białej|parafia w Bielsku Białej]])<ref>{{Cytuj |url = http://metodysci.pl/parafie-2/ |tytuł = Parafie |opublikowany = metodysci.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Kościół Wolnych Chrześcijan w RP|Kościoła Wolnych Chrześcijan]] ([[Kościół Wolnych Chrześcijan w RP#Administracja Kościoła|zbór w Bielsku-Białej]])<ref>{{Cytuj |url = https://kwch.org/nasze-zbory/ |tytuł = Zbory Kościoła Wolnych Chrześcijan |opublikowany = kwch.org |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Kościół Zielonoświątkowy w RP|Kościoła Zielonoświątkowego]] ([[Zbór Kościoła Zielonoświątkowego „Filadelfia” w Bielsku-Białej|zbór „Filadelfia”]])<ref>{{Cytuj |url = https://kz.pl/znajdz-swoj-kosciol/ |tytuł = Znajdź Kościół |opublikowany = kz.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego)|Mesjańskich Zborów Bożych]] (punkt misyjny w Bielsku-Białej podległy zborowi w [[Żywiec|Żywcu]])<ref>{{Cytuj |url = http://zboryboze.pl/o-nas/kontakt/ |tytuł = Kontakt – Zbory |opublikowany = zboryboze.pl |data dostępu = 2023-03-27}}</ref> i Revival Fire Christian Centre<ref>{{Cytuj |url = https://revivalfire.pl/ |tytuł = Kontakt |opublikowany = revivalfire.pl |data dostępu = 2022-02-05}}</ref>. W Bielsku-Białej działalność kaznodziejską prowadzi 8 zborów [[Świadkowie Jehowy|Świadków Jehowy]] (Centrum, Karpaty, Leszczyny, Ukraiński, Wapienica (w tym grupa polskiego j. migowego), Wschód, Zachód, Złote Łany)<ref>{{jw|data dostępu=2023-08-11}}</ref><ref>{{cytuj |url = https://bielskobiala.naszemiasto.pl/swiadkowie-jehowy-zapraszaja-na-obchody-pamiatki-smierci/ar/c1-8774689 |tytuł = Świadkowie Jehowy zapraszają na obchody Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa |data = 2022-04-15 |data dostępu = 2022-04-15 |opublikowany = bielskobiala.naszemiasto.pl}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://bielsko.biala.pl/aktualnosci/48865/swiadkowie-jehowy-w-bielsku-bialej-wznawiaja-publiczna-dzialalnosc-foto |tytuł = Świadkowie Jehowy w Bielsku Białej wznawiają publiczną działalność - foto |data = 2022-06-28 |opublikowany = bielsko.biala.pl}}</ref><ref>{{cytuj |url = https://www.bielsko.info/wiadomosci/31919-swiadkowie-jehowy-wznawiaja-publiczna-dzialalnosc-w-bielsku-bialej-bielsko-biala |tytuł = Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność w Bielsku-Białej |data = 2022-06-28 |data dostępu = 2022-06-30 |opublikowany = bielsko.info.pl}}</ref>, a także po jednym zborze [[Świecki Ruch Misyjny „Epifania”|Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania”]]<ref>{{Cytuj |url = http://epifania.pl/zbory/bielsko.php |tytuł = Bielsko |opublikowany = epifania.pl |data dostępu = 2022-01-19 |archiwum = https://web.archive.org/web/20131012043144/http://epifania.pl/zbory/bielsko.php}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://www.zgm.eu/wp-content/uploads/2019/06/Wykaz-lokali-zał.-nr-3.pdf |tytuł = Wykaz lokali |opublikowany = zgm.eu |data dostępu = 2021-11-12}}</ref> oraz [[Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego|Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma Świętego]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.nastrazy.pl/archiwum/2006_2_13.htm/ |tytuł = Z życia zborów – Bielsko Biała |opublikowany = nastrazy.pl |data dostępu = 2021-11-12}}</ref>. W mieście znajdują się również: [[Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej|Gmina Wyznaniowa Żydowska]]<ref>{{Cytuj |url = http://gwz.bielsko.pl/#footer-area |tytuł = Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bielsku-Białej |opublikowany = gwz.bielsko.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, trzy ośrodki [[Buddyzm|buddyjskie]] ([[Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu]] – ''Buddyjski Ośrodek Medytacyjny Diamentowej Drogi w Bielsku-Białej''<ref>{{Cytuj |url = https://buddyzm.bielsko.pl/page/6/ |tytuł = Ośrodek Medytacyjny w Bielsku-Białej |opublikowany = buddyzm.bielsko.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Związek Buddyjski Bencien Karma Kamtsang]] – ''Bencien Karma Kamtsang Bielsko-Biała''<ref>{{Cytuj |url = https://www.benchen.org.pl/pl/nasze-osrodki-all |tytuł = Ośrodki Bencien w Polsce |opublikowany = benchen.org.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>, [[Zen]] – ''ZEN Bielsko-Biała''<ref>{{Cytuj |url = https://www.localprayers.com/XX/Unknown/225032337705165/ZEN-Bielsko-Biała |tytuł = ZEN Bielsko-Biała |opublikowany = localprayers.com |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>) i jeden ośrodek Ligmincha Polska ([[Bön|religia bon]])<ref>{{Cytuj |url = https://ligmincha.pl/polska/bielsko-biala/ |tytuł = Bielsko-Biała |opublikowany = ligmincha.pl |data dostępu = 2021-09-03}}</ref>. == Polityka == [[Plik:02018 011 11 Jarosław Klimaszewski, PO, Koalicja Obywatelska cropped.jpg|thumb|[[Jarosław Klimaszewski]] – prezydent Bielska-Białej od 2018]] Organem wykonawczym gminy jest Prezydent Miasta Bielska-Białej. Urząd ten utworzono w 1951 po połączeniu Bielska i Białej Krakowskiej (wcześniej Bielsko posiadało [[Prezydent miasta|prezydenta]], natomiast Biała [[burmistrz]]a{{Odn|Monografia|2010|s=415 (tom IV)}}). Od 2018 funkcję prezydenta miasta pełni [[Jarosław Klimaszewski]]. Jego zastępcami są obecnie (2024) Przemysław Kamiński, Adam Ruśniak i Piotr Kucia<ref>{{Cytuj stronę | url = https://bielsko-biala.pl/prezydent-miasta-zastepcy| tytuł = Prezydent Miasta i Zastępcy | opublikowany = bielsko.biala.pl | data dostępu = 2022-09-25}}</ref>. Urząd Miejski, którego siedzibą jest [[Ratusz w Bielsku-Białej|Ratusz]] i kompleks sąsiednich budynków przy [[Plac Ratuszowy w Bielsku-Białej|Placu Ratuszowym]], składa się z 32 wydziałów<ref>{{cytuj stronę |url = https://bielsko-biala.pl/wydzialy-urzedu-miasta|tytuł = Wydziały Urzędu Miejskiego|autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu = 2022-09-22}}</ref>. Przewodniczącą Rady Miejskiej jest Dorota Piegzik-Izydorczyk (PO), a wiceprzewodniczącymi Karol Markowski (KWW JK) i Konrad Łoś (PiS)<ref>{{cytuj stronę |url =https://rm.bielsko-biala.pl/przewodniczacy/2018-2023|tytuł = Przewodnicząca Rady Miejskiej i Wiceprzewodniczący|autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu = 2022-09-22}}</ref>. W skład Rady wchodzi 25 radnych (od 2002, wcześniej było ich 45) wybieranych na 5-letnią kadencję{{Odn|Monografia|2010|s=608, 623 (tom IV)}}. Rada Miejska posiada osiem komisji stałych<ref>{{cytuj stronę |url = https://rm.bielsko-biala.pl/komisje/2018-2023 |tytuł = Komisje Rady Miejskiej |autor = Urząd Miejski w Bielsku-Białej |data dostępu = 2022-09-25}}</ref> W czasie wyborów samorządowych wyznaczonych jest w granicach miasta pięć okręgów wyborczych<ref>{{Cytuj stronę|url = https://wybory2018.pkw.gov.pl/pl/geografia/246100#general_committee_stat |tytuł = Miasto Bielsko-Biała {{!}} Zbiorcze informacje o okręgach |autor = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|data dostępu = 2022-09-25}}</ref>. Poniższa tabela przedstawia skład partyjny Rady Miejskiej od roku 2002: {| class="wikitable sortable" !Ugrupowanie !Kadencja 2002−2006<ref>{{Cytuj stronę|url = http://wybory2002.pkw.gov.pl/grada/gw1/w24/m2461/index.html|tytuł = Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe|opublikowany = wybory2002.pkw.gov.pl|data dostępu = 2015-10-15}}</ref> !Kadencja 2006−2010<ref>{{Cytuj stronę|url = http://wybory2006.pkw.gov.pl/kbw/wynikiRadaMiasta0ab0.html?jdn=246101|tytuł = Geografia wyborcza – Wybory samorządowe – Państwowa Komisja Wyborcza|opublikowany = wybory2006.pkw.gov.pl|data dostępu = 2015-10-15}}</ref> !Kadencja 2010–2014<ref>{{Cytuj stronę|url = http://wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/240000/246101.html#tabs-4|tytuł = Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo śląskie – m. Bielsko-Biała|opublikowany = wybory2010.pkw.gov.pl|data dostępu = 2015-10-15}}</ref> !Kadencja 2014–2018<ref>{{Cytuj stronę|url = http://wybory2014.pkw.gov.pl/pl/wyniki/gminy/view/246101|tytuł = Państwowa Komisja Wyborcza {{!}} Bielsko-Biała|opublikowany = wybory2014.pkw.gov.pl|data dostępu = 2015-10-15|archiwum = https://web.archive.org/web/20160826211614/http://wybory2014.pkw.gov.pl/pl/wyniki/gminy/view/246101|zarchiwizowano = 2016-08-26}}</ref> !Kadencja 2018–2023<ref>{{Cytuj |tytuł = Wybory samorządowe 2018 |data dostępu = 2018-10-26 |opublikowany = wybory2018.pkw.gov.pl |url = https://wybory2018.pkw.gov.pl/pl/geografia/246100#general_committee_stat}}</ref> !Kadencja 2024–2029<ref>{{Cytuj |tytuł = Wybory samorządowe 2024 |data dostępu = 2024-04-16 |opublikowany = wybory.gov.pl/samorzad2024 |url = https://wybory.gov.pl/samorzad2024/pl/rada_gminy/okregi/246100}}</ref> |- align="center" | align="left"|[[Sojusz Lewicy Demokratycznej]]<br />([[Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy|SLD-UP]], [[Lewica i Demokraci|LiD]]) |9 |2 | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|Razem Polsce |3 | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|Stowarzyszenie „Wspólnota Samorządowa” w Bielsku-Białej |3 | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|KWW o Prawo Sprawiedliwość w Bielsku-Białej |5 | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|KWW [[Jacek Krywult|Jacka Krywulta]] |1 |6 |11 |5 |4 | – |- align="center" | align="left"|[[Liga Polskich Rodzin]] |2 | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|Unia dla Bielska-Białej |2 | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Platforma Obywatelska]]<br />([[Koalicja Obywatelska]]) | – |9 |8 |8 |7 |9 |- align="center" | align="left"|[[Prawo i Sprawiedliwość]] | – |8 |5 |10 |10 |9 |- align="center" | align="left"|KWW [[Grażyna Staniszewska (polityk)|Grażyny Staniszewskiej]] | – | – |1 | – | – | – |- align="center" | align="left"|Niezależni.BB | – | – | – |2 |4 | – |- align="center" | align="left"|KWW [[Jarosław Klimaszewski|Jarosława Klimaszewskiego]] | – | – | – | – | – |7 |} [[Plik:Bielsko-Biała, urząd wojewódzki.JPG|mały|Budynek delegatury Urzędu Wojewódzkiego i Urzędu Marszałkowskiego oraz starostwa powiatowego powiatu bielskiego]] Bielsko-Biała jest siedzibą władz [[Powiat bielski (województwo śląskie)|powiatu bielskiego]] oraz jedną z trzech – obok [[Żylina|Żyliny]] i [[Frydek-Mistek|Frydka-Mistka]] – stolic [[Euroregion Beskidy|Euroregionu Beskidy]]. Znajdują się tu również delegatury Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego – w gmachu dawnego urzędu wojewódzkiego [[Województwo bielskie|województwa bielskiego]]. Miasto należy do [[Związek Miast Polskich|Związku Miast Polskich]], [[Związek Powiatów Polskich|Związku Powiatów Polskich]], [[Śląski Związek Gmin i Powiatów|Śląskiego Związku Gmin i Powiatów]], [[Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Małopolski|Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski]], Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Subregionu Południowego Województwa Śląskiego „Aglomeracja Beskidzka” Stowarzyszenia Gmin Polska Sieć „[[Energy Cities]]”, Lokalnej Organizacji Turystycznej „Beskidy”, Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich i Stowarzyszenia Księgowych w Polsce<ref name="raport 2021" />. Bielsko-Białą obejmują dwa okręgi parlamentarne: [[Okręg wyborczy nr 27 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej|nr 27 do Sejmu RP]] (składający się również z powiatów: [[Powiat bielski (województwo śląskie)|bielskiego]], [[Powiat cieszyński|cieszyńskiego]], [[Powiat pszczyński|pszczyńskiego]] i [[Powiat żywiecki|żywieckiego]]) – wybiera się w nim 9 posłów – oraz [[Okręg wyborczy nr 78 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej|nr 78 do Senatu RP]] (składający się również z powiatów bielskiego i pszczyńskiego) – obsadzany jest w nim 1 mandat senatorski<ref name="kodekswyb">''Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy'' ({{Dziennik Ustaw|2022|1277}}).</ref>. Ponadto miasto wchodzi w skład [[Okręg wyborczy nr 11 do Parlamentu Europejskiego w Polsce|okręgu wyborczego nr 11 do Parlamentu Europejskiego w Polsce]] (razem z całym województwem śląskim)<ref name="kodekswyb" /> oraz okręgu wyborczego nr 1 do Sejmiku Województwa Śląskiego (także powiaty: [[Powiat bielski (województwo śląskie)|bielski]], [[Powiat cieszyński|cieszyński]] i [[Powiat żywiecki|żywiecki]])<ref>''Uchwała nr III/54/1/2010 Sejmiku Województwa Śląskiego z 11 sierpnia 2010 w sprawie podziału Województwa Śląskiego na okręgi wyborcze, ustalenia ich granic i numerów oraz liczby radnych wybieranych w okręgu wyborczym w wyborach do Sejmiku Województwa Śląskiego'' ([http://dzienniki.slask.eu/actdetails.aspx?poz=2847&year=2010&book=182 Dz. Urz. Woj. Śl. Nr 182, poz. 2847]).</ref>. Poniższa tabela przedstawia wyniki procentowe ugrupowań politycznych w Bielsku-Białej w wyborach parlamentarnych od 2001: {| class="wikitable sortable" !Ugrupowanie !Wybory 2001<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyniki wyborów 2001 do Sejmu RP {{!}} Bielsko-Biała|data dostępu = 2022-09-25 |opublikowany = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|url = https://wybory2001.pkw.gov.pl/240000/SSSS27/246100/sjg2_p.html}}</ref> !Wybory 2005<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyniki wyborów 2005 do Sejmu RP {{!}} Bielsko-Biała|data dostępu = 2022-09-25 |opublikowany = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|url = https://wybory2005.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/W/246101.htm}}</ref> !Wybory 2007<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyniki wyborów 2007 do Sejmu RP {{!}} Bielsko-Biała|data dostępu = 2022-09-25 |opublikowany = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|url = https://wybory2007.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/W/246101.htm}}</ref> !Wybory 2011<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyniki wyborów 2011 do Sejmu RP {{!}} Bielsko-Biała|data dostępu = 2022-09-25 |opublikowany = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|url = https://wybory2011.pkw.gov.pl/wyn/240000/pl/246101.html#tabs-1}}</ref> !Wybory 2015<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyniki wyborów 2015 do Sejmu RP {{!}} Bielsko-Biała|data dostępu = 2022-09-25 |opublikowany = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|url = https://parlament2015.pkw.gov.pl/349_Wyniki_Sejm/0/0/27/2461.html}}</ref> !Wybory 2019<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyniki wyborów 2019 do Sejmu RP {{!}} Bielsko-Biała |data dostępu = 2022-09-25 |opublikowany = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|url = https://sejmsenat2019.pkw.gov.pl/sejmsenat2019/pl/wyniki/sejm/pow/246100}}</ref> !Wybory 2023<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyniki wyborów 2023 do Sejmu RP {{!}} Bielsko-Biała |data dostępu = 2024-04-16 |opublikowany = [[Państwowa Komisja Wyborcza]]|url = https://sejmsenat2023.pkw.gov.pl/sejmsenat2023/pl/sejm/wynik/pow/246100}}</ref> |- align="center" | align="left"|[[Sojusz Lewicy Demokratycznej]]<br />([[Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy|SLD-UP]], [[Lewica i Demokraci|LiD]], [[Zjednoczona Lewica (Polska)|Zjednoczona Lewica]], [[Nowa Lewica]]) |38,43% |9,38% |12,93% |6,50% |7,16% |13,71% |8,85% |- align="center" | align="left"|[[Platforma Obywatelska]]<br />([[Koalicja Obywatelska]]) |14,77% |30,16% |48,71% |48,30% |27,12% |34,40% |35,53% |- align="center" | align="left"|[[Prawo i Sprawiedliwość]] |11,53% |35,89% |31,43% |28,81% |35,25% |39,35% |30,13% |- align="center" | align="left"|[[Polskie Stronnictwo Ludowe]] ([[Trzecia Droga (Polska)|Trzecia Droga]]) |2,71% |1,40% |3,76% |2,89% |1,88% |5,28% |14,49% |- align="center" | align="left"|[[Liga Polskich Rodzin]] |11,33% |7,12% |1,20% | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej|Samoobrona RP]] |6,53% |4,34% |0,66% | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Unia Wolności]] /<br />[[Partia Demokratyczna – demokraci.pl]] |5,06% |3,38% | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Akcja Wyborcza Solidarność Prawicy]] |9,13% | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Alternatywa Ruch Społeczny]] |0,36% | – | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Polska Unia Gospodarcza]] |0,16% | – | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Wolność i Praworządność|Platforma Janusza Korwin-Mikke]] /<br />[[Nowa Nadzieja (polska partia polityczna)|KORWiN]] | – | 1,79% | – | – | 4,99% | – | – |- align="center" | align="left"|[[Polska Partia Pracy – Sierpień 80]] | – | 0,62% | 1,33% | 0,57% | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Socjaldemokracja Polska]] | – | 4,69% | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Ruch Patriotyczny]] | – | 0,79% | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Ogólnopolska Koalicja Obywatelska]] | – | 0,25% | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Polska Partia Narodowa]] | – | 0,18% | – | – | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Ruch Palikota]] | – | – | – | 9,79% | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Polska Jest Najważniejsza]] | – | – | – | 2,28% | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Prawica Rzeczypospolitej]] | – | – | – | 0,86% | – | – | – |- align="center" | align="left"|[[Nowoczesna]] | – | – | – | – | 10,85% | – | – |- align="center" | align="left"|[[Kukiz’15]] | – | – | – | – | 8,40% | – | – |- align="center" | align="left"|[[Lewica Razem (partia)|Partia Razem]] | – | – | – | – | 4,34% | – | – |- align="center" | align="left"|[[Konfederacja Wolność i Niepodległość]] | – | – | – | – | – | 7,26% | 7,26% |- align="center" | align="left"|[[Polska Jest Jedna]] | – | – | – | – | – | – | 2,22% |- align="center" | align="left"|[[Bezpartyjni Samorządowcy]] | – | – | – | – | – | – | 1,31% |- align="center" | align="left"|[[Normalny Kraj]] | – | – | – | – | – | – | 0,21% |- align="center" | style="background: Gainsboro" | '''Frekwencja''' | 52,93% | 47,94% | 64,08% | 58,32% | 59,41% | 67,50% | 78,53% |} === Miasta partnerskie === [[Plik:Bielsko-Biała, miasta partnerskie.jpg|thumb|Tablica z listą miast partnerskich na [[Plac Ratuszowy w Bielsku-Białej|placu Ratuszowym]]]] {| | {| class="wikitable" |- bgcolor=#e6e6e6 ! Miasto ! Kraj ! Data podpisania umowy |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Tienen]]''' || {{Państwo|BEL}} ||align="center"| 2 lutego 1991 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Grand Rapids]]''' || {{Państwo|USA}} ||align="center"| 22 października 1991 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Rancagua]]''' || {{Państwo|CHL}} ||align="center"| 29 maja 1993 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Lilienthal (Dolna Saksonia)|Lilienthal]]''' || {{Państwo|DEU}} ||align="center"| 4 czerwca 1993 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Stadskanaal]]''' || {{Państwo|NLD}} ||align="center"| 4 czerwca 1993 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Szolnok]]''' || {{Państwo|HUN}} ||align="center"| 23 września 1995 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Wolfsburg]]''' || {{Państwo|DEU}} ||align="center"| 8 marca 1996 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Akka]]''' || {{Państwo|ISR}} ||align="center"| 30 maja 1997 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Kirklees (West Yorkshire)|Kirklees]]''' || {{Państwo|GBR}} ||align="center"| 13 października 1997 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Żylina]]''' || {{Państwo|SVK}} ||align="center"| 13 października 1997 |} | {| class="wikitable" |- bgcolor=#e6e6e6 ! Miasto ! Kraj ! Data podpisania umowy |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Frydek-Mistek]]''' || {{Państwo|CZE}} ||align="center"| 14 lipca 1999 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Trzyniec]]''' || {{Państwo|CZE}} ||align="center"| 15 grudnia 1999 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Besançon]]''' || {{Państwo|FRA}} ||align="center"| 25 maja 2000 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Berdiańsk]]''' || {{Państwo|UKR}} ||align="center"| 17 września 2000 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Shijiazhuang]]''' || {{Państwo|CHN}} ||align="center"| 20 grudnia 2000 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Baia Mare]]''' || {{Państwo|ROU}} ||align="center"| 19 maja 2001 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Monreale]]''' || {{Państwo|ITA}} ||align="center"| 7 września 2001 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Kragujevac]]''' || {{Państwo|SRB}} ||align="center"| 18 maja 2002 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Ustka]]''' || {{Państwo|POL}} ||align="center"| 20 lipca 2002 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Olsztyn]]''' || {{Państwo|POL}} ||align="center"| 15 marca 2005 |- align="left" style="font-size: 85%;background:#ffffff;" | &nbsp;'''[[Nyíregyháza]]''' || {{Państwo|HUN}} ||align="center"| 11 czerwca 2018 |} |} == Bielsko-Biała jako garnizon wojskowy == [[Plik:Bielsko-Biała, Garnizon 3.jpg|mały|Brama główna jednostki wojskowej]] {{Osobny artykuł|Garnizon Bielsko-Biała}} Bielsko stało się garnizonem wojskowym w 1890, natomiast Biała była miastem garnizonowym do roku 1870 oraz w okresie [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]]. W obu miastach stacjonowały jednostki austro-węgierskie, polskie i niemieckie. W 1951 garnizony Bielsko i Biała połączono w jeden [[garnizon Bielsko-Biała]]. Obecnie w jednostce wojskowej przy ul. Bardowskiego w dzielnicy [[Leszczyny (Bielsko-Biała)|Leszczyny]] stacjonuje Jednostka Wojskowa 1328 – [[18 Bielski Batalion Powietrznodesantowy|18&nbsp;Bielski batalion Powietrznodesantowy im. kpt. Ignacego Gazurka]], będący elitarną jednostką [[Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej|Wojska Polskiego]]. Od 1998 stanowi odwód strategiczny Naczelnego Dowództwa [[SFOR]] i wchodzi w skład [[NATO|natowskiej]] dywizji sił natychmiastowego reagowania. Jego żołnierze w latach 2001–2014 brali udział w misjach w [[Afganistan]]ie, walczyli także w [[Irak]]u. W Bielsku-Białej znajduje się placówka [[Żandarmeria Wojskowa|Żandarmerii Wojskowej]] oraz [[Wojewódzki Sztab Wojskowy w Katowicach|Wojskowa Komenda Uzupełnień]]. == Osoby związane z miastem == {{Kategoria główna|Ludzie związani z Bielskiem-Białą}} == Odznaczenia == * Order Sztandaru Pracy I klasy (1979)<ref name="Lew&Mal1991">{{Lewandowska&Malik1991|strony=20|rozdział=Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi}}</ref> == Zobacz też == * [[Bielsko (ujednoznacznienie)|miejscowości o nazwie Bielsko]] * [[Biała|znaczenia słowa Biała]] == Uwagi == {{Uwagi}} == Przypisy == <references> <ref name="Populacja2024">{{Cytuj |tytuł = Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) |data = 2024-10-15 |data dostępu = 2024-10-28 |opublikowany = Główny Urząd Statystyczny |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-r-stan-w-dniu-30-06,6,37.html |język = pl}}</ref> <ref name="PopulacjaPowierzchnia">{{Cytuj |tytuł = Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku |data = 2024-07-22 |data dostępu = 2024-10-23 |opublikowany = Główny Urząd Statystyczny |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-roku,7,21.html |język = pl}}</ref> </references> == Bibliografia == * {{cytuj książkę|imię = Bolesław |nazwisko = Dolata | nazwisko2 = Jurga | imię2 = Tadeusz |autor link = |tytuł = Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945 |miejsce = Warszawa |rok = 1977 |isbn =|odn=tak}} * {{Cytuj książkę |tytuł=Bielsko-Biała. Monografia miasta |inni = Idzi Panic (red.)|data=2010 |wydawca=Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej |miejsce=Bielsko-Biała|isbn= 9788360136263|odn ={{odn/id|Monografia|2010}}}} * {{Cytuj książkę |nazwisko=Żerański |imię=Marcin |tytuł=Bielsko-Biała: szczypta Śląski i odrobina Małopolski. Przewodnik turystyczny|data=2015 |wydawca=Pracownia na Pastwiskach |miejsce=Cieszyn |isbn=978-83-939300-9-8|odn={{odn/id|Żerański|2015}}}} == Linki zewnętrzne ==         {{Siostrzane projekty |commons=Bielsko-Biała |słownik=Bielsko-Biała |źródła=Specjalna:Szukaj/Bielsko-Biała |cytaty= |news=Kategoria:Bielsko-Biała }} * [https://bielsko-biala.pl/ Oficjalna strona Urzędu Miejskiego] * [http://www.it.bielsko.pl/ Miejskie Centrum Informacji Turystycznej] * {{SgKP|I|216|Bielsko}} * {{SgKP|I|171|Biała}} {{Województwo śląskie}} {{Miasta województwa śląskiego}} {{Województwo bielskie (1975–1998)}} {{Kontrola autorytatywna}} [[Kategoria:Bielsko-Biała| ]] [[Kategoria:Miasta na prawach powiatu]] [[Kategoria:Miasta w województwie śląskim]] [[Kategoria:Miasta w Polsce, którym nadano prawa miejskie w XX wieku]] </textarea><div class="templatesUsed"><div class="mw-templatesUsedExplanation"><p>Szablony użyte w tym artykule: </p></div><ul> <li><a href="/wiki/Szablon:Abrewiatura" title="Szablon:Abrewiatura">Szablon:Abrewiatura</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Abrewiatura&action=edit" title="Szablon:Abrewiatura">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Adres_publikacyjny" title="Szablon:Adres publikacyjny">Szablon:Adres publikacyjny</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Adres_publikacyjny&action=edit" title="Szablon:Adres publikacyjny">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:City_size_geohack" title="Szablon:City size geohack">Szablon:City size geohack</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:City_size_geohack&action=edit" title="Szablon:City size geohack">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:City_size_geohack/cat" title="Szablon:City size geohack/cat">Szablon:City size geohack/cat</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:City_size_geohack/cat&action=edit" title="Szablon:City size geohack/cat">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj" title="Szablon:Cytuj">Szablon:Cytuj</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj&action=edit" title="Szablon:Cytuj">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj_ksi%C4%85%C5%BCk%C4%99" title="Szablon:Cytuj książkę">Szablon:Cytuj książkę</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj_ksi%C4%85%C5%BCk%C4%99&action=edit" title="Szablon:Cytuj książkę">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj_pismo" title="Szablon:Cytuj pismo">Szablon:Cytuj pismo</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj_pismo&action=edit" title="Szablon:Cytuj pismo">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj_pismo/tytu%C5%82" title="Szablon:Cytuj pismo/tytuł">Szablon:Cytuj pismo/tytuł</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj_pismo/tytu%C5%82&action=edit" title="Szablon:Cytuj pismo/tytuł">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj_stron%C4%99" title="Szablon:Cytuj stronę">Szablon:Cytuj stronę</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj_stron%C4%99&action=edit" title="Szablon:Cytuj stronę">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Dmbox" title="Szablon:Dmbox">Szablon:Dmbox</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Dmbox&action=edit" title="Szablon:Dmbox">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Dzielnice_Bielska-Bia%C5%82ej" title="Szablon:Dzielnice Bielska-Białej">Szablon:Dzielnice Bielska-Białej</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Dzielnice_Bielska-Bia%C5%82ej&action=edit" title="Szablon:Dzielnice Bielska-Białej">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Dziennik_Ustaw" title="Szablon:Dziennik Ustaw">Szablon:Dziennik Ustaw</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Dziennik_Ustaw&action=edit" title="Szablon:Dziennik Ustaw">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Fn" title="Szablon:Fn">Szablon:Fn</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Fn&action=edit" title="Szablon:Fn">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:ISSN" title="Szablon:ISSN">Szablon:ISSN</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:ISSN&action=edit" title="Szablon:ISSN">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Ikona" title="Szablon:Ikona">Szablon:Ikona</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Ikona&action=edit" title="Szablon:Ikona">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_2x2" title="Szablon:Infobox 2x2">Szablon:Infobox 2x2</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_2x2&action=edit" title="Szablon:Infobox 2x2">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_2x2_dodaj" title="Szablon:Infobox 2x2 dodaj">Szablon:Infobox 2x2 dodaj</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_2x2_dodaj&action=edit" title="Szablon:Infobox 2x2 dodaj">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_dwie_grafiki" title="Szablon:Infobox dwie grafiki">Szablon:Infobox dwie grafiki</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_dwie_grafiki&action=edit" title="Szablon:Infobox dwie grafiki">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_grafika" title="Szablon:Infobox grafika">Szablon:Infobox grafika</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_grafika&action=edit" title="Szablon:Infobox grafika">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_mapa_lokalizacyjna" title="Szablon:Infobox mapa lokalizacyjna">Szablon:Infobox mapa lokalizacyjna</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_mapa_lokalizacyjna&action=edit" title="Szablon:Infobox mapa lokalizacyjna">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek" title="Szablon:Infobox nagłówek">Szablon:Infobox nagłówek</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek&action=edit" title="Szablon:Infobox nagłówek">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek_dodaj" title="Szablon:Infobox nagłówek dodaj">Szablon:Infobox nagłówek dodaj</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek_dodaj&action=edit" title="Szablon:Infobox nagłówek dodaj">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_pa%C5%84stwo" title="Szablon:Infobox państwo">Szablon:Infobox państwo</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_pa%C5%84stwo&action=edit" title="Szablon:Infobox państwo">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_pa%C5%84stwo/core" title="Szablon:Infobox państwo/core">Szablon:Infobox państwo/core</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_pa%C5%84stwo/core&action=edit" title="Szablon:Infobox państwo/core">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_projekt" title="Szablon:Infobox projekt">Szablon:Infobox projekt</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_projekt&action=edit" title="Szablon:Infobox projekt">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_projekt/projekt" title="Szablon:Infobox projekt/projekt">Szablon:Infobox projekt/projekt</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_projekt/projekt&action=edit" title="Szablon:Infobox projekt/projekt">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_tytu%C5%82" title="Szablon:Infobox tytuł">Szablon:Infobox tytuł</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_tytu%C5%82&action=edit" title="Szablon:Infobox tytuł">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_tytu%C5%82/styles.css" title="Szablon:Infobox tytuł/styles.css">Szablon:Infobox tytuł/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_tytu%C5%82/styles.css&action=edit" title="Szablon:Infobox tytuł/styles.css">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_wiersz" title="Szablon:Infobox wiersz">Szablon:Infobox wiersz</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_wiersz&action=edit" title="Szablon:Infobox wiersz">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_wiersz_dodaj" title="Szablon:Infobox wiersz dodaj">Szablon:Infobox wiersz dodaj</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_wiersz_dodaj&action=edit" title="Szablon:Infobox wiersz dodaj">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_www" title="Szablon:Infobox www">Szablon:Infobox www</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_www&action=edit" title="Szablon:Infobox www">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Internetowy_System_Akt%C3%B3w_Prawnych" title="Szablon:Internetowy System Aktów Prawnych">Szablon:Internetowy System Aktów Prawnych</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Internetowy_System_Akt%C3%B3w_Prawnych&action=edit" title="Szablon:Internetowy System Aktów Prawnych">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:J" title="Szablon:J">Szablon:J</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:J&action=edit" title="Szablon:J">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Jw" title="Szablon:Jw">Szablon:Jw</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Jw&action=edit" title="Szablon:Jw">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Kategoria_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-redirect" title="Szablon:Kategoria główna">Szablon:Kategoria główna</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Kategoria_g%C5%82%C3%B3wna&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Kategoria główna">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Kom%C3%B3rka" title="Szablon:Komórka">Szablon:Komórka</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Kom%C3%B3rka&action=edit" title="Szablon:Komórka">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Kontrola_autorytatywna" title="Szablon:Kontrola autorytatywna">Szablon:Kontrola autorytatywna</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Kontrola_autorytatywna&action=edit" title="Szablon:Kontrola autorytatywna">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Kontrola_autorytatywna/style.css" title="Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css">Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Kontrola_autorytatywna/style.css&action=edit" title="Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Lang" title="Szablon:Lang">Szablon:Lang</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Lang&action=edit" title="Szablon:Lang">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Legenda" title="Szablon:Legenda">Szablon:Legenda</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Legenda&action=edit" title="Szablon:Legenda">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Lewandowska%26Malik1991" title="Szablon:Lewandowska&Malik1991">Szablon:Lewandowska&Malik1991</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Lewandowska%26Malik1991&action=edit" title="Szablon:Lewandowska&Malik1991">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Miasta_wojew%C3%B3dztwa_%C5%9Bl%C4%85skiego" title="Szablon:Miasta województwa śląskiego">Szablon:Miasta województwa śląskiego</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Miasta_wojew%C3%B3dztwa_%C5%9Bl%C4%85skiego&action=edit" title="Szablon:Miasta województwa śląskiego">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Navbox/styles.css" title="Szablon:Navbox/styles.css">Szablon:Navbox/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Navbox/styles.css&action=edit" title="Szablon:Navbox/styles.css">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Odn" title="Szablon:Odn">Szablon:Odn</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Odn&action=edit" title="Szablon:Odn">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Odn/id" title="Szablon:Odn/id">Szablon:Odn/id</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Odn/id&action=edit" title="Szablon:Odn/id">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Odn/tekst" title="Szablon:Odn/tekst">Szablon:Odn/tekst</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Odn/tekst&action=edit" title="Szablon:Odn/tekst">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Osobna_sekcja" title="Szablon:Osobna sekcja">Szablon:Osobna sekcja</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Osobna_sekcja&action=edit" title="Szablon:Osobna sekcja">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Osobny_artyku%C5%82" title="Szablon:Osobny artykuł">Szablon:Osobny artykuł</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Osobny_artyku%C5%82&action=edit" title="Szablon:Osobny artykuł">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo" title="Szablon:Państwo">Szablon:Państwo</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo&action=edit" title="Szablon:Państwo">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo/core" title="Szablon:Państwo/core">Szablon:Państwo/core</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo/core&action=edit" title="Szablon:Państwo/core">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_BEL" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane BEL">Szablon:Państwo dane BEL</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_BEL&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane BEL">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Belgia" title="Szablon:Państwo dane Belgia">Szablon:Państwo dane Belgia</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Belgia&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Belgia">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_CHL" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane CHL">Szablon:Państwo dane CHL</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_CHL&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane CHL">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_CHN" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane CHN">Szablon:Państwo dane CHN</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_CHN&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane CHN">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_CZE" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane CZE">Szablon:Państwo dane CZE</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_CZE&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane CZE">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Chile" title="Szablon:Państwo dane Chile">Szablon:Państwo dane Chile</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Chile&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Chile">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Chiny" title="Szablon:Państwo dane Chiny">Szablon:Państwo dane Chiny</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Chiny&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Chiny">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Czechy" title="Szablon:Państwo dane Czechy">Szablon:Państwo dane Czechy</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Czechy&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Czechy">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_DEU" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane DEU">Szablon:Państwo dane DEU</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_DEU&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane DEU">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_FRA" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane FRA">Szablon:Państwo dane FRA</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_FRA&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane FRA">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Francja" title="Szablon:Państwo dane Francja">Szablon:Państwo dane Francja</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Francja&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Francja">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_GBR" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane GBR">Szablon:Państwo dane GBR</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_GBR&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane GBR">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_HUN" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane HUN">Szablon:Państwo dane HUN</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_HUN&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane HUN">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Holandia" title="Szablon:Państwo dane Holandia">Szablon:Państwo dane Holandia</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Holandia&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Holandia">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_ISR" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane ISR">Szablon:Państwo dane ISR</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_ISR&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane ISR">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_ITA" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane ITA">Szablon:Państwo dane ITA</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_ITA&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane ITA">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Izrael" title="Szablon:Państwo dane Izrael">Szablon:Państwo dane Izrael</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Izrael&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Izrael">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_NLD" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane NLD">Szablon:Państwo dane NLD</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_NLD&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane NLD">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Niemcy" title="Szablon:Państwo dane Niemcy">Szablon:Państwo dane Niemcy</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Niemcy&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Niemcy">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_POL" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane POL">Szablon:Państwo dane POL</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_POL&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane POL">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Polska" title="Szablon:Państwo dane Polska">Szablon:Państwo dane Polska</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Polska&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Polska">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_ROU" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane ROU">Szablon:Państwo dane ROU</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_ROU&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane ROU">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Rumunia" title="Szablon:Państwo dane Rumunia">Szablon:Państwo dane Rumunia</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Rumunia&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Rumunia">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_SRB" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane SRB">Szablon:Państwo dane SRB</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_SRB&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane SRB">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_SVK" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane SVK">Szablon:Państwo dane SVK</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_SVK&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane SVK">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Serbia" title="Szablon:Państwo dane Serbia">Szablon:Państwo dane Serbia</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Serbia&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Serbia">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Stany_Zjednoczone" title="Szablon:Państwo dane Stany Zjednoczone">Szablon:Państwo dane Stany Zjednoczone</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Stany_Zjednoczone&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Stany Zjednoczone">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_S%C5%82owacja" title="Szablon:Państwo dane Słowacja">Szablon:Państwo dane Słowacja</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_S%C5%82owacja&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Słowacja">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_UKR" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane UKR">Szablon:Państwo dane UKR</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_UKR&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane UKR">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_USA" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane USA">Szablon:Państwo dane USA</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_USA&action=edit" class="mw-redirect" title="Szablon:Państwo dane USA">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Ukraina" title="Szablon:Państwo dane Ukraina">Szablon:Państwo dane Ukraina</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Ukraina&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Ukraina">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Wielka_Brytania" title="Szablon:Państwo dane Wielka Brytania">Szablon:Państwo dane Wielka Brytania</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_Wielka_Brytania&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Wielka Brytania">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_W%C4%99gry" title="Szablon:Państwo dane Węgry">Szablon:Państwo dane Węgry</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_W%C4%99gry&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Węgry">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_W%C5%82ochy" title="Szablon:Państwo dane Włochy">Szablon:Państwo dane Włochy</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_W%C5%82ochy&action=edit" title="Szablon:Państwo dane Włochy">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_%C5%9Bl%C4%85skie" title="Szablon:Państwo dane śląskie">Szablon:Państwo dane śląskie</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pa%C5%84stwo_dane_%C5%9Bl%C4%85skie&action=edit" title="Szablon:Państwo dane śląskie">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Pierwszy_niepusty" title="Szablon:Pierwszy niepusty">Szablon:Pierwszy niepusty</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pierwszy_niepusty&action=edit" title="Szablon:Pierwszy niepusty">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Polskie_miasto_infobox" title="Szablon:Polskie miasto infobox">Szablon:Polskie miasto infobox</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Polskie_miasto_infobox&action=edit" title="Szablon:Polskie miasto infobox">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Publikator" title="Szablon:Publikator">Szablon:Publikator</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Publikator&action=edit" title="Szablon:Publikator">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:SgKP" title="Szablon:SgKP">Szablon:SgKP</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:SgKP&action=edit" title="Szablon:SgKP">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Siostrzane_projekty" title="Szablon:Siostrzane projekty">Szablon:Siostrzane projekty</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Siostrzane_projekty&action=edit" title="Szablon:Siostrzane projekty">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Szablon_nawigacyjny" title="Szablon:Szablon nawigacyjny">Szablon:Szablon nawigacyjny</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Szablon_nawigacyjny&action=edit" title="Szablon:Szablon nawigacyjny">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne" title="Szablon:Terytorium zależne">Szablon:Terytorium zależne</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne&action=edit" title="Szablon:Terytorium zależne">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne/core" title="Szablon:Terytorium zależne/core">Szablon:Terytorium zależne/core</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne/core&action=edit" title="Szablon:Terytorium zależne/core">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne_wariant" title="Szablon:Terytorium zależne wariant">Szablon:Terytorium zależne wariant</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne_wariant&action=edit" title="Szablon:Terytorium zależne wariant">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne_wariant/core" title="Szablon:Terytorium zależne wariant/core">Szablon:Terytorium zależne wariant/core</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Terytorium_zale%C5%BCne_wariant/core&action=edit" title="Szablon:Terytorium zależne wariant/core">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Uwagi" title="Szablon:Uwagi">Szablon:Uwagi</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Uwagi&action=edit" title="Szablon:Uwagi">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Szablon:W_j%C4%99zyku" title="Szablon:W języku">Szablon:W języku</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:W_j%C4%99zyku&action=edit" title="Szablon:W języku">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Wojew%C3%B3dztwo_bielskie_(1975%E2%80%931998)" title="Szablon:Województwo bielskie (1975–1998)">Szablon:Województwo bielskie (1975–1998)</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Wojew%C3%B3dztwo_bielskie_(1975%E2%80%931998)&action=edit" title="Szablon:Województwo bielskie (1975–1998)">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Wojew%C3%B3dztwo_%C5%9Bl%C4%85skie" title="Szablon:Województwo śląskie">Szablon:Województwo śląskie</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Wojew%C3%B3dztwo_%C5%9Bl%C4%85skie&action=edit" title="Szablon:Województwo śląskie">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Wsp%C3%B3%C5%82rz%C4%99dne" title="Szablon:Współrzędne">Szablon:Współrzędne</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Wsp%C3%B3%C5%82rz%C4%99dne&action=edit" title="Szablon:Współrzędne">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Zwi%C4%85zana_kategoria" title="Szablon:Związana kategoria">Szablon:Związana kategoria</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Zwi%C4%85zana_kategoria&action=edit" title="Szablon:Związana kategoria">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady" title="Szablon:Średnia temperatura i opady">Szablon:Średnia temperatura i opady</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady&action=edit" title="Szablon:Średnia temperatura i opady">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/cold" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/cold">Szablon:Średnia temperatura i opady/cold</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/cold&action=edit" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/cold">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/colp" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/colp">Szablon:Średnia temperatura i opady/colp</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/colp&action=edit" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/colp">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/colt" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/colt">Szablon:Średnia temperatura i opady/colt</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/colt&action=edit" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/colt">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/line" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/line">Szablon:Średnia temperatura i opady/line</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/line&action=edit" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/line">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/line/onevalue" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/line/onevalue">Szablon:Średnia temperatura i opady/line/onevalue</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:%C5%9Arednia_temperatura_i_opady/line/onevalue&action=edit" title="Szablon:Średnia temperatura i opady/line/onevalue">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Arguments" title="Moduł:Arguments">Moduł:Arguments</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Arguments&action=edit" title="Moduł:Arguments">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Color_contrast" title="Moduł:Color contrast">Moduł:Color contrast</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Color_contrast&action=edit" title="Moduł:Color contrast">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Color_contrast/colors" title="Moduł:Color contrast/colors">Moduł:Color contrast/colors</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Color_contrast/colors&action=edit" title="Moduł:Color contrast/colors">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj" title="Moduł:Cytuj">Moduł:Cytuj</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj&action=edit" title="Moduł:Cytuj">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj/dane" title="Moduł:Cytuj/dane">Moduł:Cytuj/dane</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj/dane&action=edit" title="Moduł:Cytuj/dane">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj/dost%C4%99p" title="Moduł:Cytuj/dostęp">Moduł:Cytuj/dostęp</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj/dost%C4%99p&action=edit" title="Moduł:Cytuj/dostęp">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj/firewall" title="Moduł:Cytuj/firewall">Moduł:Cytuj/firewall</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj/firewall&action=edit" title="Moduł:Cytuj/firewall">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:ISBN" title="Moduł:ISBN">Moduł:ISBN</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:ISBN&action=edit" title="Moduł:ISBN">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:ISBN/wydawcy" title="Moduł:ISBN/wydawcy">Moduł:ISBN/wydawcy</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:ISBN/wydawcy&action=edit" title="Moduł:ISBN/wydawcy">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Ikona" title="Moduł:Ikona">Moduł:Ikona</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Ikona&action=edit" title="Moduł:Ikona">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Ikona/dane" title="Moduł:Ikona/dane">Moduł:Ikona/dane</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Ikona/dane&action=edit" title="Moduł:Ikona/dane">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Infoboksy" title="Moduł:Infoboksy">Moduł:Infoboksy</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Infoboksy&action=edit" title="Moduł:Infoboksy">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Kontrola_autorytatywna" title="Moduł:Kontrola autorytatywna">Moduł:Kontrola autorytatywna</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Kontrola_autorytatywna&action=edit" title="Moduł:Kontrola autorytatywna">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Lang" title="Moduł:Lang">Moduł:Lang</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Lang&action=edit" title="Moduł:Lang">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Lang/data" title="Moduł:Lang/data">Moduł:Lang/data</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Lang/data&action=edit" title="Moduł:Lang/data">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa" title="Moduł:Mapa">Moduł:Mapa</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa&action=edit" title="Moduł:Mapa">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa/alt" title="Moduł:Mapa/alt">Moduł:Mapa/alt</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa/alt&action=edit" title="Moduł:Mapa/alt">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa/dane/Polska" title="Moduł:Mapa/dane/Polska">Moduł:Mapa/dane/Polska</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa/dane/Polska&action=edit" title="Moduł:Mapa/dane/Polska">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa/dane/%C5%9Bl%C4%85skie" title="Moduł:Mapa/dane/śląskie">Moduł:Mapa/dane/śląskie</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa/dane/%C5%9Bl%C4%85skie&action=edit" title="Moduł:Mapa/dane/śląskie">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Navbox" title="Moduł:Navbox">Moduł:Navbox</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Navbox&action=edit" title="Moduł:Navbox">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Navbox/printer/default" title="Moduł:Navbox/printer/default">Moduł:Navbox/printer/default</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Navbox/printer/default&action=edit" title="Moduł:Navbox/printer/default">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Navbox/res" title="Moduł:Navbox/res">Moduł:Navbox/res</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Navbox/res&action=edit" title="Moduł:Navbox/res">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Przypisy" title="Moduł:Przypisy">Moduł:Przypisy</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Przypisy&action=edit" title="Moduł:Przypisy">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Sprawd%C5%BA" title="Moduł:Sprawdź">Moduł:Sprawdź</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Sprawd%C5%BA&action=edit" title="Moduł:Sprawdź">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:String" title="Moduł:String">Moduł:String</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:String&action=edit" title="Moduł:String">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:String/UNIQ" title="Moduł:String/UNIQ">Moduł:String/UNIQ</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:String/UNIQ&action=edit" title="Moduł:String/UNIQ">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wikidane" title="Moduł:Wikidane">Moduł:Wikidane</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wikidane&action=edit" title="Moduł:Wikidane">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wikidane/data" title="Moduł:Wikidane/data">Moduł:Wikidane/data</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wikidane/data&action=edit" title="Moduł:Wikidane/data">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wikidane/format/string" title="Moduł:Wikidane/format/string">Moduł:Wikidane/format/string</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wikidane/format/string&action=edit" title="Moduł:Wikidane/format/string">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wikidane/select" title="Moduł:Wikidane/select">Moduł:Wikidane/select</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wikidane/select&action=edit" title="Moduł:Wikidane/select">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wsp%C3%B3%C5%82rz%C4%99dne" title="Moduł:Współrzędne">Moduł:Współrzędne</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wsp%C3%B3%C5%82rz%C4%99dne&action=edit" title="Moduł:Współrzędne">edytuj</a>) </li></ul></div><p id="mw-returnto">Wróć do <a href="/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a" title="Bielsko-Biała">Bielsko-Biała</a>.</p> <noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bielsko-Biała">https://pl.wikipedia.org/wiki/Bielsko-Biała</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks catlinks-allhidden" data-mw="interface"></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Bielsko-Bia%C5%82a&action=edit&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-68775984f6-4pwq9","wgBackendResponseTime":266,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.004","walltime":"0.006","ppvisitednodes":{"value":17,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":830,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":0,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":2,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":0,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 0.000 1 -total"]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-68775984f6-4pwq9","timestamp":"20241125192626","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> </body> </html>