CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Tweede Wereldoorlog - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"12f8d7cf-27c2-4915-9d5a-3e13455f8e89","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Tweede_Wereldoorlog","wgTitle":"Tweede Wereldoorlog","wgCurRevisionId":68382929,"wgRevisionId":68382929,"wgArticleId":1739,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wikipedia:Artikel mist referentie sinds januari 2024","Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen","Wikipedia:Artikel mist referentie sinds maart 2022","Wikipedia:Gesproken Wikipedia","Tweede Wereldoorlog"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Tweede_Wereldoorlog","wgRelevantArticleId":1739,"wgIsProbablyEditable":false,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":false, "wgRestrictionEdit":["autoconfirmed"],"wgRestrictionMove":["extendedconfirmed"],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q362","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["architecture","bitness","brands","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false, "wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.tmh.player.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","ext.tmh.player","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks", "ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.cite.styles%7Cext.tmh.player.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.3"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/WW2Montage.PNG/1200px-WW2Montage.PNG"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1131"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/WW2Montage.PNG/800px-WW2Montage.PNG"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="754"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/WW2Montage.PNG/640px-WW2Montage.PNG"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="603"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Tweede Wereldoorlog - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject page-Tweede_Wereldoorlog rootpage-Tweede_Wereldoorlog skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/19_november"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Tweede+Wereldoorlog" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Tweede+Wereldoorlog" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Tweede+Wereldoorlog" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Tweede+Wereldoorlog" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Benaming" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Benaming"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Benaming</span> </div> </a> <ul id="toc-Benaming-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-België_en_Nederland" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#België_en_Nederland"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>België en Nederland</span> </div> </a> <ul id="toc-België_en_Nederland-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Oorzaken_van_de_oorlog_in_Europa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Oorzaken_van_de_oorlog_in_Europa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Oorzaken van de oorlog in Europa</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Oorzaken_van_de_oorlog_in_Europa-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Oorzaken van de oorlog in Europa-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Oorzaken_van_de_oorlog_in_Europa-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-De_strijd_om_de_Europese_hegemonie_1866_–_1918" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_strijd_om_de_Europese_hegemonie_1866_–_1918"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>De strijd om de Europese hegemonie 1866 – 1918</span> </div> </a> <ul id="toc-De_strijd_om_de_Europese_hegemonie_1866_–_1918-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Duitse_instabiliteit_1918_–_1929" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Duitse_instabiliteit_1918_–_1929"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Duitse instabiliteit 1918 – 1929</span> </div> </a> <ul id="toc-Duitse_instabiliteit_1918_–_1929-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Grote_Depressie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Grote_Depressie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Grote Depressie</span> </div> </a> <ul id="toc-Grote_Depressie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-1933_–_1939" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#1933_–_1939"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>1933 – 1939</span> </div> </a> <ul id="toc-1933_–_1939-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-De_oorlog_in_Europa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#De_oorlog_in_Europa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>De oorlog in Europa</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-De_oorlog_in_Europa-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>De oorlog in Europa-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-De_oorlog_in_Europa-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-De_inval_in_Polen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_inval_in_Polen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>De inval in Polen</span> </div> </a> <ul id="toc-De_inval_in_Polen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Schemeroorlog" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Schemeroorlog"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Schemeroorlog</span> </div> </a> <ul id="toc-Schemeroorlog-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Sovjetexpansie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Sovjetexpansie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>De Sovjetexpansie</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Sovjetexpansie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Denemarken_en_Noorwegen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Denemarken_en_Noorwegen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>Denemarken en Noorwegen</span> </div> </a> <ul id="toc-Denemarken_en_Noorwegen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Westelijke_Veldtocht_1940" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Westelijke_Veldtocht_1940"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>De Westelijke Veldtocht 1940</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Westelijke_Veldtocht_1940-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Slag_om_Engeland" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Slag_om_Engeland"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6</span> <span>De Slag om Engeland</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Slag_om_Engeland-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Duitse_en_Amerikaanse_strategie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Duitse_en_Amerikaanse_strategie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7</span> <span>Duitse en Amerikaanse strategie</span> </div> </a> <ul id="toc-Duitse_en_Amerikaanse_strategie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Slag_om_de_Atlantische_Oceaan" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Slag_om_de_Atlantische_Oceaan"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8</span> <span>De Slag om de Atlantische Oceaan</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Slag_om_de_Atlantische_Oceaan-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Luchtoorlog" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Luchtoorlog"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.9</span> <span>Luchtoorlog</span> </div> </a> <ul id="toc-Luchtoorlog-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Afrika_en_de_Middellandse_Zee" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Afrika_en_de_Middellandse_Zee"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.10</span> <span>Afrika en de Middellandse Zee</span> </div> </a> <ul id="toc-Afrika_en_de_Middellandse_Zee-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Balkan" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Balkan"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.11</span> <span>De Balkan</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Balkan-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Het_oostfront" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_oostfront"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.12</span> <span>Het oostfront</span> </div> </a> <ul id="toc-Het_oostfront-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Operatie_Barbarossa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Operatie_Barbarossa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.12.1</span> <span>Operatie Barbarossa</span> </div> </a> <ul id="toc-Operatie_Barbarossa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Stalingrad" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Stalingrad"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.12.2</span> <span>Stalingrad</span> </div> </a> <ul id="toc-Stalingrad-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-El_Alamein,_Torch_en_Italië" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#El_Alamein,_Torch_en_Italië"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.13</span> <span>El Alamein, <i>Torch</i> en Italië</span> </div> </a> <ul id="toc-El_Alamein,_Torch_en_Italië-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_conferenties_van_Casablanca_en_Teheran" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_conferenties_van_Casablanca_en_Teheran"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.14</span> <span>De conferenties van Casablanca en Teheran</span> </div> </a> <ul id="toc-De_conferenties_van_Casablanca_en_Teheran-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Koersk_en_de_Oekraïne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Koersk_en_de_Oekraïne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.15</span> <span>Koersk en de Oekraïne</span> </div> </a> <ul id="toc-Koersk_en_de_Oekraïne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Landing_in_Normandië" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Landing_in_Normandië"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.16</span> <span>Landing in Normandië</span> </div> </a> <ul id="toc-Landing_in_Normandië-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Operatie_Bagration" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Operatie_Bagration"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.17</span> <span>Operatie Bagration</span> </div> </a> <ul id="toc-Operatie_Bagration-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vertraging_in_de_geallieerde_opmars" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vertraging_in_de_geallieerde_opmars"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.18</span> <span>Vertraging in de geallieerde opmars</span> </div> </a> <ul id="toc-Vertraging_in_de_geallieerde_opmars-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-1945" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#1945"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.19</span> <span>1945</span> </div> </a> <ul id="toc-1945-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Economische_vergelijking" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Economische_vergelijking"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.20</span> <span>Economische vergelijking</span> </div> </a> <ul id="toc-Economische_vergelijking-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-De_oorlog_in_Azië" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#De_oorlog_in_Azië"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>De oorlog in Azië</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-De_oorlog_in_Azië-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>De oorlog in Azië-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-De_oorlog_in_Azië-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Japan_in_de_eerste_helft_van_de_20e_eeuw" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Japan_in_de_eerste_helft_van_de_20e_eeuw"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Japan in de eerste helft van de 20e eeuw</span> </div> </a> <ul id="toc-Japan_in_de_eerste_helft_van_de_20e_eeuw-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>De Tweede Chinees-Japanse Oorlog</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_weg_naar_Pearl_Harbor" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_weg_naar_Pearl_Harbor"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>De weg naar Pearl Harbor</span> </div> </a> <ul id="toc-De_weg_naar_Pearl_Harbor-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Het_Japanse_offensief" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_Japanse_offensief"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Het Japanse offensief</span> </div> </a> <ul id="toc-Het_Japanse_offensief-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Het_tij_keert" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_tij_keert"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.5</span> <span>Het tij keert</span> </div> </a> <ul id="toc-Het_tij_keert-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Guadalcanal_en_Island_Hopping" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Guadalcanal_en_Island_Hopping"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.6</span> <span>Guadalcanal en <i>Island Hopping</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Guadalcanal_en_Island_Hopping-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Herovering_van_de_Filipijnen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Herovering_van_de_Filipijnen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.7</span> <span>Herovering van de Filipijnen</span> </div> </a> <ul id="toc-Herovering_van_de_Filipijnen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-1945_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#1945_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.8</span> <span>1945</span> </div> </a> <ul id="toc-1945_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Slachtoffers_en_oorlogvoering" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Slachtoffers_en_oorlogvoering"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Slachtoffers en oorlogvoering</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Slachtoffers_en_oorlogvoering-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Slachtoffers en oorlogvoering-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Slachtoffers_en_oorlogvoering-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Vervolging_en_vernietiging" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vervolging_en_vernietiging"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Vervolging en vernietiging</span> </div> </a> <ul id="toc-Vervolging_en_vernietiging-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Burgerslachtoffers_en_bombardementen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Burgerslachtoffers_en_bombardementen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Burgerslachtoffers en bombardementen</span> </div> </a> <ul id="toc-Burgerslachtoffers_en_bombardementen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Geopolitieke_gevolgen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Geopolitieke_gevolgen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Geopolitieke gevolgen</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Geopolitieke_gevolgen-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Geopolitieke gevolgen-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Geopolitieke_gevolgen-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Technische_en_wetenschappelijke_gevolgen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Technische_en_wetenschappelijke_gevolgen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Technische en wetenschappelijke gevolgen</span> </div> </a> <ul id="toc-Technische_en_wetenschappelijke_gevolgen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Zie_ook" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zie_ook"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Zie ook</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Zie_ook-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Zie ook-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Zie_ook-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Lijsten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Lijsten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1</span> <span>Lijsten</span> </div> </a> <ul id="toc-Lijsten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Bronnen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bronnen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Bronnen</span> </div> </a> <ul id="toc-Bronnen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Literatuur" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Literatuur"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Literatuur</span> </div> </a> <ul id="toc-Literatuur-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bronnen_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bronnen_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Bronnen</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Bronnen_2-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Bronnen-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Bronnen_2-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Overige_verwijzingen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Overige_verwijzingen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.1</span> <span>Overige verwijzingen</span> </div> </a> <ul id="toc-Overige_verwijzingen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Externe_links" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Externe_links"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Externe links</span> </div> </a> <ul id="toc-Externe_links-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Tweede Wereldoorlog</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ga naar een artikel in een andere taal. Beschikbaar in 231 talen" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-231" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">231 talen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Tweede_W%C3%AAreldoorlog" title="Tweede Wêreldoorlog – Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Tweede Wêreldoorlog" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Zweiter_Weltkrieg" title="Zweiter Weltkrieg – Zwitserduits" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Zweiter Weltkrieg" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Zwitserduits" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/2%E1%8A%9B%E1%8B%8D_%E1%8B%93%E1%88%88%E1%88%9B%E1%8B%8A_%E1%8C%A6%E1%88%AD%E1%8A%90%E1%89%B5" title="2ኛው ዓለማዊ ጦርነት – Amhaars" lang="am" hreflang="am" data-title="2ኛው ዓለማዊ ጦርነት" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="Amhaars" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_Mundial" title="Segunda Guerra Mundial – Aragonees" lang="an" hreflang="an" data-title="Segunda Guerra Mundial" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="Aragonees" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/%C5%8C%C3%B0ru_Woruldg%C5%AB%C3%BE" title="Ōðru Woruldgūþ – Oudengels" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Ōðru Woruldgūþ" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="Oudengels" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AB%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="الحرب العالمية الثانية – Arabisch" lang="ar" hreflang="ar" data-title="الحرب العالمية الثانية" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8_%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%AC%D8%A9" title="لحرب لعالمية الجاوجة – Marokkaans Arabisch" lang="ary" hreflang="ary" data-title="لحرب لعالمية الجاوجة" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Marokkaans Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>الدارجة</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%87" title="الحرب العالميه التانيه – Egyptisch Arabisch" lang="arz" hreflang="arz" data-title="الحرب العالميه التانيه" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptisch Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%A4%E0%A7%80%E0%A6%AF%E0%A6%BC_%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%A7" title="দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ – Assamees" lang="as" hreflang="as" data-title="দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="Assamees" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_Mundial" title="Segunda Guerra Mundial – Asturisch" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Segunda Guerra Mundial" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Asturisch" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D3%80%D0%B8%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%B1_%D0%B4%D1%83%D0%BD%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8A%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B1_%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%8A" title="КӀиабилеб дунялалъулаб рагъ – Avarisch" lang="av" hreflang="av" data-title="КӀиабилеб дунялалъулаб рагъ" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="Avarisch" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0kinci_D%C3%BCnya_m%C3%BCharib%C9%99si" title="İkinci Dünya müharibəsi – Azerbeidzjaans" lang="az" hreflang="az" data-title="İkinci Dünya müharibəsi" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Azerbeidzjaans" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%DA%A9%DB%8C%D9%86%D8%AC%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%A7_%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%D8%B4%DB%8C" title="ایکینجی دونیا ساواشی – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="ایکینجی دونیا ساواشی" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%B5_%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%8A%D1%8F_%D2%BB%D1%83%D2%93%D1%8B%D1%88%D1%8B" title="Икенсе донъя һуғышы – Basjkiers" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Икенсе донъя һуғышы" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Basjkiers" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Yuda_Jagat_II" title="Yuda Jagat II – Balinees" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Yuda Jagat II" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="Balinees" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Zwoata_W%C3%B6dkriag" title="Zwoata Wödkriag – Beiers" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Zwoata Wödkriag" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Beiers" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Ontra_svieta_vaina" title="Ontra svieta vaina – Samogitisch" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Ontra svieta vaina" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitisch" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Ikaduwang_Gerang_Pankinaban" title="Ikaduwang Gerang Pankinaban – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Ikaduwang Gerang Pankinaban" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%83%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Другая сусветная вайна – Belarussisch" lang="be" hreflang="be" data-title="Другая сусветная вайна" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Belarussisch" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%83%D1%81%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Другая сусьветная вайна – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Другая сусьветная вайна" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Втора световна война – Bulgaars" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Втора световна война" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Bulgaars" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="दुसरा बिस्व जुद्ध – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="दुसरा बिस्व जुद्ध" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bi mw-list-item"><a href="https://bi.wikipedia.org/wiki/Wol_Wo_Tu" title="Wol Wo Tu – Bislama" lang="bi" hreflang="bi" data-title="Wol Wo Tu" data-language-autonym="Bislama" data-language-local-name="Bislama" class="interlanguage-link-target"><span>Bislama</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-blk mw-list-item"><a href="https://blk.wikipedia.org/wiki/%E1%80%92%E1%80%AF%E1%80%90%E1%80%AD%E1%80%9A%E1%80%80%E1%80%99%E1%80%B9%E1%80%98%E1%80%AC%E1%82%8F%E1%80%85%E1%80%B2%E1%80%B7%EA%A9%BB" title="ဒုတိယကမ္ဘာႏစဲ့ꩻ – Pa'O" lang="blk" hreflang="blk" data-title="ဒုတိယကမ္ဘာႏစဲ့ꩻ" data-language-autonym="ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ" data-language-local-name="Pa'O" class="interlanguage-link-target"><span>ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%A4%E0%A7%80%E0%A6%AF%E0%A6%BC_%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%A7" title="দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ – Bengaals" lang="bn" hreflang="bn" data-title="দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Bengaals" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A0%E0%BD%9B%E0%BD%98%E0%BC%8B%E0%BD%82%E0%BE%B3%E0%BD%B2%E0%BD%84%E0%BC%8B%E0%BD%A0%E0%BD%81%E0%BE%B2%E0%BD%B4%E0%BD%82%E0%BC%8B%E0%BD%86%E0%BD%BA%E0%BD%93%E0%BC%8B%E0%BD%82%E0%BD%89%E0%BD%B2%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%94%E0%BC%8B" title="འཛམ་གླིང་འཁྲུག་ཆེན་གཉིས་པ་ – Tibetaans" lang="bo" hreflang="bo" data-title="འཛམ་གླིང་འཁྲུག་ཆེན་གཉིས་པ་" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="Tibetaans" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Eil_Brezel-bed" title="Eil Brezel-bed – Bretons" lang="br" hreflang="br" data-title="Eil Brezel-bed" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Bretons" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Drugi_svjetski_rat" title="Drugi svjetski rat – Bosnisch" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Drugi svjetski rat" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Bosnisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Porang_Dunia_pa_2" title="Porang Dunia pa 2 – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Porang Dunia pa 2" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8D%D0%BB%D1%85%D1%8D%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D0%BE%D1%91%D1%80%D0%B4%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D1%80_%D0%B4%D0%B0%D0%B9%D0%BD" title="Дэлхэйн хоёрдугаар дайн – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Дэлхэйн хоёрдугаар дайн" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Segona_Guerra_Mundial" title="Segona Guerra Mundial – Catalaans" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Segona Guerra Mundial" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Catalaans" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cbk-zam mw-list-item"><a href="https://cbk-zam.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_Mundial" title="Segunda Guerra Mundial – Chavacano" lang="cbk" hreflang="cbk" data-title="Segunda Guerra Mundial" data-language-autonym="Chavacano de Zamboanga" data-language-local-name="Chavacano" class="interlanguage-link-target"><span>Chavacano de Zamboanga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2%CC%A4-n%C3%AA-ch%C3%A9%CC%A4%E1%B9%B3_Si%C3%A9-g%C3%A1i_D%C3%A2i-ci%C3%A9ng" title="Dâ̤-nê-ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Dâ̤-nê-ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D3%80%D0%B0_%D0%B4%D1%83%D1%8C%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D3%80%D0%BE%D0%BC" title="ШолгӀа дуьненан тӀом – Tsjetsjeens" lang="ce" hreflang="ce" data-title="ШолгӀа дуьненан тӀом" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="Tsjetsjeens" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Ikaduhang_Gubat_Kalibotanon" title="Ikaduhang Gubat Kalibotanon – Cebuano" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Ikaduhang Gubat Kalibotanon" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="Cebuano" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%DB%95%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%8C%DA%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%88%DB%95%D9%85" title="جەنگی جیھانیی دووەم – Soranî" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="جەنگی جیھانیی دووەم" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Soranî" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Seconda_Guerra_Mundiale" title="Seconda Guerra Mundiale – Corsicaans" lang="co" hreflang="co" data-title="Seconda Guerra Mundiale" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="Corsicaans" class="interlanguage-link-target"><span>Corsu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Ekinci_Cian_cenki" title="Ekinci Cian cenki – Krim-Tataars" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Ekinci Cian cenki" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="Krim-Tataars" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Druh%C3%A1_sv%C4%9Btov%C3%A1_v%C3%A1lka" title="Druhá světová válka – Tsjechisch" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Druhá světová válka" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tsjechisch" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cu mw-list-item"><a href="https://cu.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%A7_%D0%B2%D1%81%D1%94%D0%BB%D1%94%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%A7_%E2%80%8B%D0%B2%D0%BE%D0%B8%D0%BD%D0%B0%E2%80%8B" title="Втораѧ всєлєнскаѧ воина – Kerkslavisch" lang="cu" hreflang="cu" data-title="Втораѧ всєлєнскаѧ воина" data-language-autonym="Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ" data-language-local-name="Kerkslavisch" class="interlanguage-link-target"><span>Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BA%D0%BA%C4%95%D0%BC%C4%95%D1%88_%D0%A2%C4%95%D0%BD%D1%87%D0%B5_%D0%B2%C4%83%D1%80%C3%A7%D0%B8" title="Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи – Tsjoevasjisch" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="Tsjoevasjisch" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Yr_Ail_Ryfel_Byd" title="Yr Ail Ryfel Byd – Welsh" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Yr Ail Ryfel Byd" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Welsh" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/2._verdenskrig" title="2. verdenskrig – Deens" lang="da" hreflang="da" data-title="2. verdenskrig" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Deens" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Zweiter_Weltkrieg" title="Zweiter Weltkrieg – Duits" lang="de" hreflang="de" data-title="Zweiter Weltkrieg" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Duits" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-din mw-list-item"><a href="https://din.wikipedia.org/wiki/T%C9%94%C5%8B_Pinynhom_de_R%C3%B6u" title="Tɔŋ Pinynhom de Röu – Dinka" lang="din" hreflang="din" data-title="Tɔŋ Pinynhom de Röu" data-language-autonym="Thuɔŋjäŋ" data-language-local-name="Dinka" class="interlanguage-link-target"><span>Thuɔŋjäŋ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Herb%C3%AA_D%C4%B1nyay%C3%AA_D%C4%B1y%C4%B1ne" title="Herbê Dınyayê Dıyıne – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Herbê Dınyayê Dıyıne" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Druga_sw%C4%9Btowa_w%C3%B3jna" title="Druga swětowa wójna – Nedersorbisch" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Druga swětowa wójna" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="Nedersorbisch" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="द्वितीय विश्वयुद्ध – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="द्वितीय विश्वयुद्ध" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%8B%DE%AC%DE%88%DE%A6%DE%82%DE%A6_%DE%84%DE%AE%DE%91%DE%AA_%DE%80%DE%A6%DE%82%DE%8E%DE%AA%DE%83%DE%A7%DE%89%DE%A6" title="ދެވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމަ – Divehi" lang="dv" hreflang="dv" data-title="ދެވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމަ" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="Divehi" class="interlanguage-link-target"><span>ދިވެހިބަސް</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%84_%CE%A0%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CF%8C%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82" title="Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος – Grieks" lang="el" hreflang="el" data-title="Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Grieks" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eml mw-list-item"><a href="https://eml.wikipedia.org/wiki/Sec%C3%A5nda_gu%C3%A8ra_mundi%C3%A8l" title="Secånda guèra mundièl – Emiliano-Romagnolo" lang="egl" hreflang="egl" data-title="Secånda guèra mundièl" data-language-autonym="Emiliàn e rumagnòl" data-language-local-name="Emiliano-Romagnolo" class="interlanguage-link-target"><span>Emiliàn e rumagnòl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II" title="World War II – Engels" lang="en" hreflang="en" data-title="World War II" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Engels" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Dua_Mondmilito" title="Dua Mondmilito – Esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Dua Mondmilito" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_Mundial" title="Segunda Guerra Mundial – Spaans" lang="es" hreflang="es" data-title="Segunda Guerra Mundial" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Spaans" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Teine_maailmas%C3%B5da" title="Teine maailmasõda – Estisch" lang="et" hreflang="et" data-title="Teine maailmasõda" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Estisch" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Bigarren_Mundu_Gerra" title="Bigarren Mundu Gerra – Baskisch" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Bigarren Mundu Gerra" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Baskisch" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/II_Guerra_Mundial" title="II Guerra Mundial – Extremeens" lang="ext" hreflang="ext" data-title="II Guerra Mundial" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremeens" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنگ جهانی دوم – Perzisch" lang="fa" hreflang="fa" data-title="جنگ جهانی دوم" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Perzisch" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Toinen_maailmansota" title="Toinen maailmansota – Fins" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Toinen maailmansota" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Fins" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/T%C3%B5%C3%B5n%C3%B5_ilmas%C3%B5da" title="Tõõnõ ilmasõda – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Tõõnõ ilmasõda" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Seinni_heimsbardagi" title="Seinni heimsbardagi – Faeröers" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Seinni heimsbardagi" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Faeröers" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale – Frans" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Seconde Guerre mondiale" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Frans" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Seconda_Gu%C3%A8rra_mondi%C3%A2la" title="Seconda Guèrra mondiâla – Arpitaans" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Seconda Guèrra mondiâla" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Naist_W%C3%A4%C3%A4ltkrich" title="Naist Wäältkrich – Noord-Fries" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Naist Wäältkrich" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="Noord-Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Seconde_vuere_mondi%C3%A2l" title="Seconde vuere mondiâl – Friulisch" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Seconde vuere mondiâl" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="Friulisch" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Twadde_Wr%C3%A2ldkriich" title="Twadde Wrâldkriich – Fries" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Twadde Wrâldkriich" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Dara_Cogadh_Domhanda" title="An Dara Cogadh Domhanda – Iers" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Dara Cogadh Domhanda" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Iers" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E7%AC%AC%E4%BA%8C%E6%AC%A1%E4%B8%96%E7%95%8C%E5%A4%A7%E6%88%B0" title="第二次世界大戰 – Ganyu" lang="gan" hreflang="gan" data-title="第二次世界大戰" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Ganyu" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9gonn_Lag%C3%A8r_mondyal" title="Ségonn Lagèr mondyal – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Ségonn Lagèr mondyal" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/An_D%C3%A0rna_Cogadh" title="An Dàrna Cogadh – Schots-Gaelisch" lang="gd" hreflang="gd" data-title="An Dàrna Cogadh" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="Schots-Gaelisch" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Segunda_guerra_mundial" title="Segunda guerra mundial – Galicisch" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Segunda guerra mundial" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Galicisch" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/%C3%91orair%C3%B5_Guasu_Mok%C3%B5iha" title="Ñorairõ Guasu Mokõiha – Guaraní" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Ñorairõ Guasu Mokõiha" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="Guaraní" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%80%E0%AA%9C%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5_%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7" title="બીજું વિશ્વ યુદ્ધ – Gujarati" lang="gu" hreflang="gu" data-title="બીજું વિશ્વ યુદ્ધ" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="Gujarati" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Yn_Nah_Chaggey_Dowanagh" title="Yn Nah Chaggey Dowanagh – Manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Yn Nah Chaggey Dowanagh" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="Manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Ya%C6%99in_Duniya_na_II" title="Yaƙin Duniya na II – Hausa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Yaƙin Duniya na II" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="Hausa" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Thi-ngi-chh%E1%B9%B3_S%E1%B9%B3-kie_Thai-chan" title="Thi-ngi-chhṳ Sṳ-kie Thai-chan – Hakka" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Thi-ngi-chhṳ Sṳ-kie Thai-chan" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%9C%D7%97%D7%9E%D7%AA_%D7%94%D7%A2%D7%95%D7%9C%D7%9D_%D7%94%D7%A9%D7%A0%D7%99%D7%99%D7%94" title="מלחמת העולם השנייה – Hebreeuws" lang="he" hreflang="he" data-title="מלחמת העולם השנייה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Hebreeuws" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="द्वितीय विश्वयुद्ध – Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="द्वितीय विश्वयुद्ध" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/World_War_II" title="World War II – Fijisch Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="World War II" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fijisch Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Drugi_svjetski_rat" title="Drugi svjetski rat – Kroatisch" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Drugi svjetski rat" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Druha_sw%C4%9Btowa_w%C3%B3jna" title="Druha swětowa wójna – Oppersorbisch" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Druha swětowa wójna" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="Oppersorbisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Dezy%C3%A8m_G%C3%A8_mondyal" title="Dezyèm Gè mondyal – Haïtiaans Creools" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Dezyèm Gè mondyal" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="Haïtiaans Creools" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1sodik_vil%C3%A1gh%C3%A1bor%C3%BA" title="Második világháború – Hongaars" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Második világháború" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Hongaars" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D6%80%D5%B8%D6%80%D5%A4_%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4" title="Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ – Armeens" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Armeens" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D6%80%D5%B8%D6%80%D5%A4_%D5%80%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4" title="Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Secunde_Guerra_Mundial" title="Secunde Guerra Mundial – Interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Secunde Guerra Mundial" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Perang_Dunya_Kedua" title="Perang Dunya Kedua – Iban" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Perang Dunya Kedua" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="Iban" class="interlanguage-link-target"><span>Jaku Iban</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Perang_Dunia_II" title="Perang Dunia II – Indonesisch" lang="id" hreflang="id" data-title="Perang Dunia II" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Indonesisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Duesim_Guerre_Mundal" title="Duesim Guerre Mundal – Interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Duesim Guerre Mundal" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="Interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/World_War_II" title="World War II – Igbo" lang="ig" hreflang="ig" data-title="World War II" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="Igbo" class="interlanguage-link-target"><span>Igbo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Maikadua_a_Sangalubongan_a_Gubat" title="Maikadua a Sangalubongan a Gubat – Iloko" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Maikadua a Sangalubongan a Gubat" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="Iloko" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Duesma_mondomilito" title="Duesma mondomilito – Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Duesma mondomilito" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Seinni_heimsstyrj%C3%B6ldin" title="Seinni heimsstyrjöldin – IJslands" lang="is" hreflang="is" data-title="Seinni heimsstyrjöldin" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="IJslands" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Seconda_guerra_mondiale" title="Seconda guerra mondiale – Italiaans" lang="it" hreflang="it" data-title="Seconda guerra mondiale" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Italiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E7%AC%AC%E4%BA%8C%E6%AC%A1%E4%B8%96%E7%95%8C%E5%A4%A7%E6%88%A6" title="第二次世界大戦 – Japans" lang="ja" hreflang="ja" data-title="第二次世界大戦" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Japans" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Wol_Waar_II" title="Wol Waar II – Jamaicaans Creools" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Wol Waar II" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaicaans Creools" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/remoi_ke_terdi_nunjamna" title="remoi ke terdi nunjamna – Lojban" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="remoi ke terdi nunjamna" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="Lojban" class="interlanguage-link-target"><span>La .lojban.</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Perang_Donya_II" title="Perang Donya II – Javaans" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Perang Donya II" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Javaans" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%94_%E1%83%9B%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%A4%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9D_%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%98" title="მეორე მსოფლიო ომი – Georgisch" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მეორე მსოფლიო ომი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Georgisch" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Ekinshi_j%C3%A1h%C3%A1n_ur%C4%B1s%C4%B1" title="Ekinshi jáhán urısı – Karakalpaks" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Ekinshi jáhán urısı" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="Karakalpaks" class="interlanguage-link-target"><span>Qaraqalpaqsha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/%E1%B9%AC%E1%B9%ADra%E1%B8%8D_Ama%E1%B8%8Dlan_Wis_Sin" title="Ṭṭraḍ Amaḍlan Wis Sin – Kabylisch" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Ṭṭraḍ Amaḍlan Wis Sin" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="Kabylisch" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbd mw-list-item"><a href="https://kbd.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%82%D3%80%D1%83%D0%B0%D0%BD%D1%8D_%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B5%D0%B9%D0%BF%D1%81%D0%BE_%D0%B7%D0%B0%D1%83%D1%8D" title="ЕтӀуанэ дунейпсо зауэ – Kabardisch" lang="kbd" hreflang="kbd" data-title="ЕтӀуанэ дунейпсо зауэ" data-language-autonym="Адыгэбзэ" data-language-local-name="Kabardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Адыгэбзэ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Kede%C5%8Ba_kpeekpe_you_k%C9%A9l%C9%9Bl%CA%8B%CA%8B" title="Kedeŋa kpeekpe you kɩlɛlʋʋ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Kedeŋa kpeekpe you kɩlɛlʋʋ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/Zwang_Swanta_II" title="Zwang Swanta II – Tyap" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="Zwang Swanta II" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="Tyap" class="interlanguage-link-target"><span>Tyap</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BA%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%96_%D0%B4%D2%AF%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D0%B6%D2%AF%D0%B7%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D1%81%D0%BE%D2%93%D1%8B%D1%81" title="Екінші дүниежүзілік соғыс – Kazachs" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Екінші дүниежүзілік соғыс" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Kazachs" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%9F%E1%9E%84%E1%9F%92%E1%9E%82%E1%9F%92%E1%9E%9A%E1%9E%B6%E1%9E%98%E1%9E%9B%E1%9F%84%E1%9E%80%E1%9E%9B%E1%9E%BE%E1%9E%80%E1%9E%91%E1%9E%B8%E1%9F%A2" title="សង្គ្រាមលោកលើកទី២ – Khmer" lang="km" hreflang="km" data-title="សង្គ្រាមលោកលើកទី២" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="Khmer" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%8E%E0%B2%B0%E0%B2%A1%E0%B2%A8%E0%B3%87_%E0%B2%AE%E0%B2%B9%E0%B2%BE%E0%B2%AF%E0%B3%81%E0%B2%A6%E0%B3%8D%E0%B2%A7" title="ಎರಡನೇ ಮಹಾಯುದ್ಧ – Kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಎರಡನೇ ಮಹಾಯುದ್ಧ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="Kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%A0%9C2%EC%B0%A8_%EC%84%B8%EA%B3%84_%EB%8C%80%EC%A0%84" title="제2차 세계 대전 – Koreaans" lang="ko" hreflang="ko" data-title="제2차 세계 대전" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Koreaans" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B8_%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%8A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%82" title="Экинчи дуния къазауат – Karatsjaj-Balkarisch" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Экинчи дуния къазауат" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="Karatsjaj-Balkarisch" class="interlanguage-link-target"><span>Къарачай-малкъар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%88%D9%9A%DB%8C%D9%90%D9%85_%D8%B9%D9%94%D8%B8%DB%8C%D9%96%D9%85_%D8%AC%D9%8E%D9%86%D9%9B%DA%AF" title="دوٚیِم عٔظیٖم جَنٛگ – Kasjmiri" lang="ks" hreflang="ks" data-title="دوٚیِم عٔظیٖم جَنٛگ" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="Kasjmiri" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ksh mw-list-item"><a href="https://ksh.wikipedia.org/wiki/Zweide_Weltkresch" title="Zweide Weltkresch – Kölsch" lang="ksh" hreflang="ksh" data-title="Zweide Weltkresch" data-language-autonym="Ripoarisch" data-language-local-name="Kölsch" class="interlanguage-link-target"><span>Ripoarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eer%C3%AA_C%C3%AEhan%C3%AE_y%C3%AA_Duyem" title="Şerê Cîhanî yê Duyem – Koerdisch" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Şerê Cîhanî yê Duyem" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Koerdisch" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Eyl_Bresel_an_Bys" title="Eyl Bresel an Bys – Cornish" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Eyl Bresel an Bys" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="Cornish" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B8_%D0%B4%D2%AF%D0%B9%D0%BD%D3%A9%D0%BB%D2%AF%D0%BA_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%88" title="Экинчи дүйнөлүк согуш – Kirgizisch" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Экинчи дүйнөлүк согуш" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="Kirgizisch" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Secundum_bellum_mundanum" title="Secundum bellum mundanum – Latijn" lang="la" hreflang="la" data-title="Secundum bellum mundanum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Latijn" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Dosena_Gerra_Mondiala" title="Dosena Gerra Mondiala – Ladino" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Dosena Gerra Mondiala" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="Ladino" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Zweete_Weltkrich" title="Zweete Weltkrich – Luxemburgs" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Zweete Weltkrich" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="Luxemburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/2-%D0%BC%D1%83%D1%80_%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%BB%D1%83%D0%BB_%D0%B4%D1%8F%D1%8A%D0%B2%D0%B8" title="2-мур дунияллул дяъви – Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="2-мур дунияллул дяъви" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target"><span>Лакку</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D1%8C%D0%BD%D1%8C%D1%8F%D0%B4%D0%B8%D0%BD_%D0%BA%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D1%8C%D0%B0%D0%B9_%D0%B4%D1%8F%D0%B2%D0%B5" title="Дуьньядин кьведлагьай дяве – Lezgisch" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Дуьньядин кьведлагьай дяве" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="Lezgisch" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Gera_Mundal_Du" title="Gera Mundal Du – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Gera Mundal Du" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Twiede_Wereldoorlog" title="Twiede Wereldoorlog – Limburgs" lang="li" hreflang="li" data-title="Twiede Wereldoorlog" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Limburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Segonda_Gu%C3%A6ra_Mondi%C3%A2" title="Segonda Guæra Mondiâ – Ligurisch" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Segonda Guæra Mondiâ" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Secunda_Vera_Mondiala" title="Secunda Vera Mondiala – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Secunda Vera Mondiala" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Seg%C3%B3nda_gu%C3%A8ra_mondi%C3%A0l" title="Segónda guèra mondiàl – Lombardisch" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Segónda guèra mondiàl" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%AA%E0%BA%BB%E0%BA%87%E0%BA%84%E0%BA%B2%E0%BA%A1%E0%BB%82%E0%BA%A5%E0%BA%81%E0%BA%84%E0%BA%B1%E0%BB%89%E0%BA%87%E0%BA%97%E0%BA%B5%E0%BA%AA%E0%BA%AD%E0%BA%87" title="ສົງຄາມໂລກຄັ້ງທີສອງ – Laotiaans" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ສົງຄາມໂລກຄັ້ງທີສອງ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="Laotiaans" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Antrasis_pasaulinis_karas" title="Antrasis pasaulinis karas – Litouws" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Antrasis pasaulinis karas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Litouws" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Otrais_pasaules_kar%C5%A1" title="Otrais pasaules karš – Lets" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Otrais pasaules karš" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Lets" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="द्वितीय विश्वयुद्ध – Maithili" lang="mai" hreflang="mai" data-title="द्वितीय विश्वयुद्ध" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="Maithili" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-map-bms mw-list-item"><a href="https://map-bms.wikipedia.org/wiki/Perang_Donya_II" title="Perang Donya II – Banyumasan" lang="jv-x-bms" hreflang="jv-x-bms" data-title="Perang Donya II" data-language-autonym="Basa Banyumasan" data-language-local-name="Banyumasan" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Banyumasan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mdf mw-list-item"><a href="https://mdf.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D1%86%D0%B5_%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BD%D1%8C_%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%8C" title="Омбоце масторлангонь торпингесь – Moksja" lang="mdf" hreflang="mdf" data-title="Омбоце масторлангонь торпингесь" data-language-autonym="Мокшень" data-language-local-name="Moksja" class="interlanguage-link-target"><span>Мокшень</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Ady_Lehibe_Faharoa" title="Ady Lehibe Faharoa – Malagassisch" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Ady Lehibe Faharoa" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Malagassisch" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BA%D1%8B%D0%BC%D1%88%D0%BE_%D0%A2%D3%B1%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D1%81%D0%B5_%D1%81%D0%B0%D1%80" title="Кокымшо Тӱнямбалсе сар – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Кокымшо Тӱнямбалсе сар" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mi mw-list-item"><a href="https://mi.wikipedia.org/wiki/Pakanga_Tuarua_o_te_Ao" title="Pakanga Tuarua o te Ao – Maori" lang="mi" hreflang="mi" data-title="Pakanga Tuarua o te Ao" data-language-autonym="Māori" data-language-local-name="Maori" class="interlanguage-link-target"><span>Māori</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Parang_Dunia_II" title="Parang Dunia II – Minangkabau" lang="min" hreflang="min" data-title="Parang Dunia II" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="Minangkabau" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D1%98%D0%BD%D0%B0" title="Втора светска војна – Macedonisch" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Втора светска војна" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Macedonisch" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%B0%E0%B4%A3%E0%B5%8D%E0%B4%9F%E0%B4%BE%E0%B4%82_%E0%B4%B2%E0%B5%8B%E0%B4%95%E0%B4%AE%E0%B4%B9%E0%B4%BE%E0%B4%AF%E0%B5%81%E0%B4%A6%E0%B5%8D%E0%B4%A7%E0%B4%82" title="രണ്ടാം ലോകമഹായുദ്ധം – Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="രണ്ടാം ലോകമഹായുദ്ധം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8D%D0%BB%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D0%BE%D1%91%D1%80%D0%B4%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D1%80_%D0%B4%D0%B0%D0%B9%D0%BD" title="Дэлхийн хоёрдугаар дайн – Mongools" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Дэлхийн хоёрдугаар дайн" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Mongools" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="दुसरे महायुद्ध – Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="दुसरे महायुद्ध" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Perang_Dunia_Kedua" title="Perang Dunia Kedua – Maleis" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Perang Dunia Kedua" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Maleis" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/It-Tieni_Gwerra_Dinjija" title="It-Tieni Gwerra Dinjija – Maltees" lang="mt" hreflang="mt" data-title="It-Tieni Gwerra Dinjija" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="Maltees" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_Mundial" title="Segunda Guerra Mundial – Mirandees" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Segunda Guerra Mundial" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="Mirandees" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%92%E1%80%AF%E1%80%90%E1%80%AD%E1%80%9A_%E1%80%80%E1%80%99%E1%80%B9%E1%80%98%E1%80%AC%E1%80%85%E1%80%85%E1%80%BA" title="ဒုတိယ ကမ္ဘာစစ် – Birmaans" lang="my" hreflang="my" data-title="ဒုတိယ ကမ္ဘာစစ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="Birmaans" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%A6%D9%88%D9%86%DB%8C_%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%87" title="جئونی دیمین الجه – Mazanderani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="جئونی دیمین الجه" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="Mazanderani" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Seconna_Uerra_Munniale" title="Seconna Uerra Munniale – Napolitaans" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Seconna Uerra Munniale" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="Napolitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Tweete_Weltkrieg" title="Tweete Weltkrieg – Nedersaksisch" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Tweete Weltkrieg" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="Nedersaksisch" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog" title="Tweede Wereldoorlog – Nederduits" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Tweede Wereldoorlog" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Nederduits" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="दोस्रो विश्व युद्ध – Nepalees" lang="ne" hreflang="ne" data-title="दोस्रो विश्व युद्ध" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="Nepalees" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%83%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A5%A8" title="तःहताः २ – Newari" lang="new" hreflang="new" data-title="तःहताः २" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="Newari" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Andre_verdskrigen" title="Andre verdskrigen – Noors - Nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Andre verdskrigen" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Noors - Nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Andre_verdenskrig" title="Andre verdenskrig – Noors - Bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Andre verdenskrig" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Noors - Bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nqo mw-list-item"><a href="https://nqo.wikipedia.org/wiki/%DF%96%DF%8A%DF%AF%DF%93%DF%8A%DF%AB_%DF%9E%DF%9F%DF%8D%DF%AB_%DF%9D%DF%8C%DF%9F%DF%8A%DF%A3%DF%8A%DF%B2" title="ߖߊ߯ߓߊ߫ ߞߟߍ߫ ߝߌߟߊߣߊ߲ – N’Ko" lang="nqo" hreflang="nqo" data-title="ߖߊ߯ߓߊ߫ ߞߟߍ߫ ߝߌߟߊߣߊ߲" data-language-autonym="ߒߞߏ" data-language-local-name="N’Ko" class="interlanguage-link-target"><span>ߒߞߏ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nv mw-list-item"><a href="https://nv.wikipedia.org/wiki/Naaki_g%C3%B3ne%CA%BC_y%C3%A9igo_da%CA%BCahijoog%C4%85%CC%81%C4%85%CC%81%CA%BC" title="Naaki góneʼ yéigo daʼahijoogą́ą́ʼ – Navajo" lang="nv" hreflang="nv" data-title="Naaki góneʼ yéigo daʼahijoogą́ą́ʼ" data-language-autonym="Diné bizaad" data-language-local-name="Navajo" class="interlanguage-link-target"><span>Diné bizaad</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ny mw-list-item"><a href="https://ny.wikipedia.org/wiki/Nkhondo_Yachiwiri_Yadziko_Lonse" title="Nkhondo Yachiwiri Yadziko Lonse – Nyanja" lang="ny" hreflang="ny" data-title="Nkhondo Yachiwiri Yadziko Lonse" data-language-autonym="Chi-Chewa" data-language-local-name="Nyanja" class="interlanguage-link-target"><span>Chi-Chewa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Segonda_Gu%C3%A8rra_Mondiala" title="Segonda Guèrra Mondiala – Occitaans" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Segonda Guèrra Mondiala" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Occitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-olo mw-list-item"><a href="https://olo.wikipedia.org/wiki/Toine_muailmanvoinu" title="Toine muailmanvoinu – Livvi-Karelian" lang="olo" hreflang="olo" data-title="Toine muailmanvoinu" data-language-autonym="Livvinkarjala" data-language-local-name="Livvi-Karelian" class="interlanguage-link-target"><span>Livvinkarjala</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%A6%E0%AD%8D%E0%AD%B1%E0%AC%BF%E0%AC%A4%E0%AD%80%E0%AD%9F_%E0%AC%AC%E0%AC%BF%E0%AC%B6%E0%AD%8D%E0%AD%B1%E0%AC%AF%E0%AD%81%E0%AC%A6%E0%AD%8D%E0%AC%A7" title="ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ – Odia" lang="or" hreflang="or" data-title="ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="Odia" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8B%D0%BA%D0%BA%D0%B0%D0%B3_%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B5%D0%BE%D0%BD_%D1%85%C3%A6%D1%81%D1%82" title="Дыккаг дунеон хæст – Ossetisch" lang="os" hreflang="os" data-title="Дыккаг дунеон хæст" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="Ossetisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%A6%E0%A9%82%E0%A8%9C%E0%A9%80_%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%B0_%E0%A8%9C%E0%A9%B0%E0%A8%97" title="ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ – Punjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Di_Dos_Guera_Mundial" title="Di Dos Guera Mundial – Papiaments" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Di Dos Guera Mundial" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="Papiaments" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Sgonde_Djerre_Mondiale" title="Sgonde Djerre Mondiale – Picardisch" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Sgonde Djerre Mondiale" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pdc mw-list-item"><a href="https://pdc.wikipedia.org/wiki/Zwette_Weltgrieg" title="Zwette Weltgrieg – Pennsylvania-Duits" lang="pdc" hreflang="pdc" data-title="Zwette Weltgrieg" data-language-autonym="Deitsch" data-language-local-name="Pennsylvania-Duits" class="interlanguage-link-target"><span>Deitsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pfl mw-list-item"><a href="https://pfl.wikipedia.org/wiki/Zweiter_Weltkrieg" title="Zweiter Weltkrieg – Paltsisch" lang="pfl" hreflang="pfl" data-title="Zweiter Weltkrieg" data-language-autonym="Pälzisch" data-language-local-name="Paltsisch" class="interlanguage-link-target"><span>Pälzisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pih mw-list-item"><a href="https://pih.wikipedia.org/wiki/Werl_War_II" title="Werl War II – Norfuk / Pitkern" lang="pih" hreflang="pih" data-title="Werl War II" data-language-autonym="Norfuk / Pitkern" data-language-local-name="Norfuk / Pitkern" class="interlanguage-link-target"><span>Norfuk / Pitkern</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="II wojna światowa – Pools" lang="pl" hreflang="pl" data-title="II wojna światowa" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Pools" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Sconda_gu%C3%A8ra_mondial" title="Sconda guèra mondial – Piëmontees" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Sconda guèra mondial" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piëmontees" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%AC%DB%8C_%D9%88%DA%88%DB%8C_%D9%84%DA%91%D8%A7%D8%A6%DB%8C" title="دوجی وڈی لڑائی – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="دوجی وڈی لڑائی" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%88%D9%8A%D9%85%D9%87_%D9%86%DA%93%DB%90%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%87_%D8%AC%DA%AB%DA%93%D9%87" title="دويمه نړېواله جګړه – Pasjtoe" lang="ps" hreflang="ps" data-title="دويمه نړېواله جګړه" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Pasjtoe" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_Mundial" title="Segunda Guerra Mundial – Portugees" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Segunda Guerra Mundial" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Portugees" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Iskay_%C3%B1iqin_pachantin_maqanakuy" title="Iskay ñiqin pachantin maqanakuy – Quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Iskay ñiqin pachantin maqanakuy" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="Quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_mundiala" title="Segunda Guerra mundiala – Reto-Romaans" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Segunda Guerra mundiala" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="Reto-Romaans" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Al_Doilea_R%C4%83zboi_Mondial" title="Al Doilea Război Mondial – Roemeens" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Al Doilea Război Mondial" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Roemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-tara mw-list-item"><a href="https://roa-tara.wikipedia.org/wiki/Seconda_uerre_mundiale" title="Seconda uerre mundiale – Tarantino" lang="nap-x-tara" hreflang="nap-x-tara" data-title="Seconda uerre mundiale" data-language-autonym="Tarandíne" data-language-local-name="Tarantino" class="interlanguage-link-target"><span>Tarandíne</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Вторая мировая война – Russisch" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Вторая мировая война" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Russisch" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B0_%D1%81%D0%B2%D1%96%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Друга світова война – Roetheens" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Друга світова война" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Roetheens" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="द्वितीयविश्वयुद्धम् – Sanskriet" lang="sa" hreflang="sa" data-title="द्वितीयविश्वयुद्धम्" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="Sanskriet" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%BE%D0%B9%D0%B4%D1%83_%D0%B8%D0%BA%D0%BA%D0%B8%D1%81_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B8%D0%B8%D1%82%D1%8D" title="Аан дойду иккис сэриитэ – Jakoets" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Аан дойду иккис сэриитэ" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="Jakoets" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%AB%E1%B1%9A%E1%B1%A5%E1%B1%9F%E1%B1%A8_%E1%B1%A1%E1%B1%AE%E1%B1%9C%E1%B1%AE%E1%B1%9B_%E1%B1%9E%E1%B1%9F%E1%B1%B9%E1%B1%B0%E1%B1%B7%E1%B1%9F%E1%B1%B9%E1%B1%AD" title="ᱫᱚᱥᱟᱨ ᱡᱮᱜᱮᱛ ᱞᱟᱹᱰᱷᱟᱹᱭ – Santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱫᱚᱥᱟᱨ ᱡᱮᱜᱮᱛ ᱞᱟᱹᱰᱷᱟᱹᱭ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="Santali" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Segunda_gherra_mundiale" title="Segunda gherra mundiale – Sardijns" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Segunda gherra mundiale" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="Sardijns" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Secunna_guerra_munniali" title="Secunna guerra munniali – Siciliaans" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Secunna guerra munniali" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Siciliaans" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Warld_War_II" title="Warld War II – Schots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Warld War II" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="Schots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%BB%D9%8A%D9%86_%D9%85%DA%BE%D8%A7%DA%80%D8%A7%D8%B1%D9%8A_%D8%AC%D9%86%DA%AF" title="ٻين مھاڀاري جنگ – Sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="ٻين مھاڀاري جنگ" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="Sindhi" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Nubbi_m%C3%A1ilmmisoahti" title="Nubbi máilmmisoahti – Noord-Samisch" lang="se" hreflang="se" data-title="Nubbi máilmmisoahti" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="Noord-Samisch" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Drugi_svjetski_rat" title="Drugi svjetski rat – Servo-Kroatisch" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Drugi svjetski rat" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Servo-Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shi mw-list-item"><a href="https://shi.wikipedia.org/wiki/Imn%C9%A3i_Ama%E1%B8%8Dlan_Wis_Sin" title="Imnɣi Amaḍlan Wis Sin – Tashelhiyt" lang="shi" hreflang="shi" data-title="Imnɣi Amaḍlan Wis Sin" data-language-autonym="Taclḥit" data-language-local-name="Tashelhiyt" class="interlanguage-link-target"><span>Taclḥit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%AF%E0%B7%99%E0%B7%80%E0%B6%B1_%E0%B6%BD%E0%B7%9D%E0%B6%9A_%E0%B6%BA%E0%B7%94%E0%B6%AF%E0%B7%8A%E0%B6%B0%E0%B6%BA" title="දෙවන ලෝක යුද්ධය – Singalees" lang="si" hreflang="si" data-title="දෙවන ලෝක යුද්ධය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="Singalees" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/World_War_II" title="World War II – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="World War II" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Druh%C3%A1_svetov%C3%A1_vojna" title="Druhá svetová vojna – Slowaaks" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Druhá svetová vojna" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Slowaaks" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Druga_svetovna_vojna" title="Druga svetovna vojna – Sloveens" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Druga svetovna vojna" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Sloveens" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-smn mw-list-item"><a href="https://smn.wikipedia.org/wiki/Nubbe_maailmsu%C3%A1ti" title="Nubbe maailmsuáti – Inari-Samisch" lang="smn" hreflang="smn" data-title="Nubbe maailmsuáti" data-language-autonym="Anarâškielâ" data-language-local-name="Inari-Samisch" class="interlanguage-link-target"><span>Anarâškielâ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Hondo_yePasirose_yeChipiri" title="Hondo yePasirose yeChipiri – Shona" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Hondo yePasirose yeChipiri" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="Shona" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Dagaalkii_Labaad_ee_Aduunka" title="Dagaalkii Labaad ee Aduunka – Somalisch" lang="so" hreflang="so" data-title="Dagaalkii Labaad ee Aduunka" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="Somalisch" class="interlanguage-link-target"><span>Soomaaliga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Lufta_e_Dyt%C3%AB_Bot%C3%ABrore" title="Lufta e Dytë Botërore – Albanees" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Lufta e Dytë Botërore" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Albanees" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B8_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82" title="Други светски рат – Servisch" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Други светски рат" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Servisch" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Tw%C3%A4iden_Waareldkriech" title="Twäiden Waareldkriech – Saterfries" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Twäiden Waareldkriech" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterfries" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Perang_Dunya_II" title="Perang Dunya II – Soendanees" lang="su" hreflang="su" data-title="Perang Dunya II" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="Soendanees" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Andra_v%C3%A4rldskriget" title="Andra världskriget – Zweeds" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Andra världskriget" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Zweeds" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Vita_Kuu_ya_Pili_ya_Dunia" title="Vita Kuu ya Pili ya Dunia – Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Vita Kuu ya Pili ya Dunia" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/II_wojna_%C5%9Bwjatowo" title="II wojna śwjatowo – Silezisch" lang="szl" hreflang="szl" data-title="II wojna śwjatowo" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silezisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/sakatusaay_nu_kitakit_satabakiay_masasungayaw" title="sakatusaay nu kitakit satabakiay masasungayaw – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="sakatusaay nu kitakit satabakiay masasungayaw" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target"><span>Sakizaya</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%87%E0%AE%B0%E0%AE%A3%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AE%BE%E0%AE%AE%E0%AF%8D_%E0%AE%89%E0%AE%B2%E0%AE%95%E0%AE%AA%E0%AF%8D_%E0%AE%AA%E0%AF%8B%E0%AE%B0%E0%AF%8D" title="இரண்டாம் உலகப் போர் – Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="இரண்டாம் உலகப் போர்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%B0%E0%B1%86%E0%B0%82%E0%B0%A1%E0%B0%B5_%E0%B0%AA%E0%B1%8D%E0%B0%B0%E0%B0%AA%E0%B0%82%E0%B0%9A_%E0%B0%AF%E0%B1%81%E0%B0%A6%E0%B1%8D%E0%B0%A7%E0%B0%82" title="రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం – Telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="Telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D2%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B8_%D2%B7%D0%B0%D2%B3%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%B4%D1%83%D0%B2%D1%83%D0%BC" title="Ҷанги ҷаҳонии дувум – Tadzjieks" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Ҷанги ҷаҳонии дувум" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="Tadzjieks" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%87%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%A1%E0%B9%82%E0%B8%A5%E0%B8%81%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B9%89%E0%B8%87%E0%B8%97%E0%B8%B5%E0%B9%88%E0%B8%AA%E0%B8%AD%E0%B8%87" title="สงครามโลกครั้งที่สอง – Thai" lang="th" hreflang="th" data-title="สงครามโลกครั้งที่สอง" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Thai" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Ikinji_Jahan_Ur%C5%9Fy" title="Ikinji Jahan Urşy – Turkmeens" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Ikinji Jahan Urşy" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="Turkmeens" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Ikalawang_Digmaang_Pandaigdig" title="Ikalawang Digmaang Pandaigdig – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Ikalawang Digmaang Pandaigdig" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Dymin%C9%99_Dynjo_%C4%8Dang" title="Dyminə Dynjo čang – Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Dyminə Dynjo čang" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/II._D%C3%BCnya_Sava%C5%9F%C4%B1" title="II. Dünya Savaşı – Turks" lang="tr" hreflang="tr" data-title="II. Dünya Savaşı" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Turks" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5_%D0%B1%D3%A9%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D3%A9%D0%BD%D1%8C%D1%8F_%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%8B%D1%88%D1%8B" title="Икенче бөтендөнья сугышы – Tataars" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Икенче бөтендөнья сугышы" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tataars" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tyv mw-list-item"><a href="https://tyv.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B9%D0%B8%D0%B3%D0%B8_%D0%94%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%B9_%D0%B4%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D1%8B" title="Ийиги Делегей дайыны – Toevaans" lang="tyv" hreflang="tyv" data-title="Ийиги Делегей дайыны" data-language-autonym="Тыва дыл" data-language-local-name="Toevaans" class="interlanguage-link-target"><span>Тыва дыл</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%D9%89%D9%83%D9%83%D9%89%D9%86%DA%86%D9%89_%D8%AF%DB%87%D9%86%D9%8A%D8%A7_%D8%A6%DB%87%D8%B1%DB%87%D8%B4%D9%89" title="ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى – Oeigoers" lang="ug" hreflang="ug" data-title="ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="Oeigoers" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B0_%D1%81%D0%B2%D1%96%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%B2%D1%96%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Друга світова війна – Oekraïens" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Друга світова війна" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Oekraïens" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%B1%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%B9%D8%B8%DB%8C%D9%85" title="دوسری جنگ عظیم – Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="دوسری جنگ عظیم" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Ikkinchi_Jahon_urushi" title="Ikkinchi Jahon urushi – Oezbeeks" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Ikkinchi Jahon urushi" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Oezbeeks" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Seconda_guera_mondia%C5%82e" title="Seconda guera mondiałe – Venetiaans" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Seconda guera mondiałe" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Toine_mail%27man_soda" title="Toine mail'man soda – Wepsisch" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Toine mail'man soda" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Wepsisch" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai – Vietnamees" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Chiến tranh thế giới thứ hai" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="Vietnamees" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Twiddn_Weireld%C3%B4orloge" title="Twiddn Weireldôorloge – West-Vlaams" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Twiddn Weireldôorloge" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West-Vlaams" class="interlanguage-link-target"><span>West-Vlams</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Volakrig_telid" title="Volakrig telid – Volapük" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Volakrig telid" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="Volapük" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Deujhinme_guere_daegnrece" title="Deujhinme guere daegnrece – Waals" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Deujhinme guere daegnrece" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="Waals" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Ikaduha_nga_Gera_han_Kalibotan" title="Ikaduha nga Gera han Kalibotan – Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Ikaduha nga Gera han Kalibotan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wo mw-list-item"><a href="https://wo.wikipedia.org/wiki/%C3%91aareelu_Xareb_%C3%80dduna" title="Ñaareelu Xareb Àdduna – Wolof" lang="wo" hreflang="wo" data-title="Ñaareelu Xareb Àdduna" data-language-autonym="Wolof" data-language-local-name="Wolof" class="interlanguage-link-target"><span>Wolof</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E7%AC%AC%E4%BA%8C%E6%AC%A1%E4%B8%96%E7%95%8C%E5%A4%A7%E6%88%98" title="第二次世界大战 – Wuyu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="第二次世界大战" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Wuyu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%9F%E1%83%98%E1%83%A0%E1%83%90_%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%A4%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A8_%E1%83%9A%E1%83%B7%E1%83%9B%E1%83%90" title="მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმა – Mingreels" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingreels" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A6%D7%95%D7%95%D7%99%D7%99%D7%98%D7%A2_%D7%95%D7%95%D7%A2%D7%9C%D7%98-%D7%9E%D7%9C%D7%97%D7%9E%D7%94" title="צווייטע וועלט-מלחמה – Jiddisch" lang="yi" hreflang="yi" data-title="צווייטע וועלט-מלחמה" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Jiddisch" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Ogun_%C3%80gb%C3%A1y%C3%A9_%E1%BA%B8l%E1%BA%B9%CC%81%E1%BA%B9%CC%80kej%C3%AC" title="Ogun Àgbáyé Ẹlẹ́ẹ̀kejì – Yoruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Ogun Àgbáyé Ẹlẹ́ẹ̀kejì" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="Yoruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Daihngeih_Baez_Seiqgyaiq_Dacan" title="Daihngeih Baez Seiqgyaiq Dacan – Zhuang" lang="za" hreflang="za" data-title="Daihngeih Baez Seiqgyaiq Dacan" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="Zhuang" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Twidde_Weareldo%C3%B4rlog" title="Twidde Weareldoôrlog – Zeeuws" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Twidde Weareldoôrlog" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="Zeeuws" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%AC%AC%E4%BA%8C%E6%AC%A1%E4%B8%96%E7%95%8C%E5%A4%A7%E6%88%98" title="第二次世界大战 – Chinees" lang="zh" hreflang="zh" data-title="第二次世界大战" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E7%AC%AC%E4%BA%8C%E6%AC%A1%E4%B8%96%E7%95%8C%E5%A4%A7%E6%88%B0" title="第二次世界大戰 – Klassiek Chinees" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="第二次世界大戰" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Klassiek Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/T%C4%93-j%C4%AB-chh%C3%B9_S%C3%A8-k%C3%A0i_T%C4%81i-chi%C3%A0n" title="Tē-jī-chhù Sè-kài Tāi-chiàn – Minnanyu" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Tē-jī-chhù Sè-kài Tāi-chiàn" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnanyu" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E7%AC%AC%E4%BA%8C%E6%AC%A1%E4%B8%96%E7%95%8C%E5%A4%A7%E6%88%B0" title="第二次世界大戰 – Kantonees" lang="yue" hreflang="yue" data-title="第二次世界大戰" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Kantonees" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q362#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen bewerken" class="wbc-editpage">Koppelingen bewerken</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:Tweede_Wereldoorlog" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-viewsource" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&action=edit" title="Deze pagina is beveiligd.
U kunt wel de broncode bekijken. [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bekijken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-viewsource" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&action=edit"><span>Brontekst bekijken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Tweede_Wereldoorlog" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&oldid=68382929" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=Tweede_Wereldoorlog&id=68382929&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FTweede_Wereldoorlog"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FTweede_Wereldoorlog"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=Tweede+Wereldoorlog"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=Tweede_Wereldoorlog&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/World_War_II" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikinews mw-list-item"><a href="https://nl.wikinews.org/wiki/Categorie:Tweede_Wereldoorlog" hreflang="nl"><span>Wikinieuws</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://nl.wikiquote.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog" hreflang="nl"><span>Wikiquote</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q362" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-gesproken_wiki" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><div style="font-size:87%;" title="Klik op de startbutton om de geluidsopname van het artikel te starten"><span style="cursor:help; border-bottom: 1px dotted #555555;" title="Door op de afspeelknop te klikken kunt u dit artikel beluisteren. Na het opnemen kan het artikel gewijzigd zijn, waardoor de tekst van de opname wellicht verouderd is.">Beluister</span> <span class="gesproken_wiki_player" style="display:inline-block; vertical-align:middle;"><span typeof="mw:File"><span><audio id="mwe_player_0" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="80" style="width:80px;" data-durationhint="4564" data-mwtitle="Nl-Tweede_Wereldoorlog-article.ogg" data-mwprovider="wikimediacommons"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e1/Nl-Tweede_Wereldoorlog-article.ogg" type="audio/ogg; codecs="vorbis"" data-width="0" data-height="0" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/e/e1/Nl-Tweede_Wereldoorlog-article.ogg/Nl-Tweede_Wereldoorlog-article.ogg.mp3" type="audio/mpeg" data-transcodekey="mp3" data-width="0" data-height="0" /></audio></span></span></span> (<a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nl-Tweede_Wereldoorlog-article.ogg" class="extiw" title="commons:File:Nl-Tweede Wereldoorlog-article.ogg">info</a>)</div> </div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><table class="infobox" cellpadding="1" cellspacing="1"> <tbody><tr> <th class="infobox-kop notheme" style="background-color:lightsteelblue; color:inherit; text-align:center; font-size:120%;" colspan="3">Tweede Wereldoorlog </th></tr> <tr> <td style="text-align:center; padding:0;" colspan="3"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:WW2Montage.PNG" class="mw-file-description"><img alt="Tweede Wereldoorlog" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/WW2Montage.PNG/266px-WW2Montage.PNG" decoding="async" width="266" height="251" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/WW2Montage.PNG/399px-WW2Montage.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/WW2Montage.PNG/532px-WW2Montage.PNG 2x" data-file-width="1452" data-file-height="1368" /></a></span> </td></tr> <tr> <th>Datum </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/1_september" title="1 september">1 september</a> <a href="/wiki/1939" title="1939">1939</a> – <a href="/wiki/2_september" title="2 september">2 september</a> <a href="/wiki/1945" title="1945">1945</a> </td></tr> <tr> <th>Locatie </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Europa_(werelddeel)" title="Europa (werelddeel)">Europa</a>, <a href="/wiki/Grote_Oceaan" title="Grote Oceaan">Stille Oceaan</a>, <a href="/wiki/Zuidoost-Azi%C3%AB" title="Zuidoost-Azië">Zuidoost-Azië</a>, het <a href="/wiki/Midden-Oosten" title="Midden-Oosten">Midden-Oosten</a>, <a href="/wiki/Oceani%C3%AB" title="Oceanië">Oceanië</a>, het <a href="/wiki/Middellandse_Zeegebied" title="Middellandse Zeegebied">Middellandse Zeegebied</a> en <a href="/wiki/Afrika_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Afrika (hoofdbetekenis)">Afrika</a> </td></tr> <tr> <th>Resultaat </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Nazi-Duitsland" title="Nazi-Duitsland">Nazi-Duitsland</a> en <a href="/wiki/Japans_Keizerrijk" title="Japans Keizerrijk">Japan</a> verslagen, opkomst supermachten <a href="/wiki/Verenigde_Staten_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigde Staten (hoofdbetekenis)">VS</a> en <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a>, <a href="/wiki/Dekolonisatie_(staatkundig)" title="Dekolonisatie (staatkundig)">dekolonisatie</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Casus_belli" title="Casus belli">Casus belli</a> </th> <td colspan="2">Azië: <a href="/wiki/Marco_Polobrugincident" title="Marco Polobrugincident">Marco Polobrugincident</a><br />Europa: <a href="/wiki/Poolse_Veldtocht" title="Poolse Veldtocht">Duitse inval in Polen</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="background-color:lightsteelblue; color:inherit;" colspan="3">Strijdende partijen </th></tr> <tr> <td colspan="3"><span> <table style="width:100%;" cellspacing="0" cellpadding="0"> <tbody><tr> <td style="width:50%; border-right:1px dotted var(--border-color-base,#a2a9b1);"><b><a href="/wiki/Geallieerden_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)">Geallieerden</a>:</b><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_United_Kingdom_(3-5).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van het Verenigd Koninkrijk"><img alt="Vlag van Verenigd Koninkrijk" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/20px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/30px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/40px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)">Verenigd Koninkrijk</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_United_States_(1912-1959).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van de Verenigde Staten (1912-1959)"><img alt="Vlag van Verenigde Staten (1912-1959)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/20px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/30px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/40px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png 2x" data-file-width="1235" data-file-height="650" /></a></span> <a href="/wiki/Verenigde_Staten_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigde Staten (hoofdbetekenis)">Verenigde Staten</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_Soviet_Union_(1936_%E2%80%93_1955).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van de Sovjet-Unie van 1936-1955"><img alt="Vlag van Sovjet-Unie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg/20px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg/30px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg/40px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="500" /></a></span> <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_Republic_of_China.svg" class="mw-file-description" title="Vlag van Republiek China"><img alt="Vlag van Republiek China" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Republic_of_China.svg/20px-Flag_of_the_Republic_of_China.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Republic_of_China.svg/30px-Flag_of_the_Republic_of_China.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Republic_of_China.svg/40px-Flag_of_the_Republic_of_China.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Republiek_China_(1912-1949)" title="Republiek China (1912-1949)">China</a><br /><small><a href="/wiki/Geallieerden_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)">en andere</a></small> </td> <td style="width:50%; padding-left:0.25em;"><b><a href="/wiki/Asmogendheden" title="Asmogendheden">Asmogendheden</a>:</b><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Germany_(1935%E2%80%931945).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van nazi-Duitsland"><img alt="Vlag van nazi-Duitsland" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Nazi-Duitsland" title="Nazi-Duitsland">nazi-Duitsland</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Japan_(1870%E2%80%931999).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van Japan (1870–1999)"><img alt="Vlag van Japan (1870–1999)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Flag_of_Japan_%281870%E2%80%931999%29.svg/20px-Flag_of_Japan_%281870%E2%80%931999%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Flag_of_Japan_%281870%E2%80%931999%29.svg/30px-Flag_of_Japan_%281870%E2%80%931999%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Flag_of_Japan_%281870%E2%80%931999%29.svg/40px-Flag_of_Japan_%281870%E2%80%931999%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="700" /></a></span> <a href="/wiki/Japans_Keizerrijk" title="Japans Keizerrijk">Japans Keizerrijk</a> <br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Italy_(1861%E2%80%931946).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van Italië (1861-1946)"><img alt="Vlag van Italië (1861-1946)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg/20px-Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg/30px-Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg/40px-Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span> <a href="/wiki/Koninkrijk_Itali%C3%AB_(1861-1946)" title="Koninkrijk Italië (1861-1946)">Italië</a><br />(tot 3 september 1943)<br /><small><a href="/wiki/Asmogendheden" title="Asmogendheden">en andere</a></small> </td></tr> </tbody></table></span> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="background-color:lightsteelblue; color:inherit;" colspan="3">Leiders en commandanten </th></tr> <tr> <td colspan="3"><span> <table style="width:100%;" cellspacing="0" cellpadding="0"> <tbody><tr> <td style="width:50%; border-right:1px dotted var(--border-color-base,#a2a9b1);"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_United_Kingdom_(3-5).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van het Verenigd Koninkrijk"><img alt="Vlag van Verenigd Koninkrijk" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/20px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/30px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/40px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Winston Churchill</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_United_States_(1912-1959).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van de Verenigde Staten (1912-1959)"><img alt="Vlag van Verenigde Staten (1912-1959)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/20px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/30px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/40px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png 2x" data-file-width="1235" data-file-height="650" /></a></span> <a href="/wiki/Franklin_Delano_Roosevelt" title="Franklin Delano Roosevelt">Franklin Roosevelt</a> (†)<br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_United_States_(1912-1959).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van de Verenigde Staten (1912-1959)"><img alt="Vlag van Verenigde Staten (1912-1959)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/20px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/30px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg/40px-Flag_of_the_United_States_%281912-1959%29.svg.png 2x" data-file-width="1235" data-file-height="650" /></a></span> <a href="/wiki/Harry_S._Truman" title="Harry S. Truman">Harry Truman</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_Soviet_Union_(1936_%E2%80%93_1955).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van de Sovjet-Unie van 1936-1955"><img alt="Vlag van Sovjet-Unie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg/20px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg/30px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg/40px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281936_%E2%80%93_1955%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="500" /></a></span> <a href="/wiki/Jozef_Stalin" title="Jozef Stalin">Jozef Stalin</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_the_Republic_of_China.svg" class="mw-file-description" title="Vlag van Taiwan"><img alt="Vlag van Taiwan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Republic_of_China.svg/20px-Flag_of_the_Republic_of_China.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Republic_of_China.svg/30px-Flag_of_the_Republic_of_China.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Republic_of_China.svg/40px-Flag_of_the_Republic_of_China.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Chiang_Kai-shek" title="Chiang Kai-shek">Chiang Kai-shek</a><br /><small><a href="/wiki/Geallieerde_leiders_van_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Geallieerde leiders van de Tweede Wereldoorlog">en anderen</a></small> </td> <td style="width:50%; padding-left:0.25em;"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Germany_(1935%E2%80%931945).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van nazi-Duitsland"><img alt="Vlag van nazi-Duitsland" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a> (†)<br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Japan.svg" class="mw-file-description" title="Vlag van Japan"><img alt="Vlag van Japan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/20px-Flag_of_Japan.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/30px-Flag_of_Japan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/40px-Flag_of_Japan.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Hirohito" title="Hirohito">Hirohito</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Japan.svg" class="mw-file-description" title="Vlag van Japan"><img alt="Vlag van Japan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/20px-Flag_of_Japan.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/30px-Flag_of_Japan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/40px-Flag_of_Japan.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> <a href="/wiki/Hideki_Tojo" title="Hideki Tojo">Hideki Tojo</a><br /><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Italy_(1861%E2%80%931946).svg" class="mw-file-description" title="Vlag van Italië (1861-1946)"><img alt="Vlag van Italië (1861-1946)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg/20px-Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg/30px-Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg/40px-Flag_of_Italy_%281861%E2%80%931946%29.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span> <a href="/wiki/Benito_Mussolini" title="Benito Mussolini">Benito Mussolini</a> (†)<br /><small><a href="/wiki/Militaire_leiders_van_de_Asmogendheden" class="mw-redirect" title="Militaire leiders van de Asmogendheden">en anderen</a></small> </td></tr> </tbody></table></span> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="background-color:lightsteelblue; color:inherit;" colspan="3">Verliezen </th></tr> <tr> <td colspan="3"><span> <table style="width:100%;" cellspacing="0" cellpadding="0"> <tbody><tr> <td style="width:50%; border-right:1px dotted var(--border-color-base,#a2a9b1);"><b>Militaire doden:</b><br />Meer dan 14.000.000<br /><b>Burgerdoden</b><br />Meer dan 36.000.000<br />(<a href="/wiki/Slachtoffers_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog">details</a>) </td> <td style="width:50%; padding-left:0.25em;"><b>Militaire doden:</b><br />Meer dan 8.000.000<br /><b>Burgerdoden</b><br />Meer dan 4.000.000<br />(<a href="/wiki/Slachtoffers_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog">details</a>) </td></tr> </tbody></table></span> </td></tr> <tr> <td class="infobox-kop notheme center" style="background-color:lightsteelblue; color:inherit;" colspan="3"> <table cellspacing="0" cellpadding="0"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle;"><b>Portaal</b>  <span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Portal.svg" class="mw-file-description" title="Portaalicoon"><img alt="Portaalicoon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/22px-Portal.svg.png" decoding="async" width="22" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/33px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/44px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span>   </td> <td class="ta-left"><b><a href="/wiki/Portaal:Tweede_Wereldoorlog" title="Portaal:Tweede Wereldoorlog">Tweede Wereldoorlog</a> </b> </td></tr></tbody></table> </td></tr> </tbody></table> <table class="infobox" cellpadding="1" cellspacing="1"> <tbody><tr> <th class="infobox-kop notheme" style="background-color:lightsteelblue; color:inherit;" colspan="3"><a href="/wiki/Westfront_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Westfront (Tweede Wereldoorlog)">Westfront (Tweede Wereldoorlog)</a> </th></tr> <tr> <td class="ta-center" colspan="3"> <p><a href="/wiki/Duitse_aanval_op_Nederland_in_1940" title="Duitse aanval op Nederland in 1940">Nederland</a> · <a href="/wiki/Achttiendaagse_Veldtocht" title="Achttiendaagse Veldtocht">België</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Frankrijk" title="Slag om Frankrijk">Frankrijk</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Duinkerke_(1940)" title="Slag om Duinkerke (1940)">Duinkerke</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Engeland" title="Slag om Engeland">Engeland</a> · <a href="/wiki/Aanval_op_Dieppe" title="Aanval op Dieppe">Dieppe</a> · <a href="/wiki/Operatie_Overlord" title="Operatie Overlord">Normandië</a> (<a href="/wiki/Operatie_Cobra" title="Operatie Cobra">Cobra</a> · <a href="/wiki/Operatie_L%C3%BCttich" title="Operatie Lüttich">Lüttich</a> · <a href="/wiki/Zak_van_Falaise" title="Zak van Falaise">Falaise</a> · <a href="/wiki/Bevrijding_van_Parijs" title="Bevrijding van Parijs">Parijs</a>) · <a href="/wiki/Operatie_Dragoon" title="Operatie Dragoon">Dragoon</a> · <a href="/wiki/Opmars_naar_de_Siegfriedlinie" title="Opmars naar de Siegfriedlinie">Siegfriedlinie</a> (<a href="/wiki/Slag_om_Merksem" title="Slag om Merksem">Merksem</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Geel" title="Slag om Geel">Geel</a> · <a href="/wiki/Bevrijding_van_Maastricht" title="Bevrijding van Maastricht">Maastricht</a> · <a href="/wiki/Operatie_Market_Garden" title="Operatie Market Garden">Market Garden</a> · <a href="/wiki/Slag_om_het_H%C3%BCrtgenwald" title="Slag om het Hürtgenwald">Hürtgenwald</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Overloon" title="Slag om Overloon">Overloon</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Aken" title="Slag om Aken">Aken</a> · <a href="/wiki/Slag_om_de_Schelde" title="Slag om de Schelde">Schelde</a> · <a href="/wiki/Operatie_Pheasant" title="Operatie Pheasant">Pheasant</a> · <a href="/wiki/Bevrijding_van_de_Elzas" title="Bevrijding van de Elzas">Elzas</a> · <a href="/wiki/Slag_om_de_Ardennen" title="Slag om de Ardennen">Ardennen</a> · <a href="/wiki/Zak_van_Colmar" title="Zak van Colmar">Colmar</a> · <a href="/wiki/Operatie_Nutcracker" title="Operatie Nutcracker">Nutcracker</a> · <a href="/wiki/Operatie_Blackcock" title="Operatie Blackcock">Blackcock</a> · <a href="/wiki/Operatie_Grenade" title="Operatie Grenade">Grenade</a> · <a href="/wiki/Operatie_Veritable" title="Operatie Veritable">Veritable</a>) · <a href="/wiki/Operatie_Lumberjack" title="Operatie Lumberjack">Lumberjack</a> · <a href="/wiki/Operatie_Plunder" title="Operatie Plunder">Plunder</a> </p> </td></tr> </tbody></table> <table class="infobox" cellpadding="1" cellspacing="1"> <tbody><tr> <th class="infobox-kop notheme" style="background-color:lightsteelblue; color:inherit;" colspan="3">Oostfront (Tweede Wereldoorlog) </th></tr> <tr> <td class="ta-center" colspan="3"> <p><a href="/wiki/Poolse_Veldtocht" title="Poolse Veldtocht">Polen</a> · <a href="/wiki/Balkanveldtocht" title="Balkanveldtocht">Balkan</a> · <a href="/wiki/Operatie_Barbarossa" title="Operatie Barbarossa">Barbarossa</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Bia%C5%82ystok-Minsk" title="Slag om Białystok-Minsk">Minsk</a> · <a href="/wiki/Slag_bij_Raseiniai" title="Slag bij Raseiniai">Raseiniai</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Smolensk_(1941)" title="Slag om Smolensk (1941)">Smolensk (1)</a> · <a href="/wiki/Eerste_Slag_om_Charkov" title="Eerste Slag om Charkov">Charkov (1)</a> · <a href="/wiki/Vervolgoorlog" title="Vervolgoorlog">Finland</a> · <a href="/wiki/Beleg_van_Leningrad" title="Beleg van Leningrad">Leningrad</a> · <a href="/wiki/Tichvinoffensief" title="Tichvinoffensief">Tichvinoffensief</a> · <a href="/wiki/Operatie_Taifun" title="Operatie Taifun">Moskou</a> · <a href="/wiki/Toropets-Cholmoffensief" title="Toropets-Cholmoffensief">Toropets-Cholmoffensief</a>· <a href="/wiki/Slagen_van_Rzjev" title="Slagen van Rzjev">Rzjev</a> · <a href="/wiki/Tweede_Slag_om_Charkov" title="Tweede Slag om Charkov">Charkov (2)</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Stalingrad" title="Slag om Stalingrad">Stalingrad</a> · <a href="/wiki/Derde_Slag_om_Charkov" title="Derde Slag om Charkov">Charkov (3)</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Koersk" title="Slag om Koersk">Koersk</a> · <a href="/wiki/Operatie_Bagration" title="Operatie Bagration">Bagration</a> · <a href="/wiki/Opstand_van_Warschau_(1944)" title="Opstand van Warschau (1944)">Warschau</a> · <a href="/wiki/Laplandoorlog" title="Laplandoorlog">Laplandoorlog</a> · <a href="/wiki/Wis%C5%82a-Oderoffensief" class="mw-redirect" title="Wisła-Oderoffensief">Wisła-Oderoffensief</a> · <a href="/wiki/Oost-Pruisenoffensief" title="Oost-Pruisenoffensief">Oost-Pruisenoffensief</a>· <a href="/wiki/Pommerenoffensief" title="Pommerenoffensief">Pommerenoffensief</a>· <a href="/wiki/Neder-Silezische_offensief" title="Neder-Silezische offensief">Neder-Silezische offensief</a> · <a href="/wiki/Operatie_Sonnenwende" title="Operatie Sonnenwende">Operatie Sonnenwende</a> · <a href="/wiki/Slag_om_Berlijn" title="Slag om Berlijn">Berlijn</a> · <a href="/wiki/Praagoffensief" title="Praagoffensief">Praag</a> </p> </td></tr> </tbody></table> <p>De <b>Tweede Wereldoorlog</b> was de escalatie van de <a href="/wiki/Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog" title="Tweede Chinees-Japanse Oorlog">Tweede Chinees-Japanse Oorlog</a> die begon in 1937 en een Europese oorlog begonnen in 1939 tot een militair conflict dat van <a href="/wiki/1941" title="1941">1941</a> tot <a href="/wiki/1945" title="1945">1945</a> op wereldschaal werd uitgevochten tussen twee <a href="/wiki/Alliantie" title="Alliantie">allianties</a>: de <a href="/wiki/Asmogendheden" title="Asmogendheden">asmogendheden</a> en de <a href="/wiki/Geallieerden_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)">geallieerden</a>. In het westen worden meestal de jaren 1939 en 1945 aangehouden als begin en eind van de oorlog. </p><p>De <a href="/wiki/Eerste_Wereldoorlog" title="Eerste Wereldoorlog">Eerste Wereldoorlog</a> eindigde in 11 November 1918 met een militaire overwinning van de drie grote <a href="/wiki/Westerse_wereld" title="Westerse wereld">westelijke</a> democratieën: het <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)">Verenigd Koninkrijk</a>, de <a href="/wiki/Derde_Franse_Republiek" title="Derde Franse Republiek">Derde Franse Republiek</a> en de <a href="/wiki/Verenigde_Staten_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigde Staten (hoofdbetekenis)">Verenigde Staten</a>. Die vormden daarna echter geen formeel militair bondgenootschap. Het VK en de VS ontbonden het grootste deel van hun strijdmachten. Dat maakte de opkomst mogelijk van agressieve <a href="/wiki/Autoritarisme_(politicologie)" title="Autoritarisme (politicologie)">autoritaire</a> regimes: in 1918 de <a href="/wiki/Communistisch" class="mw-redirect" title="Communistisch">communistische</a> <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a>, in 1922 het <a href="/wiki/Fascisme" title="Fascisme">fascistische</a> Italië, na 1926 een Japanse <a href="/wiki/Militaire_dictatuur" title="Militaire dictatuur">militaire dictatuur</a> en in 1933 <a href="/wiki/Nazi-Duitsland" title="Nazi-Duitsland">Nazi-Duitsland</a>.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 16 januari 2024 een bronvermelding gewenst. Motivering: Graag meerdere bronnen ter verifiëring 1) dat ontbinding van groot deel der strijdmachten plaatsvond 2) voor de stelling dat dit ertoe voerde dat meerdere autoritaire regimes opkwamen (verder helemaal niets anders?) 3) dat de nieuwe autoritaire regimes agressiever waren dan de heersers daarvoor 4) wat precies met agressief wordt bedoeld en 5) waar de mate van agressiviteit aan is bemeten.">[bron?]</span></a></sup> Uiteindelijk raakten alle landen verwikkeld in een <a href="/wiki/Wapenwedloop" title="Wapenwedloop">wapenwedloop</a> gepaard gaande met oplopende internationale spanningen.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 16 januari 2024 een bronvermelding gewenst. Motivering: Graag bronnen voor de stelling dat een wapenwedloop plaatsvond, wie daar precies aan deelnamen en dat dit tot internationale spanningen voerde (en niet omgekeerd en waren er ook geen andere factoren?)">[bron?]</span></a></sup> </p><p>Op 7 juli 1937 <a href="/wiki/Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog" title="Tweede Chinees-Japanse Oorlog">viel Japan China binnen</a>.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 16 januari 2024 een bronvermelding gewenst. Motivering: Wat was de reden?">[bron?]</span></a></sup> Nadat het noordoosten van dat land veroverd was, volgde een slepende oorlog die miljoenen slachtoffers eiste. In de zomer van 1939 versloeg de Sovjet-Unie Japan toen het Mongolië wilde veroveren. Japan besloot zich hierna op de verovering van Zuidoost-Azië te richten. De <a href="/wiki/Nationaalsocialisme" title="Nationaalsocialisme">nationaalsocialistische</a> <a href="/wiki/Dictator_(modern)" title="Dictator (modern)">dictator</a> van Duitsland, <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a>, liet in 1936 het <a href="/wiki/Gedemilitariseerde_zone" title="Gedemilitariseerde zone">gedemilitariseerde</a> <a href="/wiki/Rijnland_(Duitsland)" title="Rijnland (Duitsland)">Rijnland</a> bezetten. In 1938 annexeerde Duitsland in de <i><a href="/wiki/Anschluss" title="Anschluss">Anschluss</a></i> <a href="/wiki/Oostenrijk" title="Oostenrijk">Oostenrijk</a>. In het <a href="/wiki/Verdrag_van_M%C3%BCnchen" title="Verdrag van München">Verdrag van München</a> moest <a href="/wiki/Tsjecho-Slowakije" title="Tsjecho-Slowakije">Tsjecho-Slowakije</a> het Duitstalige <a href="/wiki/Sudetenland" title="Sudetenland">Sudetenland</a> afstaan. Toen Tsjecho-Slowakije in maart 1939 geheel werd onderworpen, beloofden het VK en Frankrijk <a href="/wiki/Brits-Franse_bijstandverklaring" title="Brits-Franse bijstandverklaring">om Polen bij te staan in het geval van een Duitse aanval</a>. Ze hoopten dat Hitler nu van een invasie zou afzien omdat het Duitse leger zijn opbouw nog lang niet voltooid had. Op 23 augustus sloot hij echter het <a href="/wiki/Molotov-Ribbentroppact" title="Molotov-Ribbentroppact">Molotov-Ribbentroppact</a> met de Sovjet-Unie, waardoor hij meende dat een internationaal ingrijpen ook deze keer zou uitblijven. </p><p>De Duitse <a href="/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmacht</a> en de <a href="/wiki/Schutzstaffel" title="Schutzstaffel">SS</a> vielen op 1 september 1939 <a href="/wiki/Tweede_Poolse_Republiek" title="Tweede Poolse Republiek">Polen</a> binnen. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk <a href="/wiki/Oorlogsverklaring" title="Oorlogsverklaring">verklaarden</a> op 3 september 1939 de oorlog aan Duitsland. Polen werd na een maand <a href="/wiki/Poolse_Veldtocht" title="Poolse Veldtocht">veroverd</a>. De Sovjet-Unie bezette het oosten van het land. Britten en Fransen begonnen een overmacht aan manschappen en materieel te verzamelen om Duitsland in 1941 te verslaan. In april 1940 echter veroverden de Duitsers Denemarken en Noorwegen. In mei 1940 werden de <a href="/wiki/Nederlanden_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Nederlanden (hoofdbetekenis)">Lage Landen</a> en Frankrijk verslagen door een verrassende opmars van tankeenheden door de Ardennen naar <a href="/wiki/Het_Kanaal" title="Het Kanaal">Het Kanaal</a>. In juni 1940 verklaarde Italië de oorlog aan Frankrijk en het VK. De Britten wisten een invasie af te weren in de <a href="/wiki/Slag_om_Engeland" title="Slag om Engeland">Slag om Engeland</a>. Duitsland poogde in de jaren daarna vergeefs het VK te breken via <a href="/wiki/Slag_om_de_Atlantische_Oceaan" title="Slag om de Atlantische Oceaan">een duikbootoorlog</a>. De VS begonnen materiële steun aan het VK te leveren, sinds maart 1941 via de <a href="/wiki/Leen-_en_Pachtwet" title="Leen- en Pachtwet">Leen- en Pachtwet</a>. Mislukte Italiaanse aanvallen op Egypte en Griekenland dwongen Duitsland zich te mengen in een onderwerping van de hele Balkan en een langdurige <a href="/wiki/Noord-Afrikaanse_Veldtocht" title="Noord-Afrikaanse Veldtocht">Noord-Afrikaanse Veldtocht</a>. </p><p>Hitler dacht in 1941 dat een "onoverwinnelijke" Wehrmacht de idealen van de nazi-ideologie kon verwezenlijken: het <a href="/wiki/Holocaust_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Holocaust (hoofdbetekenis)">uitroeien van de Joden</a> en het onderwerpen van de Slavische <i><a href="/wiki/Untermensch" title="Untermensch">Untermenschen</a></i> aan een bovenlaag van Germaanse kolonisatoren. Op 22 juni 1941 <a href="/wiki/Operatie_Barbarossa" title="Operatie Barbarossa">viel Duitsland de Sovjet-Unie binnen</a>. Na grote terreinwinst liep dit offensief in de herfst vast in de modder. Op 7 december 1941 voerden vliegkampschepen van het <a href="/wiki/Japans_Keizerrijk" title="Japans Keizerrijk">Japans Keizerrijk</a> een <a href="/wiki/Aanval_op_Pearl_Harbor" title="Aanval op Pearl Harbor">verrassingsaanval</a> uit op de <a href="/wiki/United_States_Pacific_Fleet" title="United States Pacific Fleet">United States Pacific Fleet</a> te <a href="/wiki/Pearl_Harbor_(marinebasis)" title="Pearl Harbor (marinebasis)">Pearl Harbor</a>. Hitler verklaarde vier dagen later de VS de oorlog, de grootste economie ter wereld. Zo raakten de Asmogendheden betrokken in een mondiaal conflict tegen een coalitie waarvan de militaire productie de hunne al in 1942 vele malen overtrof zodat hun nederlaag slechts een kwestie van tijd was. Dat jaar boekten ze nog successen die echter eindigden in pijnlijke echecs. Japan veroverde grote delen van Azië maar leed een beslissende nederlaag in de <a href="/wiki/Slag_bij_Midway" title="Slag bij Midway">Slag bij Midway</a>. Duitse legers rukten op in Egypte en naar de olievelden van de Kaukasus maar werden vernietigd in de <a href="/wiki/Tweede_Slag_bij_El_Alamein" title="Tweede Slag bij El Alamein">Tweede Slag bij El Alamein</a> en de <a href="/wiki/Slag_om_Stalingrad" title="Slag om Stalingrad">Slag om Stalingrad</a>. Van 1942 af voerden de Britten en Amerikanen steeds zwaardere bombardementen uit die wel de Duitse steden zouden verwoesten maar slechts een beperkt effect hadden op de industriële productie. Juli 1943 mislukte een laatste groot Duits offensief aan het <a href="/wiki/Oostfront_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Oostfront (Tweede Wereldoorlog)">Oostfront</a> in de <a href="/wiki/Slag_om_Koersk" title="Slag om Koersk">Slag om Koersk</a>. Dezelfde maand landden de Britten en Amerikanen in Italië. De Italiaanse dictator <a href="/wiki/Benito_Mussolini" title="Benito Mussolini">Benito Mussolini</a> werd ten val gebracht. De Duitsers bezetten het noorden van Italië. Tot mei 1944 kon het <a href="/wiki/Rode_Leger_(Sovjet-Unie)" title="Rode Leger (Sovjet-Unie)">Rode Leger</a> de Oekraïne heroveren omdat Hitler beval een belangrijk deel van zijn pantserreserves in Frankrijk op te stellen. Desalniettemin lukte het de westelijke geallieerden op <a href="/wiki/D-Day" class="mw-redirect" title="D-Day">D-Day</a>, 6 juni 1944, in Normandië te landen om uiteindelijk uit te breken en een groot deel van het Duitse leger te vernietigen. Ze bevrijdden Frankrijk en België. Tegelijkertijd vernietigde het Rode Leger de Duitse Legergroep Midden in <a href="/wiki/Operatie_Bagration" title="Operatie Bagration">Operatie Bagration</a>. Finland, Roemenië en Bulgarije gingen over naar de geallieerde zijde. De Wehrmacht kon zich van de geleden verliezen niet meer herstellen. De geallieerde opmars werd echter vertraagd door bevoorradingsproblemen, het mislukken van <a href="/wiki/Operatie_Market_Garden" title="Operatie Market Garden">Operatie Market Garden</a> en het Duitse <a href="/wiki/Ardennenoffensief" class="mw-redirect" title="Ardennenoffensief">Ardennenoffensief</a>. In 1944 gebruikten de Amerikanen hun materieel overwicht om de Japanse marine definitief te verslaan, eerst in de <a href="/wiki/Slag_in_de_Filipijnenzee" title="Slag in de Filipijnenzee">Slag in de Filipijnenzee</a> tijdens de verovering van de <a href="/wiki/Marianen" title="Marianen">Marianen</a>, en vervolgens tijdens de herovering van de Filipijnen in de <a href="/wiki/Slag_in_de_Golf_van_Leyte" title="Slag in de Golf van Leyte">Slag in de Golf van Leyte</a>. Vanaf de Marianen bombardeerden Amerikaanse zware bommenwerpers het Japanse vasteland. Januari 1945 verpletterde het <a href="/wiki/Weichsel-Oderoffensief" title="Weichsel-Oderoffensief">Weichsel-Oderoffensief</a> de Duitse troepen in Polen. De geallieerden trokken in het westen de Rijn over om in mei bij de Elbe contact te leggen met het Rode Leger dat Berlijn veroverd had. Hitler had zelfmoord gepleegd. Op 8/9 mei 1945 capituleerde Duitsland. In augustus 1945 <a href="/wiki/Atoombommen_op_Hiroshima_en_Nagasaki" title="Atoombommen op Hiroshima en Nagasaki">vernietigden</a> de Amerikanen <a href="/wiki/Hiroshima_(stad)" title="Hiroshima (stad)">Hiroshima</a> en <a href="/wiki/Nagasaki_(stad)" title="Nagasaki (stad)">Nagasaki</a> met een <a href="/wiki/Kernwapen" title="Kernwapen">atoombom</a> en verklaarde de Sovjet-Unie de oorlog aan Japan. Op 2 september capituleerde Japan. </p><p>Er ontwikkelde zich een samenwerking tussen de Sovjet-Unie enerzijds en de Britten en Amerikanen anderzijds, die gekenmerkt werd door veel wederzijdse onwennigheid en wantrouwen, waarop door de Duitsers werd ingespeeld. Deze samenwerking zou na het einde van de Tweede Wereldoorlog al gauw omslaan in een nieuwe periode van conflict, bekend als de <a href="/wiki/Koude_Oorlog" title="Koude Oorlog">Koude Oorlog</a>. Belangrijke, deels op de ervaringen terug te voeren ontwikkelingen na de oorlog waren de oprichting van de <a href="/wiki/Verenigde_Naties" title="Verenigde Naties">Verenigde Naties</a> - die in de plaats kwam van de machteloos gebleken <a href="/wiki/Volkenbond" title="Volkenbond">Volkenbond</a>- en de opstelling van de <a href="/wiki/Universele_Verklaring_van_de_Rechten_van_de_Mens" title="Universele Verklaring van de Rechten van de Mens">Universele Verklaring van de Rechten van de Mens</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Benaming">Benaming</h2></div> <p>Reeds in 1939 na de Brits-Franse oorlogsverklaring aan Duitsland wegens het binnenvallen van Polen werd de term <i>Tweede Wereldoorlog</i> (<i>Second World War</i>) gebezigd door de Britse conservatieve politicus <a href="/wiki/Alfred_Duff_Cooper" title="Alfred Duff Cooper">Duff Cooper</a>, die in 1940 door de nieuwe premier <a href="/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Winston Churchill</a> zou worden benoemd tot Minister van Voorlichting (<i>Minister of Information</i>). Pas na 1945 zou deze aanduiding algemeen gangbaar worden, evenals de aanduiding <i>Eerste Wereldoorlog</i> voor de voorheen als <i>Grote Oorlog</i> (<i>Great War</i>) aangeduide gebeurtenissen van 1914-1918, hoewel die reeds in 1918 was gebezigd door <a href="/wiki/Charles_%C3%A0_Court_Repington" title="Charles à Court Repington">Charles à Court Repington</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="België_en_Nederland"><span id="Belgi.C3.AB_en_Nederland"></span>België en Nederland</h2></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Belgi%C3%AB_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="België in de Tweede Wereldoorlog">België in de Tweede Wereldoorlog</a>, <a href="/wiki/Nederland_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Nederland in de Tweede Wereldoorlog">Nederland in de Tweede Wereldoorlog</a> en <a href="/wiki/Strijd_in_Zeeland" title="Strijd in Zeeland">Strijd in Zeeland</a> voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.</i></div> <p><a href="/wiki/Belgi%C3%AB_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="België (hoofdbetekenis)">België</a> en <a href="/wiki/Nederland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Nederland (hoofdbetekenis)">Nederland</a> werden op 10 mei 1940 door Duitsland aangevallen. Op 14 mei gaf het Nederlandse leger zich over. De capitulatieovereenkomst werd getekend op 15 mei. De capitulatie gold niet voor de provincie <a href="/wiki/Zeeland_(provincie)" title="Zeeland (provincie)">Zeeland</a>, waar nog enkele dagen strijd werd geleverd. België capituleerde na achttien dagen verzet op <a href="/wiki/28_mei" title="28 mei">28 mei</a>. De daaropvolgende <a href="/wiki/Bezetting_(militair)" title="Bezetting (militair)">bezetting</a> duurde in België tot 17 september 1944 en in Nederland ten noorden van de grote rivieren tot 6 mei 1945. Japan viel <a href="/wiki/Nederlands-Indi%C3%AB" title="Nederlands-Indië">Nederlands-Indië</a> binnen op 10 januari 1942 en capituleerde op 15 augustus 1945. Nederland zou nooit meer volledige controle over het eilandenrijk verkrijgen, dat in 1949 onafhankelijk werd. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Oorzaken_van_de_oorlog_in_Europa">Oorzaken van de oorlog in Europa</h2></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Oorzaken_van_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Oorzaken van de Tweede Wereldoorlog">Oorzaken van de Tweede Wereldoorlog</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_strijd_om_de_Europese_hegemonie_1866_–_1918"><span id="De_strijd_om_de_Europese_hegemonie_1866_.E2.80.93_1918"></span>De strijd om de Europese hegemonie 1866 – 1918</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook <a href="/wiki/Geschiedenis_van_Duitsland#Interbellum_(1919-1939)_en_Tweede_Wereldoorlog_(1939-1945)" title="Geschiedenis van Duitsland">Geschiedenis van Duitsland</a></i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:German_losses_after_WWI.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/German_losses_after_WWI.svg/260px-German_losses_after_WWI.svg.png" decoding="async" width="260" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/German_losses_after_WWI.svg/390px-German_losses_after_WWI.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/German_losses_after_WWI.svg/520px-German_losses_after_WWI.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="848" /></a><figcaption>Door het <a href="/wiki/Duitse_Rijk" title="Duitse Rijk">Duitse Rijk</a> afgestane gebieden na de <a href="/wiki/Eerste_Wereldoorlog" title="Eerste Wereldoorlog">Eerste Wereldoorlog</a></figcaption></figure> <p>Na de totstandkoming van het <a href="/wiki/Duitse_Keizerrijk" title="Duitse Keizerrijk">Duitse Keizerrijk</a> in 1871 nam de Duitse militaire en economische macht snel toe, ondersteund door een verder voortschrijdende <a href="/wiki/Bevolkingsgroei" title="Bevolkingsgroei">bevolkingsgroei</a> en industriële ontwikkeling. De <a href="/wiki/Duitse_Bond" title="Duitse Bond">Duitse Bond</a> en <a href="/wiki/Noord-Duitse_Bond" title="Noord-Duitse Bond">Noord-Duitse Bond</a> hadden onder <a href="/wiki/Pruisen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Pruisen (hoofdbetekenis)">Pruisische</a> leiding al de <a href="/wiki/Tweede_Duits-Deense_Oorlog" title="Tweede Duits-Deense Oorlog">Tweede Duits-Deense Oorlog</a> (1864) en de <a href="/wiki/Oostenrijks-Pruisische_Oorlog" title="Oostenrijks-Pruisische Oorlog">Oostenrijks-Pruisische Oorlog</a> (1866) gewonnen. De snelle nederlaag van <a href="/wiki/Frankrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Frankrijk (hoofdbetekenis)">Frankrijk</a> in de <a href="/wiki/Frans-Duitse_Oorlog" title="Frans-Duitse Oorlog">Frans-Duitse Oorlog</a> in 1870-71, waarna Duitsland het grootste deel van <a href="/wiki/Elzas" title="Elzas">Elzas</a> en <a href="/wiki/Lotharingen_(regio)" title="Lotharingen (regio)">Lotharingen</a> annexeerde, maakte duidelijk dat de machtsverhoudingen in Europa sinds de <a href="/wiki/Napoleontische_oorlogen" class="mw-redirect" title="Napoleontische oorlogen">Napoleontische oorlogen</a> grondig gewijzigd waren. De <a href="/wiki/Annexatie" title="Annexatie">annexatie</a> veroorzaakte een blijvend ernstig territoriaal geschil tussen Duitsland en Frankrijk. </p><p>Een onhandige buitenlandse politiek onder <a href="/wiki/Wilhelm_II_van_Duitsland" title="Wilhelm II van Duitsland">Wilhelm II van Duitsland</a> schiep ook spanningen tussen het Duitse Keizerrijk en zowel het <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk_van_Groot-Brittanni%C3%AB_en_Ierland" title="Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland">Verenigd Koninkrijk</a> als het <a href="/wiki/Russische_keizerrijk" class="mw-redirect" title="Russische keizerrijk">Russische keizerrijk</a>.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 16 januari 2024 een bronvermelding gewenst. Motivering: Wat was er 'onhandig' en was dat de reden van spanningen?">[bron?]</span></a></sup> Voor de Britten speelde mee dat Duitsland zich steeds meer ontwikkelde tot een maritieme en industriële rivaal. Men vreesde vooral de dumping van Duitse goederen op de Britse markt. Voor de Russen was de steen des aanstoots de Duitse steun aan <a href="/wiki/Oostenrijk-Hongarije" title="Oostenrijk-Hongarije">Oostenrijk-Hongarije</a> in de <a href="/wiki/Balkan_(schiereiland)" title="Balkan (schiereiland)">Balkan</a>, waar de <a href="/wiki/Dubbelmonarchie" title="Dubbelmonarchie">Dubbelmonarchie</a> ook Slavische volkeren overheerste. Britten, Fransen en Russen begonnen een anti-Duits blok te vormen, de <a href="/wiki/Triple_Entente" title="Triple Entente">Triple Entente</a>. Dat versterkte de gevoelens van achterstelling in Duitsland waar een steeds virulenter nationalisme, <a href="/wiki/Militarisme" title="Militarisme">militarisme</a> en <a href="/wiki/Expansionisme" title="Expansionisme">expansionisme</a> voor het land een <a href="/wiki/Hegemonie" title="Hegemonie">hegemonie</a> opeiste die overeenkwam met zijn positie als sterkste landmacht ter wereld. </p><p>Toen de oplopende spanningen in 1914 leidden tot de <a href="/wiki/Eerste_Wereldoorlog" title="Eerste Wereldoorlog">Eerste Wereldoorlog</a> bleek de Duitse militaire superioriteit niet afdoende voor een snelle overwinning. Aan het <a href="/wiki/Westfront_(Eerste_Wereldoorlog)" title="Westfront (Eerste Wereldoorlog)">Westfront</a> ontstond een bloedige patstelling. Een geallieerde blokkade van Duitsland veroorzaakte ernstige tekorten aan grondstoffen voor de industrie en hongersnood. Het voeren van een oorlog op twee fronten was een te grote belasting. De Duitsers waren echter niet bereid vrede te sluiten zonder territoriale winsten. De Duitse geheime dienst zond <a href="/wiki/Vladimir_Lenin" title="Vladimir Lenin">Lenin</a> naar Rusland. Zijn nieuwe Sovjetregime sloot de <a href="/wiki/Vrede_van_Brest-Litovsk" title="Vrede van Brest-Litovsk">Vrede van Brest-Litovsk</a>. Met het <a href="/wiki/Lenteoffensief" title="Lenteoffensief">Lenteoffensief</a> van 1918 hoopte de Duitse <a href="/wiki/Generale_staf" title="Generale staf">generale staf</a> nu in het westen de overwinning te behalen voordat de te hulp geschoten Amerikanen in 1919 een oppermachtige strijdkracht konden opbouwen. Tegelijkertijd bezette men de Oekraïne om de voedselvoorziening te verbeteren. Deze uiterste krachtsinspanning leidde slechts tot een snelle totale uitputting van het Duitse leger, gevolgd door de <a href="/wiki/Novemberrevolutie" title="Novemberrevolutie">Novemberrevolutie</a>. Op 11 november 1918 zag Duitsland zich gedwongen een wapenstilstand te sluiten. Op dat moment liep de frontlijn nog door België en dat zou voer geven aan de <a href="/wiki/Dolkstootlegende" title="Dolkstootlegende">dolkstootlegende</a>, dat de fronttroepen verraden zouden zijn door <a href="/wiki/Defaitisme" title="Defaitisme">defaitistische</a> politici. </p><p>De <a href="/wiki/Vrede_van_Versailles_(1919)" class="mw-redirect" title="Vrede van Versailles (1919)">Vrede van Versailles</a> schiep in 1919 geen stabiele situatie. De Duitse bevolking voelde zich onbillijk behandeld vanwege enorme herstelbetalingen en territoriale verliezen. Ten dele Duitssprekende gebieden vielen toe aan Frankrijk (Elzas en Lotharingen) of het sinds 1793 weer onafhankelijke <a href="/wiki/Tweede_Poolse_Republiek" title="Tweede Poolse Republiek">Polen</a>. <a href="/wiki/Oost-Pruisen" title="Oost-Pruisen">Oost-Pruisen</a> raakte geïsoleerd van de rest van Duitsland door de corridor van Danzig. Dit leidde tot <a href="/wiki/Revanchisme" title="Revanchisme">revanchisme</a> en <a href="/wiki/Irredentisme" title="Irredentisme">irredentisme</a>. De geallieerden kregen geen dwingende garanties om een Duitse wederopstanding te voorkomen. Het Duitse leger werd in omvang en bewapening beperkt maar niet opgeheven. Alleen het <a href="/wiki/Rijnland_(Duitsland)" title="Rijnland (Duitsland)">Rijnland</a> werd bezet en tegen de wens van Frankrijk niet permanent maar slechts voor vijftien jaar. De Franse maarschalk <a href="/wiki/Ferdinand_Foch" title="Ferdinand Foch">Ferdinand Foch</a> omschreef het Verdrag van Versailles dan ook als "geen vrede, maar een wapenstilstand van twintig jaar".<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Duitse_instabiliteit_1918_–_1929"><span id="Duitse_instabiliteit_1918_.E2.80.93_1929"></span>Duitse instabiliteit 1918 – 1929</h3></div> <p>Het politiek instabiele Duitsland viel na de wapenstilstand ten prooi aan chaos en armoede.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 16 januari 2024 een bronvermelding gewenst. Motivering: Tekst doet het voorkomen alsof dit een soort natuurramp was - graag bronnen daarvoor">[bron?]</span></a></sup> <a href="/wiki/Links_(politiek)" title="Links (politiek)">Links</a> en <a href="/wiki/Rechts_(politiek)" title="Rechts (politiek)">rechts</a> streden om de macht. Deze strijd zou uiteindelijk worden beslecht in het voordeel van het <a href="/wiki/Totalitarisme" title="Totalitarisme">totalitaire</a> <a href="/wiki/Nationaalsocialisme" title="Nationaalsocialisme">nationaalsocialisme</a>. De essentie van deze fascistische stroming was dat de sterkere het recht heeft de zwakkere te overheersen. Dit verklaart zowel het radicaal <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationalistische</a>, <a href="/wiki/Antisemitisme" title="Antisemitisme">antisemitische</a>, <a href="/wiki/Militarisme" title="Militarisme">militaristische</a>, antidemocratische en anticommunistische karakter van deze beweging als de ideologisch geïnspireerde vernietigingsoorlog die hieruit voortvloeide. Dit proces duurde echter vijftien jaar. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Plakat_Hugenberg_Papen_Seldte_1933.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Plakat_Hugenberg_Papen_Seldte_1933.jpg/200px-Plakat_Hugenberg_Papen_Seldte_1933.jpg" decoding="async" width="200" height="282" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Plakat_Hugenberg_Papen_Seldte_1933.jpg/300px-Plakat_Hugenberg_Papen_Seldte_1933.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Plakat_Hugenberg_Papen_Seldte_1933.jpg/400px-Plakat_Hugenberg_Papen_Seldte_1933.jpg 2x" data-file-width="426" data-file-height="600" /></a><figcaption>De DNVP bracht uiteindelijk Hitler aan de macht</figcaption></figure> <p>De sociaaldemocratische, liberale en christendemocratische middenpartijen van de <a href="/wiki/Weimarrepubliek" title="Weimarrepubliek">Weimarrepubliek</a> probeerden een <a href="/wiki/Democratische_rechtsstaat" class="mw-redirect" title="Democratische rechtsstaat">democratische rechtsstaat</a> op poten te zetten,<sup id="cite_ref-Tooze2_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-Tooze2-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> maar zagen zich meteen geconfronteerd met opstanden. De Russische communistische <a href="/wiki/Oktoberrevolutie_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Oktoberrevolutie (hoofdbetekenis)">Oktoberrevolutie</a> van 1917 leidde tot een revolutiegolf in heel Europa. In Beieren riepen de communisten begin 1919 een <a href="/wiki/Radenrepubliek" title="Radenrepubliek">radenrepubliek</a> uit en in Berlijn was er de <a href="/wiki/Spartacusopstand" title="Spartacusopstand">Spartacusopstand</a>. Premier <a href="/wiki/Friedrich_Ebert" title="Friedrich Ebert">Friedrich Ebert</a> zag zich gedwongen met rechts-radicale milities van teruggekeerde frontsoldaten, de <a href="/wiki/Vrijkorps" title="Vrijkorps">vrijkorpsen</a>, de opstanden neer te slaan. Bij deze nationalistische groeperingen ontbrak ieder besef dat Duitsland alle ellende weleens aan zichzelf te wijten zou kunnen hebben, het zij dan dat men de strijd niet met voldoende hardheid gevoerd had. Vermeende "verraders" als de minister van buitenlandse zaken <a href="/wiki/Walther_Rathenau" title="Walther Rathenau">Walther Rathenau</a> en ex-vicekanselier <a href="/wiki/Matthias_Erzberger" title="Matthias Erzberger">Matthias Erzberger</a> kwamen om door rechtse <a href="/wiki/Terrorisme" title="Terrorisme">terreur</a>. Het oude regime van adel, bureaucratie en leger had alle gezag verloren, zoals bleek uit de <a href="/wiki/Kapp-putsch" title="Kapp-putsch">Kapp-putsch</a>, een opstand van <a href="/wiki/Freikorps" class="mw-redirect" title="Freikorps">Freikorpsen</a> tegen het ontbinden van hun legereenheden, die uitmondde in een mislukte poging tot staatsgreep. Tijdens de algemene verkiezing van juni 1920 wonnen de uiterst linker- (<a href="/wiki/Unabh%C3%A4ngige_Sozialdemokratische_Partei_Deutschlands" title="Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands">Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands</a>) en uiterst rechterflank (Duits-nationalen)<sup id="cite_ref-Tooze2_2-1" class="reference"><a href="#cite_note-Tooze2-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ten koste van het midden. Rechtse groepen van conservatieven en nationalisten wilden echter niet de regeringsverantwoordelijkheid overnemen. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:100-Billionen-Geldschein-2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/100-Billionen-Geldschein-2.jpg/260px-100-Billionen-Geldschein-2.jpg" decoding="async" width="260" height="135" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/100-Billionen-Geldschein-2.jpg/390px-100-Billionen-Geldschein-2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/100-Billionen-Geldschein-2.jpg/520px-100-Billionen-Geldschein-2.jpg 2x" data-file-width="5637" data-file-height="2925" /></a><figcaption>Een biljet van honderd biljoen mark</figcaption></figure> <p>Toen in 1922 de situatie in Duitsland enigszins begon te stabiliseren, werd het land een gigantische herstelbetaling van 136 miljard mark opgelegd, die het met geen mogelijkheid kon voldoen. Frankrijk en België bezetten hierop, zonder de steun van Engeland en Amerika, het <a href="/wiki/Ruhrgebied" title="Ruhrgebied">Ruhrgebied</a>, waar de industriële productie stilviel. Gecombineerd met <a href="/w/index.php?title=Monetaire_financiering&action=edit&redlink=1" class="new" title="Monetaire financiering (de pagina bestaat niet)">monetaire financiering</a>, het drukken van geld zonder dekking, leidde dit tot een <a href="/wiki/Hyperinflatie" title="Hyperinflatie">hyperinflatie</a> die de spaartegoeden van de middenklasse waardeloos maakte.<sup id="cite_ref-Tooze2_2-2" class="reference"><a href="#cite_note-Tooze2-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De nieuwe directeur van de Rijksbank, <a href="/wiki/Hjalmar_Schacht" title="Hjalmar Schacht">Hjalmar Schacht</a>, beëindigde de inflatie door twintig miljard oude marken gelijk te stellen aan één nieuwe mark. De nieuwe valuta werd waardevast door enorme leningen verstrekt door de Verenigde Staten en Nederlandse banken, die drie miljard mark uitleenden.<sup id="cite_ref-Tooze7_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-Tooze7-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hierdoor kon de geldcirculatie weer op gang komen en werd het mogelijk voor Duitsland om de herstelbetalingen te verrichten. Daarmee losten Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hun schulden aan de Verenigde Staten weer af.<sup id="cite_ref-Tooze7_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-Tooze7-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Kort daarna, in 1923, mislukte in Beieren een rechtse poging tot een staatsgreep, de <a href="/wiki/Bierkellerputsch" title="Bierkellerputsch">Bierkellerputsch</a>. Indertijd trok die weinig aandacht maar een van de deelnemers was <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a> van de <a href="/wiki/Nationaalsocialistische_Duitse_Arbeiderspartij" title="Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij">Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij</a>. Hitler werd tot vijf jaar gevangenisstraf veroordeeld, waarvan hij uiteindelijk een jaar moest uitzitten. Tijdens deze detentie dicteerde hij <i><a href="/wiki/Mein_Kampf" title="Mein Kampf">Mein Kampf</a></i>, dat later een centrale plaats in de <a href="/wiki/Nazipropaganda" title="Nazipropaganda">nazipropaganda</a> zou innemen. </p><p>In 1924 braken er iets betere tijden aan voor Duitsland. <a href="/wiki/Gustav_Stresemann" title="Gustav Stresemann">Gustav Stresemann</a>, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken tijdens het presidentschap van Hindenburg (1925 - 1934), zocht toenadering tot de westelijke landen.<sup id="cite_ref-Tooze2_2-3" class="reference"><a href="#cite_note-Tooze2-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/Charles_Dawes" title="Charles Dawes">Charles Dawes</a> stelde als voorzitter van een internationale commissie het <a href="/wiki/Dawesplan" title="Dawesplan">Dawesplan</a>, een betalingsregeling voor de Duitse herstelbetalingen, op. Premiers <a href="/wiki/Ramsay_MacDonald" title="Ramsay MacDonald">Ramsay MacDonald</a> en <a href="/wiki/%C3%89douard_Herriot" title="Édouard Herriot">Édouard Herriot</a> stemden in met het Dawesplan, en ook Duitsland ging akkoord.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In 1925 sloot Duitsland met Frankrijk, Groot-Brittannië en een aantal andere buurlanden het <a href="/wiki/Verdrag_van_Locarno" title="Verdrag van Locarno">Verdrag van Locarno</a>. De Roertroepen werden teruggetrokken en de nieuwe westelijke grenzen werden wederzijds gegarandeerd. Ook werd de weg vrijgemaakt voor een lidmaatschap van de <a href="/wiki/Volkenbond" title="Volkenbond">Volkenbond</a>, dat in 1926 zijn beslag zou krijgen. </p><p>Mei 1928 koos het Duitse volk duidelijk voor een vredespolitiek door de sociaaldemocraten een verkiezingsoverwinning te bezorgen terwijl Hitler maar 2,5 percent van de stemmen kreeg.<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 27 augustus 1928 tekende minister Stresemann in Parijs naast andere voornaamste mogendheden het <a href="/wiki/Briand-Kelloggpact" title="Briand-Kelloggpact">Briand-Kelloggpact</a>. Internationale geschillen moesten niet door middel van oorlog opgelost worden, maar door vreedzame middelen zoals arbitrage. De Weimarrepubliek handelde in deze zaak echter niet geheel te goeder trouw. Het was Duitsland verboden tanks te bezitten maar dat ontdook men door een geheime wapenontwikkeling in Zweden en de <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a>.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>In het voorjaar van 1929 kwam de Amerikaanse diplomaat <a href="/wiki/Owen_D._Young" title="Owen D. Young">Owen D. Young</a> met het <a href="/wiki/Young-plan" title="Young-plan">Young-plan</a>. Het verzachtte de betalingen tot 114 miljard te voldoen over 59 jaar, gelijk aan ongeveer 3% van het <a href="/wiki/Bruto_nationaal_product" title="Bruto nationaal product">BNP</a>. De Duitsers hadden een veel grotere reductie verwacht. De <a href="/wiki/Duitse_Nationale_Volkspartij" title="Duitse Nationale Volkspartij">Duitse Nationale Volkspartij</a> stelde het zo voor alsof het Duitse volk nog steeds ondraaglijk belast werd en groeide sterk in populariteit. Een referendum (<i>Volksentscheid</i>) verwierp het plan met grote meerderheid maar was niet bindend. De Duitse regering aanvaardde het plan tijdens de <a href="/w/index.php?title=Eerste_Haagse_Herstelconferentie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eerste Haagse Herstelconferentie (de pagina bestaat niet)">Eerste Haagse Herstelconferentie</a> en de <a href="/w/index.php?title=Tweede_Haagse_Herstelconferentie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tweede Haagse Herstelconferentie (de pagina bestaat niet)">Tweede Haagse Herstelconferentie</a> van 1930, voornamelijk omdat ze nu het recht kreeg de herstelbetalingen twee jaar op te schorten. Het vooruitzicht daarop destabiliseerde al in de zomer van 1929 het hele internationale financiële systeem.<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Grote_Depressie">Grote Depressie</h3></div> <p>De <a href="/wiki/Beurskrach_van_1929" title="Beurskrach van 1929">Beurscrash van 1929</a> deed de Amerikaanse economie instorten. De Amerikaanse banken eisten hun leningen in Europa op. Alom gingen regeringen over tot <a href="/wiki/Protectionisme" title="Protectionisme">protectionisme</a>, het belemmeren van import, waardoor de <a href="/wiki/Wereldhandel" class="mw-redirect" title="Wereldhandel">wereldhandel</a> inzakte. De <a href="/wiki/Crisis_van_de_jaren_1930" title="Crisis van de jaren 1930">Grote Depressie</a> was een feit. Duitsland werd zwaar getroffen. Het in maart 1930 aangetreden kabinet van <a href="/wiki/Heinrich_Br%C3%BCning" title="Heinrich Brüning">Heinrich Brüning</a> reageerde met strenge bezuinigingen, gecombineerd met plannen voor herbewapening door generaal <a href="/wiki/Kurt_von_Schleicher" title="Kurt von Schleicher">Kurt von Schleicher</a>.<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Bij verkiezingen in september 1930 won de NSDAP 18,5% van de stemmen.<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In juni 1931 schortte Brüning de herstelbetalingen op, wat leidde tot een internationale <a href="/wiki/Bankrun" title="Bankrun">bankenrun</a>.<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De werkloosheid steeg tussen 1929 en 1933 van twee naar zes miljoen, 30% van de beroepsbevolking. In 1932 werd Duitsland in de <a href="/wiki/Conferentie_van_Lausanne_(1932)" title="Conferentie van Lausanne (1932)">Conferentie van Lausanne</a> van verdere herstelbetalingen ontheven, wat echter een onbelangrijk punt was geworden in het licht van de fundamentele crisis waarmee men zich geconfronteerd zag. De communisten ageerden voor de invoering van een <a href="/wiki/Centraal_geleide_economie" title="Centraal geleide economie">planeconomie</a> zodat van staatswege de stilliggende fabrieken weer aan het werk gezet konden worden. De <a href="/wiki/Middenklasse" title="Middenklasse">middenklasse</a> vreesde echter zo'n <a href="/wiki/Bolsjewiek" title="Bolsjewiek">bolsjewistische</a> machtsovername. Een alternatief was de NSDAP met haar mengsel van socialisme en nationalisme. Het aantal kiezers van de NSDAP groeide tot bijna veertien miljoen, 39,9% van de stemmen, bij de verkiezingen van juli 1932. Met de <i><a href="/wiki/Sturmabteilung" title="Sturmabteilung">Sturmabteilung</a></i> intimideerde men tegenstanders. </p><p>President <a href="/wiki/Paul_von_Hindenburg" title="Paul von Hindenburg">Paul von Hindenburg</a> weigerde echter Hitler als <a href="/wiki/Rijkskanselier_(Duitsland)" title="Rijkskanselier (Duitsland)">rijkskanselier</a> te benoemen. Bij de verkiezingen van november 1932 verloren de nazi's aan aanhang. Kanselier <a href="/wiki/Franz_von_Papen" title="Franz von Papen">Franz von Papen</a> begon toen echter al een zeer autoritair bewind te voeren. In januari 1933 haalden von Papen en <a href="/wiki/Alfred_Hugenberg" title="Alfred Hugenberg">Alfred Hugenberg</a>, de leider van de DNVP, Hindenburg over om Hitler tot rijkskanselier te benoemen in een kabinet, waar zij ook zitting in zouden hebben. Op 27 februari 1933 vond de <a href="/wiki/Rijksdagbrand" title="Rijksdagbrand">Rijksdagbrand</a> plaats, die door de nazi's aangegrepen werd om via een noodverordening (de <a href="/wiki/Rijksdagbrandverordening" title="Rijksdagbrandverordening">Rijksdagbrandverordening</a>) leden van de linkse partijen zonder vorm van proces te vervolgen en in concentratiekampen op te sluiten. Bij de <a href="/wiki/Duitse_Rijksdagverkiezingen_1933" title="Duitse Rijksdagverkiezingen 1933">Rijksdagverkiezing van 5 maart 1933</a> kreeg Hitlers partij 44% van de stemmen en die van Hugenberg 8%. Hitler had dus geen absolute meerderheid, maar hij liet door middel van vervolging van de linkse partijen en intimidatie van de overige partijen de <a href="/wiki/Machtigingswet_(1933)" title="Machtigingswet (1933)">Machtigingswet</a> aannemen en kon hierop de macht overnemen. Hitler verbood alle partijen behalve de NSDAP zelf en liet geen vrije verkiezingen meer houden, het land in feite regerend als <a href="/wiki/Dictator_(modern)" title="Dictator (modern)">dictator</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="1933_–_1939"><span id="1933_.E2.80.93_1939"></span>1933 – 1939</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Reichsparteitag_1935_mod.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Reichsparteitag_1935_mod.jpg/200px-Reichsparteitag_1935_mod.jpg" decoding="async" width="200" height="281" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Reichsparteitag_1935_mod.jpg/300px-Reichsparteitag_1935_mod.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Reichsparteitag_1935_mod.jpg/400px-Reichsparteitag_1935_mod.jpg 2x" data-file-width="404" data-file-height="567" /></a><figcaption><a href="/wiki/Rijkspartijdag" class="mw-redirect" title="Rijkspartijdag">Rijkspartijdag</a>, 1935</figcaption></figure> <p>Hitlers regime was economisch erg succesvol. In 1939 was de werkloosheid vrijwel uitgebannen en het BNP bijna verdubbeld. De <a href="/wiki/Infrastructuur" title="Infrastructuur">infrastructuur</a>, zoals het wegennet, werd sterk verbeterd. Dat aspect van zijn bewind kreeg ruime steun van de Duitse bevolking. Het succes was echter te danken aan een <a href="/wiki/Geleide_loonpolitiek" title="Geleide loonpolitiek">geleide loonpolitiek</a>. De lonen waren in 1932 ingezakt en mochten daarna niet meer stijgen. <a href="/wiki/Staking" title="Staking">Stakingen</a> waren verboden. Een groot deel van de economische groei werd opgeslokt door de wapenindustrie. Het regime kon de pretentie niet waarmaken dat de welvaart werd herverdeeld en duurdere consumptiegoederen beschikbaar kwamen voor de massa van de bevolking. Hitler dacht dat een koopkrachtstijging en verdere groei afhankelijk zouden zijn van een toegang tot strategische <a href="/wiki/Grondstof" title="Grondstof">grondstoffen</a> en <a href="/wiki/Aardolie" title="Aardolie">aardolie</a> waar Duitsland een structureel gebrek aan had. Er was, mede door oplopende <a href="/wiki/Begrotingstekort" title="Begrotingstekort">begrotingstekorten</a>, steeds een tekort aan buitenlandse <a href="/wiki/Deviezen" title="Deviezen">deviezen</a> om die op de <a href="/wiki/Wereldmarkt" class="mw-redirect" title="Wereldmarkt">wereldmarkt</a> te kopen. Sinds de hyperinflatie was het taboe om de mark te <a href="/wiki/Devaluatie" title="Devaluatie">devalueren</a> om de export te bevorderen. Hitler wilde ook geen deel meer uitmaken van het internationale financiële en economische systeem dat beheerst werd door de VS en het VK. Het alternatief was de toegang tot grondstoffen te verzekeren via veroveringsoorlogen. Die optie paste veel beter bij de nazi-ideologie. Oorlog was daarin niet alleen middel maar ook een doel op zich. In de eeuwige strijd tussen de rassen was het de historische bestemming van het superieur geachte <a href="/wiki/Ari%C3%ABrs" title="Ariërs">Arische</a> Duitse <i><a href="/w/index.php?title=Herrenvolk&action=edit&redlink=1" class="new" title="Herrenvolk (de pagina bestaat niet)">Herrenvolk</a></i> de Slavische <i><a href="/wiki/Untermensch" title="Untermensch">Untermenschen</a></i> te onderwerpen en overheersen. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Panzer_I_Norway.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Panzer_I_Norway.PNG/260px-Panzer_I_Norway.PNG" decoding="async" width="260" height="174" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Panzer_I_Norway.PNG/390px-Panzer_I_Norway.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Panzer_I_Norway.PNG/520px-Panzer_I_Norway.PNG 2x" data-file-width="828" data-file-height="554" /></a><figcaption>De Duitse pantsermacht stelde eerst nog niet veel voor<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></figcaption></figure> <p>Ondanks intensieve militaristische en racistische <a href="/wiki/Indoctrinatie" title="Indoctrinatie">indoctrinatie</a> kwam het Duitse volk echter bepaald niet in een oorlogsstemming. De veiligheidsdiensten meldden dat, met de gruwelen van de vorige wereldoorlog nog vers in het geheugen, de animo voor een nieuwe slachting gering was. De <i><a href="/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmacht</a></i> zelf achtte zich pas in 1943 klaar voor een militair conflict. Versailles had de omvang van de <a href="/wiki/Reichswehr" title="Reichswehr">Reichswehr</a> beperkt tot honderdduizend man. <a href="/wiki/Tank_(voertuig)" title="Tank (voertuig)">Tanks</a> en een <a href="/wiki/Luchtmacht" title="Luchtmacht">luchtmacht</a> waren verboden; de marine mocht slechts lichtere <a href="/wiki/Schip_(transportmiddel)" title="Schip (transportmiddel)">schepen</a> hebben. Maart 1935 begon een openlijke <a href="/wiki/Herbewapening" class="mw-redirect" title="Herbewapening">herbewapening</a>.<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Ondanks steeds hogere militaire uitgaven, stijgend tot 18% van het BNP in 1938, was het lastig de achterstanden in te lopen. Het meeste geld ging naar kazernes, training en bunkers. Aan dure en snel verouderende zware wapens kon niet voldoende worden uitgegeven. Midden 1939 beschikte de <a href="/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmacht</a> over 9000 kanonnen, 2500 tanks, 2300 vliegtuigen, 57 <a href="/wiki/Onderzee%C3%ABr" class="mw-redirect" title="Onderzeeër">onderzeeërs</a> en 45 oppervlakteschepen. In al die wapentypen liep men achter op potentiële vijanden. De bewapening leidde tot geldgebrek dat alleen door een agressie-oorlog leek te kunnen worden opgelost maar was toch niet voldoende om puur op getalsmatig overwicht daarin een overwinning te kunnen garanderen.<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Kort na de oorlog was de theorie populair dat de nazi's voor dit probleem een uitweg vonden in de innovatieve <a href="/wiki/Tactiek_(krijgskunde)" title="Tactiek (krijgskunde)">tactiek</a> van de <i><a href="/wiki/Blitzkrieg" title="Blitzkrieg">blitzkrieg</a></i>. Er zou zelfs een "blitzkriegstrategie" geweest zijn: door te investeren in tanks en die te concentreren in een klein aantal hoogwaardige pantserdivisies kon men op een snelle moderne wijze de vijand verslaan en zo op een uiteindelijk goedkope manier de wereldheerschappij verwerven. Hoewel zulke campagnes in de eerste jaren van de oorlog inderdaad gevoerd zijn, bleek door historisch onderzoek in de jaren vijftig dat zo'n strategie nooit bestaan heeft. Hitler had geen uitgewerkt plan om de wereld te veroveren en was zich slechts vaag bewust van het belang van pantsereenheden. Later werd ook duidelijk dat er zelfs geen blitzkriegdoctrine geweest is.<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In het Duitse leger waren vrij traditionele en degelijke denkbeelden dominant.<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hitler was vooral een opportunist. Met het streven Duitstalige gebieden <i><a href="/wiki/Heim_ins_Reich" title="Heim ins Reich">Heim ins Reich</a></i> te brengen, probeerde hij het Duitse volk warm te maken voor althans een beperkt conflict. Zo'n beroep op het <a href="/wiki/Zelfbeschikkingsrecht" title="Zelfbeschikkingsrecht">zelfbeschikkingsrecht der volkeren</a> kon ook concessies afdwingen bij de Britten en Fransen. Die waren daarvoor gevoelig omdat ze meenden bedreigd te worden door een veel gevaarlijker tegenstander dan Duitsland. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24,_M%C3%BCnchener_Abkommen,_Ankunft_Mussolini.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24%2C_M%C3%BCnchener_Abkommen%2C_Ankunft_Mussolini.jpg/260px-Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24%2C_M%C3%BCnchener_Abkommen%2C_Ankunft_Mussolini.jpg" decoding="async" width="260" height="172" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24%2C_M%C3%BCnchener_Abkommen%2C_Ankunft_Mussolini.jpg/390px-Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24%2C_M%C3%BCnchener_Abkommen%2C_Ankunft_Mussolini.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24%2C_M%C3%BCnchener_Abkommen%2C_Ankunft_Mussolini.jpg/520px-Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24%2C_M%C3%BCnchener_Abkommen%2C_Ankunft_Mussolini.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="528" /></a><figcaption><a href="/wiki/Benito_Mussolini" title="Benito Mussolini">Mussolini</a> en <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Hitler</a> in 1938</figcaption></figure> <p>Rond 1928 had <a href="/wiki/Jozef_Stalin" title="Jozef Stalin">Jozef Stalin</a> in de Sovjet-Unie alle macht naar zich toegetrokken. Het land begon een transformatie tot een <a href="/wiki/Supermacht" class="mw-redirect" title="Supermacht">supermacht</a>. Het <a href="/wiki/Rode_Leger_(Sovjet-Unie)" title="Rode Leger (Sovjet-Unie)">Rode Leger</a> groeide uit tot de grootste strijdmacht ter wereld. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk vreesden dat Stalin beoogde een <a href="/wiki/Wereldrevolutie" title="Wereldrevolutie">wereldrevolutie</a> te ontketenen. Ze versterkten het <i><a href="/wiki/Cordon_sanitaire_(internationale_betrekkingen)" title="Cordon sanitaire (internationale betrekkingen)">cordon sanitaire</a></i>, een keten van anticommunistische staten. Al begin jaren dertig begonnen ze intensiever moderne wapens te ontwikkelen.<sup id="cite_ref-H92_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-H92-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In reactie op de Grote Depressie waren ze echter aan het bezuinigen geslagen.<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Ze waren onwillig hun defensiebegrotingen heel snel te laten stijgen. Ze hoopten dat een conservatieve en militair sterke Duitse staat de Sovjet-Unie in bedwang kon houden. Daarom grepen ze niet in toen Duitsland een herbewapening aankondigde. In januari 1935 beëindigde Frankrijk zijn <a href="/wiki/Mandaatgebied" title="Mandaatgebied">mandaatbestuur</a> over het <a href="/wiki/Saarland" title="Saarland">Saarland</a>. Het greep maart 1936 niet in toen het <a href="/wiki/Rijnland_(Duitsland)" title="Rijnland (Duitsland)">Rijnland</a>, in 1930 door de Franse troepen ontruimd op voorwaarde van een blijvende demilitarisering, weer door Duitse troepen bezet werd. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:M%C3%BCnchner_Abkommen_nl.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/M%C3%BCnchner_Abkommen_nl.svg/260px-M%C3%BCnchner_Abkommen_nl.svg.png" decoding="async" width="260" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/M%C3%BCnchner_Abkommen_nl.svg/390px-M%C3%BCnchner_Abkommen_nl.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/M%C3%BCnchner_Abkommen_nl.svg/520px-M%C3%BCnchner_Abkommen_nl.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="279" /></a><figcaption><a href="/wiki/Duitse_bezetting_van_Tsjecho-Slowakije" title="Duitse bezetting van Tsjecho-Slowakije">De deling van Tsjecho-Slowakije</a>, 1938–39</figcaption></figure> <p>De oude Entente handhaafde de <a href="/w/index.php?title=Internationale_rechtsorde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Internationale rechtsorde (de pagina bestaat niet)">internationale rechtsorde</a> dus niet meer. Ook de VS, met maar een minimale landmacht en een bevolking die sterk voor <a href="/wiki/Isolationisme" title="Isolationisme">isolationisme</a> was, hielden zich afzijdig.<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Agressieve landen zagen nu hun kans schoon. Duitsland verliet in 1933 de Volkenbond. In oktober 1935 <a href="/wiki/Tweede_Italiaans-Ethiopische_Oorlog" title="Tweede Italiaans-Ethiopische Oorlog">viel Italië Abessinië binnen</a>. In juli 1937 <a href="/wiki/Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog" title="Tweede Chinees-Japanse Oorlog">viel Japan China binnen</a>. Duitsland verbond zich in 1936 met Japan in het <a href="/wiki/Anti-Kominternpact" title="Anti-Kominternpact">Anti-Kominternpact</a> en met Italië in de <a href="/wiki/As_Rome-Berlijn" title="As Rome-Berlijn">as Rome-Berlijn</a>. Deze <a href="/wiki/Asmogendheden" title="Asmogendheden">asmogendheden</a> kregen in mei 1939 een nog nauwere band in het <a href="/wiki/Staalpact" title="Staalpact">Staalpact</a>. In maart 1938 dwong Duitsland Oostenrijk tot een annexatie in de <i><a href="/wiki/Anschluss" title="Anschluss">Anschluss</a></i>. Het steeds sterkere en radicalere Duitsland begon nu bij het VK en Frankrijk meer angst op te wekken dan de Sovjet-Unie ondanks de <i><a href="/w/index.php?title=Proxy_war&action=edit&redlink=1" class="new" title="Proxy war (de pagina bestaat niet)">proxy war</a></i> die dit land met de As voerde in de <a href="/wiki/Spaanse_Burgeroorlog" title="Spaanse Burgeroorlog">Spaanse Burgeroorlog</a>. Stalin richtte zich op zijn interne problemen en zijn eigen strijdmacht vrezend roeide hij het officierenkorps daarvan grotendeels uit. De Britten en Fransen gingen zich krachtig bewapenen.<sup id="cite_ref-H92_16-1" class="reference"><a href="#cite_note-H92-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Omdat ze al een grote militaire infrastructuur, veel nog bruikbare artillerie uit de vorige oorlog en de moderne fortengordel van de <a href="/wiki/Maginotlinie" title="Maginotlinie">Maginotlinie</a> hadden, wisten ze dat ze het op korte termijn tegen Duitsland konden opnemen.<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Toen Hitler in de herfst van 1938 het Duitstalige <a href="/wiki/Sudetenland" title="Sudetenland">Sudetenland</a> opeiste van <a href="/wiki/Tsjecho-Slowakije" title="Tsjecho-Slowakije">Tsjecho-Slowakije</a> overwoog men de strijd aan te gaan.<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tsjecho-Slowakije was goed bewapend en had een sterke fortengordel;<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Frankrijk zou het Rijnland kunnen binnenvallen nu de <i><a href="/wiki/Westwall" title="Westwall">Westwall</a></i> nog niet klaar was. De Britse premier <a href="/wiki/Neville_Chamberlain" title="Neville Chamberlain">Neville Chamberlain</a> wilde echter de <i>peace in our time</i> nog een kans geven en stond toe dat het <a href="/wiki/Verdrag_van_M%C3%BCnchen" title="Verdrag van München">Verdrag van München</a> het Sudetenland bij Duitsland voegde.<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Deze <a href="/wiki/Appeasementpolitiek" title="Appeasementpolitiek">appeasementpolitiek</a> zou mislukken. Zij leerde Hitler slechts dat hij beloond werd als hij zijn beloften brak. In maart 1939 dwong Hitler de <a href="/w/index.php?title=Rompstaat&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rompstaat (de pagina bestaat niet)">rompstaat</a> Tsjecho-Slowakije zich te delen in het Duitse <a href="/wiki/Protectoraat_Bohemen_en_Moravi%C3%AB" title="Protectoraat Bohemen en Moravië">Protectoraat Bohemen en Moravië</a> en de <a href="/wiki/Eerste_Slowaakse_Republiek" title="Eerste Slowaakse Republiek">Eerste Slowaakse Republiek</a>, een <a href="/wiki/Vazalstaat" title="Vazalstaat">vazalstaat</a>. De omvangrijke Tsjechische uitrusting en wapenindustrie vielen in zijn handen. Voor het VK en Frankrijk was de maat vol en <a href="/wiki/Brits-Franse_bijstandverklaring" title="Brits-Franse bijstandverklaring">zij gaven militaire garanties aan Polen</a>. De Polen wezen hierop de eis van Hitler af hun Duitstalige gebieden op te geven en ook een vazalstaat te worden. De Duitse militaire top en ook veel nazikopstukken vreesden een oorlog omdat Duitsland daar nog lang niet klaar voor was. Op 24 augustus wist Hitler echter een enorme diplomatieke overwinning te boeken. De Entente had aangenomen dat de Sovjet-Unie zich hoe dan ook tegen haar ideologische vijand nazi-Duitsland zou keren. Hitler bood Stalin echter aan Oost-Europa onderling te verdelen in ruil voor neutraliteit en levering van grondstoffen. Ze sloten het <a href="/wiki/Molotov-Ribbentroppact" title="Molotov-Ribbentroppact">Molotov-Ribbentroppact</a> op 24 augustus 1939. In dezelfde maand was de <a href="/wiki/Duits-Sovjet_Kredietovereenkomst" title="Duits-Sovjet Kredietovereenkomst">Duits-Sovjet Kredietovereenkomst</a> van 1939 al ondertekend. Dit vormde het begin van een grote toename van <a href="/wiki/Economische_relatie_tussen_nazi-Duitsland_en_de_Sovjet-Unie" title="Economische relatie tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie">handel tussen beide landen</a>. De Sovjet-Unie werd een belangrijke leverancier van grondstoffen voor Duitsland, zoals aardolie, metalen, hout en graan.<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De <a href="/w/index.php?title=Kwartiermeester-generaal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kwartiermeester-generaal (de pagina bestaat niet)">kwartiermeester-generaal</a> van de Duitse krijgsmacht <a href="/w/index.php?title=Eduard_Wagner&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eduard Wagner (de pagina bestaat niet)">Eduard Wagner</a> gaf achteraf aan dat de economische samenwerking met de Sovjet-Unie de redding was voor het Duitse leger.<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Hitler nam nu aan dat de Britten en Fransen opnieuw zouden afzien van een militaire reactie. Op 1 september om 05:00 uur viel Duitsland Polen binnen. Het VK en Frankrijk lieten weten, dat ze hun verdragsverplichtingen jegens Polen zouden nakomen. </p><p>Op 2 september stelde de Italiaanse minister van buitenlandse zaken <a href="/wiki/Galeazzo_Ciano" title="Galeazzo Ciano">Galeazzo Ciano</a> voor een conferentie te houden van vijf staten in <a href="/wiki/San_Remo" title="San Remo">San Remo</a>, na een wapenstilstand. Het VK stelde als voorwaarde dat Duitsland eerst zijn troepen zou terugtrekken uit Polen; toen dit uitbleef, richtten het VK al in de avond en Frankrijk in de nacht van 3 september zich met een formele <a href="/wiki/Oorlogsverklaring" title="Oorlogsverklaring">oorlogsverklaring</a> tot Duitsland en was de Tweede Wereldoorlog daarmee onherroepelijk een feit. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="De_oorlog_in_Europa">De oorlog in Europa</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_inval_in_Polen">De inval in Polen</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook <a href="/wiki/Polen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog">Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog</a> en <a href="/wiki/Aanvang_van_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Aanvang van de Tweede Wereldoorlog">Aanvang van de Tweede Wereldoorlog</a></i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Danzig_Police_at_Polish_Border_(1939-09-01).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Danzig_Police_at_Polish_Border_%281939-09-01%29.jpg/260px-Danzig_Police_at_Polish_Border_%281939-09-01%29.jpg" decoding="async" width="260" height="179" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Danzig_Police_at_Polish_Border_%281939-09-01%29.jpg/390px-Danzig_Police_at_Polish_Border_%281939-09-01%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Danzig_Police_at_Polish_Border_%281939-09-01%29.jpg/520px-Danzig_Police_at_Polish_Border_%281939-09-01%29.jpg 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1033" /></a><figcaption><a href="/wiki/Polen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Polen (hoofdbetekenis)">Polen</a>, 1939</figcaption></figure> <p>Het plan <a href="/wiki/Fall_Weiss" title="Fall Weiss">Fall Weiss</a> volgend viel Duitsland op 1 september 1939 Polen binnen. Deze inval was als aanvalsoorlog in strijd met het in 1928 ook door Duitsland ondertekend <a href="/wiki/Briand-Kelloggpact" title="Briand-Kelloggpact">Briand-Kelloggpact</a>. Als schijnbare rechtvaardiging diende het <a href="/wiki/Operatie_Himmler" title="Operatie Himmler">Gleiwitz-incident</a>. De Fransen hadden Polen beloofd met zestig divisies een westelijk front in Duitsland te openen maar beperkten zich in feite tot het zwakke <a href="/wiki/Saaroffensief" title="Saaroffensief">Saaroffensief</a> met negen divisies.<sup id="cite_ref-H83_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-H83-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dat stond de Duitsers toe van <a href="/wiki/Silezi%C3%AB" title="Silezië">Silezië</a> uit een sterke hoofdaanval richting <a href="/wiki/Warschau_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Warschau (hoofdbetekenis)">Warschau</a> uit te voeren. De Polen waren daar verzwakt doordat ze hun leger nog niet volledig gemobiliseerd hadden om Hitler niet te provoceren<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en belangrijke krachten geconcentreerd hadden rond <a href="/wiki/Pozna%C5%84_(stad)" title="Poznań (stad)">Poznań</a> voor een verrassingsaanval richting Berlijn. Na enkele dagen zware strijd brak het Poolse front tegenover Silezië. De oprukkende Duitse hoofdmacht werd toen echter op de linkerflank overvallen door het Poolse leger in Posen. Dat wist men af te schudden en te vernietigen waarna men het beleg legde voor Warschau. Intussen hadden Duitse pantsertroepen de corridor van Danzig doorsneden om via Oost-Pruisen Warschau van de oostzijde aan te vallen. Pogingen om de stad stormenderhand te nemen mislukten maar na een bombardement capituleerde de hoofdstad op 28 september. De Duitsers begonnen meteen systematisch alle Poolse intellectuelen te vermoorden. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Occupation_of_Poland_1939.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Occupation_of_Poland_1939.png/200px-Occupation_of_Poland_1939.png" decoding="async" width="200" height="271" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Occupation_of_Poland_1939.png/300px-Occupation_of_Poland_1939.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Occupation_of_Poland_1939.png/400px-Occupation_of_Poland_1939.png 2x" data-file-width="2479" data-file-height="3354" /></a><figcaption>De deling van Polen</figcaption></figure> <p>De Sovjet-Unie viel op 17 september 1939 Oost-Polen binnen onder het voorwendsel Wit-Russische en Oekraïense minderheden te beschermen. Officieel bleef het land neutraal. De gevechten in Polen werden beëindigd op 6 oktober 1939, maar het Poolse Karpatenleger en de regering weken via Roemenië uit naar Frankrijk waar ze weer gevechtseenheden oprichtten<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> die in 1940 opnieuw moesten vluchten, naar Engeland. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Schemeroorlog">Schemeroorlog</h3></div> <p>Na oktober beëindigden de Fransen hun offensief. Daarna waren er nauwelijks nog gevechtscontacten aan de Frans-Duitse grens. Beide partijen onthielden zich van strategische bombardementen.<sup id="cite_ref-H83_25-1" class="reference"><a href="#cite_note-H83-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Deze <a href="/wiki/Schemeroorlog" title="Schemeroorlog">schemeroorlog</a>, die tot april 1940 zou voortduren, heette in het Engels de <i>phoney war</i> en in het Frans de <i>drôle de guerre</i>; in het Duits de <i>Sitzkrieg</i>. </p><p>De rust aan de fronten verhulde echter een koortsachtige activiteit in het voorbereiden van toekomstige campagnes. Duitsland bood vrede aan maar de geallieerden weigerden de bezetting van Polen te accepteren. Ze hoopten hun vijand uit te putten door een economische blokkade, net als in de Eerste Wereldoorlog.<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De sovjetleveranties zouden dat echter moeilijk maken. Daarom gingen ze over tot een echte oorlogseconomie om een overmacht aan manschappen en materieel op te bouwen en Duitsland daarmee te verslaan. In het VK was al in april 1939 de dienstplicht ingevoerd,<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en Frankrijk, dat door lage geboortecijfers weinig rekruten had, importeerde die <i>en masse</i> uit Noord-Afrika.<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>30<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Voor de tienduizenden tanks en vliegtuigen die men nodig had, wilde men het grootste industrieland ter wereld inschakelen, de Verenigde Staten van Amerika.<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>31<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Amerikaanse <a href="/wiki/Neutraliteitswetgeving" class="mw-redirect" title="Neutraliteitswetgeving">neutraliteitswetgeving</a> verbood het leveren van oorlogsmaterieel aan een strijdende partij maar op 5 november 1939 voerde president <a href="/wiki/Franklin_Delano_Roosevelt" title="Franklin Delano Roosevelt">Franklin Delano Roosevelt</a> het systeem van <i><a href="/wiki/Cash_and_carry" class="mw-redirect" title="Cash and carry">Cash and carry</a></i> in: oorlogvoerenden mochten wapens aanschaffen als ze die meteen konden betalen en zelf vervoeren. Dat bevoordeelde de Entente sterk want Duitsland kon geen van beide.<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Overigens had men geen haast. Men verwachtte op zijn vroegst in de zomer van 1941 klaar te zijn voor een aanval op Duitsland en vermoedelijk pas in 1942,<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">[</span>33<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> wanneer het VK vijfenvijftig divisies in het veld hoopte te brengen, alle gemotoriseerd, de modernste strijdmacht ter wereld.<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">[</span>34<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Voor de Duitse militaire top was het een somber vooruitzicht.<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite-bracket">[</span>35<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Die voorzag dat Duitsland het bewapeningstempo niet zou kunnen bijbenen.<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Aan geld en strategische grondstoffen zou een nijpend tekort gaan ontstaan.<sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In maart 1940 was de Duitse import met 80% gekrompen.<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">[</span>38<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het beste waarop men zou mogen hopen was weer een patstelling maar zo'n slepende oorlog zou het land nog verder uitputten. Toen Hitler daarom al voor oktober een aanval op het Westen beval, werd hij erop gewezen dat de munitie voorlopig op was.<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>39<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Toch zou op korte termijn de machtsbalans iets in het voordeel van Duitsland verschuiven.<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De aanval op Polen was mogelijk gemaakt door een dertigtal zeer professionele divisies van het staande leger, zo'n zeshonderdduizend man. Haastig was men daarna 1,1 miljoen rekruten en 1,7 miljoen veteranen van de Eerste Wereldoorlog gaan trainen.<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>41<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Als dat voltooid was in het voorjaar van 1940, had Duitsland een grote strijdmacht verworven waarmee al manoeuvrerend wellicht de positie verbeterd kon worden voordat de geallieerde opbouw hun front onaantastbaar zou hebben gemaakt. Duitslands beste tacticus, <a href="/wiki/Heinz_Guderian" title="Heinz Guderian">Heinz Guderian</a>, en strateeg, <a href="/wiki/Erich_von_Manstein" title="Erich von Manstein">Erich von Manstein</a>, stelden daartoe in de herfst van 1939 samen een gewaagd plan op. Het leger moest dwars door de Ardennen oprukken, de Maas overschrijden en dan met tanks een diepe strategische penetratie uitvoeren naar het Kanaal.<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dit soort aanvallen, waaraan later de naam <i><a href="/wiki/Blitzkrieg" title="Blitzkrieg">Blitzkrieg</a></i> verbonden zou gaan worden, was voor de oorlog veel in boeken besproken maar in 1939 door geen enkel leger als methode aanvaard. Het plan werd onder de aandacht van Hitler gebracht en dat dwong chef-staf <a href="/wiki/Franz_Halder" title="Franz Halder">Franz Halder</a> althans het element van de Ardennen over te nemen, hoewel het slechte wegennet zo'n opmars zeer riskant zou maken. Er was volgens hem echter geen alternatief: zonder zo'n gok zou men toch al verliezen.<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43"><span class="cite-bracket">[</span>43<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Sovjetexpansie">De Sovjetexpansie</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Ribbentrop-Molotov.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Ribbentrop-Molotov.svg/260px-Ribbentrop-Molotov.svg.png" decoding="async" width="260" height="184" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Ribbentrop-Molotov.svg/390px-Ribbentrop-Molotov.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Ribbentrop-Molotov.svg/520px-Ribbentrop-Molotov.svg.png 2x" data-file-width="1052" data-file-height="744" /></a><figcaption>De geplande en de feitelijke verdeling van Oost-Europa</figcaption></figure> <p>In 1939 was in de Sovjet-Unie <a href="/wiki/Maksim_Litvinov" title="Maksim Litvinov">Maksim Litvinov</a> als Minister van Buitenlandse Zaken vervangen door <a href="/wiki/Vjatsjeslav_Molotov" title="Vjatsjeslav Molotov">Vjatsjeslav Molotov</a>, waarna het land een tegen het westen gerichte koers leek in te zetten. De Sovjet-Unie dwong <a href="/wiki/Estland" title="Estland">Estland</a>, <a href="/wiki/Letland" title="Letland">Letland</a> en <a href="/wiki/Litouwen" title="Litouwen">Litouwen</a> in 1939 garnizoenen te accepteren van het Rode Leger. Eigenlijk was in augustus 1939 afgesproken dat Litouwen binnen de Duitse invloedssfeer zou vallen — maart 1939 had men al het <a href="/wiki/Memelland" title="Memelland">Memelland</a> moeten afstaan — maar het land werd geruild voor een strook Pools grondgebied dat toegevoegd werd aan het <a href="/wiki/Generaal-gouvernement_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Generaal-gouvernement (hoofdbetekenis)">Generaal-gouvernement</a>, het Poolse hartland dat niet door <a href="/wiki/Groot-Duitsland" class="mw-redirect" title="Groot-Duitsland">Groot-Duitsland</a> geannexeerd werd. Litouwen kreeg ook een strook Pools gebied, met de stad <a href="/wiki/Vilnius" title="Vilnius">Vilnius</a>. </p><p>Stalin wilde van <a href="/wiki/Finland" title="Finland">Finland</a> de <a href="/wiki/Karelische_Landengte" title="Karelische Landengte">Karelische Landengte</a> annexeren, vlak bij <a href="/wiki/Sint-Petersburg" title="Sint-Petersburg">Leningrad</a>, de tweede stad van de USSR, in ruil voor een strook Finstalig gebied in <a href="/wiki/Oost-Kareli%C3%AB" title="Oost-Karelië">Oost-Karelië</a>. De Finse regering weigerde omdat op de <a href="/wiki/Isthmus" class="mw-redirect" title="Isthmus">isthmus</a> de <a href="/wiki/Mannerheimlinie" class="mw-redirect" title="Mannerheimlinie">Mannerheimlinie</a> lag, die essentieel was voor de Finse verdediging. Op 30 november 1939 begon het Rode Leger een offensief om Finland te veroveren. In deze <a href="/wiki/Winteroorlog" title="Winteroorlog">Winteroorlog</a> liep men echter vast op de Mannerheimlinie terwijl noordelijker over ijzige woudpaden oprukkende pantserdivisies door de Finnen in de pan gehakt werden. Men verloor tweeduizend tanks en tweehonderdduizend man tegenover de Finnen vijfentwintigduizend. Het Franse kabinet overwoog nu ook de Sovjet-Unie de oorlog te verklaren en het dappere landje te hulp te schieten.<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tegelijkertijd herleefden in Duitsland oude pro-Finse sentimenten. Stalin liet daarop met een grote overmacht aan troepen de Mannerheimlinie alsnog forceren en nam bij de wapenstilstand van 13 maart 1940 genoegen met de landengte en Oost-Karelië. Het gebeuren tastte het prestige van het Rode Leger ernstig aan en droeg in hoge mate bij aan de Duitse onderschatting van zijn militaire kracht. </p><p> De Sovjet-Unie annexeerde in 1940, na de Val van Frankrijk, de <a href="/wiki/Baltische_Staten" class="mw-redirect" title="Baltische Staten">Baltische Staten</a> en van Roemenië <a href="/wiki/Bessarabi%C3%AB" title="Bessarabië">Bessarabië</a> en Noord-<a href="/wiki/Boekovina" title="Boekovina">Boekovina</a>. Honderdduizenden inwoners van deze gebieden werden naar het oosten gedeporteerd.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:1940NorwayCampaign.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/1940NorwayCampaign.jpg/260px-1940NorwayCampaign.jpg" decoding="async" width="260" height="198" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/1940NorwayCampaign.jpg/390px-1940NorwayCampaign.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/1940NorwayCampaign.jpg/520px-1940NorwayCampaign.jpg 2x" data-file-width="1256" data-file-height="956" /></a><figcaption><i>Weserübung</i></figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Denemarken_en_Noorwegen">Denemarken en Noorwegen</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Operatie_Weser%C3%BCbung" title="Operatie Weserübung">Operatie Weserübung</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p><a href="/wiki/Noorwegen" title="Noorwegen">Noorwegen</a> was voor de Duitse oorlogvoering belangrijk als aanvoerroute van Zweeds <a href="/wiki/Ijzererts" class="mw-redirect" title="Ijzererts">ijzererts</a> via de haven van <a href="/wiki/Narvik_(plaats)" title="Narvik (plaats)">Narvik</a>, goed voor de helft van de Duitse staalproductie, en als potentiële vlootbasis voor de <i><a href="/wiki/Kriegsmarine" title="Kriegsmarine">Kriegsmarine</a></i>. Ook konden Duitse koopvaardijschepen via de neutrale Noorse wateren de Britse blokkade ontwijken. Om deze redenen wilden zowel de Duitsers als de Engelsen landingen doen in Noorwegen. Begin april 1940 schoten beide partijen ongeveer gelijktijdig in actie: op 8 april legden de geallieerden zeemijnen in de <a href="/wiki/Vestfjord_(Lofoten)" title="Vestfjord (Lofoten)">Vestfjord</a> voor Narvik, om de Duitse aanvoerroute van ijzererts te blokkeren. Ook wilden de geallieerden beperkte landingen in Noorwegen uitvoeren, ter bescherming van die mijnenvelden, maar de Duitse invasie op 9 april doorkruiste die plannen echter.<sup id="cite_ref-:02_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-:02-45"><span class="cite-bracket">[</span>45<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Duitsers landden op 9 april in <a href="/wiki/Oslo_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Oslo (hoofdbetekenis)">Oslo</a>, <a href="/wiki/Bergen_(Noorwegen)" title="Bergen (Noorwegen)">Bergen</a>, <a href="/wiki/Trondheim" title="Trondheim">Trondheim</a>, <a href="/wiki/Kristiansand" title="Kristiansand">Kristiansand</a>, <a href="/wiki/Egersund" title="Egersund">Egersund</a> en Narvik. De landing in Oslo verliep niet volgens plan en de Noorse koning en regering konden op tijd vluchten en het verzet organiseren. Op 15 april voerden de Britten landingen uit in Midden-Noorwegen bij <a href="/wiki/Namsos_(gemeente)" title="Namsos (gemeente)">Namsos</a> en <a href="/wiki/%C3%85ndalsnes" title="Åndalsnes">Åndalsnes</a>. Deze expeditietroepen werden echter verslagen door de Duitsers.<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite-bracket">[</span>46<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Meer succes hadden tegenaanvallen bij Narvik. Franse en Britse troepen heroverden de haven. Vanwege de Duitse inval in Frankrijk, moest men echter de expeditiemacht evacueren.<sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite-bracket">[</span>47<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het Noorse leger capituleerde op 9 juni 1940. Koning en regering weken uit naar Engeland.<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite-bracket">[</span>48<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p> Op 9 april overschreden Duitse troepen de Deense grens en overviel men <a href="/wiki/Kopenhagen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Kopenhagen (hoofdbetekenis)">Kopenhagen</a>. Na twee uur strijd gaf de Deense regering zich over nog voor men de tijd had Duitsland de oorlog te verklaren. Officieel bleef Denemarken zo een onbezet neutraal land met een klein Duits garnizoen maar ook met een eigen koning, kabinet, parlement en strijdmacht. Op 12 april bezetten de Britten de <a href="/wiki/Faer%C3%B6er" title="Faeröer">Faeröer</a> en <a href="/wiki/Invasie_van_IJsland" title="Invasie van IJsland">op 10 mei IJsland</a> dat in 1941 onder Amerikaans bestuur geplaatst werd. <a href="/wiki/Groenland" title="Groenland">Groenland</a> stelde zich later in 1941 op eigen initiatief ook onder Amerikaanse bestuur, nog voor de VS een oorlogspartij werden. Augustus 1943 werd Denemarken alsnog onder Duits militair bestuur geplaatst. IJsland verklaarde zich in 1944 onafhankelijk.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Rotterdam,_Laurenskerk,_na_bombardement_van_mei_1940.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Rotterdam%2C_Laurenskerk%2C_na_bombardement_van_mei_1940.jpg/260px-Rotterdam%2C_Laurenskerk%2C_na_bombardement_van_mei_1940.jpg" decoding="async" width="260" height="197" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Rotterdam%2C_Laurenskerk%2C_na_bombardement_van_mei_1940.jpg/390px-Rotterdam%2C_Laurenskerk%2C_na_bombardement_van_mei_1940.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Rotterdam%2C_Laurenskerk%2C_na_bombardement_van_mei_1940.jpg/520px-Rotterdam%2C_Laurenskerk%2C_na_bombardement_van_mei_1940.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2269" /></a><figcaption>Rotterdam na het <a href="/wiki/Bombardement_op_Rotterdam" title="Bombardement op Rotterdam">bombardement</a> in 1940</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Westelijke_Veldtocht_1940">De Westelijke Veldtocht 1940</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook <a href="/wiki/Duitse_aanval_op_Nederland_in_1940" title="Duitse aanval op Nederland in 1940">Duitse aanval op Nederland</a>, <a href="/wiki/Strijd_in_Zeeland" title="Strijd in Zeeland">Strijd in Zeeland</a>, <a href="/wiki/Achttiendaagse_Veldtocht" title="Achttiendaagse Veldtocht">Duitse aanval op België</a> en <a href="/wiki/Slag_om_Frankrijk" title="Slag om Frankrijk">Slag om Frankrijk</a></i></div> <p>Op 10 mei 1940 begon de Duitse <a href="/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmacht</a> <i><a href="/wiki/Fall_Gelb" title="Fall Gelb">Fall Gelb</a></i> uit te voeren, het plan om <a href="/wiki/Nederland" title="Nederland">Nederland</a>, <a href="/wiki/Belgi%C3%AB_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="België (hoofdbetekenis)">België</a> en <a href="/wiki/Luxemburg_(land)" title="Luxemburg (land)">Luxemburg</a> te bezetten teneinde van daaruit bombardementen te kunnen uitvoeren op Engeland. Ook blokkeerde men dan een mogelijke opmarsroute voor de verwachte offensieven van de Entente. Omdat de geallieerden een numerieke overmacht aan manschappen, tanks en artillerie bezaten,<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">[</span>49<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> wilde men via een slimme strategie toch een overwinning boeken. Men hoopte met een afleidingsaanval door <a href="/wiki/Legergroep_B" class="mw-redirect" title="Legergroep B">Legergroep B</a> de beste Britse en Franse troepen naar het noorden te lokken om ze daarna via de Ardennen af te snijden. De Nederlandse verdediging werd op het verkeerde been gezet door uitgebreide Duitse luchtlandingen. Een aanval op <a href="/wiki/Den_Haag" title="Den Haag">Den Haag</a> mislukte weliswaar maar via de veroverde bruggen bij de Moerdijk en <a href="/wiki/Dordrecht" title="Dordrecht">Dordrecht</a> drong <i>9. Panzerdivision</i> de <a href="/wiki/Vesting_Holland" title="Vesting Holland">Vesting Holland</a> binnen. <a href="/wiki/Heinkel_He_111" title="Heinkel He 111">Heinkel He 111s</a> voerden op 14 mei het <a href="/wiki/Bombardement_op_Rotterdam" title="Bombardement op Rotterdam">Bombardement op Rotterdam</a> uit en dreigden <a href="/wiki/Utrecht_(stad)" title="Utrecht (stad)">Utrecht</a> te vernietigen, waarna opperbevelhebber generaal <a href="/wiki/Henri_Winkelman" title="Henri Winkelman">Winkelman</a> zijn troepen in Nederland in de late middag overgaf, met uitzondering van Zeeland. Op woensdagochtend 15 mei 1940 werd de militaire capitulatieovereenkomst getekend. Regering, <a href="/wiki/Wilhelmina_der_Nederlanden" title="Wilhelmina der Nederlanden">koningin Wilhelmina</a> en de marine weken uit naar Engeland.<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">[</span>50<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:WWIIEuropeMay40.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/WWIIEuropeMay40.gif/260px-WWIIEuropeMay40.gif" decoding="async" width="260" height="202" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/WWIIEuropeMay40.gif/390px-WWIIEuropeMay40.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/WWIIEuropeMay40.gif/520px-WWIIEuropeMay40.gif 2x" data-file-width="890" data-file-height="690" /></a><figcaption>De Duitse doorbraak naar het Kanaal</figcaption></figure> <p>Het Britse Expeditieleger en het Franse 7e en 1e Leger verenigden zich met het Belgische leger in Midden-België. Intussen trok <a href="/wiki/Legergroep_A" class="mw-redirect" title="Legergroep A">Legergroep A</a> door de Ardennen. Op 13 mei braken continue en massale bombardementen het Franse hoofdfront bij <a href="/wiki/Sedan_(Frankrijk)" title="Sedan (Frankrijk)">Sedan</a> en Duitse gemotoriseerde infanterie overschreed de Maas.<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">[</span>51<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In strijd met het plan van Halder verlieten de Duitse pantsergeneraals als Guderian en <a href="/wiki/Erwin_Rommel" title="Erwin Rommel">Erwin Rommel</a> nu zonder op versterkingen te wachten de bruggehoofden<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">[</span>52<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en voerden, in de stijl van een <i>Blitzkrieg</i>, een strategische penetratie uit naar het Kanaal dat op 20 mei bereikt werd. Een "haltbevel" van de door het succes overrompelde Hitler voorkwam echter dat <a href="/wiki/Duinkerke" title="Duinkerke">Duinkerke</a> meteen genomen werd en via die haven wisten tot 2 juni 330.000 Britse en Franse troepen in de <a href="/wiki/Slag_om_Duinkerke_(1940)" title="Slag om Duinkerke (1940)">evacuatie van Duinkerke</a> aan de omsingeling te ontsnappen, met achterlating van hun zware materieel. Het Belgische leger capituleerde echter op 28 mei, zijn <a href="/wiki/Achttiendaagse_Veldtocht" title="Achttiendaagse Veldtocht">Achttiendaagse Veldtocht</a> beëindigend. <a href="/wiki/Leopold_III_van_Belgi%C3%AB" title="Leopold III van België">Leopold III van België</a> bleef in het land achter maar de regering week uit. </p><p>Het Duitse succes was groter geweest dan men had durven hopen en men besloot dit uit te buiten door meteen Frankrijk als geheel te verslaan volgens het plan <i><a href="/wiki/Fall_Rot" title="Fall Rot">Fall Rot</a></i>. Op 5 juni begon een aanval aan de <a href="/wiki/Somme_(rivier)" title="Somme (rivier)">Somme</a>, op 9 juni gevolgd door een hoofdoffensief dat het centrum van het Franse front openscheurde. De tactiek van de strategische penetratie was nu door het Duitse opperbevel omhelsd. Op 14 juni werd Parijs tot een <a href="/wiki/Open_stad" title="Open stad">open stad</a> verklaard en op 17 juni bereikten de Duitse tanks de Zwitserse grens, de Maginotlinie omsingelend. Italië verklaarde op 10 juni de oorlog,<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">[</span>53<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> zich beperkend tot zwakke grensgevechten. </p><p> Duitsland had eenvoudig heel Frankrijk kunnen veroveren maar Hitler wilde graag met een Franse regering tot een vergelijk komen om te verhinderen dat men de oorlog uit de koloniën zou voortzetten en om ook de Britten tot vrede te verlokken. Op 22 juni 1940 ondertekende Frankrijk een wapenstilstand waarin het Elzas-Lotharingen afstond en het land verdeeld werd in een noordelijke bezettingszone en een zuidoostelijke <a href="/wiki/Marionettenstaat" class="mw-redirect" title="Marionettenstaat">marionettenstaat</a> <a href="/wiki/Vichy-Frankrijk" title="Vichy-Frankrijk">Vichy-Frankrijk</a>, met de conservatief-nationalistische maarschalk <a href="/wiki/Philippe_P%C3%A9tain" title="Philippe Pétain">Philippe Pétain</a> als staatshoofd.<sup id="cite_ref-Holland362_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-Holland362-54"><span class="cite-bracket">[</span>54<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Generaal <a href="/wiki/Charles_de_Gaulle" title="Charles de Gaulle">Charles de Gaulle</a> had echter op 18 juni al aangekondigd dat hij de strijd zou voortzetten als leider van de <a href="/wiki/Vrije_Fransen" title="Vrije Fransen">Vrije Fransen</a>;<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">[</span>55<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> die hadden voorlopig maar een minimale aanhang.<sup id="cite_ref-Holland483_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-Holland483-56"><span class="cite-bracket">[</span>56<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 24 juni stond Frankrijk in Rome aan Italië een zone van 800 km² af. Op 3 juli brachten de Britten een deel van de Franse vloot tot zinken in de <a href="/wiki/Aanval_op_Mers-el-K%C3%A9bir" title="Aanval op Mers-el-Kébir">Aanval op Mers-el-Kébir</a>, uit vrees dat die in Duitse handen zou vallen.<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">[</span>57<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:LondonBombedWWII_full.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/LondonBombedWWII_full.jpg/260px-LondonBombedWWII_full.jpg" decoding="async" width="260" height="186" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/LondonBombedWWII_full.jpg/390px-LondonBombedWWII_full.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/LondonBombedWWII_full.jpg/520px-LondonBombedWWII_full.jpg 2x" data-file-width="1968" data-file-height="1406" /></a><figcaption>Bombardementen op <a href="/wiki/Londen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Londen (hoofdbetekenis)">Londen</a> leidden maar tot beperkte schade<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">[</span>58<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Slag_om_Engeland">De Slag om Engeland</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Slag_om_Engeland" title="Slag om Engeland">Slag om Engeland</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Na de Franse nederlaag wachtte Hitler vergeefs op een Brits vredesaanbod.<sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">[</span>59<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De nieuwe premier Winston Churchill, op 10 mei 1940 <a href="/wiki/Neville_Chamberlain" title="Neville Chamberlain">Neville Chamberlain</a> opgevolgd, wilde de oorlog voortzetten. Weliswaar was de Britse landmacht voorlopig zwak maar het overwicht van de <a href="/wiki/Royal_Navy" title="Royal Navy">Royal Navy</a>, de grootste vloot ter wereld, maakte een Duitse invasie praktisch onmogelijk.<sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60"><span class="cite-bracket">[</span>60<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hitler en de Duitse marine zagen dat ook in. Hopend de Britten te intimideren gaf hij desalniettemin op 16 juli 1940 opdracht <a href="/wiki/Operatie_Seel%C3%B6we" title="Operatie Seelöwe">Operatie Seelöwe</a> voor te bereiden, een landing. Planning en landingsvaartuigen ontbraken in eerste instantie. Om een schijn van kans te maken, poogde de <a href="/wiki/Luftwaffe_(Wehrmacht)" title="Luftwaffe (Wehrmacht)">Luftwaffe</a>, het best uitgeruste Duitse krijgsmachtonderdeel,<sup id="cite_ref-Holland_429_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-Holland_429-61"><span class="cite-bracket">[</span>61<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> gedurende bijna twee maanden het <a href="/wiki/Luchtoverwicht" title="Luchtoverwicht">luchtoverwicht</a> te verwerven door de vliegvelden van de <a href="/wiki/Royal_Air_Force" title="Royal Air Force">Royal Air Force</a> in het zuiden van Engeland uit te schakelen.<sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62"><span class="cite-bracket">[</span>62<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Door de snel stijgende Britse vliegtuigproductie<sup id="cite_ref-Holland_429_61-1" class="reference"><a href="#cite_note-Holland_429-61"><span class="cite-bracket">[</span>61<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en een nieuw netwerk van <a href="/wiki/Radar" title="Radar">radarinstallaties</a>,<sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="#cite_note-63"><span class="cite-bracket">[</span>63<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ging dat erg moeizaam. Beide partijen raakten uitgeput.<sup id="cite_ref-Holland418_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-Holland418-64"><span class="cite-bracket">[</span>64<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Het op 24 augustus 1940 per ongeluk bombarderen van een woonwijk in Londen, leidde tot een Britse vergeldingsaanval op <a href="/wiki/Berlijn_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Berlijn (hoofdbetekenis)">Berlijn</a>.<sup id="cite_ref-65" class="reference"><a href="#cite_note-65"><span class="cite-bracket">[</span>65<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hitler beval een massaal bombardement op Londen. Vanaf 7 september 1940 werd getracht de Britse oorlogswil te breken door stelselmatige <a href="/wiki/Terrorisme" title="Terrorisme">terreurbombardementen</a> op de burgerbevolking, maar dit bleek een fatale vergissing.<sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66"><span class="cite-bracket">[</span>66<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De duizenden slachtoffers en de schade aangericht in Londen en andere steden braken het moreel niet. Duitsland had geen strategische bommenwerpermacht<sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67"><span class="cite-bracket">[</span>67<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en was fysiek niet in staat Engeland te verwoesten. De RAF herstelde haar vliegvelden en bracht de Duitsers steeds zwaardere verliezen toe. <i>Seelöwe</i> werd uitgesteld en uiteindelijk afgeblazen.<sup id="cite_ref-Holland418_64-1" class="reference"><a href="#cite_note-Holland418-64"><span class="cite-bracket">[</span>64<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Luftwaffe was meer dan 1500 vliegtuigen kwijtgeraakt, wat eind maart 1941 zou stijgen tot 3132.<sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68"><span class="cite-bracket">[</span>68<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Voor Churchill was het succes een grote opsteker. Het bewees dat de Duitsers verslagen konden worden en overtuigde de Britse bevolking van de noodzaak en uitvoerbaarheid van een verdere strijd. Het heldhaftige verzet kreeg volle sympathie van de Amerikaanse bevolking<sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69"><span class="cite-bracket">[</span>69<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en maakte het Roosevelt eenvoudiger een pro-Britse politiek te voeren. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Duitse_en_Amerikaanse_strategie">Duitse en Amerikaanse strategie</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Bundesarchiv_Bild_183-1987-0703-507,_Berlin,_Reichstagssitzung,_Rede_Adolf_Hitler.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Bundesarchiv_Bild_183-1987-0703-507%2C_Berlin%2C_Reichstagssitzung%2C_Rede_Adolf_Hitler.jpg/260px-Bundesarchiv_Bild_183-1987-0703-507%2C_Berlin%2C_Reichstagssitzung%2C_Rede_Adolf_Hitler.jpg" decoding="async" width="260" height="189" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Bundesarchiv_Bild_183-1987-0703-507%2C_Berlin%2C_Reichstagssitzung%2C_Rede_Adolf_Hitler.jpg/390px-Bundesarchiv_Bild_183-1987-0703-507%2C_Berlin%2C_Reichstagssitzung%2C_Rede_Adolf_Hitler.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Bundesarchiv_Bild_183-1987-0703-507%2C_Berlin%2C_Reichstagssitzung%2C_Rede_Adolf_Hitler.jpg/520px-Bundesarchiv_Bild_183-1987-0703-507%2C_Berlin%2C_Reichstagssitzung%2C_Rede_Adolf_Hitler.jpg 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1486" /></a><figcaption>Hitler dacht in 1941 dat hij de hele wereld aankon en was voor het einde van dat jaar met zowel de USSR als de VS in oorlog</figcaption></figure> <p>De Val van Frankrijk kwam voor de hele wereld als een schok. Het hield een omwenteling in de <a href="/wiki/Geostrategie" title="Geostrategie">geostrategische</a> situatie in. Frankrijk had de reputatie gehad de sterkste landmacht ter wereld te zijn.<sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70"><span class="cite-bracket">[</span>70<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Die status viel nu toe aan Duitsland dat de hegemonie op het Europese continent verwierf.<sup id="cite_ref-Holland424_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-Holland424-71"><span class="cite-bracket">[</span>71<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De nazi's zagen het als de vestiging van een <a href="/wiki/Nieuwe_Orde" title="Nieuwe Orde">Nieuwe Orde</a>.<sup id="cite_ref-Holland483_56-1" class="reference"><a href="#cite_note-Holland483-56"><span class="cite-bracket">[</span>56<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De "decadente" liberale democratieën hadden afgedaan. De vier grote totalitaire dictaturen konden de wereld, vooral het <a href="/wiki/Britse_Imperium" class="mw-redirect" title="Britse Imperium">Britse Imperium</a>, onderling verdelen: aan Italië zou Afrika toevallen, aan de Sovjet-Unie India en aan Japan Zuid-Oost-Azië. Het zou echter niet komen tot een vreedzaam samenwerkingsverband. De overwinning voedde Hitlers <a href="/wiki/Grootheidswaan" class="mw-redirect" title="Grootheidswaan">grootheidswaan</a>. Hij maakte zichzelf wijs dat zij te danken was aan zijn genie als veldheer.<sup id="cite_ref-72" class="reference"><a href="#cite_note-72"><span class="cite-bracket">[</span>72<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hij begon te geloven in de eigen propaganda dat de <i>Wehrmacht</i> een "onoverwinnelijke oorlogsmachine" was. Niet van zins afhankelijk te blijven van leveranties door Stalin, beval hij al in juni 1940 de onderwerping van de Sovjet-Unie voor te bereiden.<sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73"><span class="cite-bracket">[</span>73<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Als het VK vrede gesloten had, was hij in september tot een aanval in het oosten overgegaan. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:President_Franklin_D._Roosevelt-1941.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/President_Franklin_D._Roosevelt-1941.jpg/260px-President_Franklin_D._Roosevelt-1941.jpg" decoding="async" width="260" height="205" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/President_Franklin_D._Roosevelt-1941.jpg/390px-President_Franklin_D._Roosevelt-1941.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/President_Franklin_D._Roosevelt-1941.jpg/520px-President_Franklin_D._Roosevelt-1941.jpg 2x" data-file-width="610" data-file-height="482" /></a><figcaption>Roosevelt ondertekent de <i>Lend-Lease Bill</i></figcaption></figure> <p>De Duitse bevolking was door de snelle overwinning, met maar een fractie van het aantal gesneuvelden in de Eerste Wereldoorlog, erg opgelucht.<sup id="cite_ref-Holland362_54-1" class="reference"><a href="#cite_note-Holland362-54"><span class="cite-bracket">[</span>54<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hitler bereikte het toppunt van zijn populariteit.<sup id="cite_ref-74" class="reference"><a href="#cite_note-74"><span class="cite-bracket">[</span>74<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Men verwachtte daarvan ook de economische vruchten te kunnen plukken in de zin van een hogere levensstandaard. Uit Frankrijk en de Lage Landen geroofde luxegoederen als koffie en cacao kwamen voor korte tijd beschikbaar. Verdere welvaartsgroei zat er echter niet in. Integendeel, door de overgang naar een oorlogseconomie daalde de productie van consumptiegoederen. De voedselopbrengsten daalden doordat kunstmestfabrieken overschakelden op de fabricage van explosieven. Hitler poogde de pijn te verzachten door het beslag van de militaire uitgaven op het BNP te beperken tot 38%, vergeleken met de 60% die men in 1943 zou bereiken. Dit dwong tot het maken van duidelijke keuzen in de inzet van de beperkte productiecapaciteit. Een duur en onzeker plan voor de ontwikkeling van een <a href="/wiki/Atoombom" class="mw-redirect" title="Atoombom">atoombom</a> werd al in een vroeg stadium afgewezen. In een tweefrontenoorlog wilde Hitler gelijktijdig het VK en de USSR verslaan. Het eerste hoopte hij te doen door honderden onderzeeërs te bouwen.<sup id="cite_ref-75" class="reference"><a href="#cite_note-75"><span class="cite-bracket">[</span>75<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Daarnaast bleef de luchtmacht een beslag van 40% leggen op de wapenproductie. Schaarste aan ijzererts en arbeidskrachten verhinderde dat hier bovenop ook nog de tienduizenden tanks geproduceerd konden worden die volgens Guderian nodig waren voor een mogelijk langdurige oorlog in het oosten. Optimistisch nam men daarom aan dat de nieuwe tactiek van de <i>Blitzkrieg</i> een snelle overwinning op het Rode Leger garandeerde. </p><p> Ook de Amerikanen waren geschokt. De bevolking begon nazi-Duitsland voor het eerst als een serieuze bedreiging te zien. Roosevelt kwam tot de overtuiging dat een deelneming van de VS aan de oorlog aan de zijde van het VK onvermijdelijk was. Hij moest echter voorzichtig handelen omdat het isolationisme nog zeer sterk was. Begin juni 1940 zond hij op presidentieel bevel oude voorraden geweren en munitie naar de Britten. Op 2 september kwam hij met Churchill de <i><a href="/w/index.php?title=Destroyers-for-bases_deal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Destroyers-for-bases deal (de pagina bestaat niet)">Destroyers-for-bases deal</a></i> overeen: in ruil voor vijftig oude torpedobootjagers, zeer nuttig voor de konvooidienst, werden aan de Amerikanen Britse bases op het westelijk halfrond geleased.<sup id="cite_ref-76" class="reference"><a href="#cite_note-76"><span class="cite-bracket">[</span>76<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 16 september voerden de VS de dienstplicht in.<sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="#cite_note-77"><span class="cite-bracket">[</span>77<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Toen Roosevelt in november voor de tweede keer herkozen werd, kon hij openlijker in het voordeel van de Britten handelen. Op 29 december noemde hij de VS in een radiopraatje het "Arsenaal van de Democratie" en kondigde een gigantisch wapenproductieprogramma aan.<sup id="cite_ref-78" class="reference"><a href="#cite_note-78"><span class="cite-bracket">[</span>78<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Aanbevolen als middel om de Britten te laten vechten in plaats van Amerikanen werd het in feite voornamelijk gebruikt om de grootste economie van de wereld ook in een militaire supermacht te veranderen.<sup id="cite_ref-79" class="reference"><a href="#cite_note-79"><span class="cite-bracket">[</span>79<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 11 maart 1941 werd de <a href="/wiki/Leen-_en_Pachtwet" title="Leen- en Pachtwet">Leen- en Pachtwet</a> van kracht.<sup id="cite_ref-80" class="reference"><a href="#cite_note-80"><span class="cite-bracket">[</span>80<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Die stond het de Amerikaanse regering toe om gedurende de oorlog voor vijftig miljard dollar aan oorlogsmaterieel kosteloos aan andere geallieerden te leasen. Op 14 augustus 1941 sloten het VK en de VS het <a href="/wiki/Atlantisch_Handvest" title="Atlantisch Handvest">Atlantisch Handvest</a> waarin ze hun visie over de situatie na de oorlog vastlegden. De tweede helft van 1941 begeleidden Amerikaanse oppervlakteschepen konvooien op de westelijke Atlantische Oceaan en vochten er met Duitse onderzeeërs.<sup id="cite_ref-81" class="reference"><a href="#cite_note-81"><span class="cite-bracket">[</span>81<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:German_submarine_U-243_under_attack_by_RAAF_Sunderland_aircraft_in_the_Bay_of_Biscay,_8_July_1944_(C4603).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/German_submarine_U-243_under_attack_by_RAAF_Sunderland_aircraft_in_the_Bay_of_Biscay%2C_8_July_1944_%28C4603%29.jpg/260px-German_submarine_U-243_under_attack_by_RAAF_Sunderland_aircraft_in_the_Bay_of_Biscay%2C_8_July_1944_%28C4603%29.jpg" decoding="async" width="260" height="201" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/German_submarine_U-243_under_attack_by_RAAF_Sunderland_aircraft_in_the_Bay_of_Biscay%2C_8_July_1944_%28C4603%29.jpg/390px-German_submarine_U-243_under_attack_by_RAAF_Sunderland_aircraft_in_the_Bay_of_Biscay%2C_8_July_1944_%28C4603%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/German_submarine_U-243_under_attack_by_RAAF_Sunderland_aircraft_in_the_Bay_of_Biscay%2C_8_July_1944_%28C4603%29.jpg/520px-German_submarine_U-243_under_attack_by_RAAF_Sunderland_aircraft_in_the_Bay_of_Biscay%2C_8_July_1944_%28C4603%29.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="619" /></a><figcaption>Een U-boot wordt aangevallen door vliegtuigen</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Slag_om_de_Atlantische_Oceaan">De Slag om de Atlantische Oceaan</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Slag_om_de_Atlantische_Oceaan" title="Slag om de Atlantische Oceaan">Slag om de Atlantische Oceaan</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div><p>Uit schrik voor een <a href="/wiki/Onbeperkte_duikbotenoorlog" title="Onbeperkte duikbotenoorlog">Onbeperkte duikbotenoorlog</a> voerde Engeland in september 1939 direct een <a href="/wiki/Konvooien_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Konvooien tijdens de Tweede Wereldoorlog">konvooisysteem</a> in voor alle transatlantische scheepvaart. De Duitse marine kon geen blokkade instellen tegen Engeland, maar probeerde via een tonnage-oorlog zoveel mogelijk schepen te vernietigen zodat de Britten niet genoeg goederen, grondstoffen en voedsel konden importeren. De Duitse onderzeebootvloot was daarvoor echter nog te klein om een bedreiging te vormen, de Duitsers waren pas begin 1939 begonnen hun vloot aan het opbouwen via het <a href="/wiki/Z-Plan" title="Z-Plan">Z-Plan</a> en de Duitse marine was niet voorbereid op een conflict met Engeland.<sup id="cite_ref-82" class="reference"><a href="#cite_note-82"><span class="cite-bracket">[</span>82<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Maar na de val van Frankrijk en de bezetting van Noorwegen beschikte de <a href="/wiki/Kriegsmarine" title="Kriegsmarine">Kriegsmarine</a> over betere uitvalhavens zodat de weinige <a href="/wiki/U-boot" title="U-boot">U-boten</a> nu veel effectiever ingezet werden. Door een gebrek aan Britse escorteschepen, konden de onderzeeërs veel slachtoffers maken met hun <a href="/wiki/Roedeltactiek" title="Roedeltactiek">roedeltactiek</a> van 's nachts in groep, aan de oppervlakte varend, konvooien aan te vallen. Ook de Duitse oppervlaktevloot nam deel aan de slag: <a href="/wiki/Hulpkruiser" title="Hulpkruiser">Hulpkruiser</a>s vielen de handelsroutes op verre zeeën aan, en oorlogschepen vielen als raider konvooien aan op de vitale Noord-Atlantische route. De <a href="/wiki/Luftwaffe_(Wehrmacht)" title="Luftwaffe (Wehrmacht)">Luftwaffe</a> bombardeerde havens en langeafstandsvliegtuigen (<a href="/wiki/Focke-Wulf_Fw_200" title="Focke-Wulf Fw 200">Fw 200 'Condor'</a>) vielen schepen aan op volle zee.<sup id="cite_ref-83" class="reference"><a href="#cite_note-83"><span class="cite-bracket">[</span>83<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>In februari 1941 liepen de verliezen aan koopvaarders te hoog op en Churchill greep in: de Britse oorlogsinspanning diende zich de volgende vier maanden prioritair te focussen op de slag om de Atlantische Oceaan. Zelfs het luchtoffensief van bomber command werd gestopt en Britse bommenwerpers vielen havens en scheepswerven aan.<sup id="cite_ref-84" class="reference"><a href="#cite_note-84"><span class="cite-bracket">[</span>84<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Aan de dreiging van raiders kwam een einde wanneer de Britse <a href="/wiki/Home_Fleet" title="Home Fleet">Home Fleet</a> het Duitse slagschip <i><a href="/wiki/Bismarck_(slagschip)" title="Bismarck (slagschip)">Bismarck</a></i> tot zinken bracht.<sup id="cite_ref-85" class="reference"><a href="#cite_note-85"><span class="cite-bracket">[</span>85<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Door het breken van de Duitse <a href="/wiki/Enigma_en_de_U-bootoorlog" title="Enigma en de U-bootoorlog">enigma vlootcodes</a> konden konvooien de U-boot patrouilles ontwijken. Ook breidde Amerika de neutraliteitszone steeds verder uit waardoor Amerikaanse schepen de facto de escortetaken van Britse schepen overnamen. Uit vrees voor het uitbreken van vijandelijkheden met de Amerikanen liet Hitler de U-boten terugtrekken van de Noord-Atlantische konvooiroutes. Wanneer in december 1941 de oorlog tussen Amerika en Duitsland officieel verklaard werd, besliste <a href="/wiki/Karl_D%C3%B6nitz" title="Karl Dönitz">Dönitz</a> de Amerikaanse kusten aan te vallen, waar schepen nog niet gekonvooieerd werden. De eerste zes maanden van 1942 werden grote successen geboekt, eerst langs de Noord-Amerikaanse kust en daarna in de <a href="/wiki/Golf_van_Mexico" title="Golf van Mexico">Golf van Mexico</a> en de <a href="/wiki/Cara%C3%AFben" title="Caraïben">Caraïben</a>.<sup id="cite_ref-86" class="reference"><a href="#cite_note-86"><span class="cite-bracket">[</span>86<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Midden 1942 daalden de resultaten aan de Amerikaanse drastisch, en werden de aanvallen hervat op de levensader van Engeland: de Noord-Atlantische konvooien. Met een snel groeiend aantal U-boten en een <a href="/wiki/B-Dienst" title="B-Dienst">B-Dienst</a> die konvooiberichten kon decoderen, werd in november 1942 een recordaantal schepen tot zinken gebracht. In maart 1943 piekten de verliezen aan gekonvooieerde schepen en even zag het ernaar uit dat het gehele konvooisysteem, de ruggengraat van de afweer tegen onderzeeërs, in vraag gesteld werd. Maar al in mei 1943 keerde de situatie volledig: escortevliegkampschepen en langeafstandsvliegtuigen konden over heel het Atlantische traject luchtdekking voorzien, en hulptroepen konden snel het escorte van bedreigde konvooien versterken. In mei 1943 werden zo weinig schepen in konvooi gezonken en gingen zoveel onderzeeërs verloren, dat Dönitz de slag om de Atlantische Oceaan moest opgeven.<sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87"><span class="cite-bracket">[</span>87<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Pas in oktober 1943 werd er weer een poging gedaan om met nieuwe wapens zoals de akoestische torpedo, het offensief te hernieuwen, maar na een eerste succes werd deze bedreiging snel afgeweerd. Vanaf dan beperkten U-boot aanvallen zich tot patrouillevaarten van enkelingen, en is de slag om de Atlantische Oceaan voorbij. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Luchtoorlog">Luchtoorlog</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:384bg-b17s.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/384bg-b17s.jpg/260px-384bg-b17s.jpg" decoding="async" width="260" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/384bg-b17s.jpg/390px-384bg-b17s.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/384bg-b17s.jpg/520px-384bg-b17s.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="370" /></a><figcaption>Bombarderende B-17s</figcaption></figure> <p>Anders dan Duitsland zou het Verenigd Koninkrijk wel viermotorige strategische bommenwerpers met een groot vliegbereik in massaproductie nemen. Vanaf februari 1941 probeerde het daarmee Duitse bevolkingscentra en industrieën te treffen. Tot ver in 1944 was dit de enige mogelijkheid Duitsland direct aan te vallen. De bombardementen hadden eerst weinig effect, onder andere door de noodzaak om voor de veiligheid alleen 's nachts te opereren. In 1942 voegden de VS zich in de luchtoorlog. De zwaarbewapende <a href="/wiki/B-17_Flying_Fortress" title="B-17 Flying Fortress">B-17 Flying Fortress</a> stond de Amerikanen toe ook overdag te vliegen. In 1943 waren de geallieerden zo sterk geworden dat men systematisch alle Duitse steden kon gaan verwoesten. Dit dwong de Duitsers te investeren in een brede gordel van radarinstallaties, vliegvelden en luchtafweergeschut, in zowel Frankrijk, de Lage Landen als Duitsland zelf. Dat verminderde de wapenleveranties aan de fronten.<sup id="cite_ref-Kershaw163_88-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kershaw163-88"><span class="cite-bracket">[</span>88<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In 1944 had 20% van de Duitse munitieproductie en 30% van de gefabriceerde direct-vuur-wapens de luchtafweer als bestemming.<sup id="cite_ref-Kershaw163_88-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kershaw163-88"><span class="cite-bracket">[</span>88<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Begin 1944 kwam de Amerikaanse <a href="/wiki/P-51_Mustang" title="P-51 Mustang">P-51 Mustang</a> beschikbaar, een langeafstandsjager die de bommenwerpers tot in Duitsland kon begeleiden. Midden 1944 veroverden de geallieerden Frankrijk, wat een gat sloeg in de Duitse luchtafweer en ze in staat stelde bases vlak bij Duitsland te gebruiken. De effectiviteit van de <a href="/wiki/Tapijtbombardement" title="Tapijtbombardement">tapijtbombardementen</a> was beperkt. Het moreel van de burgerbevolking werd er niet door gebroken en de productie van de Duitse oorlogsindustrie bleef ieder jaar verder stijgen. Pas in de tweede helft van 1944 daalde de Duitse industriële productie scherp.<sup id="cite_ref-89" class="reference"><a href="#cite_note-89"><span class="cite-bracket">[</span>89<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>De luchtoorlog vergde aan beide zijden een grote inzet van manschappen en materieel. De geallieerde verliezen waren met veertigduizend vliegtuigen hoog, maar hun grote productiecapaciteit compenseerde dat. De Duitsers verloren in totaal vijftigduizend vliegtuigen in deze strijd. De geallieerden wierpen anderhalf miljoen ton bommen op Duitsland, waarbij een half miljoen Duitse burgerdoden vielen. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Impero_italiano.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Impero_italiano.svg/260px-Impero_italiano.svg.png" decoding="async" width="260" height="261" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Impero_italiano.svg/390px-Impero_italiano.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Impero_italiano.svg/520px-Impero_italiano.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="501" /></a><figcaption>Het Italiaanse rijk in juni 1940 (in rood): de Dodekanesos-eilanden, Libië, Albanië, Italiaans Somaliland, Abessinië (Ethiopië) en Eritrea. In blauw de maximale expansie</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Afrika_en_de_Middellandse_Zee">Afrika en de Middellandse Zee</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Noord-Afrikaanse_Veldtocht" title="Noord-Afrikaanse Veldtocht">Noord-Afrikaanse Veldtocht</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Italië, met een zwak leger en beperkte industriële capaciteit,<sup id="cite_ref-90" class="reference"><a href="#cite_note-90"><span class="cite-bracket">[</span>90<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ging een reeks militaire avonturen aan waarin alleen Duitse hulp een snelle nederlaag voorkwam.<sup id="cite_ref-91" class="reference"><a href="#cite_note-91"><span class="cite-bracket">[</span>91<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In Augustus 1940 bezette het <a href="/wiki/Brits_Somaliland" class="mw-redirect" title="Brits Somaliland">Brits Somaliland</a>.<sup id="cite_ref-92" class="reference"><a href="#cite_note-92"><span class="cite-bracket">[</span>92<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Daarna dwong Mussolini op 13 september 1940 een onvoorbereid Italiaans leger vanuit <a href="/wiki/Libi%C3%AB" title="Libië">Libië</a> het door de Britten beheerste <a href="/wiki/Koninkrijk_Egypte" title="Koninkrijk Egypte">Koninkrijk Egypte</a> binnen te vallen. De Italiaanse aanval kwam al na enkele dagen en zestig kilometer terreinwinst tot stilstand.<sup id="cite_ref-93" class="reference"><a href="#cite_note-93"><span class="cite-bracket">[</span>93<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>De Royal Navy viel op 11 november 1940 de Italiaanse vloot aan in haar haven te <a href="/wiki/Slag_bij_Tarente" title="Slag bij Tarente">Tarente</a> en stelde drie van de vijf Italiaanse slagschepen buiten gevecht. Deze aanval zou de Japanners later inspireren tot de aanval op Pearl Harbour.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStephen198830-46_94-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStephen198830-46-94"><span class="cite-bracket">[</span>94<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 9 december lanceerde een klein Brits leger <a href="/wiki/Operatie_Compass" title="Operatie Compass">Operatie Compass</a><sup id="cite_ref-FOOTNOTEHolland2015458-460_95-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEHolland2015458-460-95"><span class="cite-bracket">[</span>95<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en slaagde er de volgende maanden in om het veel grotere Italiaans leger voortdurend verder in Libië terug te dringen.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEHolland2015470-471,498-500_96-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEHolland2015470-471,498-500-96"><span class="cite-bracket">[</span>96<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Italiaanse vloot werd op 28 maart 1941 verslagen in de <a href="/wiki/Slag_bij_Kaap_Matapan" title="Slag bij Kaap Matapan">Slag bij Kaap Matapan</a> waarna ze tot in augustus 1941 terugtrok in haar havens.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStephen198847-69_97-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStephen198847-69-97"><span class="cite-bracket">[</span>97<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Een Britse tegenoffensief tot november 1941 veroorzaakte het verlies van <a href="/wiki/Italiaans_Somaliland" class="mw-redirect" title="Italiaans Somaliland">Italiaans Somaliland</a>, <a href="/wiki/Eritrea" title="Eritrea">Eritrea</a> en <a href="/wiki/Keizerrijk_Ethiopi%C3%AB" title="Keizerrijk Ethiopië">Abessinië</a>.<sup id="cite_ref-98" class="reference"><a href="#cite_note-98"><span class="cite-bracket">[</span>98<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Het Duitse <a href="/wiki/Afrikakorps" title="Afrikakorps">Afrikakorps</a> onder <a href="/wiki/Erwin_Rommel" title="Erwin Rommel">Erwin Rommel</a> heroverde begin 1941 de <a href="/wiki/Cyrenaica_(landstreek)" title="Cyrenaica (landstreek)">Cyrenaica</a> weer.<sup id="cite_ref-99" class="reference"><a href="#cite_note-99"><span class="cite-bracket">[</span>99<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Nadat het gebied eind 1941 voor hem weer verloren ging,<sup id="cite_ref-100" class="reference"><a href="#cite_note-100"><span class="cite-bracket">[</span>100<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> rukte Rommel in 1942 eerst op naar Gazala en toen tot <a href="/wiki/El_Alamein" title="El Alamein">El Alamein</a>, slechts 106 kilometer ten westen van <a href="/wiki/Alexandri%C3%AB" title="Alexandrië">Alexandrië</a>. Het lukte hem niet meer door de Britse stelling daar heen te breken. Perzië werd in augustus 1941 door de Britten en Sovjets bezet.<sup id="cite_ref-101" class="reference"><a href="#cite_note-101"><span class="cite-bracket">[</span>101<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Balkan">De Balkan</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Balkanveldtocht" title="Balkanveldtocht">Balkanveldtocht</a> en <a href="/wiki/De_Balkan_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog" title="De Balkan tijdens de Tweede Wereldoorlog">De Balkan tijdens de Tweede Wereldoorlog</a> voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.</i></div> <p><a href="/wiki/Koninkrijk_Albani%C3%AB_(1928-1939)" title="Koninkrijk Albanië (1928-1939)">Albanië</a> was reeds in april 1939 door de <a href="/wiki/Italiaanse_invasie_van_Albani%C3%AB" title="Italiaanse invasie van Albanië">Italianen bezet</a>. Mussolini, jaloers op de Duitse successen,<sup id="cite_ref-102" class="reference"><a href="#cite_note-102"><span class="cite-bracket">[</span>102<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> begon op 28 oktober 1940 de <a href="/wiki/Grieks-Italiaanse_Oorlog" title="Grieks-Italiaanse Oorlog">Grieks-Italiaanse Oorlog</a>.<sup id="cite_ref-103" class="reference"><a href="#cite_note-103"><span class="cite-bracket">[</span>103<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het Italiaanse offensief liep vast en een Grieks tegenoffensief wierp na 14 november 1940 de Italianen tot ver over de Albanese grens.<sup id="cite_ref-104" class="reference"><a href="#cite_note-104"><span class="cite-bracket">[</span>104<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In eerste instantie weigerden de Grieken Britse steun, om Hitler niet te provoceren.<sup id="cite_ref-105" class="reference"><a href="#cite_note-105"><span class="cite-bracket">[</span>105<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Alleen werd een kleine basis toegestaan op <a href="/wiki/Kreta" title="Kreta">Kreta</a>.<sup id="cite_ref-106" class="reference"><a href="#cite_note-106"><span class="cite-bracket">[</span>106<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></p><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Second_world_war_europe_1941_map_de.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Second_world_war_europe_1941_map_de.png/260px-Second_world_war_europe_1941_map_de.png" decoding="async" width="260" height="271" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Second_world_war_europe_1941_map_de.png/390px-Second_world_war_europe_1941_map_de.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Second_world_war_europe_1941_map_de.png/520px-Second_world_war_europe_1941_map_de.png 2x" data-file-width="960" data-file-height="1000" /></a><figcaption>Europa in april 1941</figcaption></figure> <p>Duitsland begon territoriale veranderingen door te voeren op de <a href="/wiki/Balkan_(schiereiland)" title="Balkan (schiereiland)">Balkan</a>. Voornaamste slachtoffer was <a href="/wiki/Roemeni%C3%AB" title="Roemenië">Roemenië</a> dat <a href="/wiki/Zevenburgen" class="mw-redirect" title="Zevenburgen">Zevenburgen</a> moest afstaan aan Hongarije, Bessarabië aan de Sovjet-Unie en het zuiden van de <a href="/wiki/Dobroedzja" title="Dobroedzja">Dobroedzja</a> aan Bulgarije. Hongarije, Roemenië, en Bulgarije werden gedwongen zich bij de As aan te sluiten.<sup id="cite_ref-107" class="reference"><a href="#cite_note-107"><span class="cite-bracket">[</span>107<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Nadat Duitse troepen Bulgarije binnentrokken, stonden de Grieken toe dat er Britse troepen landden op hun vasteland. </p><p><a href="/wiki/Joegoslavi%C3%AB" title="Joegoslavië">Joegoslavië</a> sloot zich ook aan bij de As maar op 27 maart 1941 vond er in reactie een staatsgreep plaats.<sup id="cite_ref-Holland542_108-0" class="reference"><a href="#cite_note-Holland542-108"><span class="cite-bracket">[</span>108<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In de <a href="/wiki/Invasie_van_Joegoslavi%C3%AB" title="Invasie van Joegoslavië">Invasie van Joegoslavië</a> overweldigden Duitse, Italiaanse, Hongaarse en Bulgaarse troepen daarom vanaf 6 april 1941 de versnipperde verdediging van de Joegoslaven.<sup id="cite_ref-109" class="reference"><a href="#cite_note-109"><span class="cite-bracket">[</span>109<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tegelijkertijd vielen Duitse strijdkrachten Griekenland vanuit Bulgarije binnen in <a href="/wiki/Slag_om_Griekenland" title="Slag om Griekenland">Operatie Marita</a>. De Grieken lieten na de <a href="/wiki/Metaxaslinie" title="Metaxaslinie">Metaxaslinie</a> voldoende te versterken en met het Albanese front te verbinden zodat de Grieks-Britse strijdmacht het begaf onder de Duitse overmacht.<sup id="cite_ref-110" class="reference"><a href="#cite_note-110"><span class="cite-bracket">[</span>110<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 27 april 1941 viel <a href="/wiki/Athene_(stad)" title="Athene (stad)">Athene</a>. Op 20 mei voerden Duitse parachutisten een <a href="/wiki/Landing_op_Kreta" title="Landing op Kreta">landing op Kreta</a> uit, dat zij na tien dagen van zware gevechten op de Britten wisten te veroveren. Joegoslavië en Griekenland werden verdeeld. Hitler zou later het uitstel van de inval in de Sovjet-Unie van mei naar juni wijten aan operatie Marita, maar moderne historici zijn het erover eens dat het uitstel te wijten is aan andere oorzaken. Stalin zag deze operatie als een geruststelling dat de Duitsers eerder het Suezkanaal zouden aanvallen, dan de Sovjet-Unie.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEBeevor2012190-191_111-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEBeevor2012190-191-111"><span class="cite-bracket">[</span>111<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>De asmogendheden hadden de Balkan schijnbaar onder controle, maar zouden in Joegoslavië, Albanië en Griekenland te maken krijgen met een felle <a href="/wiki/Joegoslavische_partizanen" title="Joegoslavische partizanen">partizanenstrijd</a>, die door de westelijke geallieerden met wapenleveranties gesteund werd en vele divisies bond. De nationalistische en communistische verzetsbewegingen vochten ook onderling wat leidde tot de <a href="/wiki/Griekse_Burgeroorlog" title="Griekse Burgeroorlog">Griekse Burgeroorlog</a> die tot 1949 zou duren. In Joegoslavië en Albanië waren de communisten sterk genoeg om de Duitsers min of meer op eigen kracht uit grote gebieden te verdrijven, zodat zij in het naoorlogse communistische blok buitenbeentjes konden blijven. Uit Griekenland trokken de Duitsers zich eind 1944 uit eigen beweging terug, toen het oprukkende Rode Leger ze dreigde af te snijden. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Het_oostfront">Het oostfront</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Operation_Barbarossa_corrected_border.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Operation_Barbarossa_corrected_border.png/260px-Operation_Barbarossa_corrected_border.png" decoding="async" width="260" height="327" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Operation_Barbarossa_corrected_border.png/390px-Operation_Barbarossa_corrected_border.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/36/Operation_Barbarossa_corrected_border.png 2x" data-file-width="443" data-file-height="558" /></a><figcaption>Duits plan voor <a href="/wiki/Operatie_Barbarossa" title="Operatie Barbarossa">Operatie Barbarossa</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg/260px-RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg" decoding="async" width="260" height="159" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg/390px-RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg/520px-RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg 2x" data-file-width="2976" data-file-height="1823" /></a><figcaption><a href="/wiki/Beleg_van_Leningrad" title="Beleg van Leningrad">Beleg van Leningrad</a> 1942</figcaption></figure> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Oostfront_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Oostfront (Tweede Wereldoorlog)">Oostfront (Tweede Wereldoorlog)</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>De strijd aan het oostfront was tussen 1941 en 1945 het kernconflict in Europa, waarin de twee grootste Europese mogendheden de afloop van de oorlog grotendeels bepaalden. Het <a href="/wiki/Nationaalsocialisme" title="Nationaalsocialisme">nationaalsocialisme</a> wilde <i><a href="/wiki/Lebensraum" title="Lebensraum">Lebensraum</a></i> verwerven door in het oosten de Joden uit te roeien, het communisme te vernietigen en volgens het <i><a href="/wiki/Generalplan_Ost" title="Generalplan Ost">Generalplan Ost</a></i> een uitgedunde Slavische bevolking blijvend te onderwerpen aan een bovenlaag van Germaanse kolonisatoren. Meer dan een imperialistisch streven naar grondgebied of grondstoffen was het voor beide staten een existentiële worsteling op leven en dood.<sup id="cite_ref-112" class="reference"><a href="#cite_note-112"><span class="cite-bracket">[</span>112<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Aan het oostfront vielen de meeste slachtoffers, onder burgers en soldaten. Van de 3 251 868 gesneuvelden en vermisten in het Duitse veldleger tot 30 november 1944, waarna er geen exacte gegevens meer zijn, vielen 2 416 784 aan het oostfront.<sup id="cite_ref-113" class="reference"><a href="#cite_note-113"><span class="cite-bracket">[</span>113<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dat weerspiegelt de relatieve inzet van manschappen, voorraden en materieel. </p><p>Op het oostfront is Duitsland verslagen. Omdat het verloop op andere fronten veel minder was en luchtmacht, luchtafweer of marine een beslag legden van een derde op de beschikbare militairen, bevond zich op ieder gegeven moment overigens maar een minderheid van de Duitse totale sterkte in het oosten. Hoewel de mankracht van de Wehrmacht in 1943 tot tegen de tien miljoen steeg, viel de sterkte aan het oostfront onder de drie miljoen, mede omdat de meesten er alles aan deden om elders ingezet te worden. Het Rode Leger registreerde het sneuvelen van 6 329 000 soldaten.<sup id="cite_ref-114" class="reference"><a href="#cite_note-114"><span class="cite-bracket">[</span>114<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Operatie_Barbarossa">Operatie Barbarossa</h4></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Operatie_Barbarossa" title="Operatie Barbarossa">Operatie Barbarossa</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Op 22 juni 1941 bevond het Duitse leger zich op het toppunt van zijn slagkracht doordat een massa van 153 divisies op volle sterkte en compleet bevoorraad paraat stond voor de invasie van de Sovjet-Unie. Meer dan drie miljoen Duitse soldaten, uitgerust met 3580 tanks, 7184 kanonnen en 2740 vliegtuigen begonnen <a href="/wiki/Operatie_Barbarossa" title="Operatie Barbarossa">Operatie Barbarossa</a>, ondersteund door het Roemeense en Finse leger. Het veel grotere Rode leger van bijna zes miljoen soldaten, 25 700 tanks en 18 700 vliegtuigen was de mindere in ervaring, competentie, training, slagvaardigheid en logistieke ondersteuning. In de eerste fase maakten de Sovjets de fout de Duitse moderne bewegingsoorlog te willen imiteren in plaats van zich in te graven of in de diepte op te stellen. Als gevolg werden hun grenslegers en gemechaniseerde korpsen binnen vijf weken omsingeld en vernietigd. </p><p>Eind juli leek Duitsland de oorlog tegen de Sovjet-Unie te hebben gewonnen<sup id="cite_ref-115" class="reference"><a href="#cite_note-115"><span class="cite-bracket">[</span>115<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> — en daarmee de hele Tweede Wereldoorlog. Wapenbestellingen voor het leger werden vast verminderd. De Duitse Legergroep Noord moest nu naar <a href="/wiki/Sint-Petersburg" title="Sint-Petersburg">Leningrad</a> oprukken, Legergroep Zuid de olievelden in de <a href="/wiki/Kaukasus_(gebied)" title="Kaukasus (gebied)">Kaukasus</a> bereiken en Legergroep Midden <a href="/wiki/Moskou" title="Moskou">Moskou</a> veroveren. Voor oktober moest al het gebied ten westen van de <a href="/wiki/Wolga" title="Wolga">Wolga</a> worden bezet voordat de herfstmodder het onverharde wegennet onbegaanbaar maakte. Weerstand van betekenis werd niet meer verwacht. In feite vormden zich weer grote Sovjetlegers op de lijn <a href="/wiki/Loega_(rivier)" title="Loega (rivier)">Loega</a> - <a href="/wiki/Smolensk" title="Smolensk">Smolensk</a> - <a href="/wiki/Kiev" title="Kiev">Kiev</a>. Men had de mobilisatiecapaciteit van het Rode Leger ernstig onderschat: het zou tot het einde van de oorlog bijna dertig miljoen reservisten en rekruten oproepen. De tegenslag leidde tot een crisis in de Duitse bevelsvoering.<sup id="cite_ref-116" class="reference"><a href="#cite_note-116"><span class="cite-bracket">[</span>116<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het besef begon door te dringen dat de strijd niet enkele maanden maar vele jaren zou duren terwijl het land niet voorbereid was op een slepende oorlog. Het Duitse leger gebruikte de maand augustus om zich te bevoorraden en een nieuwe strategie vast te stellen. Hierbij deed zich voor de Duitsers een tweede dreigende ontwikkeling voor: Hitler, hoewel een totale amateur, begon zich in toenemende mate met het operationeel bevel te bemoeien.<sup id="cite_ref-117" class="reference"><a href="#cite_note-117"><span class="cite-bracket">[</span>117<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hij beval Legergroep Midden naar het zuiden af te buigen om samen met Legergroep Zuid het Sovjetleger bij Kiev te vernietigen.<sup id="cite_ref-118" class="reference"><a href="#cite_note-118"><span class="cite-bracket">[</span>118<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Toen de troepen weer terug in positie waren, liep het offensief tegen Moskou in oktober vast in de modder.<sup id="cite_ref-119" class="reference"><a href="#cite_note-119"><span class="cite-bracket">[</span>119<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tijdens de vroege vorst bereikte men weliswaar de lijn Leningrad - Moskou - <a href="/wiki/Rostov_aan_de_Don" title="Rostov aan de Don">Rostov</a>, maar toen werden de slecht bevoorrade troepen getroffen door de Russische koude, zonder dat men winteruitrusting had.<sup id="cite_ref-120" class="reference"><a href="#cite_note-120"><span class="cite-bracket">[</span>120<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het eerste echte tegenoffensief van de Sovjet-Unie in december en januari 1942 wierp legergroep Midden bijna tweehonderd kilometer terug. </p><p>Op 11 december verklaarde Hitler de Verenigde Staten van Amerika de oorlog. Binnen vier maanden was Duitsland van een schijnbaar gewonnen positie in een geostrategisch rampzalige situatie beland.<sup id="cite_ref-121" class="reference"><a href="#cite_note-121"><span class="cite-bracket">[</span>121<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Second_world_war_europe_animation_large_de.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Second_world_war_europe_animation_large_de.gif/260px-Second_world_war_europe_animation_large_de.gif" decoding="async" width="260" height="271" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Second_world_war_europe_animation_large_de.gif/390px-Second_world_war_europe_animation_large_de.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Second_world_war_europe_animation_large_de.gif/520px-Second_world_war_europe_animation_large_de.gif 2x" data-file-width="960" data-file-height="1000" /></a><figcaption>Stalingrad wordt wel gezien als het "springtij" van de Duitse opmars</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Stalingrad">Stalingrad</h4></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Slag_om_Stalingrad" title="Slag om Stalingrad">Slag om Stalingrad</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Het Duitse leger aan het oostfront raakte in de winter van 1941/1942 blijvend verzwakt.<sup id="cite_ref-122" class="reference"><a href="#cite_note-122"><span class="cite-bracket">[</span>122<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Duitse wapenproductie nam slechts geleidelijk toe en de tanksterkte zou de drieduizend nooit meer bereiken. De veel grotere wapenindustrie van de Sovjet-Unie echter was uit Leningrad en Charkov naar de Oeral geëvacueerd<sup id="cite_ref-123" class="reference"><a href="#cite_note-123"><span class="cite-bracket">[</span>123<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en zou in 1942 ruim twintigduizend tanks fabriceren, van de superieure typen <a href="/wiki/T-34" title="T-34">T-34</a> en <a href="/wiki/KV-1" title="KV-1">KV-1</a>. De nieuwe Sovjetlegers werden voornamelijk voor Moskou geposteerd. Hierdoor bleef de zuidelijke sector slechter bezet. Hitler beval daardoorheen te breken met een vijftigtal divisies die men nog wel op sterkte had weten te brengen. Zo hoopte hij de olievelden in de Kaukasus te veroveren en daarmee zowel brandstof als tijd te winnen voor een opbouw van de Duitse oorlogsindustrie. De Duitse pantsereenheden bereikten in de zomer van 1942 de Don en bogen toen af naar het zuiden voor een verre tocht richting <a href="/wiki/Bakoe" title="Bakoe">Bakoe</a>, dat echter nooit bereikt zou worden. Hun rol als pantserreserve konden ze niet meer vervullen terwijl de lange flanken van hun opmars alleen gedekt konden worden door de inzet van inferieure Italiaanse, Hongaarse en Roemeense legers. </p><p>De situatie werd nog riskanter doordat Hitler beval aan de Wolga <a href="/wiki/Wolgograd" title="Wolgograd">Stalingrad</a> te veroveren, een belangrijk centrum voor de wapenindustrie. Het <a href="/wiki/6e_Leger_(Wehrmacht)" title="6e Leger (Wehrmacht)">Zesde Leger</a> onder <a href="/wiki/Friedrich_Paulus" title="Friedrich Paulus">Friedrich Paulus</a> liet zich, in een zinloze prestigestrijd, verwikkelen in bloedige stadsgevechten. Een tangbeweging, dwars door flankerende Roemeense legers, omsingelde november 1942 in <a href="/wiki/Operatie_Uranus" title="Operatie Uranus">Operatie Uranus</a> een kwart miljoen man van het Zesde Leger. Een poging tot ontzet door de haastig uit de Kaukasus teruggeroepen pantsertroepen mislukte en op 2 februari 1943 capituleerden de restanten. Nog nooit eerder was een heel Duits leger verloren gegaan. Opvolgende Sovjetoffensieven vernietigden ook de Hongaarse en Italiaanse troepen waarna bijna het hele gebied boven de Kaukasus door de Duitsers ontruimd moest worden en pantserspitsen honderden kilometers naar het westen oprukten. </p><p> Het prestigeverlies voor Duitsland was groot. <a href="/wiki/Joseph_Goebbels" title="Joseph Goebbels">Joseph Goebbels</a> riep de "totale oorlog" uit, dus met nog zwaardere lasten voor de Duitse bevolking. De slag liet zien dat het Rode Leger geleidelijk de operationele capaciteit verwierf om met een numeriek overwicht van kwalitatief mindere troepen de beter getrainde Duitse eenheden te verslaan.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Invasionofitaly1943.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Invasionofitaly1943.jpg/200px-Invasionofitaly1943.jpg" decoding="async" width="200" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Invasionofitaly1943.jpg/300px-Invasionofitaly1943.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Invasionofitaly1943.jpg/400px-Invasionofitaly1943.jpg 2x" data-file-width="658" data-file-height="789" /></a><figcaption>Landingen in Italië</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="El_Alamein,_Torch_en_Italië"><span id="El_Alamein.2C_Torch_en_Itali.C3.AB"></span>El Alamein, <i>Torch</i> en Italië</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Italiaanse_Veldtocht_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Italiaanse Veldtocht (Tweede Wereldoorlog)">Italiaanse Veldtocht (Tweede Wereldoorlog)</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Tegelijk met de Slag om Stalingrad bracht <a href="/wiki/Bernard_Montgomery" title="Bernard Montgomery">Bernard Montgomery</a>, aanzienlijk versterkt met Amerikaans materieel, in de <a href="/wiki/Tweede_Slag_bij_El_Alamein" title="Tweede Slag bij El Alamein">Tweede Slag bij El Alamein</a> Rommel in november 1942 een vernietigende nederlaag toe. Dezelfde maand landden Britten en Amerikanen in Algerije en Marokko in <a href="/wiki/Operatie_Torch" title="Operatie Torch">Operatie Torch</a>. Rommel rukte naar het westen op tot in <a href="/wiki/Tunesi%C3%AB" title="Tunesië">Tunesië</a> maar het leger van de Asmogendheden werd daar in mei 1943 vernietigd zodat ze geheel uit Afrika verdreven waren. </p><p>De geallieerden <a href="/wiki/Landing_op_Sicili%C3%AB" title="Landing op Sicilië">landden op 10 juli 1943</a> op <a href="/wiki/Sicili%C3%AB" title="Sicilië">Sicilië</a>, wat op 25 juli leidde tot de val en arrestatie van <a href="/wiki/Benito_Mussolini" title="Benito Mussolini">Benito Mussolini</a>, waarna de regering van <a href="/wiki/Pietro_Badoglio" title="Pietro Badoglio">Pietro Badoglio</a> heimelijk over vrede ging onderhandelen. Op 3 september 1943 werd de <a href="/wiki/Straat_van_Messina" title="Straat van Messina">Straat van Messina</a> overgestoken. Italië sloot op 8 september een wapenstilstand en koos op 13 oktober de geallieerde zijde. De Duitsers waren al van begin augustus af bezig Italië te bezetten volgens <i><a href="/wiki/Fall_Achse" title="Fall Achse">Fall Achse</a></i> en ondervonden weinig Italiaans verzet. Zo'n zevenhonderdduizend Italiaanse krijgsgevangenen voerden ze af als arbeidsslaven. Duitse pantsereenheden die op 9 september <a href="/w/index.php?title=Operatie_Avalanche&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operatie Avalanche (de pagina bestaat niet)">Operatie Avalanche</a> weerstonden, de landing bij <a href="/wiki/Salerno_(stad)" title="Salerno (stad)">Salerno</a>, trokken zich terug en vormden met de versterkingen een sterk hoofdfront ten zuiden van Rome. Pogingen er in de <a href="/wiki/Slag_om_Monte_Cassino" title="Slag om Monte Cassino">Slag om Monte Cassino</a> doorheen te breken mislukten. Wel voelden de Duitsers zich al in 1943 gedwongen Sardinië en Corsica te ontruimen. In januari 1944 probeerden de geallieerden de linie in de rug aan te vallen via de <a href="/wiki/Landing_bij_Anzio" title="Landing bij Anzio">Landing bij Anzio</a> maar ook dat bleef een geïsoleerd bruggehoofd. Pas in mei 1944 werd de linie gebroken en op 4 juni 1944 Rome bevrijd. Daarna blokkeerden de Duitsers noordelijker een opmars in de <i><a href="/wiki/Gotenstellung" title="Gotenstellung">Gotenstellung</a></i> die pas in april 1945 viel waarna de Duitsers in Italië op 30 april capituleerden. </p><p> Het Italiaanse front legde beslag op een dertigtal Duitse divisies en veroorzaakte zo een ernstige verzwakking van het oostfront. Op 12 september 1943 werd Mussolini door een Duitse commandoactie bevrijd en leidde daarna de <a href="/wiki/Italiaanse_Sociale_Republiek" title="Italiaanse Sociale Republiek">Italiaanse Sociale Republiek</a>, een rompstaat zonder het zuiden en <a href="/wiki/Zuid-Tirol" title="Zuid-Tirol">Zuid-Tirol</a> dat bij Duitsland gevoegd werd. De ISR leverde maar een geringe oorlogsinspanning. Op 28 april 1945 werd Mussolini door partizanen geëxecuteerd.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Franklin_D._Roosevelt_and_Churchill_in_Casablanca_-_NARA_-_196748.tif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Franklin_D._Roosevelt_and_Churchill_in_Casablanca_-_NARA_-_196748.tif/lossy-page1-260px-Franklin_D._Roosevelt_and_Churchill_in_Casablanca_-_NARA_-_196748.tif.jpg" decoding="async" width="260" height="209" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Franklin_D._Roosevelt_and_Churchill_in_Casablanca_-_NARA_-_196748.tif/lossy-page1-390px-Franklin_D._Roosevelt_and_Churchill_in_Casablanca_-_NARA_-_196748.tif.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Franklin_D._Roosevelt_and_Churchill_in_Casablanca_-_NARA_-_196748.tif/lossy-page1-520px-Franklin_D._Roosevelt_and_Churchill_in_Casablanca_-_NARA_-_196748.tif.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2416" /></a><figcaption>Churchill en Roosevelt in Casablanca</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_conferenties_van_Casablanca_en_Teheran">De conferenties van Casablanca en Teheran</h3></div> <p>De grote coalitie die zich in 1941 gevormd had tussen het Verenigd Koninkrijk, de USSR en de Verenigde Staten, had moeite tot een gezamenlijke strategie te komen. Er was steeds de dreiging dat de westelijke geallieerden of de Sovjet-Unie een aparte vrede met Duitsland zouden sluiten. Een vrede in het westen zou de grote geallieerde wapenleveranties aan het Rode Leger beëindigen, Hitler toegang verschaffen tot olie en grondstoffen en miljoenen soldaten vrijmaken voor een wellicht succesvolle strijd aan het oostfront. Omgekeerd zouden zonder zo'n oostfront succesvolle landingen in Europa uiterst problematisch worden en de bevrijding van West-Europa twijfelachtig. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:RooseveltChurchillStalinConferenciaDeTeher%C3%A1n--A_020732.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/RooseveltChurchillStalinConferenciaDeTeher%C3%A1n--A_020732.jpg/260px-RooseveltChurchillStalinConferenciaDeTeher%C3%A1n--A_020732.jpg" decoding="async" width="260" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/RooseveltChurchillStalinConferenciaDeTeher%C3%A1n--A_020732.jpg/390px-RooseveltChurchillStalinConferenciaDeTeher%C3%A1n--A_020732.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/RooseveltChurchillStalinConferenciaDeTeher%C3%A1n--A_020732.jpg/520px-RooseveltChurchillStalinConferenciaDeTeher%C3%A1n--A_020732.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="600" /></a><figcaption>In Teheran hield Stalin een diner in de Sovjetambassade</figcaption></figure> <p>Tussen het VK en de VS bestonden ook onderling twistpunten. Ze hadden al op 27 maart 1941 afgesproken voorrang te verlenen aan de strijd in Europa boven die tegen Japan.<sup id="cite_ref-124" class="reference"><a href="#cite_note-124"><span class="cite-bracket">[</span>124<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In 1942 boekte Japan echter grote overwinningen en Roosevelt wenste een grotere Britse bijdrage aan de oorlog in Azië en hoopte de eindoverwinning tegen Hitler zo snel mogelijk af te handelen zodat Amerikaanse krachten zouden vrijkomen voor de gevechten in de Stille Oceaan. Hij zette in op het openen van een Tweede Front in 1943, iets waar ook Stalin sterk op aandrong. De Britten achtten dit echter niet realistisch. Churchill wenste dat de "zachte onderbuik" van Europa werd aangevallen, eerst door een landing in Italië en dan door een landing in de Balkan. Hij was altijd al een fervent anticommunist geweest en hoopte zo een overheersing van Oost-Europa door de Sovjet-Unie te voorkomen. Churchill was niet afkerig van een aparte vrede met Duitsland, mits Hitler ten val werd gebracht. </p><p>In januari 1943 werden tijdens de <a href="/wiki/Conferentie_van_Casablanca" title="Conferentie van Casablanca">Conferentie van Casablanca</a> de meningsverschillen tussen de westelijke geallieerden ten dele opgelost. Eerst zou men Tunesië veroveren en in Italië landen maar daarna in Frankrijk en niet in de Balkan. Men probeerde de Gaulle's Vrije Fransen en de Franse autoriteiten in Noord-Afrika te verzoenen zodat heel geleidelijk Frankrijk weer de rol van volwaardige partner in de oorlog zou herwinnen, iets wat vergemakkelijkt werd doordat Duitsland na <i>Torch</i> Vichy-Frankrijk bezet had. Roosevelt liet in de Verklaring van Casablanca de eis van een "onvoorwaardelijke overgave" van de Asmogendheden opnemen, wat een aparte vrede vrijwel uitsloot. </p><p>Stalin was in Casablanca niet aanwezig geweest. In november 1943 ontmoette hij Churchill en Roosevelt bij de <a href="/wiki/Conferentie_van_Teheran" title="Conferentie van Teheran">Conferentie van Teheran</a>. Churchill stemde daar in met een landing in Frankrijk in mei 1944, het einde voor zijn plannen in de Balkan. Stalin beloofde voor dat jaar een groot zomeroffensief. Churchill en Stalin bereikten een overeenkomst over de nieuwe grenzen van Polen. Ook werd afgesproken om Duitsland te verdelen. Roosevelt opperde de vorming van een <a href="/wiki/Verenigde_Naties" title="Verenigde Naties">Verenigde Naties</a>. Daarmee maakte hij Stalin warm voor het idee na de oorlog de wereld in twee machtsblokken te verdelen, die vreedzaam naast elkaar konden bestaan. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Koersk_en_de_Oekraïne"><span id="Koersk_en_de_Oekra.C3.AFne"></span>Koersk en de Oekraïne</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Zhukov_at_the_Tiger_tank.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Zhukov_at_the_Tiger_tank.jpg/260px-Zhukov_at_the_Tiger_tank.jpg" decoding="async" width="260" height="158" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Zhukov_at_the_Tiger_tank.jpg/390px-Zhukov_at_the_Tiger_tank.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Zhukov_at_the_Tiger_tank.jpg/520px-Zhukov_at_the_Tiger_tank.jpg 2x" data-file-width="550" data-file-height="335" /></a><figcaption>Bij Koersk verloren de Duitsers meer zwaar materieel dan ze zich konden veroorloven</figcaption></figure> <p>De ineenstorting van het Duitse front in de Oekraïne deed Hitler inzien dat hij het operationeel bevel aan het oostfront in de handen van een professional moest leggen. In een briljante campagne vernietigde Von Manstein gedurende februari en maart 1943 de pantserspitsen van het Rode Leger en stabiliseerde de situatie waarbij <a href="/wiki/Charkov" class="mw-redirect" title="Charkov">Charkov</a> heroverd werd. Het zou de laatste grote Duitse overwinning in de oorlog blijven. Gedurende 1943 steeg de Duitse tankproductie. Guderian drong er bij Hitler op aan daarmee een grote pantserreserve in het oosten te vormen van zo'n tweeduizend tanks. Als een gelijk aantal in het westen verzameld kon worden, was er goede hoop iedere geallieerde aanval af te slaan. Dat hing samen met de oprichting van uitgebalanceerde pantsergrenadierdivisies, waarin infanterie, uitgerust met <a href="/wiki/Half-tracks" class="mw-redirect" title="Half-tracks">half-tracks</a>, nauw samenwerkte met tanks en <a href="/wiki/Duikbommenwerper" class="mw-redirect" title="Duikbommenwerper">duikbommenwerpers</a>. </p><p>Hitler gaf echter prioriteit aan zijn politieke doelstellingen. Bang voor een staatsgreep door de generaals, liet hij de <a href="/wiki/Waffen-SS" title="Waffen-SS">Waffen-SS</a> uitgroeien tot een parallel leger. De daaraan bestede mankracht had veel efficiënter gebruikt kunnen worden door de structureel onderbezette reguliere divisies op sterkte te brengen. De SS beklemtoonde de vermeende waarde van een fanatieke nationaalsocialistische "wil tot overwinnen" boven professionaliteit. Die wil moest ook Hitlers bevel rechtvaardigen steeds stand te houden, zelfs als een terugtocht de enig zinnige optie was. Hitler wilde na Stalingrad de indruk wegnemen dat Duitsland de oorlog al verloren had. Daarvoor was het nodig om net als in 1941 en 1942 een groot zomeroffensief uit te voeren. Als begin van die operatie werd de frontboog bij <a href="/wiki/Koersk_(stad)" title="Koersk (stad)">Koersk</a> uitgekozen. Duitsland had in reactie op de T-34 een nieuwe generatie tanks ontwikkeld: de <a href="/wiki/Tiger_I" title="Tiger I">Tiger I</a> en de <a href="/wiki/Panther_(tank)" class="mw-redirect" title="Panther (tank)">Panther</a>.<sup id="cite_ref-125" class="reference"><a href="#cite_note-125"><span class="cite-bracket">[</span>125<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Die typen bleken duur om te produceren en Hitler stelde de aanval uit tot er wat meer van beschikbaar kwamen. Dat stelde het Rode Leger in staat bij Koersk brede afweergordels van antitankgeschut aan te leggen. </p><p> In de <a href="/wiki/Slag_om_Koersk" title="Slag om Koersk">Slag om Koersk</a> van juli 1943 liep deze laatste grote aanval van de Duitsers vast. Ze verloren voorgoed het <a href="/w/index.php?title=Strategisch_initiatief&action=edit&redlink=1" class="new" title="Strategisch initiatief (de pagina bestaat niet)">strategisch initiatief</a> maar ook de kans op een effectieve verdediging. Hun aantal operationele tanks daalde naar de duizend, onvoldoende om hun zwakke linies, bezet door onderbemande infanteriedivisies die nog van paardentransport afhankelijk waren, na een doorbraak van vijandelijke tanklegers te sluiten. In september vluchtte het Duitse leger naar de <a href="/wiki/Dnjepr_(rivier)" title="Dnjepr (rivier)">Dnjepr</a>. Het hoopte aan de brede stroom een <i>Ostwall</i> aan te leggen waarachter men zich kon herstellen. Het Sovjetbevel besefte dat dit koste wat kost voorkomen moest worden. Het Rode Leger overschreed de rivier en voerde tot april 1944 een reeks offensieven uit waarin met een massale inzet van manschappen en tanks de Duitsers uit de westelijke Oekraïne gedreven werden. Hitler verbood pantserdivisies uit Frankrijk aan te voeren uit vrees dat dit deel was van een plan om hem ten val te brengen. Zijn enige hoop was nog de "invasie" te doen mislukken. Zijn verbod terug te trekken leidde tot onnodig zware Duitse verliezen.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:D-day_allied_assault_routes.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/D-day_allied_assault_routes.jpg/260px-D-day_allied_assault_routes.jpg" decoding="async" width="260" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/D-day_allied_assault_routes.jpg/390px-D-day_allied_assault_routes.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/D-day_allied_assault_routes.jpg/520px-D-day_allied_assault_routes.jpg 2x" data-file-width="1565" data-file-height="1089" /></a><figcaption>Aanvalsroutes 6 juni 1944</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:NormandySupply_edit.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/NormandySupply_edit.jpg/260px-NormandySupply_edit.jpg" decoding="async" width="260" height="199" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/NormandySupply_edit.jpg/390px-NormandySupply_edit.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/NormandySupply_edit.jpg/520px-NormandySupply_edit.jpg 2x" data-file-width="2804" data-file-height="2150" /></a><figcaption>Omaha Beach in Normandië, juni 1944</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Landing_in_Normandië"><span id="Landing_in_Normandi.C3.AB"></span>Landing in Normandië</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook <a href="/wiki/Operatie_Overlord" title="Operatie Overlord">Slag om Normandië</a></i></div> <p>Tot de zomer van 1944 waren de grote legers en materieelreserves die de westelijke geallieerden hadden opgebouwd, nog nauwelijks ingezet. Ze konden pas een beslissende factor worden na een invasie van West-Europa. Voor een geslaagde verdediging van Duitsland was het essentieel dat zo'n landing zou mislukken. Door de verliezen aan het oostfront had Hitler in Frankrijk echter maar de helft van de benodigde pantserreserves verzameld, ondanks een gestegen tankproductie. Het geallieerde luchtoverwicht zou het moeilijk maken die reserves te verplaatsen. Rommel hoopte de landingstroepen al in de eerste 24 uur in de zee te drijven want de verdedigingslinie aan de westkust, de <i><a href="/wiki/Atlantikwall" title="Atlantikwall">Atlantikwall</a></i>, had weinig diepte. Men durfde echter niet te gokken waar de landingen precies zouden plaatsvinden en de reserves werden verspreid. </p><p>Op 6 juni 1944, <i>D-Day</i>, begon <a href="/wiki/Operatie_Overlord" title="Operatie Overlord">Operatie Overlord</a>, de grootste gecombineerde amfibische en luchtlandingsoperatie in de geschiedenis met meer dan zesduizend vaartuigen, ondersteund door twaalfduizend vliegtuigen, landend in vijf bruggehoofden op de kust van <a href="/wiki/Normandi%C3%AB" title="Normandië">Normandië</a>. De geallieerden wonnen wegens hun materieelvoorraden de uitputtingsslag met de langzaam aankomende Duitse reserves. Eind juli 1944 braken de Amerikanen uit in <a href="/wiki/Operatie_Cobra" title="Operatie Cobra">Operatie Cobra</a>, van het westen uit het Duitse hoofdfront omvattend. Hitler verbood een terugtocht en de Duitse strijdkrachten in Normandië werden grotendeels vernietigd. Op 15 augustus landden de geallieerden in Zuid-Frankrijk, in <a href="/wiki/Operatie_Dragoon" title="Operatie Dragoon">Operatie Dragoon</a>, en rukten snel op naar het noorden. Parijs werd door de Vrije Fransen bevrijd op 25 augustus 1944. Het Duitse leger vluchtte naar het noordoosten. Al begin september waren Frankrijk en België grotendeels bevrijd. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Operatie_Bagration">Operatie Bagration</h3></div> <p>Na D-Day werd een belangrijk deel van de Duitse pantserdivisies uit het oosten naar Frankrijk overgebracht. Het Duitse oostfront was nu erg kwetsbaar. Door het verlies van de westelijke Oekraïne was de frontlijn tot zo'n vierduizend kilometer uitgerekt. Wat er nog aan pantserreserves resteerde, moest in het zuiden van Polen geplaatst worden om te voorkomen dat het Rode Leger in één keer naar de Oostzee zou doorstoten. Legergroep Midden, die nog zeventig tanks overhad, werd op 22 juni 1944 aangevallen in <a href="/wiki/Operatie_Bagration" title="Operatie Bagration">Operatie Bagration</a> en binnen een maand praktisch vernietigd. <a href="/wiki/Wit-Rusland" title="Wit-Rusland">Wit-Rusland</a> werd bevrijd en de opmars isoleerde uiteindelijk Legergroep Noord in <a href="/wiki/Koerland" title="Koerland">Koerland</a>. </p><p>Finland beëindigde op 5 september alle oorlogshandelingen tegen de Sovjet-Unie. Op 20 augustus opende het Rode Leger een groot offensief tegen Roemenië. Twee Duitse legers werden er omsingeld en vernietigd waarna het land de geallieerde zijde koos. Dit beroofde Duitsland van de enige grotere bron van aardolie. Op 5 september verklaarde de Sovjet-Unie de oorlog aan Bulgarije dat onmiddellijk alle verzet staakte. Het Rode Leger overschreed de <a href="/wiki/Karpaten" title="Karpaten">Karpaten</a> en rukte op tot voor <a href="/wiki/Boedapest" title="Boedapest">Boedapest</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vertraging_in_de_geallieerde_opmars">Vertraging in de geallieerde opmars</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:American_tank_destroyers.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/American_tank_destroyers.jpg/260px-American_tank_destroyers.jpg" decoding="async" width="260" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/American_tank_destroyers.jpg/390px-American_tank_destroyers.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/American_tank_destroyers.jpg/520px-American_tank_destroyers.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="786" /></a><figcaption>Een Amerikaanse <a href="/wiki/Tankjager" title="Tankjager">tankjager</a> tijdens het <a href="/wiki/Ardennenoffensief" class="mw-redirect" title="Ardennenoffensief">Ardennenoffensief</a></figcaption></figure> <p>De catastrofes in de zomer van 1944 hadden de Wehrmacht onherstelbare schade toegebracht. In Normandië en aan het oostfront waren 130 divisies vernietigd of geïsoleerd geraakt. Men kon de fronten alleen nog sluiten door er nauwelijks getrainde rekruten in te zetten, wat de kwaliteit van de gevechtseenheden ernstig verminderde. Dit was des te erger omdat de legers van de westelijke geallieerden uit elitedivisies bestonden: volledig gemotoriseerd en ruim voorzien van pantservoertuigen. Toch leidde dit niet tot de ogenblikkelijke ineenstorting van nazi-Duitsland. De geallieerde opmars stokte en kwam pas begin 1945 weer op gang. Ten dele kwam dit door wanhopige noodmaatregelen die het regime nam. Na de <a href="/wiki/Aanslag_op_Hitler" class="mw-redirect" title="Aanslag op Hitler">aanslag op Hitler</a> heerste er een paranoïde sfeer van terreur en ieder vermeend teken van verzet of onwil kon met de dood bestraft worden. Aan vrouwen werd een verruimde arbeidsplicht opgelegd en elke man of jongen die een wapen kon dragen werd opgeroepen in de <i><a href="/wiki/Volkssturm" title="Volkssturm">Volkssturm</a></i>. De belangrijkste reden voor de vertraging lag echter in grote logistieke problemen: na de intense gevechten moesten de geallieerde troepen weer bevoorraad worden en wegens de grote terreinwinst over langere aanvoerlijnen, in het westen helemaal uit Normandië. </p><p>Op 17 september deden de Britten en Amerikanen in <a href="/wiki/Operatie_Market_Garden" title="Operatie Market Garden">Operatie Market Garden</a> toch een poging om de Duitse zwakte snel uit te buiten. Luchtlandingen moesten de bruggen over de Nederlandse grote rivieren nemen om via de <a href="/wiki/John_Frostbrug" title="John Frostbrug">Rijnbrug bij Arnhem</a> de <a href="/wiki/Westwall" title="Westwall">Westwall</a> te omtrekken en door te stoten naar het <a href="/wiki/Ruhrgebied" title="Ruhrgebied">Ruhrgebied</a>. Dit mislukte en pas door de bloedige <a href="/wiki/Slag_om_de_Schelde" title="Slag om de Schelde">Slag om de Schelde</a> konden de geallieerden in de herfst de zeeweg vrijmaken naar de essentiële haven van Antwerpen. In december 1944 vergokte Hitler zijn laatste pantserreserve aan het <a href="/wiki/Ardennenoffensief" class="mw-redirect" title="Ardennenoffensief">Ardennenoffensief</a> om Antwerpen te heroveren; dit vertraagde de hernieuwde geallieerde aanval slechts zes weken. Duitse propaganda over <i><a href="/wiki/Wunderwaffe" title="Wunderwaffe">Wunderwaffen</a></i> suggereerde dat een laatste krachtsinspanning tijd kon winnen voor de inzet van atoomwapens, maar in feite konden de <a href="/wiki/V1_(wapen)" title="V1 (wapen)">V1</a>, een "vliegende bom", en de ballistische raket <a href="/wiki/V2_(raket)" title="V2 (raket)">V2</a> slechts met conventionele koppen uitgerust worden die enkele duizenden burgerslachtoffers in vooral Londen en Antwerpen maakten. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="1945">1945</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Raising_a_flag_over_the_Reichstag_2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Raising_a_flag_over_the_Reichstag_2.jpg/260px-Raising_a_flag_over_the_Reichstag_2.jpg" decoding="async" width="260" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Raising_a_flag_over_the_Reichstag_2.jpg/390px-Raising_a_flag_over_the_Reichstag_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Raising_a_flag_over_the_Reichstag_2.jpg/520px-Raising_a_flag_over_the_Reichstag_2.jpg 2x" data-file-width="900" data-file-height="598" /></a><figcaption>Op 30 april plaatste Michail Pterowitsj Minin de Sovjetvlag op de <i><a href="/wiki/Rijksdaggebouw" title="Rijksdaggebouw">Reichstag</a></i>. Bovenstaande geënsceneerde foto van Meliton Kantaria werd op 2 mei genomen.</figcaption></figure> <p>Januari 1945 opende het Rode Leger het <a href="/wiki/Wis%C5%82a-Oderoffensief" class="mw-redirect" title="Wisła-Oderoffensief">Wisła-Oderoffensief</a> met de grootste concentratie van manschappen en materieel uit de oorlog. Omdat Hitler zijn pantserreserve verspild had aan het Ardennenoffensief, kon de aanval niet meer opgevangen worden en het Duitse leger in Polen werd verpletterd, waarbij de Sovjets tot vlak voor Berlijn oprukten. De strijd werd gerekt doordat ze, bang voor flankaanvallen, in maart eerst Silezië, Oost-Pruisen en Pommeren zuiverden. Hitler liet onderwijl nog wat vruchteloze aanvallen uitvoeren in Hongarije. Die leidden slechts tot een uitputting van zijn troepen. Wenen werd snel ingenomen en politici daar riepen opnieuw een onafhankelijk Oostenrijk uit. In april 1945 omsingelde een tangbeweging in de <a href="/wiki/Slag_om_Berlijn" title="Slag om Berlijn">Slag om Berlijn</a> de Duitse hoofdstad. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:WWII_participants.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/WWII_participants.png/260px-WWII_participants.png" decoding="async" width="260" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/WWII_participants.png/390px-WWII_participants.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/WWII_participants.png/520px-WWII_participants.png 2x" data-file-width="1357" data-file-height="628" /></a><figcaption>Tussen 1939 en 1945 raakten de meeste landen met de As-mogendheden in oorlog</figcaption></figure> <p>In februari 1945 veroverden de Britten en Amerikanen het Rijnland. De Rijn bleek daarna geen onoverkomelijk obstakel. Op 7 maart 1945 viel de Amerikanen de <a href="/wiki/Ludendorffbrug" title="Ludendorffbrug">Ludendorffbrug</a> bij <a href="/wiki/Remagen" title="Remagen">Remagen</a> in handen en op 24 maart staken geallieerde troepen bij <a href="/wiki/Wesel_(stad)" class="mw-redirect" title="Wesel (stad)">Wesel</a> de Rijn over in <a href="/wiki/Operatie_Plunder" title="Operatie Plunder">Operatie Plunder</a>, de laatste grote luchtlanding van de oorlog. De Duitse verdediging in het westen stortte hierop in elkaar. De Wehrmacht maakte bekend op deze wijze zoveel mogelijk burgers te willen sparen voor de wraak van het Rode Leger. In Nederland bleven Nederlandse SS'ers echter Holland en Utrecht verdedigen, wat de <a href="/wiki/Hongerwinter" title="Hongerwinter">Hongerwinter</a> verergerde. Hitler vaardigde de "Nerodecreten" uit om het land te verwoesten teneinde het inferieur gebleken Duitse volk na de oorlog iedere bestaansmogelijkheid te ontzeggen, maar die konden niet op grote schaal worden uitgevoerd. Amerikanen en Russen schudden elkaar op 25 april 1945 de hand in <a href="/wiki/Torgau" title="Torgau">Torgau</a> aan de <a href="/wiki/Elbe_(rivier)" title="Elbe (rivier)">Elbe</a>. Hitler pleegde op 30 april 1945 in zijn Berlijnse bunker zelfmoord. De troepen in Nederland gaven zich op 5 mei over. De algehele overgave werd door vertegenwoordigers van de regering van <a href="/wiki/Karl_D%C3%B6nitz" title="Karl Dönitz">Karl Dönitz</a> op 7/9 mei 1945 getekend. </p><p>Nadat de landen van Midden-Amerika en Brazilië hen al waren voorgegaan, verklaarden begin 1945 ook de meeste Zuid-Amerikaanse landen Duitsland de oorlog, alsmede Turkije. Deelneming aan de oorlog was in eerste instantie een voorwaarde om lid te worden van de Verenigde Naties die in april werden opgericht. Op de <a href="/wiki/Conferentie_van_Jalta" title="Conferentie van Jalta">Conferentie van Jalta</a> van 7 tot 11 februari 1945, gedurende welke Roosevelt, Churchill en Stalin veel formele en informele regelingen troffen over de naoorlogse situatie, had de Sovjet-Unie toegezegd aan de VN te zullen deelnemen. </p> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook <a href="/wiki/Einde_van_de_Tweede_Wereldoorlog_in_Europa" title="Einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa">Einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa</a></i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Economische_vergelijking">Economische vergelijking</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:B-24_bomber_at_Willow_Run.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/B-24_bomber_at_Willow_Run.jpg/260px-B-24_bomber_at_Willow_Run.jpg" decoding="async" width="260" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/B-24_bomber_at_Willow_Run.jpg/390px-B-24_bomber_at_Willow_Run.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/91/B-24_bomber_at_Willow_Run.jpg 2x" data-file-width="512" data-file-height="393" /></a><figcaption>Op het hoogtepunt in 1944 rolde er elke 63 minuten een <a href="/wiki/B-24_Liberator" title="B-24 Liberator">B-24</a> van de lijn van <a href="/wiki/Ford_Motor_Company" title="Ford Motor Company">Ford</a> in Willow Run. Er waren 1300 bedden voor piloten en bemanning die op hun vliegtuig wachtten</figcaption></figure> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Oorlogseconomie" title="Oorlogseconomie">Oorlogseconomie</a> en <a href="/wiki/Economie_van_nazi-Duitsland" title="Economie van nazi-Duitsland">Economie van nazi-Duitsland</a> voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.</i></div> <p>Het verloop van de oorlog hing op een complexe wijze samen met de relatieve wapenproductie. Duitsland had aan het begin van de oorlog daarin al een achterstand op de geallieerden. Het wist alleen successen te boeken vanwege een tactische superioriteit. De wanverhouding was het ergst in 1942. In de VS was in korte tijd een <a href="/wiki/Militair-industrieel_complex" title="Militair-industrieel complex">militair-industrieel complex</a> geschapen dat tweemaal meer produceerde dan de asmogendheden bij elkaar. Grote industriële bedrijven kregen de vrijheid om in nauwe samenwerking de economie te reguleren. De totale industriële productie steeg er een kwart per jaar, om aan het eind van de oorlog ruim verdubbeld te zijn. De <a href="/wiki/Centraal_geleide_economie" title="Centraal geleide economie">planeconomie</a> van de Sovjet-Unie maakte in 1942 een vergelijkbare groei van de wapenindustrie mogelijk, zij het ten koste van de rest van de consumptie. Door de strategische situatie wist Duitsland zich echter in 1942 en 1943 te handhaven. In 1944 had Duitsland de achterstand voor een groot deel ingelopen. Het kon echter door strategische fouten geen reserves opbouwen, terwijl de Duitse strijdkrachten gehandicapt werden door brandstofgebrek. D-Day bracht de legers van de VS op het slagveld en de tactische voorsprong van Duitsland viel weg wat zijn nederlaag bezegelde. </p><p>Hitler en zijn bondgenoten in Europa beheersten in 1942 een gebied, het <i>Großraum</i>, met meer inwoners dan de Sovjet-Unie en de VS samen<sup id="cite_ref-Holland424_71-1" class="reference"><a href="#cite_note-Holland424-71"><span class="cite-bracket">[</span>71<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en met een economische productie die gelijk was aan die van de Amerikanen. Dat potentieel werd echter slecht uitgebuit en groeide als geheel ook nauwelijks. Door het eerder verwaarlozen van de spoorwegen waren de Duitsers gedwongen de locomotieven van andere landen te roven, wat de transportcapaciteit van de bezette gebieden ernstig verminderde. De stagnerende productie van <a href="/wiki/Steenkool" title="Steenkool">steenkool</a>, verreweg de belangrijkste energiebron, kon zo niet efficiënt meer verdeeld worden. De meeste bondgenoten waren technisch en sociaal onderontwikkeld en hun bevolkingen konden niet zonder meer voor de Duitse oorlogsinspanning worden ingezet. De Lage Landen en Frankrijk leverden in 1941 nog een flinke bijdrage maar veel van hun mankracht moest daarna dwangarbeid in Duitsland verrichten zodat meer Duitsers in dienst konden, een inefficiënt systeem. Het zich massaal laten doodwerken van krijgsgevangenen, dwangarbeiders en Joden vernietigde nog meer mankracht. Duitsland had geen echte planeconomie. Doordat de NSDAP steeds meer de maatschappij overnam, verloren de ministeries hun feitelijke macht en werd het ambtenarenapparaat ineffectief. De partij zelf viel uiteen in elkaar bestrijdende facties die alle wedijverden om de gunst van Hitler. Industriëlen sloten zich hierbij aan en poogden met spectaculaire, doch onpraktische, ontwerpen geld en middelen los te krijgen. De landbouwproductie haperde en heel het continent balanceerde bij misoogsten op de rand van de hongersnood.<sup id="cite_ref-126" class="reference"><a href="#cite_note-126"><span class="cite-bracket">[</span>126<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Al voor de invasie van de Sovjet-Unie was door <a href="/wiki/Herbert_Backe" title="Herbert Backe">Herbert Backe</a> berekend dat slechts het aldaar uithongeren van de stedelijke bevolking een voedselsurplus voor Duitsland kon opleveren. Dit <i>Hungerplan</i> kon echter niet systematisch worden uitgevoerd en het gebied kon niet eens de Duitse bezettingsmacht voeden. In het algemeen kostten de bezette gebieden Duitsland meer dan ze opleverden.<sup id="cite_ref-127" class="reference"><a href="#cite_note-127"><span class="cite-bracket">[</span>127<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>De relatieve tankproductie van Duitsland en de Sovjet-Unie kan als voorbeeld dienen van de ontwikkelingen. </p> <table class="wikitable floatleft" style="font-size: 85%;"> <caption>Tankproductie </caption> <tbody><tr> <th>Jaar </th> <th>1939 </th> <th>1940 </th> <th>1941 </th> <th>1942 </th> <th>1943 </th> <th>1944 </th> <th>1945 </th></tr> <tr> <th>Duitsland </th> <td align="right">743 </td> <td align="right">1520 </td> <td align="right">3114 </td> <td align="right">4276 </td> <td align="right">5663 </td> <td align="right">7875 </td> <td align="right">956 </td></tr> <tr> <th>Sovjet-Unie </th> <td align="right">3110 </td> <td align="right">2752 </td> <td align="right">6274 </td> <td align="right">24 639 </td> <td align="right">19 859 </td> <td align="right">16 900 </td> <td align="right">14 426 </td></tr></tbody></table> <div style="clear:both;"></div> <p>Duitsland produceerde veel vliegtuigen maar de productie van de asmogendheden bleef flink achter bij de totale vliegtuigproductie van de geallieerden. </p> <table class="wikitable floatleft" style="font-size: 85%;"> <caption>Vliegtuigproductie </caption> <tbody><tr> <th>Jaar </th> <th>1940 </th> <th>1941 </th> <th>1942 </th> <th>1943 </th> <th>1944 </th></tr> <tr> <th>Asmogendheden </th> <td align="right">18 900 </td> <td align="right">20 000 </td> <td align="right">27 000 </td> <td align="right">42 500 </td> <td align="right">67 500 </td></tr> <tr> <th>Geallieerden </th> <td align="right">38 400 </td> <td align="right">62 100 </td> <td align="right">96 900 </td> <td align="right">147 000 </td> <td align="right">163 000 </td></tr></tbody></table> <div style="clear:both;"></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="De_oorlog_in_Azië"><span id="De_oorlog_in_Azi.C3.AB"></span>De oorlog in Azië</h2></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Azi%C3%AB_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Azië in de Tweede Wereldoorlog">Azië in de Tweede Wereldoorlog</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Japan_in_de_eerste_helft_van_de_20e_eeuw">Japan in de eerste helft van de 20e eeuw</h3></div> <p><a href="/wiki/Japan_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Japan (hoofdbetekenis)">Japan</a> moderniseerde radicaal tijdens de <a href="/wiki/Meijiperiode" title="Meijiperiode">Meijiperiode</a> in de tweede helft van de 19e eeuw.<sup id="cite_ref-128" class="reference"><a href="#cite_note-128"><span class="cite-bracket">[</span>128<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De nieuwe industriële grootmacht ontbrak het echter aan natuurlijke hulpbronnen. Tussen 1859 en 1942 voerde Japan een imperialistische politiek om de aanvoer van grondstoffen en voedsel veilig te stellen door middel van verovering en beheersing van buurlanden. Daartoe werd een sterk leger geschapen en een van de grootste marines te wereld.<sup id="cite_ref-129" class="reference"><a href="#cite_note-129"><span class="cite-bracket">[</span>129<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>De overwinningen in de <a href="/wiki/Eerste_Chinees-Japanse_Oorlog" title="Eerste Chinees-Japanse Oorlog">Eerste Chinees-Japanse Oorlog</a> (1894-1895) en <a href="/wiki/Russisch-Japanse_Oorlog" title="Russisch-Japanse Oorlog">Russisch-Japanse Oorlog</a> (1904-1905) resulteerden in de Japanse beheersing van <a href="/wiki/Taiwan_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Taiwan (hoofdbetekenis)">Taiwan</a> in het zuiden, <a href="/wiki/Korea_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Korea (hoofdbetekenis)">Korea</a> en <a href="/wiki/Mantsjoerije" title="Mantsjoerije">Mantsjoerije</a> in het westen en Zuid-<a href="/wiki/Sachalin" title="Sachalin">Sachalin</a> in het noorden. In 1919 kreeg Japan het bestuur over het uitgestrekte <a href="/wiki/Zuid-Pacifisch_Mandaatgebied" title="Zuid-Pacifisch Mandaatgebied">Zuid-Pacifisch Mandaatgebied</a>. De invoering in 1925 van algemeen kiesrecht lokte een conservatieve reactie uit die de <a href="/wiki/Parlementaire_democratie" title="Parlementaire democratie">parlementaire democratie</a> steeds verder ondermijnde. </p><p> De Japanse imperialistische drang werd nieuw leven ingeblazen door de <a href="/wiki/Grote_Depressie" class="mw-redirect" title="Grote Depressie">Grote Depressie</a> na 1929. Het leger begon in toenemende mate de buitenlandse politiek te bepalen. Tussen 1932 en 1936 werd het land bestuurd door admiraals. Na de <a href="/wiki/Mislukte_staatsgreep_in_Japan_van_26_februari_1936" title="Mislukte staatsgreep in Japan van 26 februari 1936">mislukte staatsgreep in Japan van 26 februari 1936</a> dwong het leger af dat de minister van oorlog altijd een generaal in dienst zou zijn. Nadien was het land in feite een militaire dictatuur.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Kolonialm%C3%A4chte_im_Pazifikraum,_1939.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Kolonialm%C3%A4chte_im_Pazifikraum%2C_1939.svg/260px-Kolonialm%C3%A4chte_im_Pazifikraum%2C_1939.svg.png" decoding="async" width="260" height="204" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Kolonialm%C3%A4chte_im_Pazifikraum%2C_1939.svg/390px-Kolonialm%C3%A4chte_im_Pazifikraum%2C_1939.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Kolonialm%C3%A4chte_im_Pazifikraum%2C_1939.svg/520px-Kolonialm%C3%A4chte_im_Pazifikraum%2C_1939.svg.png 2x" data-file-width="1039" data-file-height="814" /></a><figcaption>Japanse Imperium in 1939</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog">De Tweede Chinees-Japanse Oorlog</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog" title="Tweede Chinees-Japanse Oorlog">Tweede Chinees-Japanse Oorlog</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Door de <a href="/wiki/Nationale_Beschermingsoorlog" title="Nationale Beschermingsoorlog">Nationale Beschermingsoorlog</a> van 1915 verloor het centrale gezag in <a href="/wiki/Republiek_China_(1912-1949)" title="Republiek China (1912-1949)">China</a> de macht aan regionale <a href="/wiki/Krijgsheer" title="Krijgsheer">krijgsheren</a>. Japan verwierf hierdoor meer invloed en dwong de zwakke Chinese regering tot "ongelijke verdragen". De verdragen werden slecht nagekomen: een zwakke regering kon ze niet afdwingen en een sterke had er geen belang bij. Na de krijgsheren in Zuid- en Midden-China onder zijn gezag gebracht te hebben, leidde <a href="/wiki/Chiang_Kai-shek" title="Chiang Kai-shek">Chiang Kai-shek</a>, de leider van de <a href="/wiki/Kwomintang" title="Kwomintang">Kwomintang</a>, in 1927 en 1928 de <a href="/w/index.php?title=Noordelijke_Expeditie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noordelijke Expeditie (de pagina bestaat niet)">Noordelijke Expeditie</a> tegen de zetbazen van de noordelijke krijgsheren in <a href="/wiki/Peking" title="Peking">Peking</a>. Toen <a href="/wiki/Zhang_Xueliang" title="Zhang Xueliang">Zhang Xueliang</a>, de krijgsheer die <a href="/wiki/Mantsjoerije" title="Mantsjoerije">Mantsjoerije</a> controleerde, zijn trouw aan Chiang verklaarde, grepen de Japanners in. Ze schiepen in 1931 een satellietstaat <a href="/wiki/Mantsjoekwo" title="Mantsjoekwo">Mantsjoekwo</a> onder de laatste Chinese keizer <a href="/wiki/Puyi" title="Puyi">Puyi</a>. Japan trok zich terug uit de <a href="/wiki/Volkenbond" title="Volkenbond">Volkenbond</a> die deze actie veroordeelde. Chiang viel tot 1936 dankzij de <a href="/wiki/Sino-Duitse_samenwerking" title="Sino-Duitse samenwerking">Sino-Duitse samenwerking</a> voornamelijk de communisten aan die hij uit het zuiden van China verdreef. Japan begon de krijgsheren in het noorden te beheersen. </p><p>Eind 1936 werd Chiang ontvoerd door Zhang Xueliang, het <a href="/w/index.php?title=Xi%27an_Incident&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xi'an Incident (de pagina bestaat niet)">Xi'an Incident</a>, en gedwongen met de communisten een bondgenootschap tegen de Japanners te sluiten. Officieren van het <a href="/wiki/Kanto-leger" title="Kanto-leger">Kanto-leger</a> provoceerden daarom, zonder medeweten van het Japanse opperbevel, op 7 juli 1937 het <a href="/wiki/Marco_Polobrugincident" title="Marco Polobrugincident">Marco Polobrugincident</a>, als voorwendsel om het noordoosten van China te bezetten. Deze <a href="/wiki/Tweede_Chinees-Japanse_Oorlog" title="Tweede Chinees-Japanse Oorlog">Tweede Chinees-Japanse Oorlog</a> geldt in Aziatisch perspectief als het begin van de Tweede Wereldoorlog. Chiang bleef zich fel tegen de invasie verzetten. Japan viel eind 1937 zijn hoofdstad aan, resulterend in het <a href="/wiki/Bloedbad_van_Nanking" title="Bloedbad van Nanking">Bloedbad van Nanking</a> met driehonderdduizend burgerslachtoffers. Miljoenen boeren kwamen om door <a href="/wiki/Terrorisme" title="Terrorisme">terreur</a>, <a href="/wiki/Overstroming" title="Overstroming">overstromingen</a> en <a href="/wiki/Hongersnood" title="Hongersnood">hongersnood</a>. Het lukte Japan niet China te verslaan of de bezette gebieden profijtelijk te exploiteren. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_weg_naar_Pearl_Harbor">De weg naar Pearl Harbor</h3></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Yamamoto-Isoroku.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Yamamoto-Isoroku.jpg/200px-Yamamoto-Isoroku.jpg" decoding="async" width="200" height="267" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Yamamoto-Isoroku.jpg/300px-Yamamoto-Isoroku.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Yamamoto-Isoroku.jpg/400px-Yamamoto-Isoroku.jpg 2x" data-file-width="540" data-file-height="720" /></a><figcaption>Admiraal Yamamoto</figcaption></figure> <p>In 1938 ontstond een grensoorlog tussen Japan en de Sovjet-Unie die <a href="/wiki/Xinjiang" title="Xinjiang">Xinjiang</a> bezet had en haar communistische satellietstaat <a href="/wiki/Mongoli%C3%AB" title="Mongolië">Mongolië</a> steunde. In augustus 1939 behaalde generaal <a href="/wiki/Georgi_Zjoekov_(generaal)" title="Georgi Zjoekov (generaal)">Zjoekov</a> een beslissende overwinning op de Japanners in de <a href="/wiki/Slag_bij_Halhin_Gol" title="Slag bij Halhin Gol">Slag bij Halhin Gol</a>, waarna Japan zijn streven naar noordelijke gebiedsuitbreiding opgaf. De politieke invloed van de Noordelijke Aanvalsgroep, de exponent van het Japanse Leger, verminderde ten bate van de Zuidelijke Aanvalsgroep, de favoriet van de Japanse Marine. Toen Duitsland de Sovjet-Unie binnenviel, bleef Japan neutraal, een goede relatie met Stalin als rugdekking voor een zuidelijke aanval beschouwend. </p><p>In 1940 tekende Japan met Duitsland en Italië het <a href="/wiki/Driemogendhedenpact" title="Driemogendhedenpact">Driemogendhedenpact</a>, een bijstandsverdrag. Na de Duitse verovering van Nederland en Frankrijk, ontstond er angst in de Verenigde Staten dat Japan dit zou uitbuiten door de westerse koloniën in Zuid-Oost-Azië over te nemen. September 1940 werd <a href="/wiki/Vichy-Frankrijk" title="Vichy-Frankrijk">Vichy-Frankrijk</a> inderdaad gedwongen het noorden van <a href="/wiki/Indochina" title="Indochina">Indochina</a> onder Japanse controle te brengen. Als straf stelden de VS, het Verenigd Koninkrijk en de Nederlandse regering in ballingschap, die nog steeds de oliebronnen in <a href="/wiki/Nederlands-Indi%C3%AB" title="Nederlands-Indië">Nederlands-Indië</a> beheerste, een olie- en staalboycot tegen Japan in.<sup id="cite_ref-130" class="reference"><a href="#cite_note-130"><span class="cite-bracket">[</span>130<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Japanse militairen onder leiding van admiraal <a href="/wiki/Isoroku_Yamamoto" title="Isoroku Yamamoto">Isoroku Yamamoto</a> begonnen hierop een campagne voor te bereiden om de Verenigde Staten uit de <a href="/wiki/Grote_Oceaan" title="Grote Oceaan">Grote Oceaan</a> te verdrijven. Juli 1941 werd ook het zuiden van Indo-China bezet. </p><p>Anders dan de Duitsers, beseften de Japanse militaire top, de regering en de keizer zeer wel dat een dergelijke strijd uiteindelijk vergeefs zou zijn. Ondanks een sterke industriële basis, moest een <a href="/wiki/Uitputtingsoorlogsvoering" title="Uitputtingsoorlogsvoering">uitputtingsoorlog</a> tegen de grootste economie ter wereld wel verloren worden. Niets doen was geen optie want het land zou dan wegens de boycot economisch en militair ineenstorten door een gebrek aan grondstoffen en aardolie, waarvan men 90% importeerde.<sup id="cite_ref-131" class="reference"><a href="#cite_note-131"><span class="cite-bracket">[</span>131<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Zich schikken naar de eisen van de VS zou ongetwijfeld leiden tot verdere diplomatieke druk om zich uit China terug te trekken. Een dergelijk gezichtsverlies zou niet verenigbaar zijn met de eer van het leger. Liever aanvaardde men het grote risico op een heroïsche militaire nederlaag, zich troostend met de kleine kans om door de verovering van olievelden in Zuidoost-Azië, waaronder Nederlands-Indië, een economische basis te verwerven die de VS na een vernietigende aanval op <a href="/wiki/Pearl_Harbor_(marinebasis)" title="Pearl Harbor (marinebasis)">Pearl Harbour</a> tot een vergelijk zou dwingen. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Het_Japanse_offensief">Het Japanse offensief</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Bosbritsurrendergroup.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Bosbritsurrendergroup.jpg/260px-Bosbritsurrendergroup.jpg" decoding="async" width="260" height="191" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Bosbritsurrendergroup.jpg/390px-Bosbritsurrendergroup.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Bosbritsurrendergroup.jpg/520px-Bosbritsurrendergroup.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="752" /></a><figcaption>Singapore 1942</figcaption></figure> <p>Japan had in 1941 de grootste vloot vliegkampschepen ter wereld. Die voerde op 7 december 1941 een <a href="/wiki/Aanval_op_Pearl_Harbor" title="Aanval op Pearl Harbor">verrassingsaanval uit op Pearl Harbour</a> in de <a href="/wiki/Hawa%C3%AFaanse_eilanden" title="Hawaïaanse eilanden">Hawaïaanse archipel</a>.<sup id="cite_ref-132" class="reference"><a href="#cite_note-132"><span class="cite-bracket">[</span>132<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Amerikaanse slagvloot werd grotendeels uitgeschakeld maar de drie vliegkampschepen overleefden doordat ze toevallig op oefening waren. Tegelijkertijd begonnen er aanvallen tegen Brits <a href="/wiki/Malakka_(schiereiland)" title="Malakka (schiereiland)">Malakka</a> en de Amerikaanse kolonie de <a href="/wiki/Filipijnen" title="Filipijnen">Filipijnen</a>. Op 11 december verklaarde Hitler de oorlog aan de Verenigde Staten, hopend dat die voorlopig door de Japanners bezig gehouden zouden worden.<sup id="cite_ref-133" class="reference"><a href="#cite_note-133"><span class="cite-bracket">[</span>133<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Netherlands_East_Indies_1942.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Netherlands_East_Indies_1942.svg/400px-Netherlands_East_Indies_1942.svg.png" decoding="async" width="400" height="314" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Netherlands_East_Indies_1942.svg/600px-Netherlands_East_Indies_1942.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Netherlands_East_Indies_1942.svg/800px-Netherlands_East_Indies_1942.svg.png 2x" data-file-width="824" data-file-height="647" /></a><figcaption>De invasieroutes van de Japanners in Nederlands-Indië en de zeeslagen door het Geallieerd eskader</figcaption></figure> <p>Na een korte invasie staakte <a href="/wiki/Thailand" title="Thailand">Thailand</a> ieder verzet en koos in januari 1942 de Japanse zijde. Het Britse slagschip <a href="/wiki/HMS_Prince_of_Wales_(1939)" title="HMS Prince of Wales (1939)"><i>Prince of Wales</i></a> en de slagkruiser <a href="/wiki/HMS_Repulse_(1916)" title="HMS Repulse (1916)"><i>Repulse</i></a> werden op 10 december voor de kust van Malakka door torpedobommenwerpers tot zinken gebracht.<sup id="cite_ref-134" class="reference"><a href="#cite_note-134"><span class="cite-bracket">[</span>134<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Na de Amerikaanse was daarmee ook de Britse slagvloot buiten gevecht gesteld. Op 15 januari werden de resterende geallieerde kruisers en torpedobootjagers in dit strijdtoneel onder één centraal <a href="/wiki/American-British-Dutch-Australian_Command" title="American-British-Dutch-Australian Command">ABDA</a> commando geplaatst.<sup id="cite_ref-135" class="reference"><a href="#cite_note-135"><span class="cite-bracket">[</span>135<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>De vrij kleine geallieerde koloniale garnizoenen voerden een passieve verdediging en werden stuk voor stuk opgerold. <a href="/wiki/Hongkong_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Hongkong (hoofdbetekenis)">Hongkong</a> viel op 25 december 1941. De Japanners landden op de oostkust van Malakka en vielen in de <a href="/wiki/Slag_om_Singapore" title="Slag om Singapore">Slag om Singapore</a> de grote Britse marinebasis van de landzijde aan. Op 15 februari 1942 gaven de 130 000 Britse, Indiase en Australische troepen zich over.<sup id="cite_ref-136" class="reference"><a href="#cite_note-136"><span class="cite-bracket">[</span>136<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Amerikaanse bases op <a href="/wiki/Guam" title="Guam">Guam</a> en <a href="/wiki/Wake_(eiland)" title="Wake (eiland)">Wake</a> gingen verloren. In januari volgden Japanse invasies in <a href="/wiki/Myanmar" title="Myanmar">Birma</a>, de <a href="/wiki/Salomonseilanden" title="Salomonseilanden">Salomonseilanden</a>, Nederlands-Indië en <a href="/wiki/Nieuw-Guinea" title="Nieuw-Guinea">Nieuw-Guinea</a>. <a href="/wiki/Manilla_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Manilla (hoofdbetekenis)">Manilla</a>, <a href="/wiki/Kuala_Lumpur" title="Kuala Lumpur">Kuala Lumpur</a> en <a href="/wiki/Rabaul" title="Rabaul">Rabaul</a> werden door Japan veroverd. Het Amerikaanse garnizoen van de Filipijnen <a href="/wiki/Slag_om_Bataan" title="Slag om Bataan">trok zich terug op het schiereiland Bataan</a> maar moest zich in april overgeven. <a href="/wiki/Rangoon_(stad)" class="mw-redirect" title="Rangoon (stad)">Rangoon</a> werd in maart veroverd en <a href="/wiki/Mandalay_(stad)" title="Mandalay (stad)">Mandalay</a> volgde begin mei. De ABDA vloot probeerde in februari 1942 Japanse landingen in <a href="/wiki/Nederlands-Indi%C3%AB" title="Nederlands-Indië">Nederlands-Indië</a> te verhinderen. Bij de <a href="/wiki/Slag_in_de_Straat_Badoeng" title="Slag in de Straat Badoeng">Slag in de Straat Badoeng</a> lukte het niet om de invasie van <a href="/wiki/Bali_(eiland)" title="Bali (eiland)">Bali</a> te stoppen waarna Bali en <a href="/wiki/Timor" title="Timor">Timor</a> bezet werden.<sup id="cite_ref-137" class="reference"><a href="#cite_note-137"><span class="cite-bracket">[</span>137<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tijdens de <a href="/wiki/Slag_in_de_Javazee" title="Slag in de Javazee">Slag in de Javazee</a> werd het geallieerd eskader verslagen en konden de Japanners op 1 maart landen in <a href="/wiki/Java_(eiland)" title="Java (eiland)">Java</a>.<sup id="cite_ref-138" class="reference"><a href="#cite_note-138"><span class="cite-bracket">[</span>138<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-139" class="reference"><a href="#cite_note-139"><span class="cite-bracket">[</span>139<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Japanse luchtmacht beheerste het luchtruim volledig en samen met de vliegkampschepen van de Japanse Marine voerde ze bombardementen uit op Noord-<a href="/wiki/Australi%C3%AB_(land)" title="Australië (land)">Australië</a>. Op 5 april 1942 vielen vijf vliegkampschepen <a href="/wiki/Colombo_(stad)" title="Colombo (stad)">Colombo</a> aan. De Britse vloot trok zich terug uit <a href="/wiki/Sri_Lanka" title="Sri Lanka">Ceylon</a> maar op 9 april werd het vliegkampschip <i>HMS Hermes</i> tot zinken gebracht. De geallieerden vreesden dat de Japanners de aanvoerlijnen met Egypte en India wilden onderbreken en bezetten in mei 1942 de Franse kolonie Madagaskar om ze voor te zijn.<sup id="cite_ref-140" class="reference"><a href="#cite_note-140"><span class="cite-bracket">[</span>140<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De <a href="/wiki/Doolittle_Raid" title="Doolittle Raid">Doolittle Raid</a> van april 1942 waarin de Amerikanen Tokyo bombardeerden, was slechts een symbolische daad. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Het_tij_keert">Het tij keert</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Japanese_aircraft_carrier_Hiryu_burning_on_5_June_1942_(NH_73064).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Japanese_aircraft_carrier_Hiryu_burning_on_5_June_1942_%28NH_73064%29.jpg/260px-Japanese_aircraft_carrier_Hiryu_burning_on_5_June_1942_%28NH_73064%29.jpg" decoding="async" width="260" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Japanese_aircraft_carrier_Hiryu_burning_on_5_June_1942_%28NH_73064%29.jpg/390px-Japanese_aircraft_carrier_Hiryu_burning_on_5_June_1942_%28NH_73064%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Japanese_aircraft_carrier_Hiryu_burning_on_5_June_1942_%28NH_73064%29.jpg/520px-Japanese_aircraft_carrier_Hiryu_burning_on_5_June_1942_%28NH_73064%29.jpg 2x" data-file-width="3846" data-file-height="2473" /></a><figcaption>Het brandende Japanse vliegkampschip <i>Hiryu</i>, tijdens de Slag bij Midway, 4 juni 1942</figcaption></figure><p> Nadat hun eerste oorlogsdoelen behaald waren, twijfelden de Japanners over de verdere strategie. Het Japanse leger wilde zich concentreren op China en verwierp categorisch invasies in Australië, Indië of Ceylon. De Japanse marine wilde enerzijds het offensief verderzetten langs de eilanden tussen Australië en de VS, om Australië te isoleren en te neutraliseren. Anderzijds was de Japanse marine beducht voor de Amerikaanse vliegkampschepen en wilde men die uitschakelen. Op 5 april besliste Yamamoto om in mei te landen in <a href="/wiki/Port_Moresby" title="Port Moresby">Port Moresby</a>, in het oosten van Nieuw-Guinea, en daarna in juni met een landing op <a href="/wiki/Midway_(eiland)" title="Midway (eiland)">Midway</a> een confrontatie met de Amerikaanse vloot uit te lokken.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEKeegan2003229_141-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKeegan2003229-141"><span class="cite-bracket">[</span>141<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEStephen1988137-138_142-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStephen1988137-138-142"><span class="cite-bracket">[</span>142<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Beide operaties werden door Amerikaanse codebrekers ontdekt. De eerste operatie mislukte in mei 1942 door de <a href="/wiki/Slag_in_de_Koraalzee" title="Slag in de Koraalzee">Slag in de Koraalzee</a>, de eerste keer in de geschiedenis dat <i>carrier fleets</i> een slag uitvochten. Weliswaar zonk de <i><a href="/wiki/USS_Lexington_(CV-2)" class="mw-redirect" title="USS Lexington (CV-2)">Lexington</a></i> maar de Japanners verloren de <i>Shoho</i> en veel piloten kwamen om van de <i><a href="/wiki/Zuikaku_(schip,_1941)" title="Zuikaku (schip, 1941)">Zuikaku</a></i> en de <i><a href="/wiki/Shokaku_(schip,_1941)" title="Shokaku (schip, 1941)">Shokaku</a></i>, hun twee modernste vliegkampschepen. Ondanks deze tegenslag begon Yamamoto de tweede operatie die leidde tot de <a href="/wiki/Slag_bij_Midway" title="Slag bij Midway">Slag bij Midway</a>. Tussen 3 en 7 juni wist de Amerikaanse vloot met drie vliegkampschepen, de <a href="/wiki/USS_Yorktown_(1937)" title="USS Yorktown (1937)"><i>Yorktown</i></a>, <a href="/wiki/USS_Enterprise_(1938)" title="USS Enterprise (1938)"><i>Enterprise</i></a> en <a href="/wiki/USS_Hornet_(1941)" title="USS Hornet (1941)"><i>Hornet</i></a>, de vier overige grote Japanse vliegkampschepen, de <a href="/wiki/Kaga_(vliegdekschip)" class="mw-redirect" title="Kaga (vliegdekschip)"><i>Kaga</i></a>, <i><a href="/wiki/Akagi" class="mw-redirect" title="Akagi">Akagi</a></i>, <i><a href="/wiki/Soryu" class="mw-redirect" title="Soryu">Soryu</a></i> en <i><a href="/wiki/Hiryu" class="mw-redirect" title="Hiryu">Hiryu</a></i> tot zinken te brengen. De Amerikanen verloren alleen de <i>Yorktown</i>. Dit was het keerpunt in de oorlog in Azië. Japan kon de verloren schepen niet meer vervangen terwijl de Amerikanen nog voor het einde van de oorlog zestien nieuwe vlootvliegkampschepen in dienst namen. </p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Second_world_war_asia_1937-1942_map_en6.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Second_world_war_asia_1937-1942_map_en6.png/260px-Second_world_war_asia_1937-1942_map_en6.png" decoding="async" width="260" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Second_world_war_asia_1937-1942_map_en6.png/390px-Second_world_war_asia_1937-1942_map_en6.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Second_world_war_asia_1937-1942_map_en6.png/520px-Second_world_war_asia_1937-1942_map_en6.png 2x" data-file-width="1298" data-file-height="998" /></a><figcaption>De Japanse veroveringen tot augustus 1942</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Guadalcanal_en_Island_Hopping">Guadalcanal en <i>Island Hopping</i></h3></div><p> Japan noch de VS waren midden 1942 tot grote offensieven in staat. De keizerlijke marine bleef pogen richting Australië op te dringen. Een landaanval van het noorden uit richting Port Moresby werd door de Australiërs geblokkeerd langs de <i><a href="/w/index.php?title=Kokoda_Track&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kokoda Track (de pagina bestaat niet)">Kokoda Track</a></i>. In augustus 1942 mislukte voor het eerst een Japanse landing, in de <a href="/w/index.php?title=Slag_om_de_Baai_van_Milne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Slag om de Baai van Milne (de pagina bestaat niet)">Slag om de Baai van Milne</a>. Dezelfde maand landden zowel de Amerikanen als Japanners op <a href="/wiki/Guadalcanal_(eiland)" title="Guadalcanal (eiland)">Guadalcanal</a>, een van de <a href="/wiki/Salomonseilanden" title="Salomonseilanden">Salomonseilanden</a>. Dit begon de half jaar durende <a href="/wiki/Slag_om_Guadalcanal" title="Slag om Guadalcanal">Slag om Guadalcanal</a>, deel van de <a href="/wiki/Slag_om_de_Salomonseilanden" title="Slag om de Salomonseilanden">Slag om de Salomonseilanden</a>. In talrijke vlootacties verloren de Japanners geleidelijk terrein, ondanks het opofferen van veel schepen en manschappen. In 1943 vestigden de Amerikanen en Australiërs de bruggenhoofden Buna en Gona op de noordoostkust van Nieuw-Guinea.</p><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Cairo_conference.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Cairo_conference.jpg/260px-Cairo_conference.jpg" decoding="async" width="260" height="201" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Cairo_conference.jpg/390px-Cairo_conference.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Cairo_conference.jpg/520px-Cairo_conference.jpg 2x" data-file-width="2005" data-file-height="1551" /></a><figcaption><a href="/wiki/Chiang_Kai-shek" title="Chiang Kai-shek">Chiang Kai-shek</a>, <a href="/wiki/Franklin_Delano_Roosevelt" title="Franklin Delano Roosevelt">Franklin Delano Roosevelt</a> en <a href="/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Winston Churchill</a> in de <a href="/wiki/Conferentie_van_Ca%C3%AFro" title="Conferentie van Caïro">Conferentie van Caïro</a> op 25 november 1943</figcaption></figure><p>De Amerikanen konden in 1943 door de grote uitbreiding van hun vloot een agressieve strategie gaan bepalen. Om Japan te verslaan was het niet nodig om heel Zuid-Oost-Azië te heroveren. Het zou volstaan om het noorden van de Filipijnen in te nemen en zo de aanvoerlijn naar de olie uit Sumatra te verbreken. Deze aanval uit het oosten moest over twee assen plaatsvinden. <a href="/wiki/Douglas_MacArthur" title="Douglas MacArthur">Douglas MacArthur</a> zou met een zuidelijke as over de zone van Nieuw-Guinea naar het westen opdringen. Als noordelijke as wilde admiraal <a href="/wiki/Chester_Nimitz" title="Chester Nimitz">Chester Nimitz</a> in een <i><a href="/wiki/Leapfrogging" title="Leapfrogging">island hopping</a></i> of <i>leapfrogging</i> campagne snel strategische eilanden innemen, krachtige Japanse garnizoenen passerend en isolerend, om zo controle te verwerven over de archipels ten zuiden van Japan. De Japanners voerden extra troepen aan om deze offensieven af te grendelen in een "blokkadestrategie", hopend minstens een half jaar te winnen om hun vloot, luchtmacht en garnizoenen te versterken. </p><p>De zuidelijke aanval ging in juni 1943 van start met een bloedige verovering van <a href="/wiki/New_Georgia" title="New Georgia">New Georgia</a>. In augustus volgde een landing op <a href="/wiki/Bougainville_(eiland)" title="Bougainville (eiland)">Bougainville</a> dat pas in 1945 geheel genomen zou worden. Gezien het taaie Japanse verzet besloot ook McArthur om maar haasje-over te gaan spelen en passeerde de Japanse hoofdmacht te <a href="/wiki/Rabaul" title="Rabaul">Rabaul</a> op <a href="/wiki/Nieuw-Brittanni%C3%AB" title="Nieuw-Brittannië">Nieuw-Brittannië</a>. In het voorjaar van 1944 had hij zijn controle over de hele noordkust van Nieuw-Guinea uitgebreid, posities innemend tot drieduizend kilometer westelijk van Guadalcanal. </p><p>November 1943 startte de noordelijke aanval met landingen in de <a href="/wiki/Gilberteilanden" title="Gilberteilanden">Gilberteilanden</a>. Na <a href="/wiki/Slag_om_Tarawa" title="Slag om Tarawa">zware strijd</a> werd <a href="/wiki/Tarawa" title="Tarawa">Tarawa</a> genomen. Op 31 januari 1944 begon de aanval op de <a href="/wiki/Marshalleilanden" title="Marshalleilanden">Marshalleilanden</a> en vrij snel werden <a href="/wiki/Majuro" title="Majuro">Majuro</a>, <a href="/wiki/Kwajalein" title="Kwajalein">Kwajalein</a> en <a href="/wiki/Eniwetok" class="mw-redirect" title="Eniwetok">Eniwetok</a> veroverd.<sup id="cite_ref-143" class="reference"><a href="#cite_note-143"><span class="cite-bracket">[</span>143<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Herovering_van_de_Filipijnen">Herovering van de Filipijnen</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:1945-01-01JapWW2BattlefrontAtlas.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/1945-01-01JapWW2BattlefrontAtlas.jpg/260px-1945-01-01JapWW2BattlefrontAtlas.jpg" decoding="async" width="260" height="251" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/1945-01-01JapWW2BattlefrontAtlas.jpg/390px-1945-01-01JapWW2BattlefrontAtlas.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/1945-01-01JapWW2BattlefrontAtlas.jpg/520px-1945-01-01JapWW2BattlefrontAtlas.jpg 2x" data-file-width="1261" data-file-height="1217" /></a><figcaption>De posities eind 1944</figcaption></figure> <p>In het late voorjaar van 1944 maakten beide partijen zich op voor de <i><a href="/w/index.php?title=Kantai_Kessen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kantai Kessen (de pagina bestaat niet)">Kantai Kessen</a></i>, de "beslissende zeeslag". De twee jaar voorbereidingstijd was door de Japanners slecht gebruikt. Er was geen industriële capaciteit geweest om een nieuwe generatie tanks te produceren zodat Japanse pantservoertuigen nu sterk bij de Amerikaanse achterliepen in bepantsering en vuurkracht. Het handjevol nieuwe vliegkampschepen viel in het niet bij de Amerikaanse <i>Big Blue Fleet</i>. Men was er niet in geslaagd voldoende marinepiloten volledig te oefenen doordat de eerste lichtingen naar het garnizoen van Rabaul waren gestuurd. Amerikaanse onderzeeërs brachten zoveel koopvaardijschepen tot zinken dat de aanvoer van grondstoffen en olie ernstig terugliep. Daarom voerde men van april 1944 af <a href="/wiki/Operatie_Ichi-Go" title="Operatie Ichi-Go">Operatie Ichi-Go</a> uit, het grootste offensief van het Japanse leger gedurende de oorlog, dwars door Zuid-China een landverbinding tot stand brengend met Indo-China. In het voorjaar deed men voor het eerst ook een serieuze poging om van Birma uit India binnen te vallen, in <a href="/w/index.php?title=Operatie_U-Go&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operatie U-Go (de pagina bestaat niet)">Operatie U-Go</a>. Dit werd afgeslagen en de Britten, Indiërs en Chinezen zouden gedurende 1944 en 1945 geleidelijk Birma heroveren. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg/260px-USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg" decoding="async" width="260" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg/390px-USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg/520px-USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg 2x" data-file-width="2962" data-file-height="2048" /></a><figcaption><a href="/wiki/USS_Bunker_Hill_(1943)" title="USS Bunker Hill (1943)">USS <i>Bunker Hill</i></a> geraakt door <a href="/wiki/Kamikaze" title="Kamikaze">kamikazes</a> 11 mei 1945; het vliegkampschip overleefde</figcaption></figure> <p>In juni 1944 viel de Amerikaanse Vijfde Vloot met negenhonderd vliegtuigen op vijftien vliegkampschepen de <a href="/wiki/Marianen" title="Marianen">Marianen</a> aan. Op 15 juni landde men op <a href="/wiki/Saipan" title="Saipan">Saipan</a>. Vanaf de Marianen lag Japan binnen bereik van zware bommenwerpers, de eilandengroep maakte deel uit van de binnenste verdedigingsgordel van Japan en als reactie op de aanval moest de volledige Japanse vloot volgens plan A-Go uitvaren en de confrontatie met de Amerikaanse vloot aangaan.<sup id="cite_ref-144" class="reference"><a href="#cite_note-144"><span class="cite-bracket">[</span>144<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De keizerlijke marine stoomde nu met negen vliegkampschepen en ongeveer 450 vliegtuigen op naar het oosten. Op 19 juni begon de <a href="/wiki/Slag_in_de_Filipijnenzee" title="Slag in de Filipijnenzee">Slag in de Filipijnenzee</a> met een aanval van 374 Japanse vliegtuigen die in vier golven gelanceerd werden. De Amerikaanse radar ontdekte de aanval tijdig en jagers konden de meeste Japanse toestellen neerschieten; 244 Japanse vliegtuigen gingen verloren terwijl de Japanse aanval geen beduidende schade veroorzaakte. Amerikaanse onderzeeërs en luchtaanvallen brachten drie vliegkampschepen tot zinken. Doordat de Amerikaanse vijfde vloot bij de landingsvloot moest blijven mocht ze de achtervolging niet inzetten en daardoor kon de Japanse vloot ontsnappen. Maar de luchtvloot van de Japanse vliegkampschepen zou zich nooit meer herstellen van de hier geleden verliezen.<sup id="cite_ref-145" class="reference"><a href="#cite_note-145"><span class="cite-bracket">[</span>145<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Nooit meer zouden Japanse <i>carriers</i> op reguliere wijze met de Amerikaanse slag kunnen leveren. Tussen 21 juli en 10 augustus werden ook <a href="/wiki/Guam" title="Guam">Guam</a> en <a href="/wiki/Tinian" title="Tinian">Tinian</a> veroverd. Op de drie eilanden werden vliegvelden aangelegd voor <a href="/wiki/B-29_Superfortress" title="B-29 Superfortress">B-29 Superfortress</a> langeafstandsbommenwerpers. Op 24 november 1944 begonnen B-29's vanuit Saipan Japan te bombarderen, en vanaf februari 1945 ook vanuit Tinian en Guam. </p><p>De Amerikanen overwogen nu eerst <a href="/wiki/Taiwan" title="Taiwan">Formosa</a> te veroveren maar alleen een snel einde aan de oorlog in Europa zou daarvoor de benodigde krachten vrijmaken. Daarom begon men op 17 oktober 1944 met de herovering van de Filipijnen door landingen bij en op <a href="/wiki/Leyte_(eiland)" title="Leyte (eiland)">Leyte</a>. De Japanse marine trok nu haar laatste troefkaart: de slagvloot die in de grootste zeeslag in de geschiedenis, de <a href="/wiki/Slag_in_de_Golf_van_Leyte" title="Slag in de Golf van Leyte">Slag in de Golf van Leyte</a>, door een ingenieuze strategie de Amerikanen moest verslaan. De laatste vliegkampschepen lokten de Amerikaanse Derde Vloot naar het noorden en een smaldeel slagschepen de Amerikaanse Zevende Vloot naar het zuiden zodat een middelste smaldeel door de <a href="/wiki/San_Bernardinostraat" title="San Bernardinostraat">San Bernardinostraat</a> de Amerikaanse landingsvloot kon overvallen. Deze opzet slaagde maar na een <i>escort carrier</i> te hebben gekelderd, trok de centrale <i>task force</i> zich terug zodat het offer van vier vliegkampschepen en drie slagschepen vergeefs was geweest. Op 9 januari 1945 landden de Amerikanen op <a href="/wiki/Luzon_(eiland)" title="Luzon (eiland)">Luzon</a> dat in het voorjaar van 1945 grotendeels onder controle was gebracht. </p><p>Na de zware verliezen bij de Marianen vormden radicale elementen binnen de Japanse luchtmacht het eerste <i><a href="/wiki/Kamikaze" title="Kamikaze">Kamikaze</a></i> eskader voor zelfmoordmissies, voornamelijk met van een bom voorziene jachtvliegtuigen. Tijdens de slag in de Golf van Leyte vielen ze voor de eerste keer aan en brachten een escortevliegkampschip tot zinken, maar hun inzet had geen invloed op de slag. Toch werden de kamikazestrijdkrachten verder uitgebouwd. Tegen het eind van de oorlog waren er ongeveer 3850 kamikazemissies uitgevoerd. Ze brachten tientallen kleinere schepen en drie escortevliegkampschepen tot zinken, zonder invloed op het verloop van de oorlog. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Tracked_landing_vehicles_(LVTs)_approach_Iwo_Jima;fig14.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Tracked_landing_vehicles_%28LVTs%29_approach_Iwo_Jima%3Bfig14.jpg/260px-Tracked_landing_vehicles_%28LVTs%29_approach_Iwo_Jima%3Bfig14.jpg" decoding="async" width="260" height="164" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Tracked_landing_vehicles_%28LVTs%29_approach_Iwo_Jima%3Bfig14.jpg/390px-Tracked_landing_vehicles_%28LVTs%29_approach_Iwo_Jima%3Bfig14.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Tracked_landing_vehicles_%28LVTs%29_approach_Iwo_Jima%3Bfig14.jpg/520px-Tracked_landing_vehicles_%28LVTs%29_approach_Iwo_Jima%3Bfig14.jpg 2x" data-file-width="1458" data-file-height="917" /></a><figcaption>Landingsvaartuigen naderen Iwo Jima, 19 februari 1945</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="1945_2">1945</h3></div> <p>In de winter van 1944 verbraken de geallieerden vrijwel alle zeeverbindingen tussen Japan en het zuiden. Nadat in 1943 reeds 942 000 ton aan scheepsruimte verloren gegaan was, steeg dit in 1944 tot 2 150 000 ton, voornamelijk door onderzeeërs. Begin 1945 was driekwart van de Japanse koopvaardijschepen gekelderd.<sup id="cite_ref-146" class="reference"><a href="#cite_note-146"><span class="cite-bracket">[</span>146<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Marine en industrie leden onder een acuut brandstoftekort. Grondstoffen konden alleen uit Mantsjoerije en het door een guerrilla geteisterde China gehaald worden. Niet alleen de industriële productie maar ook de voedselproductie daalde tot een derde. Om de bevolking verder uit te hongeren legden na 27 maart 1945 in <a href="/w/index.php?title=Operatie_Starvation&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operatie Starvation (de pagina bestaat niet)">Operatie Starvation</a> B-29s ruim twaalfduizend zeemijnen in de Japanse kustwateren. </p><p>De bombardementen vanuit de Marianen werden geïntensiveerd. Toen precisiebombardementen bij dag weinig resultaat opleverden, ging men over op nachtelijke aanvallen met brandbommen op steden.<sup id="cite_ref-147" class="reference"><a href="#cite_note-147"><span class="cite-bracket">[</span>147<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Er vielen een half miljoen doden en vijf miljoen Japanners raakten dakloos. Op 10 maart 1945 vond het <a href="/wiki/Bombardement_op_Tokio" title="Bombardement op Tokio">bombardement op Tokio</a> plaats, met minstens 83 600 doden,<sup id="cite_ref-148" class="reference"><a href="#cite_note-148"><span class="cite-bracket">[</span>148<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en volgens sommige schattingen tweehonderdduizend, het zwaarste uit de geschiedenis.<sup id="cite_ref-149" class="reference"><a href="#cite_note-149"><span class="cite-bracket">[</span>149<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Tussen 19 februari en 26 maart werd <a href="/wiki/Landing_op_Iwo_Jima" title="Landing op Iwo Jima">Iwo Jima</a>, een eiland halfweg tussen de Marianen en Japan, veroverd zodat men een basis had van waaruit escortejagers voor de B-29s konden opstijgen, en waar B-29s een noodlanding konden uitvoeren. Tussen 1 april en 22 juni werd <a href="/wiki/Slag_om_Okinawa" title="Slag om Okinawa">Okinawa</a> veroverd, na een landing die maar weinig kleiner was dan D-Day. De eilanden werden verbeten verdedigd met als gevolg twintigduizend Amerikaanse doden en meer dan honderddertigduizend Japanse. Kamikazes werden op grote schaal ingezet: tussen 6 april en 22 juni vielen meer dan 1800 kamikazes aan, maar ze konden het verloop van de strijd niet beïnvloeden. Ook de Japanse marine voerde een zelfmoordaanval uit met het superslagschip <a href="/wiki/Yamato_(schip,_1941)" title="Yamato (schip, 1941)">Yamato</a>, maar het schip werd gekelderd vooraleer het Okinawa kon bereiken.<sup id="cite_ref-:0_150-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-150"><span class="cite-bracket">[</span>150<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Nagasakibomb.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Nagasakibomb.jpg/200px-Nagasakibomb.jpg" decoding="async" width="200" height="239" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Nagasakibomb.jpg/300px-Nagasakibomb.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Nagasakibomb.jpg/400px-Nagasakibomb.jpg 2x" data-file-width="3245" data-file-height="3877" /></a><figcaption><a href="/wiki/Atoombommen_op_Hiroshima_en_Nagasaki" title="Atoombommen op Hiroshima en Nagasaki">Nagasaki 1945</a></figcaption></figure> <p>Op 12 april 1945 overleed president Roosevelt, maar dit had geen effect op de Amerikaanse oorlogsinspanning. De Japanse militaire strategische situatie was in juli 1945 hopeloos. Na de operatie van de <i>Yamato</i> was er voor de resterende grote marineschepen geen brandstof meer en ze werden voor anker gelegd in havens, als drijvende kustbatterijen.<sup id="cite_ref-:0_150-1" class="reference"><a href="#cite_note-:0-150"><span class="cite-bracket">[</span>150<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De Japanse vloot kon niets meer ondernemen tegen de geallieerde vloot die in maart<sup id="cite_ref-FOOTNOTERohwer2005399-400_151-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERohwer2005399-400-151"><span class="cite-bracket">[</span>151<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en juli 1945 de Japanse hoofdeilanden aanviel. Vliegkampschepen vielen vliegvelden, scheepvaart, havens en industrie aan, geholpen door bombardementen van slagschepen en kruisers.<sup id="cite_ref-FOOTNOTERohwer2005399-400_151-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERohwer2005399-400-151"><span class="cite-bracket">[</span>151<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>In het kabinet van de nieuwe premier admiraal <a href="/wiki/Kantar%C5%8D_Suzuki" title="Kantarō Suzuki">Kantarō Suzuki</a> waren er "duiven" die via de nog neutrale Sovjet-Unie onderhandelingen over een overgave hoopten aan te gaan. De "haviken" vreesden echter dat zoiets zou leiden tot demilitarisering, bestraffing van <a href="/wiki/Japanse_oorlogsmisdaden" title="Japanse oorlogsmisdaden">Japanse oorlogsmisdadigers</a> en de afschaffing van het keizerschap. Ze dachten een betere onderhandelingspositie te winnen door een verwachte landing op <a href="/wiki/Kyushu" title="Kyushu">Kyushu</a> met drieduizend kamikazepiloten af te slaan. De geallieerden herhaalden op 26 juli in de <a href="/wiki/Verklaring_van_Potsdam" title="Verklaring van Potsdam">Verklaring van Potsdam</a> de eis van een onvoorwaardelijke overgave, overigens zonder de keizer te noemen. Sinds Okinawa vreesden de Amerikanen dat ze bij een verovering van Japan een miljoen man zouden verliezen. Het kwam als een opluchting dat het geheime <a href="/wiki/Manhattanproject_(operatie)" class="mw-redirect" title="Manhattanproject (operatie)">Manhattanproject</a> op 16 juli 1945 een eerste atoombom succesvol testte. President <a href="/wiki/Harry_S._Truman" title="Harry S. Truman">Harry S. Truman</a> beval de inzet van het nieuwe atoomwapen. </p><p>Op 6 augustus 1945 wierp de B-29 <i><a href="/wiki/Enola_Gay" title="Enola Gay">Enola Gay</a></i> een <a href="/wiki/Uraniumbom" class="mw-redirect" title="Uraniumbom">uraniumbom</a> af die <a href="/wiki/Hiroshima_(stad)" title="Hiroshima (stad)">Hiroshima</a> vernietigde, 79 000 mensen direct dodend. Nog steeds nam het Japanse kabinet geen besluit tot overgave, hopend dat de Amerikanen slechts één zo'n wapen bezeten hadden. Op 9 augustus vernietigde een <a href="/wiki/Plutoniumbom" class="mw-redirect" title="Plutoniumbom">plutoniumbom</a> <a href="/wiki/Nagasaki_(stad)" title="Nagasaki (stad)">Nagasaki</a> met 39 000 directe doden tot gevolg. Aan verbrandingen en <a href="/wiki/Stralingsziekte" title="Stralingsziekte">stralingsziekte</a> bezweken na de twee aanvallen nog eens 145 000 mensen. </p><p>De Sovjet-Unie had, onder grote Amerikaanse druk, tijdens de Conferentie van Jalta toegezegd uiterlijk drie maanden na de Duitse capitulatie Japan aan te vallen, op voorwaarde dat het Zuid-<a href="/wiki/Sachalin" title="Sachalin">Sachalin</a> en de <a href="/wiki/Koerilen" title="Koerilen">Koerilen</a> mocht veroveren en annexeren. Op 9 augustus 1945 begon "<a href="/wiki/Operatie_Augustusstorm" title="Operatie Augustusstorm">Operatie Augustusstorm</a>" die het Japanse Kwantoengleger in <a href="/wiki/Mantsjoerije" title="Mantsjoerije">Mantsjoerije</a> verpletterde. </p><p>Op 10 augustus dwong keizer Hirohito het kabinet om telegrammen naar de geallieerden te zenden dat de Verklaring van Potsdam aanvaard werd mits zijn positie onaangetast bleef. Op 11 augustus omzeilden de geallieerden deze kwestie door te stellen dat het Japanse volk zijn eigen <a href="/wiki/Staatsvorm" title="Staatsvorm">staatsvorm</a> zou mogen bepalen. Op 15 augustus, 12:00, <a href="/wiki/Overgave_van_Japan" title="Overgave van Japan">gaf de keizer in een radiotoespraak Japan over</a>. Dit voorkwam de afworp van een derde atoombom rond 19 augustus.<sup id="cite_ref-152" class="reference"><a href="#cite_note-152"><span class="cite-bracket">[</span>152<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-153" class="reference"><a href="#cite_note-153"><span class="cite-bracket">[</span>153<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 2 september 1945 werd de capitulatie getekend, op het slagschip USS <i>Missouri</i>. Japan kwam onder Amerikaanse bezetting, geleid door MacArthur. President Truman verklaarde op 31 december 1946 een formele "beëindiging van de vijandelijkheden" tussen de VS en Japan. Op 28 april 1952 werd tussen Japan en de meeste geallieerden het <a href="/wiki/Vredesverdrag_van_San_Francisco" class="mw-redirect" title="Vredesverdrag van San Francisco">Vredesverdrag van San Francisco</a> gesloten. De uitzondering was de Sovjet-Unie wegens een blijvend dispuut over de Koerilen. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Slachtoffers_en_oorlogvoering">Slachtoffers en oorlogvoering</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Slachtoffersww2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Slachtoffersww2.jpg/260px-Slachtoffersww2.jpg" decoding="async" width="260" height="281" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Slachtoffersww2.jpg/390px-Slachtoffersww2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Slachtoffersww2.jpg/520px-Slachtoffersww2.jpg 2x" data-file-width="582" data-file-height="630" /></a><figcaption>Slachtoffers van Tweede Wereldoorlog per land</figcaption></figure><p>De Tweede Wereldoorlog kenmerkte zich door de klaarblijkelijke onmacht van de diverse vooroorlogse vredes- en niet-aanvalsverdragen en ook door een tot op dat moment in de <a href="/wiki/Geschiedenis_van_de_wereld" title="Geschiedenis van de wereld">geschiedenis</a> ongekend massaal en nietsontziend geweld, waarbij over en weer talloze burgerslachtoffers vielen. In vorige oorlogen was over het algemeen een principieel onderscheid gemaakt tussen burgers en militairen, waarbij de burgers zo veel mogelijk ontzien werden of in ieder geval geen primair doel vormden. Dit principe werd in de Tweede Wereldoorlog op grote schaal verlaten; alle partijen beschouwden elkaars burgers nu als valide doelen, met het argument dat ook de burgers bijdroegen aan het oorlogvoerend vermogen van de vijand. De Tweede Wereldoorlog is daarmee tot op heden het meest sprekende voorbeeld van een <a href="/wiki/Totale_oorlog" title="Totale oorlog">totale oorlog</a>. Daarnaast waren zowel <a href="/wiki/Nazi-Duitsland" title="Nazi-Duitsland">nazi-Duitsland</a> als de Sovjet-Unie <a href="/wiki/Totalitarisme" title="Totalitarisme">totalitaire regimes</a>, die zich overeind hielden met politieke repressie en <a href="/wiki/Indoctrinatie" title="Indoctrinatie">indoctrinatie</a>. Ook de oorlog tussen militairen was uitgesproken hard, vooral aan het <a href="/wiki/Oostfront_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Oostfront (Tweede Wereldoorlog)">oostfront</a>. De internationaal overeengekomen regels voor oorlogvoering (vastgelegd in de <a href="/wiki/Geneefse_Conventies" title="Geneefse Conventies">Conventie van Genève</a>) werden systematisch en op grote schaal overtreden, met name met betrekking tot de behandeling van krijgsgevangenen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen in totaal tussen de 50 en 70 miljoen doden. Ongeveer twee derde van alle slachtoffers was burger, waarvan naar schatting meer dan elf miljoen behoorden tot minderheden die stelselmatig werden vervolgd en vermoord. Het was tevens de eerste − en tot op heden enige − oorlog waarin <a href="/wiki/Kernwapen" title="Kernwapen">kernwapens</a> werden ingezet. Ook werden aan het eind van de oorlog op betrekkelijk kleine schaal raketwapens en straaljagers ingezet. Tijdens de oorlog werd door alle betrokken partijen een inzet op het strijdtoneel van <a href="/wiki/Chemisch_wapen" title="Chemisch wapen">chemische wapens</a> gevreesd zoals in de Eerste Wereldoorlog was gebeurd. Gifgas werd echter slechts ingezet in de periferie, namelijk door <a href="/wiki/Koninkrijk_Itali%C3%AB_(1861-1946)" title="Koninkrijk Italië (1861-1946)">Italië</a> in <a href="/wiki/Keizerrijk_Ethiopi%C3%AB" title="Keizerrijk Ethiopië">Abessinië</a> tijdens de <a href="/wiki/Tweede_Italiaans-Ethiopische_Oorlog" title="Tweede Italiaans-Ethiopische Oorlog">Tweede Italiaans-Ethiopische Oorlog</a> en door Japan in China, waar ook experimenten met <a href="/wiki/Biologische_oorlogvoering" title="Biologische oorlogvoering">biologische oorlogvoering</a> plaatsvonden.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dc/Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg/260px-Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg" decoding="async" width="260" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dc/Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg/390px-Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dc/Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg/520px-Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg 2x" data-file-width="2699" data-file-height="2190" /></a><figcaption>Zwaar ondervoede Joodse gevangenen in <a href="/wiki/Buchenwald" title="Buchenwald">Buchenwald</a>, bij hun bevrijding op 16 april 1945</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vervolging_en_vernietiging">Vervolging en vernietiging</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook de artikels <a href="/wiki/Holocaust_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Holocaust (hoofdbetekenis)">Holocaust</a> en <a href="/wiki/Niet-Joodse_slachtoffers_van_het_naziregime" title="Niet-Joodse slachtoffers van het naziregime">Niet-Joodse slachtoffers van het naziregime</a></i></div> <p>Er zijn naar schatting elf miljoen mensen systematisch vermoord, het grootste gedeelte in de <a href="/wiki/Concentratiekamp" title="Concentratiekamp">concentratie</a>- en <a href="/wiki/Vernietigingskamp" title="Vernietigingskamp">vernietigingskampen</a>, die als een grootschalige en efficiënte industrie gerund werden. De ongelukkigen die in de ogen van de nazi's inferieur en parasitair waren moesten letterlijk worden uitgeroeid. Tijdens de <a href="/wiki/Holocaust_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Holocaust (hoofdbetekenis)">Holocaust</a> werden tussen de vijf en zes miljoen Joden vermoord, evenals ongeveer vijf miljoenen <a href="/wiki/Roma_(volk)" title="Roma (volk)">zigeuners</a>, <a href="/wiki/Krijgsgevangene" title="Krijgsgevangene">krijgsgevangenen</a>, <a href="/wiki/Slavische_volkeren" title="Slavische volkeren">Slaven</a>, <a href="/wiki/Handicap_(medisch)" class="mw-redirect" title="Handicap (medisch)">gehandicapten</a>, <a href="/wiki/Verzetsbeweging" title="Verzetsbeweging">verzetsstrijders</a>, <a href="/wiki/Jehova%27s_getuigen" title="Jehova's getuigen">Jehova's getuigen</a>, <a href="/wiki/Homoseksualiteit" title="Homoseksualiteit">homoseksuelen</a> en <a href="/wiki/Dissident" title="Dissident">dissidenten</a>. Er werden door de Duitsers diverse methoden toegepast om de <i><a href="/wiki/Untermensch" title="Untermensch">Untermenschen</a></i> te vermoorden, waarvan de <a href="/wiki/Gaskamer" title="Gaskamer">gaskamers</a> de bekendste zijn. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Burgerslachtoffers_en_bombardementen">Burgerslachtoffers en bombardementen</h3></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook <a href="/wiki/Lijst_van_bombardementen_uit_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van bombardementen uit de Tweede Wereldoorlog">Lijst van bombardementen uit de Tweede Wereldoorlog</a></i></div><p> De strijdende partijen bombardeerden de civiele bevolking bewust. De Japanners voerden <a href="/wiki/Terrorisme" title="Terrorisme">terreuraanvallen</a> uit op onder andere <a href="/wiki/Shanghai_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Shanghai (hoofdbetekenis)">Shanghai</a>, <a href="/wiki/Wuhan" title="Wuhan">Wuhan</a>, <a href="/wiki/Nanjing" title="Nanjing">Nanking</a> en Kanton (<a href="/wiki/Guangzhou" title="Guangzhou">Guangzhou</a>). In Europa werden door de Duitsers onder andere <a href="/wiki/Warschau_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Warschau (hoofdbetekenis)">Warschau</a>, <a href="/wiki/Rotterdam_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Rotterdam (hoofdbetekenis)">Rotterdam</a>, <a href="/wiki/Londen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Londen (hoofdbetekenis)">Londen</a> en <a href="/wiki/Coventry_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Coventry (hoofdbetekenis)">Coventry</a> bestookt. Het bombarderen zou echter vooral door de geallieerden worden gebruikt als middel om de tegenstander op de knieën te krijgen. </p><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Royal_Air_Force_Bomber_Command,_1942-1945._CL3400.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Royal_Air_Force_Bomber_Command%2C_1942-1945._CL3400.jpg/260px-Royal_Air_Force_Bomber_Command%2C_1942-1945._CL3400.jpg" decoding="async" width="260" height="215" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Royal_Air_Force_Bomber_Command%2C_1942-1945._CL3400.jpg/390px-Royal_Air_Force_Bomber_Command%2C_1942-1945._CL3400.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Royal_Air_Force_Bomber_Command%2C_1942-1945._CL3400.jpg/520px-Royal_Air_Force_Bomber_Command%2C_1942-1945._CL3400.jpg 2x" data-file-width="2143" data-file-height="1772" /></a><figcaption>Hamburg na <a href="/wiki/Bombardement_op_Hamburg" title="Bombardement op Hamburg">geallieerde bombardementen</a> in 1945</figcaption></figure> <p>De voortdurende bommenregen op Duitsland en Japan had twee strategische doelen: vernietiging van de oorlogsindustrie en aantasting van het moreel. De techniek om bommen te richten was echter nog dermate primitief dat de oorlogsindustrie alleen kon worden aangetast als enorme oppervlakten werden bestookt, waarbij veel burgerslachtoffers vielen. Bovendien wisten de Duitsers een belangrijk deel van de oorlogsindustrie onder te brengen in ondergrondse fabrieken: tot op het laatst van de strijd konden de nazi's zodoende nog een verbazingwekkende productiecapaciteit aan oorlogsmaterieel handhaven. In Duitsland werden grote steden als <a href="/wiki/Hamburg_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Hamburg (hoofdbetekenis)">Hamburg</a>, <a href="/wiki/Keulen_(stad)" class="mw-redirect" title="Keulen (stad)">Keulen</a>, <a href="/wiki/Berlijn_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Berlijn (hoofdbetekenis)">Berlijn</a> en <a href="/wiki/Dresden_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Dresden (hoofdbetekenis)">Dresden</a> zwaar beschadigd met in totaal 1,5 miljoen doden en gewonden als gevolg. In Japan werden 67 steden met overwegend houten huizen vrijwel weggevaagd door <a href="/wiki/Brandbom" title="Brandbom">brandbommen</a>. Dit resulteerde in 500.000 doden en 5 miljoen daklozen. </p><p>In de frontzone van de Sovjet-Unie hadden de burgers het erg zwaar. De nazileer had weinig respect voor het leven van het veroverde Slavische volk, dat als een verzameling <a href="/wiki/Untermensch" title="Untermensch">Untermenschen</a> werd beschouwd; de regering beschouwde hun overleven als secundair aan het behalen van de overwinning. Als gevolg hiervan kwamen er in totaal ongeveer <a href="/wiki/Slachtoffers_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog">11,9 miljoen Sovjet-burgers</a> om het leven als gevolg van oorlogsgeweld, terreur, honger, ziekte, en andere ontberingen. Maar ook de Sovjet-Unie spaarde haar eigen burgers niet: iedereen die verdacht werd van <a href="/wiki/Collaboratie" title="Collaboratie">collaboratie</a> of onvoldoende steun aan het verzet, werd gedeporteerd of geëxecuteerd. </p><p>Ook de Franse burgers leden tijdens de oorlog grote verliezen. In totaal kwamen in Frankrijk 70.000 burgers om het leven door geallieerde acties, grotendeels bombardementen. Een groot deel van hen, 19.890 doden en een veel groter aantal gewonden, werd slachtoffer tijdens de bevrijding van Normandië.<sup id="cite_ref-Beevor467_154-0" class="reference"><a href="#cite_note-Beevor467-154"><span class="cite-bracket">[</span>154<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dat aantal komt boven op de 15.000 Franse doden en 19.000 gewonden tijdens de bombardementen die dienden als voorbereiding op Operatie Overlord in de eerste vijf maanden van 1944.<sup id="cite_ref-Beevor467_154-1" class="reference"><a href="#cite_note-Beevor467-154"><span class="cite-bracket">[</span>154<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In totaal kwamen meer Franse burgers door geallieerde acties om het leven, dan dat er Britse burgers door de Duitse bombardementen werden gedood. </p><p>In augustus 1945 werden ten slotte ook <a href="/wiki/Kernwapen" title="Kernwapen">nucleaire wapens</a> tegen de Japanse burgerbevolking ingezet. Hierbij vielen circa <a href="/wiki/Atoombommen_op_Hiroshima_en_Nagasaki" title="Atoombommen op Hiroshima en Nagasaki">250.000 directe en indirecte slachtoffers</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Geopolitieke_gevolgen">Geopolitieke gevolgen</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Yalta_summit_1945_with_Churchill,_Roosevelt,_Stalin.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg/260px-Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg" decoding="async" width="260" height="210" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg/390px-Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg/520px-Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg 2x" data-file-width="951" data-file-height="768" /></a><figcaption>De geallieerde oorlogsleiders <a href="/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Churchill</a>, <a href="/wiki/Theodore_Roosevelt_jr." title="Theodore Roosevelt jr.">Roosevelt</a> en <a href="/wiki/Jozef_Stalin" title="Jozef Stalin">Stalin</a> in Jalta in 1945.</figcaption></figure><p>De wereld van 1939 kende zes grote regionale machten: de als nieuwe supermacht opkomende <a href="/wiki/Verenigde_Staten_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigde Staten (hoofdbetekenis)">Verenigde Staten</a>, de communistische Sovjet-Unie, het nationaalsocialistische <a href="/wiki/Duitsland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Duitsland (hoofdbetekenis)">Duitsland</a>, het keizerlijke <a href="/wiki/Japans_Keizerrijk" title="Japans Keizerrijk">Japan</a> en het koloniale <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)">Verenigd Koninkrijk</a> en Frankrijk. Deze wereld was weg. De naoorlogse periode werd tot 1989 bij de <a href="/wiki/Die_Wende" title="Die Wende">val van de Berlijnse Muur</a>, gekenmerkt door de rivaliteit tussen twee resterende super- of <a href="/wiki/Grootmacht" class="mw-redirect" title="Grootmacht">grootmachten</a>: de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De onderlinge geopolitieke rivaliteit tussen deze twee grootmachten staat bekend als de <a href="/wiki/Koude_Oorlog" title="Koude Oorlog">Koude Oorlog</a>. </p><p>De opkomst van de twee grootmachten ging hand in hand met de ingekrompen macht en positie van de drie andere landen. Japan en Duitsland hadden de oorlog verloren en daarom was hun politieke en militaire mondiale rol voorlopig uitgespeeld. Duitsland werd in 1949 opgedeeld in een westelijk en in een kleiner oostelijk stuk, die tot de <a href="/wiki/Noord-Atlantische_Verdragsorganisatie" title="Noord-Atlantische Verdragsorganisatie">NAVO</a>, respectievelijk het <a href="/wiki/Pact_van_Warschau" class="mw-redirect" title="Pact van Warschau">Pact van Warschau</a> gingen behoren. Dit zou tot 1990 zo blijven. Japan bleef ongedeeld en mocht zelfs de keizer behouden, al moest die afstand doen van zijn goddelijke status. Als beschermeling van de VS kon Japan zich concentreren op economische wederopbouw, wat het ook heel succesvol deed. </p><p>De <a href="/wiki/Verenigde_Staten_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigde Staten (hoofdbetekenis)">Verenigde Staten</a> hadden, afgezien van Hawaï en de Aleoeten, geen oorlogsgeweld op eigen grondgebied gehad en hadden relatief lichte verliezen geleden. Zij steunden de niet-communistische landen in Europa en Azië, zowel bevriende landen als de voormalige vijanden Duitsland en Japan, met tientallen miljarden dollars (<a href="/wiki/Marshallplan" title="Marshallplan">Marshallplan</a>) en mede hierdoor<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 12 maart 2022 een bronvermelding gewenst.">[bron?]</span></a></sup> wisten zowel de Japanners als de West-Europeanen zich economisch snel uit het moeras te werken. In de door de Sovjet-Unie gedomineerde landen in Oost-Europa liep het anders: zij kregen in plaats van kredieten een door Stalin opgelegd <a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">communistisch</a> economisch model, waardoor tot op heden de West-Europeanen rijker zijn dan de Oost-Europeanen.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 12 maart 2022 een bronvermelding gewenst.">[bron?]</span></a></sup> </p><p>De Tweede Wereldoorlog zette ook een nieuwe <a href="/wiki/Dekolonisatie_(staatkundig)" title="Dekolonisatie (staatkundig)">dekolonisatiegolf</a> in gang. Al behoorde het <a href="/wiki/Britse_Rijk" title="Britse Rijk">Britse Imperium</a> tot de winnaars, het verval als grote mogendheid zette al snel in. Het Franse en het Nederlandse koloniale rijk bleken ook hun langste tijd gehad te hebben. De Japanners hadden de nationalistische sentimenten in het Verre Oosten flink opgezweept om steun te krijgen bij hun strijd tegen de Westelijke mogendheden. Deze geest was uit de fles en zou niet meer terug kruipen. Bovendien hadden de Engelsen het grootste deel van hun financiële reserves uitgeput om wapens en voorraden te kopen in de Verenigde Staten, die zij met schuldpapier betaald hadden dat hun nog decennia zou kosten om af te lossen. De koloniale rijken brokkelden in sneltreinvaart af, en na de <a href="/wiki/Suezcrisis" title="Suezcrisis">Suezcrisis</a> van 1956 moesten Frankrijk en het <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)">Verenigd Koninkrijk</a> leren leven met de status van middelgrote mogendheid. In het <a href="/wiki/Mandaatgebied_Palestina" title="Mandaatgebied Palestina">Britse Mandaatgebied Palestina</a> werd kort na de oorlog de staat <a href="/wiki/Isra%C3%ABl_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Israël (hoofdbetekenis)">Israël</a> gesticht. Hiermee was de kiem gelegd voor het <a href="/wiki/Arabisch-Isra%C3%ABlisch_conflict" title="Arabisch-Israëlisch conflict">Arabisch-Israëlisch conflict</a>, waardoor in dit deel van het <a href="/wiki/Midden-Oosten" title="Midden-Oosten">Midden-Oosten</a> tot op heden geregeld gewapende conflicten oplaaien. </p><p>De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog leidden met name op het Europese continent tot geïntensiveerde internationale samenwerking. De <a href="/wiki/Verenigde_Naties" title="Verenigde Naties">Verenigde Naties</a>, en mede door de Koude Oorlog de <a href="/wiki/Europese_Unie" title="Europese Unie">Europese Unie</a>, kwamen hierdoor tot stand. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Technische_en_wetenschappelijke_gevolgen">Technische en wetenschappelijke gevolgen</h3></div> <p>Het conflict versnelde de ontwikkeling van wetenschappelijke en technologische kennis zoals <a href="/wiki/Penicilline" title="Penicilline">penicilline</a>, <a href="/wiki/Radar_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Radar (hoofdbetekenis)">radar</a>, <a href="/wiki/Kernenergie" title="Kernenergie">nucleaire energie</a>, geavanceerde <a href="/wiki/Raket" title="Raket">raketten</a> die de ruimte konden bereiken, <a href="/wiki/Straalmotor" title="Straalmotor">straalvliegtuigen</a> en de <a href="/wiki/Kernwapen" title="Kernwapen">atoombom</a>. </p><p>In Duitsland ontstond zeer kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog of misschien al iets eerder een nieuwe literaire stroming, bekend als <a href="/wiki/Kaalslagliteratuur" title="Kaalslagliteratuur">kaalslagliteratuur</a> (<i>Trümmerliteratur</i>). </p> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook <a href="/wiki/Nederlandsche_Kultuurkamer" title="Nederlandsche Kultuurkamer">Nederlandsche Kultuurkamer</a> en <a href="/wiki/Nationale_Dodenherdenking" title="Nationale Dodenherdenking">Nationale Dodenherdenking</a></i></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zie_ook">Zie ook</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Lijsten">Lijsten</h3></div> <ul><li><a href="/wiki/Lijst_van_landen_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van landen in de Tweede Wereldoorlog">Lijst van landen in de Tweede Wereldoorlog</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_oorlogsverklaringen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van oorlogsverklaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog">Lijst van oorlogsverklaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_1939" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1939">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1939</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_1940" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1940">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1940</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_1941" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1941">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1941</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_1942" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1942">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1942</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_1943" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1943">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1943</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_1944" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1944">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1944</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_1945" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1945">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1945</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_Duitsland_en_bezet_gebied" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Duitsland en bezet gebied">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Duitsland en bezet gebied</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_Finland" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Finland">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Finland</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_Jodenvervolging_en_concentratiekampen" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Jodenvervolging en concentratiekampen">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Jodenvervolging en concentratiekampen</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_Lage_Landen_en_Luxemburg" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Lage Landen en Luxemburg">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Lage Landen en Luxemburg</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_Middellandse_Zee,_Afrika_en_Midden-Oosten" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Middellandse Zee, Afrika en Midden-Oosten">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Middellandse Zee, Afrika en Midden-Oosten</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_Oost-Europa" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Oost-Europa">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Oost-Europa</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_Verre_Oosten" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Verre Oosten">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Verre Oosten</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_gebeurtenissen_tijdens_de_Tweede_Wereldoorlog:_West-_en_Noord-Europa,_Amerika_en_Atlantische_Oceaan" title="Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: West- en Noord-Europa, Amerika en Atlantische Oceaan">Lijst van gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog: West- en Noord-Europa, Amerika en Atlantische Oceaan</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_belangrijke_personen_uit_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van belangrijke personen uit de Tweede Wereldoorlog">Lijst van belangrijke personen uit de Tweede Wereldoorlog</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_geallieerde_conferenties_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van geallieerde conferenties in de Tweede Wereldoorlog">Lijst van geallieerde conferenties in de Tweede Wereldoorlog</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_voertuigen_uit_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van voertuigen uit de Tweede Wereldoorlog">Lijst van voertuigen uit de Tweede Wereldoorlog</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_wapens_uit_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van wapens uit de Tweede Wereldoorlog">Lijst van wapens uit de Tweede Wereldoorlog</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_bombardementen_uit_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Lijst van bombardementen uit de Tweede Wereldoorlog">Lijst van bombardementen uit de Tweede Wereldoorlog</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bronnen">Bronnen</h2></div> <div class="toccolours appendix" role="presentation" style="font-size:90%; margin:1em 0 -0.5em; clear:both;"> <div><div style="margin-top:-10px"></div></div> <div class="reflist" style="list-style-type: lower-alpha;"></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Literatuur">Literatuur</h2></div> <ul><li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Lizzie_Collingham&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lizzie Collingham (de pagina bestaat niet)">Collingham, L.</a></span> (2011): <i>The Taste of War. World War Two and the Battle for Food</i>, Allen Lane</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Norman_Davies" title="Norman Davies">Davies, I.N.R.</a></span> (2009): <i>Europa in oorlog</i>, Het Spectrum, vertaling van (2006): <i>Europe At War, 1939-1945. No Simple Victory</i></li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=S%C3%B6nke_Neitzel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sönke Neitzel (de pagina bestaat niet)">Neitzel, S.</a></span>; <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Harald_Welzer" title="Harald Welzer">Welzer, H.</a></span> (2011): <i>Soldaten. Over vechten, doden en sterven</i>, Ambo (vertaling)</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Norman_Stone&action=edit&redlink=1" class="new" title="Norman Stone (de pagina bestaat niet)">Stone, N.</a></span> (2014): <i>De Tweede Wereldoorlog. Een beknopte geschiedenis</i>, Omniboek, vertaling van (2013): <i>World War Two. A short history</i>, Allen Lane</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bronnen_2">Bronnen</h2></div> <ul><li><span class="citation" id="CITEREFBeevor2012"><span style="font-variant:small-caps;">Beevor, Anthony</span> (2012). <cite><i>De Tweede Wereldoorlog</i></cite>. Anthos uitgevers. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/978_90_263_2592_2" title="Speciaal:Boekbronnen/978 90 263 2592 2">ISBN 978 90 263 2592 2</a></span>.</span></li> <li><span class="citation" id="CITEREFCostello1977"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67679320">.mw-parser-output .taalaanduiding{font-family:sans-serif;font-size:85%;cursor:help;color:var(--color-subtle,#555)}.mw-parser-output .taalaanduiding span{border-bottom:1px dotted var(--color-subtle,#555)}</style><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><span style="font-variant:small-caps;">Costello, John</span>, <span style="font-variant:small-caps;">Terry Hughes</span> (1977). <cite><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/isbn_9780803764545">The Battle of the Atlantic</a></i></cite>. Book Club associates London. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/9780803764545" title="Speciaal:Boekbronnen/9780803764545">ISBN 9780803764545</a></span>.</span></li> <li><span class="citation" id="CITEREFGrove1993"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><span style="font-variant:small-caps;">Grove, Eric</span> (1993). <cite><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/seabattlesinclos0000grov">Sea Battles in close-up : World War 2 Volume 2</a></i></cite>. Ian Allen ltd. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/0-7110-2118-X" title="Speciaal:Boekbronnen/0-7110-2118-X">ISBN 0-7110-2118-X</a></span>.</span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Hasegawa, Tsuyoshi</span>. 2005. <i>Racing the Enemy: Stalin, Truman, and the Surrender of Japan</i>. Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press</li> <li><span class="citation" id="CITEREFHolland2015"><span style="font-variant:small-caps;">Holland, James</span> (2015). <cite><i>Oorlog in het Westen</i></cite>. Atheneum - Pola & Van Gennep, Amsterdam. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/9789025306854" title="Speciaal:Boekbronnen/9789025306854">ISBN 9789025306854</a></span>.</span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">James Holland</span>. 2017. <i>The war in the west - a new history. The Allies Fight Back 1941—1943</i>. Corgi Books, 843 pp</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Hoyt, Edwin P.</span> 1987. <i>Japan's War: The Great Pacific Conflict</i>. Londen: Arrow Books</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Loe_de_Jong" title="Loe de Jong">Jong, L. de</a></span> (1969-1991): <i>Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog</i>, Staatsuitgeverij</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/John_Keegan" title="John Keegan">Keegan, J.D.P.</a></span> (1989): <i>The Second World War</i>, Viking</li> <li><span class="citation" id="CITEREFKeegan2003"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><span style="font-variant:small-caps;">Keegan, John</span> (2003). <cite><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/intelligenceinwa0000keeg_q2h2">Intelligence in War</a></i></cite>. Hutchinson, London. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/0_09_180229_6" title="Speciaal:Boekbronnen/0 09 180229 6">ISBN 0 09 180229 6</a></span>.</span></li> <li><span class="citation" id="CITEREFKennedy2012"><span style="font-variant:small-caps;">Kennedy, Paul</span> (2012). <cite><i>De kering van het tij</i></cite>. Spectrum. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/978_90_491_01237" title="Speciaal:Boekbronnen/978 90 491 01237">ISBN 978 90 491 01237</a></span>.</span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Ian Kershaw</span>. 2011. <i>Tot de laatste man — Hitlers Duitsland 1944-1945</i>, Het Spectrum</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Krivosheev, G.F.</span> 1997. <i>Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century</i>. Londen: Greenhill Books</li> <li><span class="citation" id="CITEREFMiddlebrook1996"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><span style="font-variant:small-caps;">Middlebrook, Martin</span>, <span style="font-variant:small-caps;">Chris Everitt</span> (1996). <cite><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/bombercommandwar0000midd">The Bomber Command War Diaries</a></i></cite>. midland publishing limited. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/1-85780-033-8" title="Speciaal:Boekbronnen/1-85780-033-8">ISBN 1-85780-033-8</a></span>.</span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Burkhart Müller-Hillebrand</span>. 1969. <i>Das Heer 1933–1945. Entwicklung des organisatorischen Aufbaues. Band III. Der Zweifrontenkrieg. Das Heer vom Beginn des Feldzuges gegen die Sowjetunion bis zum Kriegsende</i>. Mittler, Frankfurt am Main</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Richard_Overy" title="Richard Overy">Overy, R.J.</a></span> (1995): <i>Why the Allies Won</i>, Jonathan Cape</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Frank, Richard B.</span> 1999. <i>Downfall: The End of the Imperial Japanese Empire</i>. New York: Penguin Books.</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Forczyk, Robert</span>. 2017. <i>Case Red — The Collapse of France</i>, Oxford: Osprey Publishing</li> <li><span class="citation" id="CITEREFRohwer2005"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=J%C3%BCrgen_Rohwer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jürgen Rohwer (de pagina bestaat niet)"> Rohwer, Jürgen</a></span> (2005). <cite><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/chronologyofwara0000rohw_v7p9">Chronology of the War at Sea, 1939–1945: The Naval History of World War Two</a></i></cite>. US Naval Institute Press, Annapolis. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/978-1-59114-119-8" title="Speciaal:Boekbronnen/978-1-59114-119-8">ISBN 978-1-59114-119-8</a></span>.</span></li> <li><span class="citation" id="CITEREFStephen1988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><span style="font-variant:small-caps;">Stephen, Martin</span> (1988). <cite><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/seabattlesinclos0000step">Sea Battles in close-up: World War 2</a></i></cite>. Ian Allen ltd. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/0-7110-1596-1" title="Speciaal:Boekbronnen/0-7110-1596-1">ISBN 0-7110-1596-1</a></span>.</span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/A.J.P._Taylor" title="A.J.P. Taylor">Taylor, A.J.P.</a></span> (1961): <i>Origins of the Second World War</i>, Hamish Hamilton</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Tooze, Adam</span>. 2007. <i>The Wages of Destruction — The Making and Breaking of the Nazi Economy</i>. New York: Penguin Viking</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Gerhard_L._Weinberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gerhard L. Weinberg (de pagina bestaat niet)">Weinberg, G.L.</a></span> (1994): <i>A World at Arms. A Global History of World War II</i>, Cambridge University Press</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Overige_verwijzingen">Overige verwijzingen</h3></div> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 25</span> </li> <li id="cite_note-Tooze2-2"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Tooze2_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tooze2_2-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tooze2_2-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tooze2_2-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007) p2</span> </li> <li id="cite_note-Tooze7-3"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Tooze7_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Tooze7_3-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007), p 7</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007), p. 5</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007), p. 12-13</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 64</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007), p. 14</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007), p. 18</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007), p. 17</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">Tooze (2007), p. 18-19</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 125</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 71</span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 43</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 280</span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 128</span> </li> <li id="cite_note-H92-16"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-H92_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-H92_16-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 92</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 45</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 119</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 96</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 91</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 32</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 118</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">Edward E. Ericson: <i>Feeding the German Eagle: Soviet Economic Aid to Nazi Germany, 1933-1941</i>; Conclusie en Bijlage A.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text">Adam Tooze: <i>The Wages of Destruction; The making and breaking of the Nazi Economy</i>; 2006; Hoofdstuk 9.</span> </li> <li id="cite_note-H83-25"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-H83_25-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-H83_25-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 83</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 102</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 109</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 94</span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 95</span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 37</span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 371</span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 121</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 114</span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 107-108</span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-35">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 182</span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 46</span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 132</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 183</span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 145</span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 134-135</span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 103</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 143</span> </li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-43">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 146</span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 178</span> </li> <li id="cite_note-:02-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:02_45-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Rohwer, pp. 17-29</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 219-233</span> </li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 315</span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 207</span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 235</span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 481</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 271-273</span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 278</span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 320</span> </li> <li id="cite_note-Holland362-54"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Holland362_54-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Holland362_54-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 362</span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 373</span> </li> <li id="cite_note-Holland483-56"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Holland483_56-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Holland483_56-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 483</span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 352-353</span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 420</span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 365</span> </li> <li id="cite_note-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-60">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 457</span> </li> <li id="cite_note-Holland_429-61"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Holland_429_61-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Holland_429_61-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 429</span> </li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-62">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 380</span> </li> <li id="cite_note-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-63">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 347</span> </li> <li id="cite_note-Holland418-64"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Holland418_64-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Holland418_64-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 418</span> </li> <li id="cite_note-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-65">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 392-393</span> </li> <li id="cite_note-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-66">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 402-403</span> </li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-67">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 335</span> </li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-68">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 552</span> </li> <li id="cite_note-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-69">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 442</span> </li> <li id="cite_note-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-70">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 1</span> </li> <li id="cite_note-Holland424-71"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Holland424_71-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Holland424_71-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 424</span> </li> <li id="cite_note-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-72">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 426</span> </li> <li id="cite_note-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-73">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 472</span> </li> <li id="cite_note-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-74">↑</a></span> <span class="reference-text">Forczyk (2017), p. 408</span> </li> <li id="cite_note-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-75">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 506</span> </li> <li id="cite_note-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-76">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 385</span> </li> <li id="cite_note-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-77">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 406</span> </li> <li id="cite_note-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-78">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 491</span> </li> <li id="cite_note-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-79">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 357</span> </li> <li id="cite_note-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-80">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 521</span> </li> <li id="cite_note-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-81">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 85-86</span> </li> <li id="cite_note-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-82">↑</a></span> <span class="reference-text">Costello, pp. 42-48</span> </li> <li id="cite_note-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-83">↑</a></span> <span class="reference-text">Costello, pp. 100-155</span> </li> <li id="cite_note-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-84">↑</a></span> <span class="reference-text">Middlebrook, pp.131-133</span> </li> <li id="cite_note-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-85">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 577</span> </li> <li id="cite_note-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-86">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 154</span> </li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-87">↑</a></span> <span class="reference-text">Rohwer, p. 252</span> </li> <li id="cite_note-Kershaw163-88"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Kershaw163_88-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Kershaw163_88-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Kershaw (2011). p. 162-163</span> </li> <li id="cite_note-89"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-89">↑</a></span> <span class="reference-text">Kershaw (2011). p. 104</span> </li> <li id="cite_note-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-90">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 312</span> </li> <li id="cite_note-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-91">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 591</span> </li> <li id="cite_note-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-92">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 441</span> </li> <li id="cite_note-93"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-93">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), pp. 411-417</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStephen198830-46-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStephen198830-46_94-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStephen1988">Stephen 1988</a>, p. 30-46.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHolland2015458-460-95"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHolland2015458-460_95-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFHolland2015">Holland 2015</a>, p. 458-460.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHolland2015470-471,498-500-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHolland2015470-471,498-500_96-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFHolland2015">Holland 2015</a>, p. 470-471,498-500.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStephen198847-69-97"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStephen198847-69_97-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStephen1988">Stephen 1988</a>, p. 47-69.</span> </li> <li id="cite_note-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-98">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 502</span> </li> <li id="cite_note-99"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-99">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 553</span> </li> <li id="cite_note-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-100">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 104-107</span> </li> <li id="cite_note-101"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-101">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 57</span> </li> <li id="cite_note-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-102">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 444</span> </li> <li id="cite_note-103"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-103">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 451</span> </li> <li id="cite_note-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-104">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 453</span> </li> <li id="cite_note-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-105">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 525</span> </li> <li id="cite_note-106"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-106">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 594</span> </li> <li id="cite_note-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-107">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 473</span> </li> <li id="cite_note-Holland542-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Holland542_108-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 542</span> </li> <li id="cite_note-109"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-109">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 543</span> </li> <li id="cite_note-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-110">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 558-559</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBeevor2012190-191-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBeevor2012190-191_111-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFBeevor2012">Beevor 2012</a>, p. 190-191.</span> </li> <li id="cite_note-112"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-112">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 21</span> </li> <li id="cite_note-113"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-113">↑</a></span> <span class="reference-text">Müller-Hillebrand (1969), p 265</span> </li> <li id="cite_note-114"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-114">↑</a></span> <span class="reference-text">Krivosheev, (1997), p 85-85</span> </li> <li id="cite_note-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-115">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 28</span> </li> <li id="cite_note-116"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-116">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 68-69</span> </li> <li id="cite_note-117"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-117">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 29</span> </li> <li id="cite_note-118"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-118">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 67</span> </li> <li id="cite_note-119"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-119">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 69</span> </li> <li id="cite_note-120"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-120">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 117</span> </li> <li id="cite_note-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-121">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 127</span> </li> <li id="cite_note-122"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-122">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 308-309</span> </li> <li id="cite_note-123"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-123">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 68</span> </li> <li id="cite_note-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-124">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 520</span> </li> <li id="cite_note-125"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-125">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 375</span> </li> <li id="cite_note-126"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-126">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 113-114</span> </li> <li id="cite_note-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-127">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2015), p. 430</span> </li> <li id="cite_note-128"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-128">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 120</span> </li> <li id="cite_note-129"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-129">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 121</span> </li> <li id="cite_note-130"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-130">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 122</span> </li> <li id="cite_note-131"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-131">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Joseph_Nye&action=edit&redlink=1" class="new" title="Joseph Nye (de pagina bestaat niet)">Nye, J.S.</a></span> (2007): <i>Understanding International Conflicts. An Introduction to Theory and History</i>, Longman, p. 106-108</span> </li> <li id="cite_note-132"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-132">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 124</span> </li> <li id="cite_note-133"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-133">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 126</span> </li> <li id="cite_note-134"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-134">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 130-131</span> </li> <li id="cite_note-135"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-135">↑</a></span> <span class="reference-text">Grove, pp. 75-76</span> </li> <li id="cite_note-136"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-136">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 162</span> </li> <li id="cite_note-137"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-137">↑</a></span> <span class="reference-text">Rohwer, pp. 144-145</span> </li> <li id="cite_note-138"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-138">↑</a></span> <span class="reference-text">Grove, pp. 76-97</span> </li> <li id="cite_note-139"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-139">↑</a></span> <span class="reference-text">Rohwer, pp. 147-148</span> </li> <li id="cite_note-140"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-140">↑</a></span> <span class="reference-text">Holland (2017), p 231-232</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKeegan2003229-141"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKeegan2003229_141-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKeegan2003">Keegan 2003</a>, p. 229.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStephen1988137-138-142"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStephen1988137-138_142-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStephen1988">Stephen 1988</a>, pp. 137-138.</span> </li> <li id="cite_note-143"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-143">↑</a></span> <span class="reference-text">Rohwer, pp. 303-307</span> </li> <li id="cite_note-144"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-144">↑</a></span> <span class="reference-text">Grove, p. 163</span> </li> <li id="cite_note-145"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-145">↑</a></span> <span class="reference-text">Grove, p. 164-197</span> </li> <li id="cite_note-146"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-146">↑</a></span> <span class="reference-text">Kennedy, p. 394</span> </li> <li id="cite_note-147"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-147">↑</a></span> <span class="reference-text">Kennedy, pp. 381-383</span> </li> <li id="cite_note-148"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-148">↑</a></span> <span class="reference-text">Frank (1999), p. 17</span> </li> <li id="cite_note-149"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-149">↑</a></span> <span class="reference-text">Hoyt (1987), p. 385</span> </li> <li id="cite_note-:0-150"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-:0_150-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-:0_150-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">Kennedy, p.774</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERohwer2005399-400-151"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTERohwer2005399-400_151-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTERohwer2005399-400_151-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFRohwer2005">Rohwer 2005</a>, p. 399-400.</span> </li> <li id="cite_note-152"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-152">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nationalgeographic.com/history/history-magazine/article/did-united-states-plan-drop-more-than-two-atomic-bombs-japan">Did the U.S. plan to drop more than two atomic bombs on Japan?</a></span> </li> <li id="cite_note-153"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-153">↑</a></span> <span class="reference-text">Hasegawa (2005), p. 298</span> </li> <li id="cite_note-Beevor467-154"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Beevor467_154-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Beevor467_154-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Antony_Beevor" title="Antony Beevor">Beevor, A.J.</a></span> (2010): <i>D-Day</i>, Ambo, p. 467</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Externe_links">Externe links</h2></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r63829521">.mw-parser-output .zusterprojecten{padding:0;font-size:90%;clear:both;margin:1em 0 -0.5em 0}.mw-parser-output .zusterprojecten-klein{padding-bottom:5px;font-size:90%}.mw-parser-output .zusterprojecten-kop{vertical-align:middle}.mw-parser-output .zusterprojecten-lijst{display:inline;margin-left:0;padding-left:0}.mw-parser-output .zusterprojecten-kop,.mw-parser-output .zusterprojecten li,.mw-parser-output .zusterprojecten-klein li{display:inline-block;margin:0.4em 0.6em;white-space:nowrap;line-height:1.4em;width:12.5em}.mw-parser-output .zusterprojecten-klein li{width:17.5em;max-height:20px}.mw-parser-output .zuster-logo{display:inline-block;text-align:center;width:34px}.mw-parser-output .zuster-tekst{display:inline-block;vertical-align:middle}.mw-parser-output .zusterprojecten-klein .zuster-op{display:inline}@media screen and (max-width:720px){.mw-parser-output .zusterprojecten li,.mw-parser-output .zusterprojecten-klein li{max-height:initial;line-height:inherit}}</style> <div class="interProjectTemplate interProject-klein zusterprojecten-klein infobox noprint"> <div class="zusterprojecten-kop"><b>Op andere <a href="/wiki/Wikimedia_Foundation" title="Wikimedia Foundation">Wikimedia</a>-projecten</b></div><br /> <ul class="zusterprojecten-lijst"> <div class="interProject commons mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:World_War_II#mw-subcategories" class="extiw" title="c:Category:World War II">Mediabestanden</a></div><li><div class="zuster-logo"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="18" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/27px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/36px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span></div> <div class="zuster-tekst"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:World_War_II#mw-subcategories" class="extiw" title="c:Category:World War II"><i><b>Media</b></i></a><div class="zuster-op"> op Commons</div></div></li><div class="interProject wiktionary mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://nl.wiktionary.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="wikt:Tweede Wereldoorlog">WikiWoordenboek</a></div><li><div class="zuster-logo"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/23px-Wiktionary-logo.svg.png" decoding="async" width="23" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/35px-Wiktionary-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/46px-Wiktionary-logo.svg.png 2x" data-file-width="370" data-file-height="350" /></span></span></div> <div class="zuster-tekst"><a href="https://nl.wiktionary.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="wikt:Tweede Wereldoorlog"><i><b>Definitie</b></i></a><div class="zuster-op"> op WikiWoordenboek</div></div></li><div class="interProject wikisource mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://nl.wikisource.org/wiki/Categorie:Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="s:Categorie:Tweede Wereldoorlog">Wikisource</a></div><li><div class="zuster-logo"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/21px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/32px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/42px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></span></span></div> <div class="zuster-tekst"><a href="https://nl.wikisource.org/wiki/Categorie:Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="s:Categorie:Tweede Wereldoorlog"><i><b>Bronnen</b></i></a><div class="zuster-op"> op Wikisource</div></div></li><div class="interProject wikiquote mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://nl.wikiquote.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="q:Tweede Wereldoorlog">Wikiquote</a></div><li><div class="zuster-logo"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/20px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/30px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/40px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></span></span></div> <div class="zuster-tekst"><a href="https://nl.wikiquote.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="q:Tweede Wereldoorlog"><i><b>Citaten</b></i></a><div class="zuster-op"> op Wikiquote</div></div></li><div class="interProject wikinews mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://nl.wikinews.org/wiki/Categorie:Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="n:Categorie:Tweede Wereldoorlog">Wikinieuws</a></div><li><div class="zuster-logo"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" decoding="async" width="25" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/38px-Wikinews-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/50px-Wikinews-logo.svg.png 2x" data-file-width="759" data-file-height="415" /></span></span></div> <div class="zuster-tekst"><a href="https://nl.wikinews.org/wiki/Categorie:Tweede_Wereldoorlog" class="extiw" title="n:Categorie:Tweede Wereldoorlog"><i><b>Nieuws</b></i></a><div class="zuster-op"> op Wikinieuws</div></div></li> </ul> </div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tweedewereldoorlog.nl">Tweedewereldoorlog.nl</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.tracesofwar.nl/">TracesOfWar.nl</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mei1940.org/">Mei1940.org</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nmkampvught.nl/">Nationaal Monument Kamp Vught</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.oorlogsmuseum-overloon.nl/">Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111011113105/http://www.kb.nl/dossiers/bevrijding/bevrijding.html">Dossier 60 jaar bevrijding, Koninklijke Bibliotheek</a></li></ul> </div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67837862">.mw-parser-output .navigatie{position:relative;clear:both;overflow:auto;margin:1em auto -0.5em;padding:2px;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:87%}.mw-parser-output .navigatie-bewerken{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-bewerken .mw-ui-icon::before{background-size:0.9em}.mw-parser-output .navigatie-afb-links,.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{position:absolute}.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{right:2px}.mw-parser-output .navigatie-afb-groot{float:right;padding-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:#ddeef8;padding:2px 5.5em;font-weight:bold}.mw-parser-output .navigatie-inhoud{padding:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-inhoud p:first-child{margin:0}.mw-parser-output .navigatie div[style*="background-color"],.mw-parser-output .navigatie div[style*="background"]{color:inherit}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}</style><div class="navigatie mw-collapsible mw-collapsed" role="navigation" aria-labelledby="Bibliografische informatie" data-collapsetext="Inklappen" data-expandtext="Uitklappen"><div id="Bibliografische_informatie" class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Wikipedia:Bibliografische_informatie" title="Wikipedia:Bibliografische informatie">Bibliografische informatie</a></div><div class="navigatie-inhoud mw-collapsible-content plainlist ta-left"><ul style="column-width:36em"><li><b><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Espa%C3%B1a" title="Biblioteca Nacional de España">Biblioteca Nacional de España</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX526764">XX526764</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">Bibliothèque nationale de France</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11996115g">cb11996115g</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11996115g">(data)</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">Gemeinsame Normdatei</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4079167-1">4079167-1</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Historisch_woordenboek_van_Zwitserland" title="Historisch woordenboek van Zwitserland">Historisch woordenboek van Zwitserland</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://hls-dhs-dss.ch/fr/articles/008927">008927</a></span></li><li><b><a href="/wiki/KulturNav" title="KulturNav">KulturNav</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kulturnav.org/18426a29-888f-4c93-a1cd-1bb92706cc96">18426a29-888f-4c93-a1cd-1bb92706cc96</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">Library of Congress Control Number</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/subjects/sh85148273">sh85148273</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Historical_Dictionary_of_Switzerland#Lexicon_Istoric_Retic" class="mw-redirect" title="Historical Dictionary of Switzerland">Historical Dictionary of Switzerland#Lexicon_Istoric_Retic</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.e-lir.ch/e-LIR___Lexicon.1129.450.0.html">1129</a></span></li><li><b><a href="/wiki/National_Archives_and_Records_Administration" title="National Archives and Records Administration">National Archives and Records Administration</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalog.archives.gov/id/10644634">10644634</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Bibliotheek_van_het_Japanse_parlement" title="Bibliotheek van het Japanse parlement">Bibliotheek van het Japanse parlement</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00570524">00570524</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_Bibliotheek_van_Tsjechi%C3%AB" title="Nationale Bibliotheek van Tsjechië">Nationale Bibliotheek van Tsjechië</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=ph117270&CON_LNG=ENG">ph117270</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_Bibliotheek_van_Isra%C3%ABl" title="Nationale Bibliotheek van Israël">Nationale Bibliotheek van Israël</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007566075005171">987007566075005171</a></span></li><li><b><a href="/wiki/LIBRIS" title="LIBRIS">LIBRIS</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/auth/139432">139432</a></span></li><li><b><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q21527102" class="extiw" title="d:Q21527102">TDVİA</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://islamansiklopedisi.org.tr/ikinci-dunya-savasi">ikinci-dunya-savasi</a></span></li></ul></div></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67837862"> <div class="navigatie" role="navigation" aria-labelledby="Tweede_Wereldoorlog"> <div class="navigatie-afb-links noviewer"><div class="navigatie-bewerken show-autoconfirmed nomobile"><span class="nowrap skin-invert-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Sjabloon:Navigatie_Tweede_Wereldoorlog" title="Sjabloon:Navigatie Tweede Wereldoorlog"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/nl:Overleg_sjabloon:Navigatie_Tweede_Wereldoorlog" title="Overleg sjabloon"><img alt="Overleg sjabloon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjabloon:Navigatie_Tweede_Wereldoorlog&action=edit" title="Sjabloon bewerken"><img alt="Sjabloon bewerken" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></span></div></div> <div id="Tweede_Wereldoorlog" class="navigatie-titel">Tweede Wereldoorlog</div> <div class="navigatie-inhoud"> <p><a class="mw-selflink selflink">Tweede Wereldoorlog</a> · <a href="/wiki/Nederland_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Nederland in de Tweede Wereldoorlog">Nederland <small>in WO2</small></a> · <a href="/wiki/Belgi%C3%AB_in_de_Tweede_Wereldoorlog" title="België in de Tweede Wereldoorlog">België <small>in WO2</small></a> · <a href="/wiki/Nazi-Duitsland" title="Nazi-Duitsland">nazi-Duitsland</a> · <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Portal.svg" class="mw-file-description" title="Portaalicoon"><img alt="Portaalicoon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/18px-Portal.svg.png" decoding="async" width="18" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/27px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/36px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span> <a href="/wiki/Portaal:Tweede_Wereldoorlog" title="Portaal:Tweede Wereldoorlog">Portaal:Tweede Wereldoorlog</a> </p> </div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67045932">.mw-parser-output .gesproken_wiki_player .vjs-subs-caps-button{display:none}</style>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&oldid=68382929">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&oldid=68382929</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Tweede_Wereldoorlog" title="Categorie:Tweede Wereldoorlog">Tweede Wereldoorlog</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Verborgen categorieën: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Artikel_mist_referentie_sinds_januari_2024" title="Categorie:Wikipedia:Artikel mist referentie sinds januari 2024">Wikipedia:Artikel mist referentie sinds januari 2024</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Alle_artikelen_die_een_referentie_missen" title="Categorie:Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen">Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Artikel_mist_referentie_sinds_maart_2022" title="Categorie:Wikipedia:Artikel mist referentie sinds maart 2022">Wikipedia:Artikel mist referentie sinds maart 2022</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Gesproken_Wikipedia" title="Categorie:Wikipedia:Gesproken Wikipedia">Wikipedia:Gesproken Wikipedia</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 14 nov 2024 om 22:56.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Tweede_Wereldoorlog&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6b786b4b4d-cb58r","wgBackendResponseTime":199,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.669","walltime":"0.908","ppvisitednodes":{"value":10849,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":118048,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":66459,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":19,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":2,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":60184,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 482.152 1 -total"," 31.20% 150.411 1 Sjabloon:Appendix"," 30.65% 147.766 1 Sjabloon:Bevat"," 26.88% 129.594 1 Sjabloon:Infobox_militair_conflict"," 25.60% 123.416 1 Sjabloon:Infobox_generiek"," 17.18% 82.843 9 Sjabloon:Citeer_boek"," 7.17% 34.580 1 Sjabloon:Wikidata_afbeelding"," 6.87% 33.143 2 Sjabloon:References"," 6.26% 30.166 1 Sjabloon:Bibliografische_informatie"," 4.35% 20.951 1 Sjabloon:Zusterproject_klein"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.050","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":1178780,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-84d8f4b96-75wrp","timestamp":"20241116114504","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Tweede Wereldoorlog","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/Tweede_Wereldoorlog","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q362","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q362","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-08-01T20:57:14Z","dateModified":"2024-11-14T21:56:23Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/c\/cb\/WW2Montage.PNG","headline":"oorlog van 1939 tot 1945 tussen asmogendheden en geallieerden"}</script> </body> </html>