CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="vi" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Nhà Kim – Wikipedia tiếng Việt</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )viwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat": "vi normal","wgMonthNames":["","tháng 1","tháng 2","tháng 3","tháng 4","tháng 5","tháng 6","tháng 7","tháng 8","tháng 9","tháng 10","tháng 11","tháng 12"],"wgRequestId":"b04b6e41-5806-4662-911b-6759dd4e1762","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Nhà_Kim","wgTitle":"Nhà Kim","wgCurRevisionId":71765351,"wgRevisionId":71765351,"wgArticleId":2793,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Trang có các đối số formatnum không phải số","Bài viết có văn bản tiếng Trung Quốc","Trang sử dụng hộp thông tin quốc gia có các tham số không rõ","Bài viết có trích dẫn không khớp","Trang sử dụng liên kết tự động ISBN","Nhà Kim","Cựu quốc gia trong lịch sử Trung Quốc","Chấm dứt năm 1234","Triều đại Trung Quốc","Trung Quốc thế kỷ 12","Trung Quốc thế kỷ 13"], "wgPageViewLanguage":"vi","wgPageContentLanguage":"vi","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Nhà_Kim","wgRelevantArticleId":2793,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"vi","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"vi"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q5066","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform", "platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.charinsert-styles":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.did_you_mean", "ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.AVIM","ext.gadget.AVIM_portlet","ext.gadget.charinsert","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.purgetab","ext.gadget.switcher","ext.gadget.AdvancedSiteNotices","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=vi&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=ext.gadget.charinsert-styles&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.16"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1159"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="773"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="618"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Nhà Kim – Wikipedia tiếng Việt"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//vi.m.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Sửa đổi" href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (vi)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//vi.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.vi"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Nguồn cấp Atom của Wikipedia" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Nhà_Kim rootpage-Nhà_Kim skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Bước tới nội dung</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Trang Web"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Trình đơn chính" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Trình đơn chính" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Trình đơn chính</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Trình đơn chính</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ẩn</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Điều hướng </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Trang_Ch%C3%ADnh" title="Xem trang chính [z]" accesskey="z"><span>Trang Chính</span></a></li><li id="n-wikipedia-featuredcontent" class="mw-list-item"><a href="/wiki/C%E1%BB%95ng_th%C3%B4ng_tin:N%E1%BB%99i_dung_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc"><span>Nội dung chọn lọc</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ng%E1%BA%ABu_nhi%C3%AAn" title="Xem trang ngẫu nhiên [x]" accesskey="x"><span>Bài viết ngẫu nhiên</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y" title="Danh sách thay đổi gần đây trong wiki [r]" accesskey="r"><span>Thay đổi gần đây</span></a></li><li id="n-bug_in_article" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:B%C3%A1o_l%E1%BB%97i_b%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt"><span>Báo lỗi nội dung</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Trang_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t"><span>Trang đặc biệt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikipedia-interaction" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikipedia-interaction" > <div class="vector-menu-heading"> Tương tác </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-wikipedia-helppage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:S%C3%A1ch_h%C6%B0%E1%BB%9Bng_d%E1%BA%ABn"><span>Hướng dẫn</span></a></li><li id="n-aboutsite" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u"><span>Giới thiệu Wikipedia</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng" title="Giới thiệu dự án, cách sử dụng và tìm kiếm thông tin ở đây"><span>Cộng đồng</span></a></li><li id="n-wikipedia-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn"><span>Thảo luận chung</span></a></li><li id="n-wikipedia-helpdesk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%C3%BAp_s%E1%BB%AD_d%E1%BB%A5ng_Wikipedia"><span>Giúp sử dụng</span></a></li><li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="//vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Liên_lạc"><span>Liên lạc</span></a></li><li id="n-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tr%C3%ACnh_t%E1%BA%A3i_l%C3%AAn_t%E1%BA%ADp_tin"><span>Tải lên tập tin</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Trang_Ch%C3%ADnh" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Bách khoa toàn thư mở" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-vi.svg" width="120" height="10" style="width: 7.5em; height: 0.625em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:T%C3%ACm_ki%E1%BA%BFm" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Tìm kiếm Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Tìm kiếm</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Tìm kiếm trên Wikipedia" aria-label="Tìm kiếm trên Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Tìm kiếm Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Đặc_biệt:Tìm_kiếm"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Tìm kiếm</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Công cụ cá nhân"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Giao diện"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Giao diện" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Giao diện</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=vi.wikipedia.org&uselang=vi" class=""><span>Quyên góp</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:M%E1%BB%9F_t%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n&returnto=Nh%C3%A0+Kim" title="Bạn được khuyến khích mở tài khoản và đăng nhập; tuy nhiên, không bắt buộc phải có tài khoản" class=""><span>Tạo tài khoản</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C4%83ng_nh%E1%BA%ADp&returnto=Nh%C3%A0+Kim" title="Đăng nhập sẽ có lợi hơn, tuy nhiên không bắt buộc. [o]" accesskey="o" class=""><span>Đăng nhập</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Thêm tùy chọn" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Công cụ cá nhân" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Công cụ cá nhân</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Bảng chọn thành viên" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=vi.wikipedia.org&uselang=vi"><span>Quyên góp</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:M%E1%BB%9F_t%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n&returnto=Nh%C3%A0+Kim" title="Bạn được khuyến khích mở tài khoản và đăng nhập; tuy nhiên, không bắt buộc phải có tài khoản"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Tạo tài khoản</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C4%83ng_nh%E1%BA%ADp&returnto=Nh%C3%A0+Kim" title="Đăng nhập sẽ có lợi hơn, tuy nhiên không bắt buộc. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Đăng nhập</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Trang dành cho người dùng chưa đăng nhập <a href="/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u" aria-label="Tìm hiểu thêm về sửa đổi"><span>tìm hiểu thêm</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C3%B3ng_g%C3%B3p_c%E1%BB%A7a_t%C3%B4i" title="Danh sách các sửa đổi được thực hiện qua địa chỉ IP này [y]" accesskey="y"><span>Đóng góp</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_t%C3%B4i" title="Thảo luận với địa chỉ IP này [n]" accesskey="n"><span>Thảo luận cho địa chỉ IP này</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Trang Web"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Nội dung" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Nội dung</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ẩn</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Đầu</div> </a> </li> <li id="toc-Lịch_sử" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Lịch_sử"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Lịch sử</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Lịch_sử-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Hiện/ẩn mục Lịch sử</span> </button> <ul id="toc-Lịch_sử-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Hưng_khởi_và_diệt_Liêu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Hưng_khởi_và_diệt_Liêu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Hưng khởi và diệt Liêu</span> </div> </a> <ul id="toc-Hưng_khởi_và_diệt_Liêu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Chinh_Tống_và_hòa_đàm" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Chinh_Tống_và_hòa_đàm"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Chinh Tống và hòa đàm</span> </div> </a> <ul id="toc-Chinh_Tống_và_hòa_đàm-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Thế-Chương_thịnh_thế" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Thế-Chương_thịnh_thế"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Thế-Chương thịnh thế</span> </div> </a> <ul id="toc-Thế-Chương_thịnh_thế-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Trung_suy_và_nam_thiên" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Trung_suy_và_nam_thiên"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Trung suy và nam thiên</span> </div> </a> <ul id="toc-Trung_suy_và_nam_thiên-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vong_quốc_tại_Thái_châu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vong_quốc_tại_Thái_châu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Vong quốc tại Thái châu</span> </div> </a> <ul id="toc-Vong_quốc_tại_Thái_châu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Cương_vực" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Cương_vực"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Cương vực</span> </div> </a> <ul id="toc-Cương_vực-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hành_chính" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Hành_chính"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Hành chính</span> </div> </a> <ul id="toc-Hành_chính-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Thể_chế_chính_trị" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Thể_chế_chính_trị"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Thể chế chính trị</span> </div> </a> <ul id="toc-Thể_chế_chính_trị-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ngoại_giao" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ngoại_giao"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Ngoại giao</span> </div> </a> <ul id="toc-Ngoại_giao-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Quân_sự" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Quân_sự"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Quân sự</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Quân_sự-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Hiện/ẩn mục Quân sự</span> </button> <ul id="toc-Quân_sự-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Kỵ_binh_Thiết_Phù_Đồ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kỵ_binh_Thiết_Phù_Đồ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Kỵ binh Thiết Phù Đồ</span> </div> </a> <ul id="toc-Kỵ_binh_Thiết_Phù_Đồ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Nhân_khẩu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Nhân_khẩu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Nhân khẩu</span> </div> </a> <ul id="toc-Nhân_khẩu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kinh_tế" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Kinh_tế"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Kinh tế</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Kinh_tế-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Hiện/ẩn mục Kinh tế</span> </button> <ul id="toc-Kinh_tế-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Nông_nghiệp_và_súc_mục_nghiệp" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nông_nghiệp_và_súc_mục_nghiệp"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1</span> <span>Nông nghiệp và súc mục nghiệp</span> </div> </a> <ul id="toc-Nông_nghiệp_và_súc_mục_nghiệp-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Thủ_công_nghiệp" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Thủ_công_nghiệp"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.2</span> <span>Thủ công nghiệp</span> </div> </a> <ul id="toc-Thủ_công_nghiệp-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Thương_nghiệp" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Thương_nghiệp"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.3</span> <span>Thương nghiệp</span> </div> </a> <ul id="toc-Thương_nghiệp-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tiền_tệ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tiền_tệ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4</span> <span>Tiền tệ</span> </div> </a> <ul id="toc-Tiền_tệ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Văn_hóa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Văn_hóa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Văn hóa</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Văn_hóa-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Hiện/ẩn mục Văn hóa</span> </button> <ul id="toc-Văn_hóa-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Tư_tưởng" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tư_tưởng"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.1</span> <span>Tư tưởng</span> </div> </a> <ul id="toc-Tư_tưởng-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Văn_học_và_văn_tự" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Văn_học_và_văn_tự"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2</span> <span>Văn học và văn tự</span> </div> </a> <ul id="toc-Văn_học_và_văn_tự-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tôn_giáo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tôn_giáo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.3</span> <span>Tôn giáo</span> </div> </a> <ul id="toc-Tôn_giáo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nghệ_thuật" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nghệ_thuật"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.4</span> <span>Nghệ thuật</span> </div> </a> <ul id="toc-Nghệ_thuật-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Khoa_học_và_kỹ_thuật" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Khoa_học_và_kỹ_thuật"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Khoa học và kỹ thuật</span> </div> </a> <ul id="toc-Khoa_học_và_kỹ_thuật-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Danh_sách_quân_chủ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Danh_sách_quân_chủ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Danh sách quân chủ</span> </div> </a> <ul id="toc-Danh_sách_quân_chủ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Thế_phả" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Thế_phả"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Thế phả</span> </div> </a> <ul id="toc-Thế_phả-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Xem_thêm" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Xem_thêm"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Xem thêm</span> </div> </a> <ul id="toc-Xem_thêm-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Chú_thích" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Chú_thích"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Chú thích</span> </div> </a> <ul id="toc-Chú_thích-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tham_khảo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Tham_khảo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">15</span> <span>Tham khảo</span> </div> </a> <ul id="toc-Tham_khảo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Đọc_thêm" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Đọc_thêm"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">16</span> <span>Đọc thêm</span> </div> </a> <ul id="toc-Đọc_thêm-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liên_kết_ngoài" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Liên_kết_ngoài"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">17</span> <span>Liên kết ngoài</span> </div> </a> <ul id="toc-Liên_kết_ngoài-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Nội dung" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Mục lục" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Đóng mở mục lục" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Đóng mở mục lục</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Nhà Kim</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Xem bài viết trong ngôn ngữ khác. Bài có sẵn trong 59 ngôn ngữ" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-59" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">59 ngôn ngữ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Jin-dinastie_(1115-1234)" title="Jin-dinastie (1115-1234) – Tiếng Hà Lan (Nam Phi)" lang="af" hreflang="af" data-title="Jin-dinastie (1115-1234)" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Tiếng Hà Lan (Nam Phi)" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%84%D8%A9_%D8%AC%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D9%83%D9%85%D8%A9" title="سلالة جين الحاكمة – Tiếng Ả Rập" lang="ar" hreflang="ar" data-title="سلالة جين الحاكمة" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Tiếng Ả Rập" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%DB%8C%D9%86_%D8%B3%D9%88%D9%84%D8%A7%E2%80%8C%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D8%B3%DB%8C_(%DB%B1%DB%B2%DB%B3%DB%B4%E2%80%93%DB%B1%DB%B1%DB%B1%DB%B5)" title="جین سولا‌له‌سی (۱۲۳۴–۱۱۱۵) – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="جین سولا‌له‌سی (۱۲۳۴–۱۱۱۵)" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Dinasti_Jin_(1115%E2%80%931234)" title="Dinasti Jin (1115–1234) – Tiếng Indonesia" lang="id" hreflang="id" data-title="Dinasti Jin (1115–1234)" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Tiếng Indonesia" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Dinasti_Jin,_1115%E2%80%931234" title="Dinasti Jin, 1115–1234 – Tiếng Mã Lai" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Dinasti Jin, 1115–1234" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Tiếng Mã Lai" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Kim-kok" title="Kim-kok – Tiếng Mân Nam" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Kim-kok" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Tiếng Mân Nam" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B7%D0%B8%D0%BD%D1%8C_(1115%E2%80%941234)" title="Цзинь (1115—1234) – Tiếng Bashkir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Цзинь (1115—1234)" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Tiếng Bashkir" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B7%D1%96%D0%BD%D1%8C_(1115%E2%80%941234)" title="Цзінь (1115—1234) – Tiếng Belarus" lang="be" hreflang="be" data-title="Цзінь (1115—1234)" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Tiếng Belarus" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B7%D0%B8%D0%BD_(1115_%E2%80%93_1234)" title="Дзин (1115 – 1234) – Tiếng Bulgaria" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Дзин (1115 – 1234)" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Tiếng Bulgaria" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Dinastia_Jin_(1115-1234)" title="Dinastia Jin (1115-1234) – Tiếng Catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Dinastia Jin (1115-1234)" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Tiếng Catalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/%C5%98%C3%AD%C5%A1e_%C5%A4in_(1115%E2%80%931234)" title="Říše Ťin (1115–1234) – Tiếng Séc" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Říše Ťin (1115–1234)" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tiếng Séc" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Jin-dynastiet_(1115-1234)" title="Jin-dynastiet (1115-1234) – Tiếng Đan Mạch" lang="da" hreflang="da" data-title="Jin-dynastiet (1115-1234)" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Tiếng Đan Mạch" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Jin-Dynastie_(1125%E2%80%931234)" title="Jin-Dynastie (1125–1234) – Tiếng Đức" lang="de" hreflang="de" data-title="Jin-Dynastie (1125–1234)" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Tiếng Đức" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Jini_d%C3%BCnastia_(1115%E2%80%931234)" title="Jini dünastia (1115–1234) – Tiếng Estonia" lang="et" hreflang="et" data-title="Jini dünastia (1115–1234)" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Tiếng Estonia" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Jin_dynasty_(1115%E2%80%931234)" title="Jin dynasty (1115–1234) – Tiếng Anh" lang="en" hreflang="en" data-title="Jin dynasty (1115–1234)" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Tiếng Anh" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Dinast%C3%ADa_Jin_(1115-1234)" title="Dinastía Jin (1115-1234) – Tiếng Tây Ban Nha" lang="es" hreflang="es" data-title="Dinastía Jin (1115-1234)" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Tiếng Tây Ban Nha" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Dinastio_Jin_(1115%E2%80%931234)" title="Dinastio Jin (1115–1234) – Tiếng Quốc Tế Ngữ" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Dinastio Jin (1115–1234)" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Tiếng Quốc Tế Ngữ" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Jin_dinastia_(1115-1234)" title="Jin dinastia (1115-1234) – Tiếng Basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Jin dinastia (1115-1234)" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Tiếng Basque" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%AC%DB%8C%D9%86_(%DB%B1%DB%B2%DB%B3%DB%B4%E2%80%93%DB%B1%DB%B1%DB%B1%DB%B5)" title="دودمان جین (۱۲۳۴–۱۱۱۵) – Tiếng Ba Tư" lang="fa" hreflang="fa" data-title="دودمان جین (۱۲۳۴–۱۱۱۵)" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Tiếng Ba Tư" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Dynastie_Jin_(1115-1234)" title="Dynastie Jin (1115-1234) – Tiếng Pháp" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Dynastie Jin (1115-1234)" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Tiếng Pháp" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EA%B8%88%EB%82%98%EB%9D%BC" title="금나라 – Tiếng Hàn" lang="ko" hreflang="ko" data-title="금나라" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Tiếng Hàn" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6_(%E0%A5%A7%E0%A5%A7%E0%A5%A7%E0%A5%AB%E2%80%93%E0%A5%A7%E0%A5%A8%E0%A5%A9%E0%A5%AA)" title="जिन राजवंश (१११५–१२३४) – Tiếng Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="जिन राजवंश (१११५–१२३४)" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Tiếng Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Dinastija_Jin_(1115._%E2%80%93_1234.)" title="Dinastija Jin (1115. – 1234.) – Tiếng Croatia" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Dinastija Jin (1115. – 1234.)" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Tiếng Croatia" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Dinastia_J%C4%ABn" title="Dinastia Jīn – Tiếng Italy" lang="it" hreflang="it" data-title="Dinastia Jīn" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Tiếng Italy" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A9%D7%95%D7%A9%D7%9C%D7%AA_%D7%92%27%D7%99%D7%9F_(1115%E2%80%931234)" title="שושלת ג'ין (1115–1234) – Tiếng Do Thái" lang="he" hreflang="he" data-title="שושלת ג'ין (1115–1234)" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Tiếng Do Thái" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AB%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%90_(1115-1234)" title="ძინის დინასტია (1115-1234) – Tiếng Georgia" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ძინის დინასტია (1115-1234)" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Tiếng Georgia" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B7%D0%B8%D0%BD%D1%8C_%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%82%D1%96_(1115_%E2%80%94_1234)" title="Цзинь әулеті (1115 — 1234) – Tiếng Kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Цзинь әулеті (1115 — 1234)" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Tiếng Kazakh" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Xanedana_Jin_(1115%E2%80%931234)" title="Xanedana Jin (1115–1234) – Tiếng Kurd" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Xanedana Jin (1115–1234)" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Tiếng Kurd" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Dzji%C5%86u_dinastija_(1115%E2%80%941234)" title="Dzjiņu dinastija (1115—1234) – Tiếng Latvia" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Dzjiņu dinastija (1115—1234)" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Tiếng Latvia" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Csin-dinasztia_(1115%E2%80%931234)" title="Csin-dinasztia (1115–1234) – Tiếng Hungary" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Csin-dinasztia (1115–1234)" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Tiếng Hungary" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/G%C4%ADng-gu%C3%B3k" title="Gĭng-guók – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Gĭng-guók" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D1%83%D0%BB%D1%81" title="Алтан улс – Tiếng Mông Cổ" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Алтан улс" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Tiếng Mông Cổ" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Jin-dynastie_(1115-1234)" title="Jin-dynastie (1115-1234) – Tiếng Hà Lan" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Jin-dynastie (1115-1234)" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="Tiếng Hà Lan" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E9%87%91_(%E7%8E%8B%E6%9C%9D)" title="金 (王朝) – Tiếng Nhật" lang="ja" hreflang="ja" data-title="金 (王朝)" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Tiếng Nhật" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Jin-dynastiet_(1115%E2%80%931234)" title="Jin-dynastiet (1115–1234) – Tiếng Na Uy (Bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Jin-dynastiet (1115–1234)" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Tiếng Na Uy (Bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Dinastia_Jin_(1115-1234)" title="Dinastia Jin (1115-1234) – Tiếng Occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Dinastia Jin (1115-1234)" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Tiếng Occitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%9C%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A8_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B5%E0%A9%B0%E0%A8%B8%E0%A8%BC_(1115%E2%80%931234)" title="ਜਿੰਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ (1115–1234) – Tiếng Punjab" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਜਿੰਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ (1115–1234)" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Tiếng Punjab" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%86_%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D9%B9%D8%A8%D8%B1(1115%E2%80%931234)" title="جن راجٹبر(1115–1234) – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="جن راجٹبر(1115–1234)" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%DB%8C%D9%86_%D9%84%DA%93%DB%8D_(%DB%B1%DB%B1%DB%B1%DB%B5_%E2%80%93_%DB%B1%DB%B2%DB%B3%DB%B4_%D8%B2%DA%A9%D8%A7%D9%84)" title="جین لړۍ (۱۱۱۵ – ۱۲۳۴ زکال) – Tiếng Pashto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="جین لړۍ (۱۱۱۵ – ۱۲۳۴ زکال)" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Tiếng Pashto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%A2%E1%9E%B6%E1%9E%8E%E1%9E%B6%E1%9E%85%E1%9E%80%E1%9F%92%E1%9E%9A%E1%9E%87%E1%9E%B7%E1%9E%93" title="អាណាចក្រជិន – Tiếng Khmer" lang="km" hreflang="km" data-title="អាណាចក្រជិន" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="Tiếng Khmer" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dynastia_Jin_(1115%E2%80%931234)" title="Dynastia Jin (1115–1234) – Tiếng Ba Lan" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Dynastia Jin (1115–1234)" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Tiếng Ba Lan" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Dinastia_Jin_(1115-1234)" title="Dinastia Jin (1115-1234) – Tiếng Bồ Đào Nha" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Dinastia Jin (1115-1234)" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Tiếng Bồ Đào Nha" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B7%D0%B8%D0%BD%D1%8C_(1115%E2%80%941234)" title="Цзинь (1115—1234) – Tiếng Nga" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Цзинь (1115—1234)" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Tiếng Nga" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Jin_dynasty_(1115%E2%80%931234)" title="Jin dynasty (1115–1234) – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Jin dynasty (1115–1234)" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%DB%8C%D9%85%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DB%86%D8%B1%DB%8C%DB%95%D8%AA%DB%8C%DB%8C_%D8%AC%DB%8C%D9%86_(%D9%A1%D9%A1%D9%A1%D9%A5%E2%80%93%D9%A1%D9%A2%D9%A3%D9%A4)" title="ئیمپراتۆریەتیی جین (١١١٥–١٢٣٤) – Tiếng Kurd Miền Trung" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ئیمپراتۆریەتیی جین (١١١٥–١٢٣٤)" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Tiếng Kurd Miền Trung" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%82%D0%B8%D0%BD_(1115%E2%80%941234)" title="Династија Ђин (1115—1234) – Tiếng Serbia" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Династија Ђин (1115—1234)" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Tiếng Serbia" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Dinastija_Jin_(1115%E2%80%931234)" title="Dinastija Jin (1115–1234) – Tiếng Serbo-Croatia" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Dinastija Jin (1115–1234)" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Tiếng Serbo-Croatia" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Jin-dynastia_(1115%E2%80%931234)" title="Jin-dynastia (1115–1234) – Tiếng Phần Lan" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Jin-dynastia (1115–1234)" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Tiếng Phần Lan" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Jindynastin_(1115%E2%80%931234)" title="Jindynastin (1115–1234) – Tiếng Thụy Điển" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Jindynastin (1115–1234)" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Tiếng Thụy Điển" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%9A%E0%AE%BF%E0%AE%A9%E0%AF%8D_%E0%AE%85%E0%AE%B0%E0%AE%9A%E0%AE%AE%E0%AE%B0%E0%AE%AA%E0%AF%81_(1115%E2%80%931234)" title="சின் அரசமரபு (1115–1234) – Tiếng Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="சின் அரசமரபு (1115–1234)" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tiếng Tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%A7%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B9%8C%E0%B8%88%E0%B8%B4%E0%B8%99" title="ราชวงศ์จิน – Tiếng Thái" lang="th" hreflang="th" data-title="ราชวงศ์จิน" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Tiếng Thái" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Kin_Hanedan%C4%B1_(1115-1234)" title="Kin Hanedanı (1115-1234) – Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Kin Hanedanı (1115-1234)" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%96%D1%8F_%D0%A6%D0%B7%D1%96%D0%BD%D1%8C" title="Династія Цзінь – Tiếng Ukraina" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Династія Цзінь" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Tiếng Ukraina" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%86_%D8%B4%D8%A7%DB%81%DB%8C_%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84%DB%81_(1115%D8%A1%E2%80%931234%D8%A1)" title="جن شاہی سلسلہ (1115ء–1234ء) – Tiếng Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="جن شاہی سلسلہ (1115ء–1234ء)" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Tiếng Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%87%D9%86_%D8%B3%DB%87%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%89%D8%B3%D9%89" title="ئالتۇن سۇلالىسى – Tiếng Uyghur" lang="ug" hreflang="ug" data-title="ئالتۇن سۇلالىسى" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="Tiếng Uyghur" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E9%87%91%E6%9C%9D" title="金朝 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="金朝" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%87%91%E5%9B%BD" title="金国 – Tiếng Ngô" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="金国" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Tiếng Ngô" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%87%91_(%E5%AE%8C%E9%A1%8F)" title="金 (完顏) – Tiếng Quảng Đông" lang="yue" hreflang="yue" data-title="金 (完顏)" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Tiếng Quảng Đông" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%87%91%E6%9C%9D" title="金朝 – Tiếng Trung" lang="zh" hreflang="zh" data-title="金朝" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Tiếng Trung" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5066#sitelinks-wikipedia" title="Sửa liên kết giữa ngôn ngữ" class="wbc-editpage">Sửa liên kết</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Không gian tên"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Kim" title="Xem bài viết [c]" accesskey="c"><span>Bài viết</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn:Nh%C3%A0_Kim" rel="discussion" title="Thảo luận về trang này [t]" accesskey="t"><span>Thảo luận</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Thay đổi biến thể ngôn ngữ" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Tiếng Việt</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Giao diện"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Kim"><span>Đọc</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit" title="Sửa đổi trang này [v]" accesskey="v"><span>Sửa đổi</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit" title="Sửa đổi mã nguồn của trang này [e]" accesskey="e"><span>Sửa mã nguồn</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=history" title="Các phiên bản cũ của trang này [h]" accesskey="h"><span>Xem lịch sử</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Công cụ trang"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Công cụ" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Công cụ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Công cụ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ẩn</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Thêm tùy chọn" > <div class="vector-menu-heading"> Tác vụ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Kim"><span>Đọc</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit" title="Sửa đổi trang này [v]" accesskey="v"><span>Sửa đổi</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit" title="Sửa đổi mã nguồn của trang này [e]" accesskey="e"><span>Sửa mã nguồn</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=history"><span>Xem lịch sử</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Chung </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BA%BFn_%C4%91%C3%A2y/Nh%C3%A0_Kim" title="Các trang liên kết đến đây [j]" accesskey="j"><span>Các liên kết đến đây</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_li%C3%AAn_quan/Nh%C3%A0_Kim" rel="nofollow" title="Thay đổi gần đây của các trang liên kết đến đây [k]" accesskey="k"><span>Thay đổi liên quan</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&oldid=71765351" title="Liên kết thường trực đến phiên bản này của trang"><span>Liên kết thường trực</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=info" title="Thêm chi tiết về trang này"><span>Thông tin trang</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Tr%C3%ADch_d%E1%BA%ABn&page=Nh%C3%A0_Kim&id=71765351&wpFormIdentifier=titleform" title="Hướng dẫn cách trích dẫn trang này"><span>Trích dẫn trang này</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fvi.wikipedia.org%2Fwiki%2FNh%25C3%25A0_Kim"><span>Lấy URL ngắn gọn</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:QrCode&url=https%3A%2F%2Fvi.wikipedia.org%2Fwiki%2FNh%25C3%25A0_Kim"><span>Tải mã QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> In và xuất </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:S%C3%A1ch&bookcmd=book_creator&referer=Nh%C3%A0+Kim"><span>Tạo một quyển sách</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:DownloadAsPdf&page=Nh%C3%A0_Kim&action=show-download-screen"><span>Tải dưới dạng PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&printable=yes" title="Bản để in ra của trang [p]" accesskey="p"><span>Bản để in ra</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Tại dự án khác </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Jin_Dynasty_(1115-1234)" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5066" title="Liên kết đến khoản mục kết nối trong kho dữ liệu [g]" accesskey="g"><span>Khoản mục Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Công cụ trang"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Giao diện"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Giao diện</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ẩn</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="vi" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r72032465">.mw-parser-output .infobox-subbox{padding:0;border:none;margin:-3px;width:auto;min-width:100%;font-size:100%;clear:none;float:none;background-color:transparent}.mw-parser-output .infobox-3cols-child{margin:auto}.mw-parser-output .infobox .navbar{font-size:100%}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox-full-data:not(.notheme)>div:not(.notheme)[style]{background:#1f1f23!important;color:#f8f9fa}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox-full-data:not(.notheme) div:not(.notheme){background:#1f1f23!important;color:#f8f9fa}}@media(min-width:640px){body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table{display:table!important}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table>caption{display:table-caption!important}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table>tbody{display:table-row-group}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table tr{display:table-row!important}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table th,body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table td{padding-left:inherit;padding-right:inherit}}.mw-parser-output .infobox--nowrap-label :not(.infobox-row--wrap-label)>.infobox-label{white-space:nowrap}</style><table class="infobox" style="font-size:88%;"><caption class="infobox-title"></caption> <tbody><tr> <th colspan="2" style="text-align:center;font-weight:bold;position: relative; padding: 12px; line-height: 1.1em; font-size: 135%; background-color:#E5E5E5; color:#000000;"> <div><span style="display:inline" class="fn org country-name">Đại Kim</span></div> </th> </tr><tr><td colspan="2" class="infobox-subheader"><div class="collapsible-list mw-collapsible mw-collapsed" style="text-align: left;"> <div style="line-height: 1.6em; font-weight: bold; text-align:center; font-weight:bold; background-color:#E5E5E5;"><div style="margin: 0 4em">Tên bản ngữ</div></div> <ul class="mw-collapsible-content" style="margin-top: 0; margin-bottom: 0; line-height: inherit; list-style: none; margin-left: 0; padding-top:0.25em; font-weight:normal; word-break:break-all; text-align:center;"><li style="line-height: inherit; margin: 0"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68144546">.mw-parser-output .nobold{font-weight:normal}</style><span class="nobold"><span title="Văn bản tiếng Trung Quốc"><span lang="zh">大金</span></span></span><br /><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Amba-an_Ancu-un.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Amba-an_Ancu-un.svg/65px-Amba-an_Ancu-un.svg.png" decoding="async" width="65" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Amba-an_Ancu-un.svg/98px-Amba-an_Ancu-un.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Amba-an_Ancu-un.svg/130px-Amba-an_Ancu-un.svg.png 2x" data-file-width="578" data-file-height="139" /></a></span></li></ul> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-subheader">1115–1234</td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-full-data"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jin_Dynasty_1141_(no_borders).png" class="mw-file-description" title="Vị trí của nhà Kim (xanh dương), khoảng năm 1141"><img alt="Vị trí của nhà Kim (xanh dương), khoảng năm 1141" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png/250px-Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png" decoding="async" width="250" height="241" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png/375px-Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png/500px-Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png 2x" data-file-width="556" data-file-height="537" /></a></span><div style="position:relative;top:0.3em;">Vị trí của nhà Kim (xanh dương), khoảng năm 1141</div></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-full-data"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jurchen_Jin_Circuits.png" class="mw-file-description" title="Phân chia hành chính nhà Kim"><img alt="Phân chia hành chính nhà Kim" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Jurchen_Jin_Circuits.png/250px-Jurchen_Jin_Circuits.png" decoding="async" width="250" height="352" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Jurchen_Jin_Circuits.png/375px-Jurchen_Jin_Circuits.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Jurchen_Jin_Circuits.png/500px-Jurchen_Jin_Circuits.png 2x" data-file-width="798" data-file-height="1125" /></a></span><div style="position:relative;top:0.3em;">Phân chia hành chính nhà Kim</div></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">Vị thế</th><td class="infobox-data">Đế quốc</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a></th><td class="infobox-data"><a href="/w/index.php?title=Ninh_H%E1%BB%99i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ninh Hội (trang không tồn tại)">Thượng Kinh Hội Ninh phủ</a><br /><small>(1122–1153)</small><br /><a href="/w/index.php?title=Trung_%C4%90%C3%B4_%C4%90%E1%BA%A1i_H%C6%B0ng_ph%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trung Đô Đại Hưng phủ (trang không tồn tại)">Trung Đô Đại Hưng phủ</a><br /><small>(1153–1214)</small><br /><a href="/wiki/Khai_Phong" title="Khai Phong">Nam Kinh Khai Phong phủ</a><br /><small>(1214–1233)</small><br /><a href="/wiki/Nh%E1%BB%AF_Nam" title="Nhữ Nam">Thái Châu</a><br /><small>(1233–1234)</small></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">Ngôn ngữ thông dụng</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_H%C3%A1n_trung_c%E1%BB%95" title="Tiếng Hán trung cổ">Tiếng Hán trung cổ</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Tiếng Nữ Chân">Tiếng Nữ Chân</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" title="Tiếng Khiết Đan">Tiếng Khiết Đan</a></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">Tôn giáo chính</a><div style="font-weight:normal;display:inline;"></div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>,<br /><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a>,<br /><a href="/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho giáo</a>,<br /><a href="/wiki/T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng_d%C3%A2n_gian_Trung_Hoa" title="Tín ngưỡng dân gian Trung Hoa">Tín ngưỡng dân gian Trung Hoa</a></td></tr><tr><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:center;background-color:#E5E5E5;">Chính trị</th></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7" title="Chính phủ">Chính phủ</a></th><td class="infobox-data">Quân chủ</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">Hoàng đế</th><td class="infobox-data"> </td></tr><tr class="mergedrow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1115–1123 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Kim Thái Tổ">Kim Thái Tổ</a> <small>(đầu tiên)</small></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1123-1135 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Kim Thái Tông">Kim Thái Tông</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1135-1149 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Hy_T%C3%B4ng" class="mw-redirect" title="Kim Hy Tông">Kim Hy Tông</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•  </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Ph%E1%BA%BF_%C4%90%E1%BA%BF" class="mw-redirect" title="Kim Phế Đế">Kim Hải Lăng Dạng Vương</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1161-1189 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Kim Thế Tông">Kim Thế Tông</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1189-1208 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Ch%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%B4ng" title="Kim Chương Tông">Kim Chương Tông</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1208-1213 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Do%C3%A3n_T%E1%BA%BF" title="Hoàn Nhan Doãn Tế">Kim Vệ Thiệu Vương</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1213-1223 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Kim Tuyên Tông">Kim Tuyên Tông</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1223-1234 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_Ai_T%C3%B4ng" title="Kim Ai Tông">Kim Ai Tông</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1234 </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/Kim_M%E1%BA%A1t_%C4%90%E1%BA%BF" title="Kim Mạt Đế">Kim Mạt Đế</a> <small>(cuối cùng)</small></td></tr><tr style="display:none"><td colspan="2"> </td></tr><tr><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:center;background-color:#E5E5E5;">Lịch sử</th></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">Thời kỳ</th><td class="infobox-data">Trung cổ châu Á</td></tr><tr class="mergedrow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_A_C%E1%BB%91t_%C4%90%E1%BA%A3" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan A Cốt Đả">Hoàn Nhan A Cốt Đả</a> kiến quốc </div></th><td class="infobox-data">28 tháng 1 1115</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• Lật đổ <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">nhà Liêu</a> </div></th><td class="infobox-data">1125</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• Chiếm <a href="/wiki/Khai_Phong" title="Khai Phong">Khai Phong</a> của <a href="/wiki/T%E1%BB%91ng" class="mw-redirect" title="Tống">Tống</a> </div></th><td class="infobox-data">9 tháng 1 năm 1127</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• Mông Cổ xâm lược </div></th><td class="infobox-data">1211</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• Thái Châu thất thủ - Đại Kim diệt vong </div></th><td class="infobox-data">9 tháng 2 1234</td></tr><tr style="display:none"><td colspan="2"> </td></tr><tr><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:center;background-color:#E5E5E5;">Địa lý</th></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">Diện tích</th><td class="infobox-data"> </td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">• 1126<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></div></th><td class="infobox-data">2.300.000 <a href="/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Kilômét vuông">km<sup><small>2</small></sup></a><br />(888.035 <a href="/wiki/D%E1%BA%B7m_vu%C3%B4ng" class="mw-redirect" title="Dặm vuông">mi<sup><small>2</small></sup></a>)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:center;background-color:#E5E5E5;">Kinh tế</th></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%C4%90%C6%A1n_v%E1%BB%8B_ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" class="mw-redirect" title="Đơn vị tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th><td class="infobox-data">Tiền xu, tiền mặt</td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-full-data"></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-subheader" style="background-color:#E5E5E5;"> <table style="width:95%; background: transparent; text-align:center; margin:0 auto; display:inline-table;"> <tbody><tr> <td style="text-align:center; border:0; padding-bottom:0"><div id="before-after"></div> <b>Tiền thân</b></td> <td style="text-align:center;border:0; padding-bottom:0;"><b>Kế tục</b> </td></tr> <tr> <td style="vertical-align:top; text-align:center; border:0;"> <table style="width:100%; background: transparent; text-align:center; margin:0 auto; border:0;"> <tbody><tr> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" data-file-width="3" data-file-height="2" /></span></span> </td> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle; text-align:left;"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">Nhà Liêu</a> </td></tr> <tr> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" data-file-width="3" data-file-height="2" /></span></span> </td> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle; text-align:left;"><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_T%E1%BB%91ng" class="mw-redirect" title="Bắc Tống">Bắc Tống</a> </td></tr> </tbody></table> </td> <td style="vertical-align:top; text-align:center;border:0;"> <table style="width:92%; background:transparent; text-align:center; margin:0 auto; border:0;"> <tbody><tr> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle; text-align:right;"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a> </td> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" data-file-width="3" data-file-height="2" /></span></span> </td></tr> <tr> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle; text-align:right;"><a href="/wiki/Nam_T%E1%BB%91ng" class="mw-redirect" title="Nam Tống">Nam Tống</a> </td> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" data-file-width="3" data-file-height="2" /></span></span> </td></tr> <tr> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle; text-align:right;"><a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%E1%BA%A1" title="Đông Hạ">Đông Hạ</a> </td> <td style="border:0; padding:0; vertical-align:middle;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" decoding="async" width="22" height="15" class="mw-file-element" data-file-width="3" data-file-height="2" /></span></span> </td></tr> </tbody></table> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr style="display:none"><td colspan="2"> </td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">Hiện nay là một phần của</th><td class="infobox-data"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/23px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/35px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/45px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span> </span><a href="/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a><br /><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flag_of_North_Korea.svg/23px-Flag_of_North_Korea.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flag_of_North_Korea.svg/35px-Flag_of_North_Korea.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flag_of_North_Korea.svg/46px-Flag_of_North_Korea.svg.png 2x" data-file-width="1600" data-file-height="800" /></span></span> </span><a href="/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">CHDCND Triều Tiên</a><br /><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/35px-Flag_of_Russia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/45px-Flag_of_Russia.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span> </span><a href="/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a></td></tr></tbody></table> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70958518">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70981351">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r72022816">.mw-parser-output .sidebar{width:22em;float:right;clear:right;margin:0.5em 0 1em 1em;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);padding:0.2em;text-align:center;line-height:1.4em;font-size:88%;border-collapse:collapse;display:table}body.skin-minerva .mw-parser-output .sidebar{display:table!important;float:right!important;margin:0.5em 0 1em 1em!important}.mw-parser-output .sidebar-subgroup{width:100%;margin:0;border-spacing:0}.mw-parser-output .sidebar-left{float:left;clear:left;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-none{float:none;clear:both;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-outer-title{padding:0 0.4em 0.2em;font-size:125%;line-height:1.2em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-top-image{padding:0.4em}.mw-parser-output .sidebar-top-caption,.mw-parser-output .sidebar-pretitle-with-top-image,.mw-parser-output .sidebar-caption{padding:0.2em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-pretitle{padding:0.4em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title,.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.2em 0.8em;font-size:145%;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-image{padding:0.2em 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-heading{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content{padding:0 0.5em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content-with-subgroup{padding:0.1em 0.4em 0.2em}.mw-parser-output .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-below{padding:0.3em 0.8em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-below{border-top:1px solid #aaa;border-bottom:1px solid #aaa}.mw-parser-output .sidebar-navbar{text-align:right;font-size:115%;padding:0 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-list-title{padding:0 0.4em;text-align:left;font-weight:bold;line-height:1.6em;font-size:105%}.mw-parser-output .sidebar-list-title-c{padding:0 0.4em;text-align:center;margin:0 3.3em}@media(max-width:640px){body.mediawiki .mw-parser-output .sidebar{width:100%!important;clear:both;float:none!important;margin-left:0!important;margin-right:0!important}}body.skin--responsive .mw-parser-output .sidebar a>img{max-width:none!important}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .sidebar{display:none!important}}</style><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71573313">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}body.skin--responsive .mw-parser-output .navbox-image img{max-width:none!important}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .navbox{display:none!important}}</style><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile nowraplinks plainlist" style="width:300px;background:#FFEECC"><tbody><tr><td class="sidebar-pretitle">Một phần của <a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Lịch sử Trung Quốc">loạt bài</a> về</td></tr><tr><th class="sidebar-title-with-pretitle"><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">Lịch sử Trung Quốc</a></th></tr><tr><td class="sidebar-image"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/History_of_China" title="History of China"><img alt="Lịch sử Trung Quốc viết bằng triện thư và hành thư" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/%22History_of_China%22_for_template_heading.svg/200px-%22History_of_China%22_for_template_heading.svg.png" decoding="async" width="200" height="47" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/%22History_of_China%22_for_template_heading.svg/300px-%22History_of_China%22_for_template_heading.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/%22History_of_China%22_for_template_heading.svg/400px-%22History_of_China%22_for_template_heading.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="121" /></a></span></td></tr><tr><td class="sidebar-above hlist"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ni%C3%AAn_bi%E1%BB%83u_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Niên biểu lịch sử Trung Quốc (trang không tồn tại)">Niên biểu</a></li> <li><a href="/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_trong_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Triều đại trong lịch sử Trung Quốc">Triều đại</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_h%E1%BB%8Dc_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử học Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử học</a></li></ul></td></tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#FFE4B5;border-top: 1px solid #666;border-bottom: 1px solid #666;color: var(--color-base)"><div class="sidebar-list-title-c"><center><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c#Những_nền_văn_minh_đầu_tiên_ở_Trung_Quốc" title="Lịch sử Trung Quốc">Tiền sử</a></center></div></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="background: #f0faff; text-align: left"> <ul><li><b><a href="/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_%C4%91%E1%BB%8Ba_%C4%91i%E1%BB%83m_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_c%C5%A9_%E1%BB%9F_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Danh sách các địa điểm thời kỳ đồ đá cũ ở Trung Quốc (trang không tồn tại)">Thời đồ đá cũ</a></b></li></ul> <hr /> <ul><li><a href="/wiki/Danh_s%C3%A1ch_n%E1%BB%81n_v%C4%83n_h%C3%B3a_th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_m%E1%BB%9Bi_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Danh sách nền văn hóa thời đại đồ đá mới Trung Quốc">Thời đồ đá mới</a> <span class="nowrap">(<abbr title="khoảng">k.</abbr><span style="white-space:nowrap;"> 8500</span> – k.<span style="white-space:nowrap;"> 2000 TCN</span>)</span></li></ul> <dl><dd><b><a href="/w/index.php?title=V%C4%83n_minh_Ho%C3%A0ng_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Văn minh Hoàng Hà (trang không tồn tại)">Văn minh Hoàng Hà</a></b>, <b><a href="/w/index.php?title=V%C4%83n_minh_D%C6%B0%C6%A1ng_T%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Văn minh Dương Tử (trang không tồn tại)">Dương Tử</a></b> và <b><a href="/w/index.php?title=V%C4%83n_minh_Li%C3%AAu_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Văn minh Liêu Hà (trang không tồn tại)">Liêu Hà</a></b></dd></dl></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#FFE4B5;border-top: 1px solid #666;border-bottom: 1px solid #666;color: var(--color-base)"><div class="sidebar-list-title-c"><center><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c#Vương_quốc" title="Lịch sử Trung Quốc">Cổ đại</a></center></div></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="background: #eeffe8; text-align: left"> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%A1" title="Nhà Hạ">Hạ</a></b> <span class="nowrap">(k.<span style="white-space:nowrap;"> 2070</span> – k.<span style="white-space:nowrap;"> 1600 TCN</span>)</span></li></ul> <hr /> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Th%C6%B0%C6%A1ng" title="Nhà Thương">Thương</a></b> <span class="nowrap">(k.<span style="white-space:nowrap;"> 1600</span> – k.<span style="white-space:nowrap;"> 1046 TCN</span>)</span></li></ul> <hr /> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Chu" title="Nhà Chu">Chu</a></b> <span class="nowrap">(k.<span style="white-space:nowrap;"> 1046</span> – k.<span style="white-space:nowrap;"> 256 TCN</span>)</span></li></ul> <dl><dd><b><a href="/wiki/T%C3%A2y_Chu" class="mw-redirect" title="Tây Chu">Tây Chu</a></b> <span class="nowrap">(1046–771 TCN)</span></dd> <dd><b><a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Chu" class="mw-redirect" title="Đông Chu">Đông Chu</a></b> <span class="nowrap">(771–256 TCN)</span> <dl><dd><a href="/wiki/Xu%C3%A2n_Thu" title="Xuân Thu">Xuân Thu</a> <span class="nowrap">(k.<span style="white-space:nowrap;"> 770</span> – k.<span style="white-space:nowrap;"> 476 TCN</span>)</span></dd> <dd><a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_Qu%E1%BB%91c" title="Chiến Quốc">Chiến Quốc</a> <span class="nowrap">(475–221 TCN)</span></dd></dl></dd></dl></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#FFE4B5;border-top: 1px solid #666;border-bottom: 1px solid #666;color: var(--color-base)"><div class="sidebar-list-title-c"><center><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c#Thời_đế_quốc" title="Lịch sử Trung Quốc">Đế quốc</a></center></div></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="background: #fffde9; text-align: left"><div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background: #fffde9; text-align: left"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A7n" title="Nhà Tần">Tần</a></b> <span class="nowrap">(221–207 TCN)</span></li></ul> <hr /> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">Hán</a></b> <span class="nowrap">(206 TCN – 220)</span></li></ul> <dl><dd><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n#Tây_Hán" title="Nhà Hán">Tây Hán</a></b> <span class="nowrap">(206 TCN – 9)</span></dd> <dd><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2n" title="Nhà Tân">Tân</a> <span class="nowrap">(9–23)</span></dd> <dd><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n#Đông_Hán" title="Nhà Hán">Đông Hán</a></b> <span class="nowrap">(25–220)</span></dd></dl> <hr /> <ul><li><b><a href="/wiki/Tam_Qu%E1%BB%91c" title="Tam Quốc">Tam Quốc</a></b> <span class="nowrap">(220–280)</span></li></ul> <div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;background: #fffde9; text-align: left"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table cellspacing="0" class="navbox-columns-table" style="text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">   </td><td style="padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/T%C3%A0o_Ng%E1%BB%A5y" title="Tào Ngụy">Ngụy</a></b><br /><span class="nowrap">(220-266)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/Th%E1%BB%A5c_H%C3%A1n" title="Thục Hán">Thục</a></b><br /><span class="nowrap">(221-263)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ng%C3%B4" title="Đông Ngô">Ngô</a></b><br /><span class="nowrap">(229-280)</span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table></div> <hr /> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-even plainlist" style="width:100%;padding:0;background: #fffde9; text-align: left"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n" title="Nhà Tấn">Tấn</a></b> <span class="nowrap">(266–420)</span></li></ul> <div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;background: #fffde9; text-align: left"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table cellspacing="0" class="navbox-columns-table" style="text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">   </td><td style="padding:0px;;;;width:37%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n#Tây_Tấn_(266-316)" title="Nhà Tấn">Tây Tấn</a></b> <span class="nowrap">(266–316)</span></li> <li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n#Đông_Tấn_(317-420)" title="Nhà Tấn">Đông Tấn</a></b> <span class="nowrap">(317–420)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:63%;"><div> <ul><li><br /></li> <li><br /></li> <li><b><a href="/wiki/Ng%C5%A9_H%E1%BB%93_th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_qu%E1%BB%91c" title="Ngũ Hồ thập lục quốc">Ngũ Hồ thập lục quốc</a></b> <span class="nowrap">(304–439)</span></li> <li><span style="font-size:80%;"><a href="/wiki/Th%C3%A0nh_H%C3%A1n" title="Thành Hán">Thành Hán</a>, <a href="/wiki/H%C3%A1n_Tri%E1%BB%87u" title="Hán Triệu">Hán Triệu</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_Tri%E1%BB%87u" title="Hậu Triệu">Hậu Triệu</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BB%81n_T%E1%BA%A7n" title="Tiền Tần">Tiền Tần</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_T%E1%BA%A7n" title="Hậu Tần">Hậu Tần</a>, <a href="/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A7n" title="Tây Tần">Tây Tần</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%A1_(Th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_qu%E1%BB%91c)" class="mw-redirect" title="Hạ (Thập lục quốc)">Hạ</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BB%81n_Y%C3%AAn" title="Tiền Yên">Tiền Yên</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_Y%C3%AAn" title="Hậu Yên">Hậu Yên</a>, <a href="/wiki/Nam_Y%C3%AAn" title="Nam Yên">Nam Yên</a>, <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Y%C3%AAn" title="Bắc Yên">Bắc Yên</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BB%81n_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Tiền Lương">Tiền Lương</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_L%C6%B0%C6%A1ng_(Ng%C5%A9_H%E1%BB%93_th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_qu%E1%BB%91c)" title="Hậu Lương (Ngũ Hồ thập lục quốc)">Hậu Lương</a>, <a href="/wiki/Nam_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Nam Lương">Nam Lương</a>, <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Bắc Lương">Bắc Lương</a>, <a href="/wiki/T%C3%A2y_L%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-disambig" title="Tây Lương">Tây Lương</a></span></li></ul> <dl><dd><b><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_(n%C6%B0%E1%BB%9Bc)" title="Đại (nước)">Đại</a></b> <span class="nowrap">(315-376)</span></dd></dl> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:37%;"><div> <ul><li><br /></li></ul> <dl><dd><br /></dd></dl> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table></div> <hr /> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background: #fffde9; text-align: left"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><b><a href="/wiki/Nam%E2%80%93B%E1%BA%AFc_tri%E1%BB%81u_(Trung_Qu%E1%BB%91c)" title="Nam–Bắc triều (Trung Quốc)">Nam–Bắc triều</a></b> <span class="nowrap">(420–589)</span></li></ul> <div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;background: #fffde9; text-align: left"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table cellspacing="0" class="navbox-columns-table" style="text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">   </td><td style="padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/L%C6%B0u_T%E1%BB%91ng" title="Lưu Tống">Lưu Tống</a></b> <span class="nowrap">(420-479)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Ng%E1%BB%A5y" title="Bắc Ngụy">Bắc Ngụy</a></b><br /><span class="nowrap">(386-534)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><br /></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;background: #fffde9; text-align: left"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table cellspacing="0" class="navbox-columns-table" style="text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">   </td><td style="padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/Nam_T%E1%BB%81" title="Nam Tề">Nam Tề</a></b><br /><span class="nowrap">(479-502)</span></li> <li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Nhà Lương">Lương</a></b> <span class="nowrap">(502-557)</span></li> <li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n_(Trung_Qu%E1%BB%91c)" title="Nhà Trần (Trung Quốc)">Trần</a></b> <span class="nowrap">(557-589)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ng%E1%BB%A5y" title="Đông Ngụy">Đông Ngụy</a></b><br /><span class="nowrap">(534-550)</span></li> <li><b><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_T%E1%BB%81" title="Bắc Tề">Bắc Tề</a></b><br /><span class="nowrap">(550-577)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/T%C3%A2y_Ng%E1%BB%A5y" title="Tây Ngụy">Tây Ngụy</a></b><br /><span class="nowrap">(535-557)</span></li> <li><b><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Chu" title="Bắc Chu">Bắc Chu</a></b> <span class="nowrap">(557-581)</span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table></div> <hr /> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-even plainlist" style="width:100%;padding:0;background: #fffde9; text-align: left"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Nhà Tùy">Tùy</a></b> <span class="nowrap">(581–618)</span></li></ul> <hr /> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đường</a></b> <span class="nowrap">(618–907)</span> <ul><li><dl><dd><a href="/wiki/V%C3%B5_Chu" title="Võ Chu">Võ Chu</a> <span class="nowrap">(690–705)</span></dd></dl></li></ul></li></ul> <hr /> <ul><li><b><a href="/wiki/Ng%C5%A9_%C4%91%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_qu%E1%BB%91c" title="Ngũ đại Thập quốc">Ngũ đại Thập quốc</a></b> <span class="nowrap">(907–979)</span></li></ul> <div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;background: #fffde9; text-align: left"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table cellspacing="0" class="navbox-columns-table" style="text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">   </td><td style="padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_L%C6%B0%C6%A1ng_(Ng%C5%A9_%C4%91%E1%BA%A1i)" title="Hậu Lương (Ngũ đại)">Hậu Lương</a></b><br /><span class="nowrap">(907-923)</span></li> <li><b><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Hậu Đường">Hậu Đường</a></b><br /><span class="nowrap">(923-937)</span></li> <li><b><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_T%E1%BA%A5n" title="Hậu Tấn">Hậu Tấn</a></b><br /><span class="nowrap">(937-947)</span></li> <li><b><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_H%C3%A1n" title="Hậu Hán">Hậu Hán</a></b><br /><span class="nowrap">(947-951)</span></li> <li><b><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_Chu" title="Hậu Chu">Hậu Chu</a></b><br /><span class="nowrap">(951-960)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/Ng%C5%A9_%C4%91%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_qu%E1%BB%91c#Thập_quốc" title="Ngũ đại Thập quốc">Thập quốc</a></b> <span class="nowrap">(907–979)</span></li> <li><span style="font-size:80%;"><a href="/wiki/Ng%C3%B4_(Th%E1%BA%ADp_qu%E1%BB%91c)" title="Ngô (Thập quốc)">Ngô</a>, <a href="/wiki/Nam_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nam Đường">Nam Đường</a>, <a href="/wiki/Ng%C3%B4_Vi%E1%BB%87t" title="Ngô Việt">Ngô Việt</a>, <a href="/wiki/M%C3%A2n_(Th%E1%BA%ADp_qu%E1%BB%91c)" title="Mân (Thập quốc)">Mân</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BB%81n_Th%E1%BB%A5c_(n%C6%B0%E1%BB%9Bc)" class="mw-redirect" title="Tiền Thục (nước)">Tiền Thục</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_Th%E1%BB%A5c" title="Hậu Thục">Hậu Thục</a>, <a href="/wiki/Kinh_Nam" title="Kinh Nam">Kinh Nam</a>, <a href="/wiki/M%C3%A3_S%E1%BB%9F" title="Mã Sở">Mã Sở</a>, <a href="/wiki/Nam_H%C3%A1n" title="Nam Hán">Nam Hán</a>, <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_H%C3%A1n" title="Bắc Hán">Bắc Hán</a></span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><br /></li> <li><br /></li> <li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">Liêu</a></b><br /><span class="nowrap">(916/947-1125)</span></li> <li><a href="/wiki/T%C3%A2y_Li%C3%AAu" title="Tây Liêu">Tây Liêu</a> <span class="nowrap">(1124-1218)</span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table></div> <hr /> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background: #fffde9; text-align: left"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Tống</a></b> <span class="nowrap">(960-1279)</span></li></ul> <div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;background: #fffde9; text-align: left"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table cellspacing="0" class="navbox-columns-table" style="text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">   </td><td style="padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng#Bắc_Tống,_960-1127" title="Nhà Tống">Bắc Tống</a></b> <span class="nowrap">(960-1127)</span></li> <li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng#Nam_Tống,_1127-1279" title="Nhà Tống">Nam Tống</a></b> <span class="nowrap">(1127-1279)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a></b> <span class="nowrap">(1038-1227)</span></li> <li><br /></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:33%;"><div> <ul><li><br /></li> <li><br /></li> <li><b><a class="mw-selflink selflink">Kim</a></b><br /><span class="nowrap">(1115-1234)</span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table></div> <hr /> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-even plainlist" style="width:100%;padding:0;background: #fffde9; text-align: left"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Đại Mông Cổ quốc">Đại Mông Cổ quốc</a></i> <span class="nowrap">(1206-1368)</span></li> <li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nguyên</a></b> <span class="nowrap">(1260/1271-1368)</span></li> <li><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên">Bắc Nguyên</a> <span class="nowrap">(1368-1388)</span></li></ul> <hr /> <ul><li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Minh</a></b> <span class="nowrap">(1368-1644)</span></li> <li><a href="/wiki/Nam_Minh" title="Nam Minh">Nam Minh</a> <span class="nowrap">(1644-1662)</span></li></ul> <hr /> <ul><li><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_Kim" class="mw-redirect" title="Hậu Kim">Hậu Kim</a> <span class="nowrap">(1616-1636)</span></li> <li><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Thanh</a></b> <span class="nowrap">(1636/1644-1912)</span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#FFE4B5;border-top: 1px solid #666;border-bottom: 1px solid #666;color: var(--color-base)"><div class="sidebar-list-title-c"><center><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c#Trung_Quốc_hiện_đại" title="Lịch sử Trung Quốc">Hiện đại</a></center></div></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="background: #fff0f6; text-align: left"> <ul><li><b><a href="/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c_(1912%E2%80%931949)" title="Trung Hoa Dân Quốc (1912–1949)">Trung Hoa Dân Quốc</a></b> <span class="nowrap">(đại lục, 1912–1949)</span></li></ul> <hr /> <div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" aria-label="Navbox"><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;background: #fff0f6; text-align: left"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd plainlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table cellspacing="0" class="navbox-columns-table" style="text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">   </td><td style="padding:0px;;;;width:50%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Lịch sử Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa<br />Nhân dân<br />Trung Hoa</a></b> <span class="nowrap">(1949–nay)</span></li></ul> </div></td><td style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;;;;width:50%;"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa<br />Dân Quốc</a></b><br /><span class="nowrap">(Đài Loan,<br />1949–nay)</span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table></div></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed hlist"><div class="sidebar-list-title" style="background:#FFE4B5;border-top: 1px solid #666;border-bottom: 1px solid #666;color: var(--color-base)"><div class="sidebar-list-title-c"><center>Liên quan</center></div></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_h%E1%BB%8Dc_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử học Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử học Trung Quốc</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=D%C3%B2ng_th%E1%BB%9Di_gian_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dòng thời gian lịch sử Trung Quốc (trang không tồn tại)">Dòng thời gian lịch sử Trung Quốc</a></li> <li><a href="/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Trung_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Triều đại Trung Quốc">Triều đại Trung Quốc</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_t%E1%BA%A1i_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Ngôn ngữ tại Trung Quốc">Lịch sử ngôn ngữ</a></li> <li><a href="/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Nghệ thuật Trung Quốc">Lịch sử nghệ thuật</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_kinh_t%E1%BA%BF_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử kinh tế Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử kinh tế</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử giáo dục Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử giáo dục</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_c%C3%B4ng_ngh%E1%BB%87_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử khoa học và công nghệ Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử khoa học và công nghệ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ph%C3%A1p_l%C3%BD_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử pháp lý Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử pháp lý</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_truy%E1%BB%81n_th%C3%B4ng_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử truyền thông Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử truyền thông</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_Trung_Qu%E1%BB%91c_(tr%C6%B0%E1%BB%9Bc_1911)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử quân sự Trung Quốc (trước 1911) (trang không tồn tại)">Lịch sử quân sự</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_h%E1%BA%A3i_qu%C3%A2n_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử hải quân Trung Quốc (trang không tồn tại)">Lịch sử hải quân</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF_Trung_Qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%9Di_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i_v%C3%A0_%C4%91%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Phụ nữ Trung Quốc thời cổ đại và đế quốc (trang không tồn tại)">Phụ nữ Trung Quốc thời cổ đại và đế quốc</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-navbar"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r72022842">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}@media(prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}}@media print{.mw-parser-output .navbar{display:none!important}}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Lịch sử Trung Quốc"><abbr title="Xem bản mẫu này">x</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thảo luận Bản mẫu:Lịch sử Trung Quốc"><abbr title="Thảo luận bản mẫu này">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:EditPage/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đặc biệt:EditPage/Bản mẫu:Lịch sử Trung Quốc"><abbr title="Sửa bản mẫu này">s</abbr></a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> <p><b>Nhà Kim</b> (<a href="/wiki/Ch%E1%BB%AF_Trung_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Chữ Trung Quốc">chữ Hán</a>: 金朝; <a href="/wiki/B%C3%ADnh_%C3%A2m_H%C3%A1n_ng%E1%BB%AF" title="Bính âm Hán ngữ">bính âm</a>: <i class="Unicode" style="font-family:'Arial Unicode MS'; font-family :inherit;">Jīn Cháo</i>; <a href="/wiki/H%C3%A1n_Vi%E1%BB%87t" class="mw-redirect" title="Hán Việt">Hán Việt</a>: Kim triều, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Tiếng Nữ Chân">tiếng Nữ Chân</a>: <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Amba-an_Ancu-un.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Amba-an_Ancu-un.svg/70px-Amba-an_Ancu-un.svg.png" decoding="async" width="70" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Amba-an_Ancu-un.svg/105px-Amba-an_Ancu-un.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Amba-an_Ancu-un.svg/140px-Amba-an_Ancu-un.svg.png 2x" data-file-width="578" data-file-height="139" /></a></span> <span title="Kí hiệu đại diện trong IPA" class="IPA">/amba-an antʃu-un/</span><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/1115" title="1115">1115</a>-<a href="/wiki/1234" title="1234">1234</a>) là một <a href="/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Trung_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Triều đại Trung Quốc">triều đại</a> do <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Người Nữ Chân">người Nữ Chân</a> gây dựng trong <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">lịch sử Trung Quốc</a>. Người Nữ Chân nguyên là phiên thuộc của <a href="/wiki/Tri%E1%BB%81u_Li%C3%AAu" class="mw-redirect" title="Triều Liêu">triều Liêu</a>, thủ lĩnh <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_A_C%E1%BB%91t_%C4%90%E1%BA%A3" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan A Cốt Đả">Hoàn Nhan A Cốt Đả</a> sau khi thống nhất các bộ lạc Nữ Chân, vào năm 1115 dựng nước đặt đô tại Hội Ninh phủ (nay thuộc <a href="/wiki/A_Th%C3%A0nh" title="A Thành">A Thành</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%AFc_Long_Giang" title="Hắc Long Giang">Hắc Long Giang</a>), quốc hiệu là Đại Kim. Sau khi triều Kim lập quốc, cùng <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_T%E1%BB%91ng" class="mw-redirect" title="Bắc Tống">Bắc Tống</a> định "<a href="/wiki/Li%C3%AAn_minh_tr%C3%AAn_bi%E1%BB%83n" title="Liên minh trên biển">Liên minh trên biển</a>" nhằm giáp công Liêu, đến năm <a href="/wiki/1125" title="1125">1125</a> thì Kim diệt Liêu. Bắc Tống tiến đánh Liêu hai lần song đều thua, Kim thấy vậy liền xé bỏ hẹn ước với Bắc Tống, hai lần nam hạ <a href="/wiki/Trung_Nguy%C3%AAn" title="Trung Nguyên">Trung Nguyên</a>, đến năm <a href="/wiki/1127" title="1127">1127</a> thì tiêu diệt Bắc Tống. Khi dời đô đến Trung Đô (nay thuộc <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>), lãnh thổ Kim bao trùm Hoa Bắc, cùng khu vực Hoa Trung ở phía bắc <a href="/wiki/T%E1%BA%A7n_L%C4%A9nh" title="Tần Lĩnh">Tần Lĩnh</a>-<a href="/wiki/Ho%C3%A0i_H%C3%A0" title="Hoài Hà">Hoài Hà</a>, khiến cho <a href="/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a> cùng các bộ lạc Mạc Bắc như Tháp Tháp Nhi, Khắc Liệt phải thần phục, <a href="/wiki/Nam_T%E1%BB%91ng" class="mw-redirect" title="Nam Tống">Nam Tống</a> phải nhận là nước cháu (Tống gọi Kim là nước chú),<sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" style="white-space:nowrap;">[<i><a href="/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc"><span title="Tuyên bố này cần tham khảo đến các nguồn đáng tin cậy.">cần dẫn nguồn</span></a></i>]</sup> xưng bá tại <a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a>. </p><p>Đến thời kỳ <a href="/wiki/Kim_Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Kim Thế Tông">Kim Thế Tông</a> và <a href="/wiki/Kim_Ch%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%B4ng" title="Kim Chương Tông">Kim Chương Tông</a>, chính trị và văn hóa của Kim đạt đến đỉnh cao, song vào trung hậu kỳ Kim Chương Tông thì dần xuống dốc. Sức chiến đấu của quân Kim không ngừng suy giảm, thậm chí khi người thống trị tiến hành trao bổng lộc ở mức cao cho binh lính cũng không cản lại nổi. Quan hệ giữa người Nữ Chân và <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%C3%A1n" title="Người Hán">người Hán</a> mãi không thể tìm được con đường thích hợp. Thời kỳ Hoàng đế <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_V%C4%A9nh_T%E1%BA%BF" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Vĩnh Tế">Hoàn Nhan Vĩnh Tế</a> và <a href="/wiki/Kim_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Kim Tuyên Tông">Kim Tuyên Tông</a>, Kim bị <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đại Mông Cổ Quốc</a> mới nổi lên ở phía bắc xâm lược, trong khi nội bộ cũng có tranh đấu, vùng Sơn Đông-Hà Bắc có dân biến không dứt, cuối cùng buộc phải nam thiên Biện Kinh (nay là <a href="/wiki/Khai_Phong" title="Khai Phong">Khai Phong</a>, <a href="/wiki/H%C3%A0_Nam_(Trung_Qu%E1%BB%91c)" title="Hà Nam (Trung Quốc)">Hà Nam</a>). Sau đó, nhằm khôi phục thế lực, Kim lại giao chiến với Tây Hạ và Nam Tống, các bên đều tiêu hao thực lực. Năm 1234, do bị Mông Cổ và Nam Tống bắc nam hợp đánh, Đại Kim diệt vong. </p><p>Năm 1115, khi Hoàn Nhan A Cốt Đả xưng đế có nói với quần thần: "Liêu lấy sắt tinh luyện làm hiệu, nhằm thể hiện sự vững mạnh. Sắt tinh luyện tuy cứng song cuối cùng cũng bị "biến hoại", chỉ có 'kim' là "bất biến bất hoại", vì vậy lấy quốc hiệu là Đại Kim để thể hiện mong muốn mãi mãi chẳng đổi chẳng hỏng.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Kim là 'triều đại chinh phục' do người Nữ Chân dựng nên, mang nặng tính chất chế độ bộ lạc. Vào sơ kỳ, Kim theo chế độ <a href="/wiki/B%E1%BB%99t_c%E1%BB%B1c_li%E1%BB%87t" title="Bột cực liệt">bột cực liệt</a>, tức quý tộc hiệp nghị. Sau đó, triều đình Kim tiếp thu chế độ của Liêu và Tống, dần dần chuyển từ chính trị nhị nguyên sang chế độ Hán pháp đơn nhất, do vậy cơ chế chính trị của Kim được tinh giản mà lại lớn mạnh.<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Về mặt quân sự, Kim thi hành chế độ <a href="/w/index.php?title=M%C3%A3nh_an_M%C6%B0u_kh%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mãnh an Mưu khắc (trang không tồn tại)">Mãnh an Mưu khắc</a>, tức quân dân hợp nhất, có thiết kỵ binh và hỏa khí tinh nhuệ, trước sau đánh bại nhiều cường quốc.<sup id="cite_ref-金朝軍事_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-金朝軍事-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Về mặt kinh tế, phần lớn kế thừa Bắc Tống, nghề gốm sứ và nghề rèn sắt hưng thịnh, 'các trường" giữa Kim-Hạ kiểm soát mạch máu kinh tế Tây Hạ. Quý tộc Nữ Chân chiếm lĩnh bừa bãi đất ruộng ở Hoa Bắc, nô dịch người Hán khiến hai bên xung đột quyết liệt. Khi quốc thế triều Kim suy thoái, người Hán nối tiếp nhau tiến hành nổi dậy vũ trang.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Triều Kim trên phương diện văn hóa cũng dần theo hướng Hán hóa, từ trung kỳ về sau, hiện tượng quý tộc Nữ Chân đổi sang họ Hán, mặc Hán phục càng ngày càng phổ biến, triều đình mặc dù cấm song vẫn không cản nổi. Kim Thế Tông tích cực đề xướng học tập <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Tiếng Nữ Chân">tiếng Nữ Chân</a>, <a href="/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chữ Nữ Chân (trang không tồn tại)">chữ Nữ Chân</a>, song không thể vãn hồi xu thế người Nữ Chân bị Hán hóa. <a href="/wiki/T%E1%BA%A1p_k%E1%BB%8Bch" class="mw-redirect" title="Tạp kịch">Tạp kịch</a> và <a href="/w/index.php?title=H%C3%AD_kh%C3%BAc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hí khúc (trang không tồn tại)">hí khúc</a> thời Kim khá phát triển, thịnh hành hình thức dùng tạp kịch làm trò. Sự phát triển của <a href="/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_b%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Viện bản (trang không tồn tại)">viện bản</a> thời Kim đặt cơ sở cho tạp kịch <a href="/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_kh%C3%BAc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nguyên khúc (trang không tồn tại)">Nguyên khúc</a> về sau này.<sup id="cite_ref-文教事業_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Y học và số học thời Kim có sự phát triển nhanh chóng, <a href="/w/index.php?title=Kim_Nguy%C3%AAn_t%E1%BB%A9_%C4%91%E1%BA%A1i_gia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kim Nguyên tứ đại gia (trang không tồn tại)">Kim Nguyên tứ đại gia</a> có ảnh hưởng quan trọng tới tiến trình phát triển của <a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_y" title="Đông y">Trung y</a>, việc nỗ lực phát triển "<a href="/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_Nguy%C3%AAn_thu%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thiên Nguyên thuật (trang không tồn tại)">Thiên Nguyên thuật</a>" và soạn viết "Trùng tu Đại Minh lịch" có ảnh hưởng quan trọng đối với số học thời Nguyên.<sup id="cite_ref-金朝科技_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-金朝科技-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Lịch_sử"><span id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"></span>Lịch sử</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=1" title="Sửa đổi phần “Lịch sử”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=1" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Lịch sử"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Hưng_khởi_và_diệt_Liêu"><span id="H.C6.B0ng_kh.E1.BB.9Fi_v.C3.A0_di.E1.BB.87t_Li.C3.AAu"></span>Hưng khởi và diệt Liêu</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=2" title="Sửa đổi phần “Hưng khởi và diệt Liêu”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=2" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Hưng khởi và diệt Liêu"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Triều Kim do người Nữ Chân kiến lập, dân tộc này sinh sống dựa vào đánh cá và săn bắn. Thời <a href="/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đường</a>, người Nữ Chân được gọi là <a href="/wiki/M%E1%BA%A1t_H%E1%BA%A1t" title="Mạt Hạt">Mạt Hạt</a>, đến thời <a href="/wiki/Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Ngũ Đại Thập Quốc">Ngũ Đại</a> thì bao gồm các bộ lạc như Hoàn Nhan bộ<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, thần thuộc <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vương quốc Bột Hải">Bột Hải Quốc</a>. Thủ lĩnh <a href="/w/index.php?title=Kh%E1%BA%A5t_T%E1%BB%A9_B%E1%BB%89_V%C5%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Khất Tứ Bỉ Vũ (trang không tồn tại)">Khất Tứ Bỉ Vũ</a> (Gulsabiwu) của người <a href="/wiki/M%E1%BA%A1t_H%E1%BA%A1t" title="Mạt Hạt">Mạt Hạt</a> (thủy tổ của người Nữ Chân) ngày xưa từng cùng <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Tr%E1%BB%8Dng_T%C6%B0%E1%BB%A3ng" class="mw-redirect" title="Đại Trọng Tượng">Đại Trọng Tượng</a> và <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%E1%BB%99_Vinh" class="mw-redirect" title="Đại Tộ Vinh">Đại Tộ Vinh</a> chống lại <a href="/wiki/V%C3%B5_T%E1%BA%AFc_Thi%C3%AAn" title="Võ Tắc Thiên">Võ Tắc Thiên</a> những năm <a href="/wiki/696" title="696">696</a> - <a href="/wiki/698" title="698">698</a>. Đại chiến Thiên Môn Lĩnh giữa nhà Chu và <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Tr%E1%BB%8Dng_T%C6%B0%E1%BB%A3ng" class="mw-redirect" title="Đại Trọng Tượng">Đại Trọng Tượng</a> nổ ra năm <a href="/wiki/698" title="698">698</a>, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Tr%E1%BB%8Dng_T%C6%B0%E1%BB%A3ng" class="mw-redirect" title="Đại Trọng Tượng">Đại Trọng Tượng</a> và <a href="/w/index.php?title=Kh%E1%BA%A5t_T%E1%BB%A9_B%E1%BB%89_V%C5%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Khất Tứ Bỉ Vũ (trang không tồn tại)">Khất Tứ Bỉ Vũ</a> tử chiến, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%E1%BB%99_Vinh" class="mw-redirect" title="Đại Tộ Vinh">Đại Tộ Vinh</a> lên lãnh đạo dân quân <a href="/wiki/Cao_C%C3%A2u_Ly" title="Cao Câu Ly">Cao Câu Ly</a> và <a href="/wiki/M%E1%BA%A1t_H%E1%BA%A1t" title="Mạt Hạt">Mạt Hạt</a> đánh bại 20 vạn <a href="/wiki/V%C3%B5_Chu" title="Võ Chu">quân Chu</a> do hai tướng người Khiết Đan là <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_Giai_C%E1%BB%91&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý Giai Cố (trang không tồn tại)">Lý Giai Cố</a> và <a href="/w/index.php?title=L%E1%BA%A1c_V%C5%A9_Ch%E1%BB%89nh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lạc Vũ Chỉnh (trang không tồn tại)">Lạc Vũ Chỉnh</a> chỉ huy. Sau khi <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%E1%BB%99_Vinh" class="mw-redirect" title="Đại Tộ Vinh">Đại Tộ Vinh</a> lập ra <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vương quốc Bột Hải">vương quốc Bột Hải</a> cùng năm <a href="/wiki/698" title="698">698</a>, người <a href="/wiki/M%E1%BA%A1t_H%E1%BA%A1t" title="Mạt Hạt">Mạt Hạt</a> được cho nắm giữ 1 phần quyền lực trong vương quốc này. Triều Liêu (đời vua <a href="/wiki/Li%C3%AAu_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Liêu Thái Tổ">Liêu Thái Tổ</a>) sau khi đánh diệt Bột Hải Quốc (đời vua <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Nh%C3%A2n_So%E1%BA%A1n" title="Đại Nhân Soạn">Đại Nhân Soạn</a>) vào năm <a href="/wiki/926" title="926">926</a>, thu biên người Nữ Chân ở phương nam, gọi là Thục Nữ Chân, người Nữ Chân ở phương bắc là Sinh Nữ Chân. Đến vãn kỳ của triều Liêu, triều chính hỗn loạn, <a href="/wiki/Li%C3%AAu_Thi%C3%AAn_T%E1%BB%99_%C4%90%E1%BA%BF" title="Liêu Thiên Tộ Đế">Liêu Thiên Tộ Đế</a> hồ đồ bất tài, triều đình Liêu không ngừng đòi cống phẩm,<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> chà đạp bách tính Nữ Chân. </p><p>Một số bộ lạc Nữ Chân ở đông bắc bộ <a href="/wiki/Cao_Ly" title="Cao Ly">Cao Ly</a> từng là thần thuộc của vương triều này, đồng thời cũng triều cống,<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> được gọi là Đông Nữ Chân hoặc Đông Bắc Nữ Chân. Sau khi Hoàn Nhan bộ nổi lên, liên minh các bộ lạc Nữ Chân với nòng cốt là Hoàn Nhan bộ muốn thống nhất bộ lạc Nữ Chân tại <a href="/w/index.php?title=H%E1%BA%A1t_L%C3%A3n_%C4%90i%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hạt Lãn Điện (trang không tồn tại)">Hạt Lãn Điện</a> (nay là khu vực đông bắc của <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" class="mw-redirect" title="Bắc Triều Tiên">Bắc Triều Tiên</a>), Cao Ly bất an nên quyết định khai khẩn vùng đất này, hai bên phát sinh xung đột. Tháng hai năm 1104, các tướng Cao Ly như Lâm Can suất quân xâm nhập Hạt Lãn Điện, bị quân Nữ Chân đánh cho thảm bại. Cao Ly chiến bại tổn binh, song vì <a href="/w/index.php?title=Do%C3%A3n_Qu%C3%A1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doãn Quán (trang không tồn tại)">Doãn Quán</a> du thuyết nên quân Nữ Chân tạm ngưng chiến. Sau khi quân Nữ Chân rút đi, Doãn Quán thỉnh cầu với <a href="/wiki/Cao_Ly_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Cao Ly Túc Tông">Cao Ly Túc Tông</a> huấn luyện binh sĩ nhằm tạo ra một đội quân tinh nhuệ. Năm 1107, Doãn Quán suất lĩnh "Biệt vũ ban" gồm 17 nghìn lính tiến đánh người Nữ Chân, giành được thắng lợi, cho xây dựng 9 tòa thành ở khu vực <a href="/wiki/Hamhung" class="mw-redirect" title="Hamhung">Hàm Hưng</a> ngày nay. Năm 1108, Cao Ly có tranh đấu nội bộ, quân chủ mới là <a href="/wiki/Cao_Ly_Du%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Cao Ly Duệ Tông">Cao Ly Duệ Tông</a> lệnh cho Doãn Quán triệt binh. Từ năm 1108 đến 1109, <a href="/wiki/%C3%94_Nh%C3%A3_Th%C3%BAc" title="Ô Nhã Thúc">Ô Nhã Thúc</a> chỉ huy quân Nữ Chân thu phục Hạt Lãn Điện, Cao Ly thỉnh hòa, xin rút quân khỏi 9 thành và các khu vực chiếm được của người Nữ Chân.<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Wanggiyan_Aguda.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Wanggiyan_Aguda.jpg/160px-Wanggiyan_Aguda.jpg" decoding="async" width="160" height="234" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Wanggiyan_Aguda.jpg/240px-Wanggiyan_Aguda.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Wanggiyan_Aguda.jpg/320px-Wanggiyan_Aguda.jpg 2x" data-file-width="400" data-file-height="585" /></a><figcaption><a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Kim Thái Tổ">Kim Thái Tổ</a> Hoàn Nhan A Cốt Đả, người sáng lập triều Kim</figcaption></figure><p>Năm <a href="/wiki/1112" title="1112">1112</a>, khi Thiên Tộ Đế đến Xuân châu tụ hội cùng với tù trưởng các tộc Nữ Chân đã cư xử bất kính với Hoàn Nhan A Cốt Đả và các tù trưởng khác, khiến cho Hoàn Nhan A Cốt Đả có ý phản kháng triều đình Liêu, sau đó xuất binh thống nhất các tộc Nữ Chân. Năm <a href="/wiki/1114" title="1114">1114</a>, Hoàn Nhan A Cốt Đả tuyên chiến với triều đình Liêu. </p><p>Những người tị nạn <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vương quốc Bột Hải">Bột Hải</a> vẫn giữ được văn hóa và bản sắc của họ ngay cả dưới sự cai trị khắc nghiệt của <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">nhà Liêu</a>. Kể từ khi thủ lĩnh bộ tộc <a href="/wiki/N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" class="mw-disambig" title="Nữ Chân">Nữ Chân</a> (những người là hậu duệ của người <a href="/wiki/M%E1%BA%A1t_H%E1%BA%A1t" title="Mạt Hạt">Mạt Hạt</a> từng nắm 1 phần quyền lực của Bột Hải, họ đồng thời là tiền thân của nhà Kim và <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a>) là <a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Kim Thái Tổ">Hoàn Nhan A Cốt Đả</a> lãnh đạo một cuộc nổi dậy chống lại <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">nhà Liêu</a> vào năm <a href="/wiki/1114" title="1114">1114</a>, những người tị nạn Bột Hải với con số khổng lồ đã tham gia chiến tranh để tránh bị đánh thuế khắc nghiệt và xóa sổ văn hóa, giúp đỡ người Nữ Chân chống Liêu một cách tích cực. Người Nữ Chân tuyên bố nguồn gốc chung của người <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vương quốc Bột Hải">Bột Hải</a> và <a href="/wiki/N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" class="mw-disambig" title="Nữ Chân">Nữ Chân</a> là từ bảy bộ lạc vật cát (勿吉), và tuyên bố: "<i>Nữ Chân và Bột Hải là cùng một gia đình</i>". </p><p>Vua Liêu sai tướng mang 7.000 quân đi đánh Nữ Chân, tập kết tại bờ phía bắc sông Áp Tử (tức sông Nộn Giang, vị trí giữa hai tỉnh Cát Lâm và Hắc Long Giang); Hoàn Nhan A Cốt Đả dàn 3.700 quân đối bờ. Lợi dụng ban đêm, A Cốt Đả mang quân vượt sông, bấy giờ gió lớn nỗi lên, trời tối mù mịt, xua quân tiến đánh, quân Liêu tan vỡ đại bại, sau đó tiếp tục bại trận trong các trận chiến Ninh Giang và Xuất Hà Điếm. </p><p>Tháng giêng năm 1115, tại Hoàng Đế trại (nay thuộc <a href="/wiki/A_Th%C3%A0nh" title="A Thành">A Thành</a>, <a href="/wiki/C%C3%A1p_Nh%C4%A9_T%C3%A2n" title="Cáp Nhĩ Tân">Cáp Nhĩ Tân</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%AFc_Long_Giang" title="Hắc Long Giang">Hắc Long Giang</a>), Hoàn Nhan A Cốt Đả xưng đế kiến quốc, tức <a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Kim Thái Tổ">Kim Thái Tổ</a>, định quốc hiệu là "Đại Kim". Đến lúc này, Liêu Thiên Tộ Đế mới xem trọng sự việc, đồng thời hạ lệnh thân chinh, song quân Liêu bị quân Kim đánh bại, còn nội bộ triều Liêu lại xảy ra việc Da Luật Chương Nô và <a href="/wiki/Cao_V%C4%A9nh_X%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect" title="Cao Vĩnh Xương">Cao Vĩnh Xương</a> làm phản.<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-2" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Kim Thái Tổ lấy Ngũ Kinh của Liêu làm mục tiêu, phân binh làm hai lộ triển khai chiến tranh Kim diệt Liêu. Liêu Thiên Tộ Đế từng <a href="/wiki/S%E1%BA%AFc_phong" title="Sắc phong">sắc phong</a> cho Kim Thái Tổ là Đông Hoài quốc hoàng đế nhằm an phủ, song văn bản trong sắc phong không gọi Hoàn Nhan A Cốt Đả là huynh trưởng, quốc hiệu không phải là Đại Kim, do vậy ông không tiếp thụ sắc phong mà tiếp tục tiến đánh Liêu.<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Tháng năm của năm 1116, quân Đông lộ chiếm lĩnh Đông Kinh Liêu Dương phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Li%C3%AAu_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liêu Dương">Liêu Dương</a>, <a href="/wiki/Li%C3%AAu_Ninh" title="Liêu Ninh">Liêu Ninh</a>), đến năm <a href="/wiki/1120" title="1120">1120</a> quân Tây lộ đánh chiếm Thượng Kinh Lâm Hoàng phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Baarin_T%E1%BA%A3" title="Baarin Tả">Ba Lâm Tả</a>, <a href="/wiki/N%E1%BB%99i_M%C3%B4ng" title="Nội Mông">Nội Mông</a>), triều Liêu để mất một nửa đất đai. Trong lúc đang diễn ra chiến sự, Bắc Tống liên tục phái các sứ giả <a href="/w/index.php?title=M%C3%A3_Ch%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mã Chính (trang không tồn tại)">Mã Chính</a>, <a href="/w/index.php?title=Tri%E1%BB%87u_L%C6%B0%C6%A1ng_T%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Triệu Lương Tự (trang không tồn tại)">Triệu Lương Tự</a> đến, cùng Kim định <a href="/wiki/Li%C3%AAn_minh_tr%C3%AAn_bi%E1%BB%83n" title="Liên minh trên biển">Hải thượng chi minh</a>, liên hiệp tiến công Liêu. Năm <a href="/wiki/1122" title="1122">1122</a>, quân Đông lộ đánh hạ Trung Kinh Đại Định phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Ninh_Th%C3%A0nh,_X%C3%ADch_Phong" class="mw-redirect" title="Ninh Thành, Xích Phong">Ninh Thành</a>, Nội Mông), Thiên Tộ Đế chạy đến <a href="/wiki/Sa_m%E1%BA%A1c_Gobi" title="Sa mạc Gobi">sa mạc Gobi</a>. Đồng thời, quân Tây lộ cũng đánh hạ Tây Kinh Đại Đồng phủ (nay thuộc <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%E1%BB%93ng,_S%C6%A1n_T%C3%A2y" title="Đại Đồng, Sơn Tây">Đại Đồng</a>, <a href="/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y_(Trung_Qu%E1%BB%91c)" class="mw-redirect" title="Sơn Tây (Trung Quốc)">Sơn Tây</a>), <a href="/wiki/Da_Lu%E1%BA%ADt_%C4%90%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%A1ch" class="mw-redirect" title="Da Luật Đại Thạch">Da Luật Đại Thạch</a> lập <a href="/w/index.php?title=Da_Lu%E1%BA%ADt_Thu%E1%BA%A7n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Da Luật Thuần (trang không tồn tại)">Da Luật Thuần</a> ở Nam Kinh Tích Tân phủ (nay thuộc <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>), tức chính quyền <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Li%C3%AAu" title="Bắc Liêu">Bắc Liêu</a>. Bắc Tống phái <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_Qu%C3%A1n" title="Đồng Quán">Đồng Quán</a> cùng những người khác nhiều lần đem quân bắc phạt Liêu, song đều bị quân Liêu đánh tan. Bắc Tống cuối cùng phải thỉnh quân Kim đánh hạ Nam Kinh của Liêu, Bắc Liêu mất, đến lúc này Ngũ Kinh của Liêu đều bị Kim đánh hạ. Tống và Kim trải qua hiệp thương, kết quả là quân Kim sẽ trao cho Tống một bộ phận thành thị của <a href="/wiki/Y%C3%AAn_V%C3%A2n_th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_ch%C3%A2u" title="Yên Vân thập lục châu">Yên Vân thập lục châu</a>, đồng thời thu được tuế tệ, song cuối cùng Bắc Tống chỉ thu được các tòa thành không sau khi chúng bị quân Kim cướp phá. </p><p>Năm <a href="/wiki/1123" title="1123">1123</a>, Kim Thái Tổ qua đời, em trai là Hoàn Nhan Ngô Khất Mãi kế vị, tức <a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Kim Thái Tông">Kim Thái Tông</a>. Tháng giêng năm 1124, nhằm liên hiệp với <a href="/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a> để diệt Liêu, Kim Thái Tông cắt đất Liêu cũ ở phía bắc Hạ Trại và phía nam <a href="/wiki/%C3%82m_S%C6%A1n" title="Âm Sơn">Âm Sơn</a> cho Tây Hạ, Tây Hạ chuyển sang xưng thần với Kim. Năm 1125, Liêu Thiên Tộ Đế bị bắt, triều Liêu mất. Người Nữ Chân đã trả thù cho <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vương quốc Bột Hải">vương quốc Bột Hải</a> từng bị người Khiết Đan tiêu diệt vào năm xưa. Song Da Luật Đại Thạch suất quân tiến về phía tây, thành lập <a href="/wiki/T%C3%A2y_Li%C3%AAu" title="Tây Liêu">Tây Liêu</a> ở Tây Vực.<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-3" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Chinh_Tống_và_hòa_đàm"><span id="Chinh_T.E1.BB.91ng_v.C3.A0_h.C3.B2a_.C4.91.C3.A0m"></span>Chinh Tống và hòa đàm</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=3" title="Sửa đổi phần “Chinh Tống và hòa đàm”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=3" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Chinh Tống và hòa đàm"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%E9%87%91%E6%BB%85%E9%81%BC%E8%88%87%E5%8C%97%E5%AE%8B%E5%BD%A2%E5%8B%A2%E5%9C%96.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/%E9%87%91%E6%BB%85%E9%81%BC%E8%88%87%E5%8C%97%E5%AE%8B%E5%BD%A2%E5%8B%A2%E5%9C%96.png/320px-%E9%87%91%E6%BB%85%E9%81%BC%E8%88%87%E5%8C%97%E5%AE%8B%E5%BD%A2%E5%8B%A2%E5%9C%96.png" decoding="async" width="320" height="187" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/%E9%87%91%E6%BB%85%E9%81%BC%E8%88%87%E5%8C%97%E5%AE%8B%E5%BD%A2%E5%8B%A2%E5%9C%96.png/480px-%E9%87%91%E6%BB%85%E9%81%BC%E8%88%87%E5%8C%97%E5%AE%8B%E5%BD%A2%E5%8B%A2%E5%9C%96.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/%E9%87%91%E6%BB%85%E9%81%BC%E8%88%87%E5%8C%97%E5%AE%8B%E5%BD%A2%E5%8B%A2%E5%9C%96.png/640px-%E9%87%91%E6%BB%85%E9%81%BC%E8%88%87%E5%8C%97%E5%AE%8B%E5%BD%A2%E5%8B%A2%E5%9C%96.png 2x" data-file-width="678" data-file-height="397" /></a><figcaption>Bản đồ mô tả việc Kim (金) diệt Liêu (遼) và Bắc Tống (宋).</figcaption></figure> <p>Sau khi diệt Liêu, triều Kim liền có ý nam hạ diệt triều Tống. Kim Thái Tông mượn "biến Bình châu"<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, vào năm 1125 phát động chiến tranh Kim diệt Tống. Kim Thái Tông phái Bột cực liệt <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%A0_D%C3%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Tà Dã (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Tà Dã</a> làm Đô nguyên soái, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_V%E1%BB%8Dng" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Vọng">Hoàn Nhan Tông Vọng</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_H%C3%A0n" title="Hoàn Nhan Tông Hàn">Hoàn Nhan Tông Hàn</a> phân binh hai lộ Hà Bắc và Sơn Tây, cuối cùng hội quân ở thủ đô <a href="/wiki/Khai_Phong" title="Khai Phong">Khai Phong</a> của Bắc Tống.<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Trước tình huống tướng Tống <a href="/wiki/L%C3%BD_C%C6%B0%C6%A1ng" title="Lý Cương">Lý Cương</a> tử thủ Khai Phong, hai bên Kim và Tống ký kết "Tuyên Hòa hòa nghị"<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Năm 1126, lấy lý do triều đình Tống hủy ước, Kim Thái Tông lại phái Hoàn Nhan Tông Vọng và Hoàn Nhan Tông Hàn phân làm hai lộ công phá Khai Phong, đến năm sau bắt được Tống Khâm Tông, <a href="/wiki/T%E1%BB%91ng_Huy_T%C3%B4ng" title="Tống Huy Tông">Tống Huy Tông</a> cùng hoàng thất Tống và đưa họ về phía bắc, sử gọi là <a href="/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_T%C4%A9nh_Khang" title="Sự kiện Tĩnh Khang">Tĩnh Khang chi họa</a>, Bắc Tống diệt vong. Tuy nhiên, Khang vương <a href="/wiki/Tri%E1%BB%87u_C%E1%BA%A5u" class="mw-redirect" title="Triệu Cấu">Triệu Cấu</a> của Bắc Tống tránh được nạn, đồng thời xưng đế ở Nam Kinh Quy Đức phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Th%C6%B0%C6%A1ng_Kh%C3%A2u" title="Thương Khâu">Thương Khâu</a>, Hà Nam), kiến quốc Nam Tống, tức <a href="/wiki/T%E1%BB%91ng_Cao_T%C3%B4ng" title="Tống Cao Tông">Tống Cao Tông</a>. Để phục vụ cho mục đích thống trị vùng đất rộng lớn mới chiếm lĩnh được từ tay người Hán, triều Kim trước sau lập ra các chính quyền bù nhìn là <a href="/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_S%E1%BB%9F" title="Trương Sở">Trương Sở</a> và <a href="/wiki/L%C6%B0u_T%E1%BB%81_(ch%C3%ADnh_quy%E1%BB%81n)" title="Lưu Tề (chính quyền)">Lưu Tề</a>, đồng thời nhiều lần phái <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_B%E1%BA%ADt" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Bật">Hoàn Nhan Tông Bật</a> và các tướng Kim khác đem quân nam chinh Tống Cao Tông (lúc này dời đến <a href="/wiki/Giang_Nam" title="Giang Nam">Giang Nam</a>). Nhờ nỗ lực của các tướng <a href="/wiki/Nh%E1%BA%A1c_Phi" title="Nhạc Phi">Nhạc Phi</a>, <a href="/wiki/H%C3%A0n_Th%E1%BA%BF_Trung" title="Hàn Thế Trung">Hàn Thế Trung</a>, <a href="/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tu%E1%BA%A5n_(t%E1%BB%83_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_T%E1%BB%91ng)" class="mw-redirect" title="Trương Tuấn (tể tướng Tống)">Trương Tuấn</a>, Nam Tống mới được giữ vững. Cuối cùng, triều Kim chỉ còn cách buộc Nam Tống xưng nước cháu với mình, đồng thời bắt các nước Tây Hạ và <a href="/wiki/Cao_Ly" title="Cao Ly">Cao Ly</a> phải thần phục, xưng bá <a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a>.<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-6" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Năm <a href="/wiki/1135" title="1135">1135</a>, Kim Thái Tông qua đời, tôn tử của Kim Thái Tổ là Hoàn Nhan Đản tức vị, tức <a href="/wiki/Kim_Hy_T%C3%B4ng" class="mw-redirect" title="Kim Hy Tông">Kim Hy Tông</a>. Đương thời, có một số công thần phụ tá triều đình Kim được gọi là "Diên Khánh công thần", bọn họ kiểm soát triều chính, chủ yếu phân thành phái chủ chiến và phái chủ hòa.<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Kim Hy Tông phế trừ Lưu Tề vào năm <a href="/wiki/1137" title="1137">1137</a>, sau đó nghe theo kiến nghị của <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Th%C3%A1t_L%C3%A3n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Thát Lãn (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Thát Lãn</a> thuộc phái chủ hòa, tiến hành nghị hòa với phái chủ hòa của Nam Tống gồm Tống Cao Tông và <a href="/wiki/T%E1%BA%A7n_C%E1%BB%91i" title="Tần Cối">Tần Cối</a>. Việc phải cắt nhượng Hà Nam và Thiểm Tây khiến cho <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_B%E1%BA%ADt" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Bật">Hoàn Nhan Tông Bật</a> thuộc phái chủ chiến bất mãn, đến năm <a href="/wiki/1140" title="1140">1140</a> thì Hoàn Nhan Tông Bật suất quân đoạt lấy đất Hà Nam, Thiểm Tây. Năm sau, Hoàn Nhan Tông Bật lại nam chinh, song bị Nhạc Phi và <a href="/wiki/L%C6%B0u_K%E1%BB%B9" title="Lưu Kỹ">Lưu Kỹ</a> đánh bại, Nhạc Phi sau <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Y%E1%BB%83n_Th%C3%A0nh" title="Trận Yển Thành">trận Yển Thành</a> tiến hành bắc phạt, tiến sát Biện Kinh. Cuối cùng, Hoàn Nhan Tông Bật và phái chủ hòa của Nam Tống hợp đàm, ký kết Thiệu Hưng hòa nghị, đến lúc này biên giới Kim-Tống hoàn toàn xác định theo <a href="/wiki/T%E1%BA%A7n_L%C4%A9nh" title="Tần Lĩnh">Tần Lĩnh</a>-<a href="/wiki/Ho%C3%A0i_H%C3%A0" title="Hoài Hà">Hoài Hà</a>. Kim Hy Tông từ nhỏ đã được dạy dỗ trong môi trường văn hóa Hán,<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> sau khi đăng cơ cùng với Hoàn Nhan Tông Bật thúc đẩy cải cách theo Hán chế, đồng thời trọng dụng người Hán. Năm sau, Kim Hy Tông phái ba người thuộc "Diễn Khánh công thần" là <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_B%C3%A0n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Tông Bàn (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Tông Bàn</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_C%C3%A1n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Cán">Hoàn Nhan Tông Cán</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_H%C3%A0n" title="Hoàn Nhan Tông Hàn">Hoàn Nhan Tông Hàn</a> cùng tổng quản cơ cấu chính phủ. Quan chế Kim đến lúc này về cơ bản đã Hán hóa, kiến lập tam tỉnh chế với <a href="/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_th%C6%B0_t%E1%BB%89nh" class="mw-redirect" title="Thượng thư tỉnh">thượng thư tỉnh</a> là trung tâm. Kim Hy Tông do bị "Diễn Khánh công thần" và Hoàng hậu khống chế, bản thân sầu não quá độ, đến hậu kỳ thì không còn lo việc triều chính, lạm sát người vô tội, cuối cùng bị anh họ là Hữu thừa tướng Hải Lăng vương <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_L%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Hoàn Nhan Lượng">Hoàn Nhan Lượng</a> sát hại vào năm <a href="/wiki/1150" title="1150">1150</a>, Hoàn Nhan Lượng xưng làm hoàng đế.<sup id="cite_ref-南宋與金_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-南宋與金-21"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Nhằm công phạt Nam Tống, thống nhất Trung Hoa, Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng thi hành nhiều biện pháp: thiên đô đến Yên Kinh (nay thuộc Bắc Kinh), gọi là Trung Đô, đồng thời cũng có ý nam thiên đến Biện Kinh; phân chia lại về hành chính với việc thành lập 4 lộ nhằm tạo thuận lợi cho quản lý; đưa quân đội khi trước do Kim Thái Tông cùng Hoàn Nhan Tông Cán và Hoàn Nhan Tông Hàn quản lý đang trú trát tại Thượng Kinh Hội Ninh phủ chuyển sang chịu sự quản chế của triều đình, tạo nền tảng cho chế độ trung ương tập quyền của triều Kim. Tuy nhiên, Hoàn Nhan Lượng nghi kỵ sâu sắc các thành viên trong tông thất, hậu duệ của Kim Thái Tông hầu như đều bị Hoàn Nhan Lượng sát hại; đồng thời ông hao phí của cải rất lớn, không xem xét đến sự phản đối của một bộ phận đại thần,<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> kiên quyết Nam chinh. Tháng 5 năm <a href="/wiki/1161" title="1161">1161</a>, triều đình Kim khiến sứ sang Tống yêu cầu hoạch định lại biên giới, có ý muốn tạo cớ gây hấn, Nam Tống bắt đầu phòng bị chiến tranh. Năm sau, Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng suất đại quân từ Biện Kinh phân binh làm 4 lộ tiến hành nam chinh. Quân Đông diện phân thành hải lộ và lục lộ, quân lục lộ do Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng tự thân suất lĩnh, từ Túc châu (nay là <a href="/wiki/T%C3%BAc_Ch%C3%A2u" class="mw-disambig" title="Túc Châu">Túc Châu</a>, <a href="/wiki/An_Huy" title="An Huy">An Huy</a>) vượt qua Hoài Hà đánh thẳng đến Hòa châu (nay là <a href="/wiki/H%C3%B2a_(huy%E1%BB%87n)" class="mw-redirect" title="Hòa (huyện)">huyện Hòa</a>, An Huy), thủy quân hải lộ đánh thẳng vào thủ đô Lâm An (nay là <a href="/wiki/H%C3%A0ng_Ch%C3%A2u" title="Hàng Châu">Hàng Châu</a>, <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFt_Giang" title="Chiết Giang">Chiết Giang</a>) của Nam Tống. Quân Tây lộ phân biệt từ Quan Trung tiến công khu vực Tứ Xuyên và từ Hà Nam tiến công khu vực Hồ Bắc. Quân Đông lộ sau khi vượt Hoài Hà đánh chiếm Hòa châu thì chuẩn bị tiếp tục vượt <a href="/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Giang" title="Trường Giang">Trường Giang</a>. Tuy nhiên, thủy quân hải lộ của Kim bị thủy quân của tướng Tống <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_B%E1%BA%A3o_(nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý Bảo (nhà Tống) (trang không tồn tại)">Lý Bảo</a> tiêu diệt tại Giao Tây (nay thuộc <a href="/wiki/Giao_Ch%C3%A2u,_Thanh_%C4%90%E1%BA%A3o" title="Giao Châu, Thanh Đảo">Giao Châu</a>, <a href="/wiki/S%C6%A1n_%C4%90%C3%B4ng" title="Sơn Đông">Sơn Đông</a>). Đồng thời, người Khiết Đan ở tây bắc làm phản, em họ là Cát vương Hoàn Nhan Tụ tự lập làm hoàng đế ở Đông Kinh Liêu Dương phủ, đồng thời chuyển đến Yên Kinh, tức <a href="/wiki/Kim_Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Kim Thế Tông">Kim Thế Tông</a>. Trước tình hình này, Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng vẫn cố vượt Trường Giang, song đội quân tiến trước bị tướng Tống <a href="/wiki/Ngu_Do%C3%A3n_V%C4%83n" title="Ngu Doãn Văn">Ngu Doãn Văn</a> đánh bại trong <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Th%C3%A1i_Th%E1%BA%A1ch_(1161)" title="Trận Thái Thạch (1161)">Trận Thái Thạch</a>, thuyền hạm cũng bị quân Tống tiêu hủy. Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng có ý đồ dời quân đến <a href="/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_Ch%C3%A2u" title="Dương Châu">Dương Châu</a> để vượt Trường Giang, song bị bộ hạ phản đối mạnh mẽ, cuối cùng họ phát động binh biến sát hại Hoàn Nhan Lượng. Quân Tống thừa cơ thu phục khu vực phía nam Hoài Hà, tức Hoài Nam, từ sau đó Kim không còn phát động chiến tranh nhằm diệt Tống nữa.<sup id="cite_ref-南宋與金_21-2" class="reference"><a href="#cite_note-南宋與金-21"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Thế-Chương_thịnh_thế"><span id="Th.E1.BA.BF-Ch.C6.B0.C6.A1ng_th.E1.BB.8Bnh_th.E1.BA.BF"></span>Thế-Chương thịnh thế</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=4" title="Sửa đổi phần “Thế-Chương thịnh thế”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=4" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Thế-Chương thịnh thế"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chengling_pagoda.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Chengling_pagoda.JPG/220px-Chengling_pagoda.JPG" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Chengling_pagoda.JPG/330px-Chengling_pagoda.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Chengling_pagoda.JPG/440px-Chengling_pagoda.JPG 2x" data-file-width="1944" data-file-height="2592" /></a><figcaption>Tháp Trừng Linh ở chùa Lâm Tế tại <a href="/wiki/Ch%C3%ADnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Chính Định">Chính Định</a>, được xây dựng từ năm 1161 đến năm 1189</figcaption></figure> <p>Năm 1161, Kim Thế Tông sau khi cử binh thì chiêu cáo tội lỗi của Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng, suất quân thống nhất Hoa Bắc, đồng thời đình chỉ phát động chiến tranh nhằm diệt Tống. Tuy nhiên, chiến tranh giữa Kim và Tống vẫn chưa kết thúc, vào năm <a href="/wiki/1162" title="1162">1162</a> lấy lý do Nam Tống không nguyện xưng thần, Kim Thế Tông phái chủ tướng <a href="/w/index.php?title=B%E1%BB%99c_T%C3%A1n_Trung_Ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bộc Tán Trung Nghĩa (trang không tồn tại)">Bộc Tán Trung Nghĩa</a> tiến trú Biện Kinh, <a href="/wiki/H%E1%BB%99t_Th%E1%BA%A1ch_Li%E1%BB%87t_Ch%C3%AD_Ninh" title="Hột Thạch Liệt Chí Ninh">Hột Thạch Liệt Chí Ninh</a> trấn thủ tiền tuyến, chuẩn bị đoạt lại khu vực Hoài Nam. Lúc này, <a href="/wiki/T%E1%BB%91ng_Hi%E1%BA%BFu_T%C3%B4ng" title="Tống Hiếu Tông">Tống Hiếu Tông</a> Triệu Thận có ý đồ muốn thu phục Trung Nguyên nên phái chủ tướng <a href="/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tu%E1%BA%A5n_(t%E1%BB%83_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_T%E1%BB%91ng)" class="mw-redirect" title="Trương Tuấn (tể tướng Tống)">Trương Tuấn</a> suất lĩnh quân đội bắc phạt, sử gọi là Long Hưng bắc phạt. Quân Tống dần dần chiếm lĩnh các nơi ở Hoài Bắc, song bị Hột Thạch Liệt Chí Ninh đánh tan trong trận Phù Li, chiến dịch bắc phạt của Tống kết thúc. Sau đó, phái chủ hòa trong triều đình Nam Tống nổi lên, đến năm <a href="/wiki/1164" title="1164">1164</a> khi quân Kim lại tiến hành nam chinh thì Tống cầu hòa, hai bên ký kết hiệp ước, đối đãi bình đẳng, triều Kim thu được của cải mỗi năm từ Tống. Về mặt nội chính, bản thân Kim Thế Tông rất giản dị, lựa chọn phương thức quản lý triều chính trung dung yên ổn, đề xướng Nho học; tra vấn quan lại, nghiêm cấm tham ô; có thái độ thực tế với kinh tế, đồng thời miễn trừ các khoản thuế bất hợp lý, khi xảy ra thiên tai thì lập tức cho cứu tế. Đương thời, nhân dân các tộc liên tiếp khởi nghĩa, Kim Thế Tông vì để duy trì thống trị nên lợi dụng các chế độ khoa cử, học hiệu, tranh thủ sự ủng hộ của quý tộc người Hán, tăng cường quyền lực của mãnh an-mưu khắc, mở rộng diện tích đất đai do người Nữ Chân chiếm hữu. Những việc này đều khiến cho kinh tế-văn hóa của triều Kim khôi phục và phát triển ở trình độ nhất định, sử gọi là Đại Định chi trị. Ngoài việc chống lại Nam Tống bắt phạt, Kim Thế Tông còn xuất binh uy chấn Tây Hạ, Cao Ly, khiến hai nước này thần phục, triều Kim được <a href="/wiki/Kim_S%E1%BB%AD" class="mw-redirect" title="Kim Sử">Kim Sử</a> gọi là 'tiểu <a href="/wiki/Nghi%C3%AAu" title="Nghiêu">Nghiêu</a> <a href="/wiki/Thu%E1%BA%A5n" title="Thuấn">Thuấn</a>'.<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Năm <a href="/wiki/1189" title="1189">1189</a>, Kim Thế Tông qua đời, do Thái tử <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Do%C3%A3n_Cung" title="Hoàn Nhan Doãn Cung">Hoàn Nhan Doãn Cung</a> mất sớm, do vậy nhi tử của Doãn Cung là Hoàn Nhan Cảnh tức vị, tức <a href="/wiki/Kim_Ch%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%B4ng" title="Kim Chương Tông">Kim Chương Tông</a>.<sup id="cite_ref-南宋與金_21-3" class="reference"><a href="#cite_note-南宋與金-21"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Tiền kỳ thời Kim Chương Tông, chính trị Kim bị Hán hóa rất sâu, kinh tế rất phát triển, sử gọi là Minh Xương chi trị.<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Không chỉ khích lệ văn hóa trong nước, bản thân Kim Chương Tông cũng được mô tả là người hay chữ. Tuy nhiên, Kim Chương Tông quá xem trọng việc phát triển văn hóa, sủng ái <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_S%C6%B0_Nhi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý Sư Nhi (trang không tồn tại)">Lý Sư Nhi</a> (sau phong là Nguyên phi) và ngoại thích Lý thị, nhiệm dụng người có xuất thân 'kinh đồng' là <a href="/w/index.php?title=T%C6%B0_Tr%C3%AC_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tư Trì Quốc (trang không tồn tại)">Tư Trì Quốc</a> quản lý triều chính. Hai thế lực này hiệp trợ lẫn nhau, mưu cầu tư lợi khi can chính, khiến cho cục thế chính trị vào hậu kỳ thời Kim Chương Tông dần trượt dốc, cộng thêm <a href="/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a> gây lũ lụt và thay đổi dòng chảy khiến quốc thế triều Kim dần suy thoái. Lúc này, quân sự triều Kim dần bị bỏ bê, các bộ Mông Cổ ở phương bắc nổi lên. Kim Chương Tông từng phái binh đến Mông Cổ, đồng thời kích động các bộ lạc Mông Cổ tàn sát lẫn nhau, song hiệu quả thu được không lớn, cuối cùng <a href="/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a> thống nhất Mông Cổ. Quyền thần Nam Tống là <a href="/wiki/H%C3%A0n_Th%C3%A1c_Tr%E1%BB%A5" title="Hàn Thác Trụ">Hàn Thác Trụ</a> thấy quốc thế triều Kim suy thoái, mệnh <a href="/w/index.php?title=Ng%C3%B4_Hi_(Nam_T%E1%BB%91ng)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ngô Hi (Nam Tống) (trang không tồn tại)">Ngô Hi</a> quản lý đất Thục, chuẩn bị bắc phạt, tuy nhiên triều đình Kim cũng phái <a href="/w/index.php?title=B%E1%BB%99c_T%C3%A1n_Qu%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bộc Tán Quỹ (trang không tồn tại)">Bộc Tán Quỹ</a> trấn giữ Biện Kinh đề kháng quân Tống. Năm <a href="/wiki/1206" title="1206">1206</a>, Hàn Thác Trụ phát động Khai Hy bắc phạt, triều Kim từng để mất khu vực Hoài Bắc, song lại nhận được sự đầu hàng của Ngô Hy ở Thục. Đến tháng tám, Bộc Tán Quỹ suất quân chia làm 9 lộ nam hạ, đến cuối năm thì áp sát Trường Giang, đồng thời vây đánh Tương Dương. Năm sau, Ngô Hy bị sát hại, Tứ Xuyên lại về tay Nam Tống, đến lúc này hai bên có ý hòa nghị. Cuối cùng, Hàn Thác Trụ bị giết theo như yêu cầu của Kim, hai bên nghị hòa vào năm <a href="/wiki/1208" title="1208">1208</a>, sử gọi là Gia Định hòa nghị.<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Năm <a href="/wiki/1208" title="1208">1208</a>, Kim Chương Tông qua đời, do cả sáu nhi tử của ông đều chết yểu,<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Lý nguyên phi lập hoàng thúc của ông là <a href="/wiki/Kim_V%E1%BB%87_Thi%E1%BB%87u_V%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect" title="Kim Vệ Thiệu Vương">Vệ Thiệu vương</a> Hoàn Nhan Vĩnh Tế làm người kế vị.<sup id="cite_ref-南宋與金_21-4" class="reference"><a href="#cite_note-南宋與金-21"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Trung_suy_và_nam_thiên"><span id="Trung_suy_v.C3.A0_nam_thi.C3.AAn"></span>Trung suy và nam thiên</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=5" title="Sửa đổi phần “Trung suy và nam thiên”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=5" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Trung suy và nam thiên"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bataille_entre_mongols_%26_chinois_(1211).jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Bataille_entre_mongols_%26_chinois_%281211%29.jpeg/220px-Bataille_entre_mongols_%26_chinois_%281211%29.jpeg" decoding="async" width="220" height="135" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Bataille_entre_mongols_%26_chinois_%281211%29.jpeg/330px-Bataille_entre_mongols_%26_chinois_%281211%29.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Bataille_entre_mongols_%26_chinois_%281211%29.jpeg/440px-Bataille_entre_mongols_%26_chinois_%281211%29.jpeg 2x" data-file-width="1925" data-file-height="1181" /></a><figcaption>Trong <a href="/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_D%C3%A3_H%E1%BB%93_L%C4%A9nh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chiến dịch Dã Hồ Lĩnh (trang không tồn tại)">chiến dịch Dã Hồ Lĩnh</a> năm 1211 ở <a href="/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Gia_Kh%E1%BA%A9u" title="Trương Gia Khẩu">Trương Gia Khẩu</a>, quân Mông Cổ tiêu diệt 40 vạn quân Kim</figcaption></figure> <p>Hoàn Nhan Vĩnh Tế sau khi kế vị lập tức thanh trừ thế lực ngoại thích, song bản thân ông lại dùng nhầm người, càng khiến cho quốc thế triều Kim suy thoái hỗn loạn, đương thời không đủ sức phản kháng quân Mông Cổ xâm nhập. Nắm <a href="/wiki/1206" title="1206">1206</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a> thống nhất <a href="/wiki/Sa_m%E1%BA%A1c_Gobi" title="Sa mạc Gobi">Đại Mạc</a>, lập nên <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đại Mông Cổ Quốc</a>. Đương thời, người Mông Cổ giữ thái độ thù địch nghiêm trọng với triều Kim, có ý thoát khỏi sự khống chế của triều Kim,<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Thành Cát Tư Hãn cũng biết rằng Hoàn Nhan Vĩnh Tế thuộc hàng bất tài<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, nhận định hiện là thời cơ tốt để đánh diệt triều Kim. Thành Cát Tư Hãn trước tiên công đánh Tây Hạ nhằm phá vỡ đồng minh Kim-Hạ. Đương thời, Tây Hạ cầu viện Kim, Hoàng đế Hoàn Nhan Vĩnh Tế ngồi xem không ứng cứu, cuối cùng Tây Hạ thần phục Mông Cổ, chuyển sang phụ Mông phạt Kim. Sau khi loại bỏ được nỗi lo từ Tây Hạ, Thành Cát Tư Hãn vào năm <a href="/wiki/1210" title="1210">1210</a> đoạn giao với triều Kim. Năm sau, Thành Cát Tư Hãn phát động <a href="/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_M%C3%B4ng%E2%80%93Kim" class="mw-redirect" title="Chiến tranh Mông–Kim">chiến tranh Mông-Kim</a>, 40 vạn quân Kim do Thừa tướng <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Th%E1%BB%ABa_D%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Thừa Dụ (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Thừa Dụ</a> và Tướng <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_C%E1%BB%ADu_C%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Cửu Cân (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Cửu Cân</a> suất lĩnh bị quân Mông Cổ đại phá trong <a href="/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_D%C3%A3_H%E1%BB%93_L%C4%A9nh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trận Dã Hồ Lĩnh (trang không tồn tại)">trận Dã Hồ Lĩnh</a>, Hoàng đế Hoàn Nhan Vĩnh Tế đem chức Thừa tướng giao lại cho <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%93_%C4%90an_D%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đồ Đan Dật (trang không tồn tại)">Đồ Đan Dật</a> giỏi mưu lược. Quân Mông Cổ sau đó đánh vào Hoa Bắc, cướp đoạt tứ xứ, cuối cùng bao vây Trung Đô của Kim, song do thành trì Trung Đô vững chắc nên quân Mông Cổ rút lui.<sup id="cite_ref-蒙古滅金_28-2" class="reference"><a href="#cite_note-蒙古滅金-28"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Năm <a href="/wiki/1212" title="1212">1212</a>, Thành Cát Tư Hãn lại một lần nữa xuống phía nam đánh Kim, từng bao vây Tây Kinh Đại Đồng phủ của Kim. Cùng năm, một người Khiết Đan là <a href="/wiki/Da_Lu%E1%BA%ADt_L%C6%B0u_Ca_(nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn)" class="mw-redirect" title="Da Luật Lưu Ca (nhà Nguyên)">Da Luật Lưu Ca</a> ở vùng đông bắc tiến hành phản Kim phụ Mông, quân triều đình Kim bị đánh bại tại Địch Cát Não (nay ở phụ cận <a href="/wiki/X%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BB%93" title="Xương Đồ">Xương Đồ</a>, Liêu Ninh). Năm <a href="/wiki/1213" title="1213">1213</a>, Tướng <a href="/wiki/H%E1%BB%93_Sa_H%E1%BB%95" title="Hồ Sa Hổ">Hồ Sa Hổ</a> sát hại Hoàng đế Hoàn Nhan Vĩnh Tế,<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hồ Sa Hổ lập thứ huynh của Kim Chương Tông là Hoàn Nhan Tuần kế vị, tức <a href="/wiki/Kim_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Kim Tuyên Tông">Kim Tuyên Tông</a>.<sup id="cite_ref-蒙古滅金_28-3" class="reference"><a href="#cite_note-蒙古滅金-28"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Hồ Sa Hổ nắm giữ đại quyền của triều Kim, song do uy hiếp tướng trấn thủ Trung Đô là <a href="/w/index.php?title=Tru%E1%BA%ADt_H%E1%BB%95_Cao_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="Truật Hổ Cao Kỳ (trang không tồn tại)">Truật Hổ Cao Kỳ</a> nên cuối cùng bị người này sát hại. Mùa thu năm 1213, Thành Cát Tư Hãn phân binh làm 3 lộ đánh Kim, phái Hoàng tử <a href="/wiki/Tru%E1%BA%ADt_X%C3%ADch" title="Truật Xích">Truật Xích</a> kinh lược Sơn Tây, Hoàng đệ <a href="/w/index.php?title=H%E1%BB%A3p_T%C3%A1t_Nhi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hợp Tát Nhi (trang không tồn tại)">Hợp Tát Nhi</a> đến Hà Bắc, bản thân Thành Cát Tư Hãn cùng ấu tử <a href="/wiki/%C4%90%C3%A0_L%C3%B4i" title="Đà Lôi">Đà Lôi</a> đến Sơn Đông, triều đình Kim chỉ còn 11 thành như Trung Đô, Chân Định, Đại Danh là chưa bị mất. Năm sau, Kim Tuyên Tông cầu hòa, dâng vàng và <a href="/w/index.php?title=K%E1%BB%B3_Qu%E1%BB%91c_c%C3%B4ng_ch%C3%BAa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kỳ Quốc công chúa (trang không tồn tại)">Kỳ Quốc công chúa</a> cho Thành Cát Tư Hãn, đạt được Mông-Kim hòa nghị. Sau khi quân Mông Cổ rút lui, Kim Tuyên Tống bất chấp sự phản đối của Đồ Đan Dật và những người khác, cùng Truật Hổ Cao Kỳ dời đô đến Biện Kinh, phái Thái tử <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Th%E1%BB%A7_Trung&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Thủ Trung (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Thủ Trung</a> trấn thủ Trung Đô, khiến quân dân Hà Bắc bất an. Năm <a href="/wiki/1215" title="1215">1215</a>, quân Mông Cổ lấy lý do Kim dời đô đến phía nam để suất quân đánh chiếm Trung Đô, đến lúc này Kim để mất khu vực Hà Bắc. Tháng mười cùng năm, tướng Kim phụ trách đánh Da Luật Lưu Ca là <a href="/wiki/B%E1%BB%93_Ti%C3%AAn_V%E1%BA%A1n_N%C3%B4" title="Bồ Tiên Vạn Nô">Bồ Tiên Vạn Nô</a> tự lập làm hoàng đế ở <a href="/wiki/Li%C3%AAu_%C4%90%C3%B4ng" title="Liêu Đông">Liêu Đông</a>, dựng nên <a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%E1%BA%A1" title="Đông Hạ">Đông Chân Quốc</a>. Đến lúc này, vùng đất mà người Nữ Chân hưng khởi bị phân chia giữa Bồ Tiên Vạn Nô và Da Luật Lưu Ca, còn Sơn Đông và Hà Bắc đều có <a href="/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C3%81o_%C4%90%E1%BB%8F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Quân Áo Đỏ (trang không tồn tại)">quân Áo Đỏ</a> nổi dậy, triều đình Kim chỉ còn khống chế được Hà Nam, Hoài Bắc và Quan Trung. Hoàng Hà từ khi Kim nam thiên thì đổi dòng sang hướng đông nam, phạm vi ngập lụt rất rộng.<sup id="cite_ref-蒙古滅金_28-4" class="reference"><a href="#cite_note-蒙古滅金-28"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-金朝人口與社會_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-金朝人口與社會-32"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:1227_Southern_Song.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/1227_Southern_Song.jpg/220px-1227_Southern_Song.jpg" decoding="async" width="220" height="215" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/1227_Southern_Song.jpg/330px-1227_Southern_Song.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/1227_Southern_Song.jpg/440px-1227_Southern_Song.jpg 2x" data-file-width="745" data-file-height="728" /></a><figcaption><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68144386">.mw-parser-output .legend{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .legend-color{display:inline-block;min-width:1.25em;height:1.25em;line-height:1.25;margin:1px 0;text-align:center;border:1px solid black;background-color:transparent;color:black}.mw-parser-output .legend-text{}</style><div class="legend"><span class="legend-color" style="background-color:#CC99FE; color:black; -webkit-column-break-inside: avoid;"> </span> Lãnh thổ Kim năm 1227</div></figcaption></figure> <p>Sau khi Kim Tuyên Tông nam thiên, quốc thế của Kim càng thêm yếu, Mông Cổ thay thế Kim xưng bá tại Đông Á. Vì Thành Cát Tư Hãn đem quân tây chinh <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Khwarezm-Shah" title="Nhà Khwarezm-Shah">Đế quốc Khwarezm</a> Ba Tư nên ông ta phong <a href="/wiki/M%E1%BB%99c_Hoa_L%C3%AA" title="Mộc Hoa Lê">Mộc Hoa Lê</a> làm "Thái sư quốc vương" thống lĩnh đất Hán.<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> tiếp tục uy hiếp triều Kim, Kim ở vào trạng thái hấp hối. Mặc dù Kim Tuyên Tông muốn chấn hưng lại triều Kim, song không có tài năng mưu kế kiệt xuất, lại có thiên tính nghi kỵ, về mặt chính trị không có sự khởi sắc. Năm 1219, Thái Nguyên thất thủ, triều đình Kim lập "Hà Bắc cửu công", phong cho 9 người như Vương Phúc, Di Lạt Chúng Gia Nô, Vũ Tiên tước <a href="/wiki/C%C3%B4ng_t%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Công tước">công</a>, ban hiệu "Tuyên lực trung thần", mục đích là để khiến họ giữ vững quốc thổ, song không có kết quả. Kim Tuyên Tông nhiệm dụng Truật Hổ Cao Kỳ, người này có bản tính hà khắc, liên tục nam chinh Nam Tống, tây chinh Tây Hạ để khuếch trương lãnh thổ, đồng thời tiếp tục chiến đấu kháng Mông Cổ. Đến lúc này, tình hình của triều Kim là nội chính không tốt, quân lực đã sút kém, trải qua nhiều lần chiến tranh khiến Kim lâm vào khốn cảnh. Năm <a href="/wiki/1219" title="1219">1219</a>, Truật Hổ Cao Kỳ bị Kim Tuyên Tông giết. Năm <a href="/wiki/1224" title="1224">1224</a>, Kim Tuyên Tông qua đời, thứ tử Hoàn Nhan Thủ Tự kế vị, tức <a href="/wiki/Kim_Ai_T%C3%B4ng" title="Kim Ai Tông">Kim Ai Tông</a>.<sup id="cite_ref-蒙古滅金_28-5" class="reference"><a href="#cite_note-蒙古滅金-28"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vong_quốc_tại_Thái_châu"><span id="Vong_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.A1i_Th.C3.A1i_ch.C3.A2u"></span>Vong quốc tại Thái châu</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=6" title="Sửa đổi phần “Vong quốc tại Thái châu”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=6" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Vong quốc tại Thái châu"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><i>Bài chi tiết: <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Tam_Phong_S%C6%A1n" title="Trận Tam Phong Sơn">Trận Tam Phong Sơn</a>;<a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Th%C3%A1i_Ch%C3%A2u_(1233-1234)" class="mw-redirect" title="Trận Thái Châu (1233-1234)">Trận Thái Châu (1233-1234)</a></i> </p><p>Sau khi Kim Ai Tông tức vị, ông khuyến khích sản xuất nông nghiệp, hòa hảo với Nam Tống và Tây Hạ. Kim Ai Tông cũng lập ra "Trung hiếu quân" trực thuộc trung ương, nhiệm dụng <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Tr%E1%BA%A7n_H%C3%B2a_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Hoàn Nhan Trần Hòa Thượng">Hoàn Nhan Trần Hòa Thượng</a> và các danh tướng kháng Mông khác, vào năm <a href="/wiki/1228" title="1228">1228</a> đánh tan quân Mông Cổ trong trận chiến Đại Xương Nguyên tại <a href="/wiki/Ninh_(huy%E1%BB%87n)" class="mw-redirect" title="Ninh (huyện)">huyện Ninh</a> thuộc <a href="/wiki/Cam_T%C3%BAc" title="Cam Túc">Cam Túc</a> ngày nay. Sau đó, quân Kim thu phục được không ít đất đai, khiến triều Kim khởi tử hồi sinh. Tây Hạ do quốc lực suy lạc nên cuối cùng bị Mông Cổ tiêu diệt vào năm <a href="/wiki/1227" title="1227">1227</a>. Thành Cát Tư Hãn qua đời trong chiến dịch tiêu diệt Tây Hạ, <a href="/wiki/Oa_Kho%C3%A1t_%C4%90%C3%A0i" title="Oa Khoát Đài">Oa Khoát Đài</a> kế nhiệm vào năm <a href="/wiki/1229" title="1229">1229</a>. Sau đó, quân Mông Cổ lại đối phó với Kim, Oa Khoát Đài Hãn phát động ba lộ phạt Kim vào năm <a href="/wiki/1230" title="1230">1230</a>, Đại Hãn suất đại quân vượt Hoàng Hà đánh thẳng đến Biện Kinh, Oát Trần Na Nham suất quân Đông lộ đến Tế Nam, <a href="/wiki/%C4%90%C3%A0_L%C3%B4i" title="Đà Lôi">Đà Lôi</a> suất quân Tây lộ từ Hán Trung mượn đường Tống theo <a href="/wiki/H%C3%A1n_Th%E1%BB%A7y" title="Hán Thủy">Hán Thủy</a> tiến đánh Biện Kinh. Năm <a href="/wiki/1232" title="1232">1232</a>, Đà Lôi đến gần Biện Kinh, Kim Ai Tông phái <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_H%E1%BB%A3p_%C4%90%E1%BA%A1t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Hợp Đạt (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Hợp Đạt</a>, <a href="/w/index.php?title=Di_L%E1%BA%A1t_Ph%E1%BB%95_A&action=edit&redlink=1" class="new" title="Di Lạt Phổ A (trang không tồn tại)">Di Lạt Phổ A</a> suất đại quân đánh chặn ở <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_Ch%C3%A2u" title="Đặng Châu">Đặng Châu</a>. Đến lúc này, Oa Khoát Đài Hãn suất đại quân vượt Hoàng Hà, đồng thời phái <a href="/wiki/T%E1%BB%91c_B%E1%BA%A5t_%C4%90%C3%A0i" title="Tốc Bất Đài">Tốc Bất Đài</a> đánh Biện Kinh. Quân bắc viện Biện Kinh của Hoàn Nhan Hợp Đạt giao chiến với quân của Đà Lôi ở Tam Phong Sơn (nay ở đông nam <a href="/wiki/V%C5%A9_Ch%C3%A2u" title="Vũ Châu">Vũ Châu</a>, Hà Nam - nơi diễn ra <a href="/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Tam_Phong_S%C6%A1n" title="Trận Tam Phong Sơn">trận Tam Phong Sơn</a>), kết quả là đội quân tinh nhuệ này của Kim bị đánh bại hoàn toàn, các danh tướng Trương Huệ, Hoàn Nhan Hợp Đạt, Hoàn Nhan Trần Hòa Thượng và Di Lạt Phổ A tử vong. Quân Mông Cổ vây đánh Biện Kinh, Kim Ai Tông phải cầu hòa. Tuy nhiên, sau đó triều đình Kim lại giết sứ giả của Mông Cổ, Mông Cổ lại vây đánh Biện Kinh. Kim Ai Tông kiên trì đến cuối năm thì bỏ thành, chạy về nam đến Quy Đức (nay thuộc <a href="/wiki/Th%C6%B0%C6%A1ng_Kh%C3%A2u" title="Thương Khâu">Thương Khâu</a>, Hà Nam), tướng trấn thủ Biện Kinh là <a href="/w/index.php?title=Th%C3%B4i_L%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thôi Lập (trang không tồn tại)">Thôi Lập</a> đầu hàng Mông Cổ. Bị tướng Mông Cổ là <a href="/wiki/S%E1%BB%AD_Thi%C3%AAn_Tr%E1%BA%A1ch" title="Sử Thiên Trạch">Sử Thiên Trạch</a> truy đuổi, Kim Ai Tông chạy đến Thái châu (nay thuộc <a href="/wiki/Nh%E1%BB%AF_Nam" title="Nhữ Nam">Nhữ Nam</a>, Hà Nam), quân Mông Cổ hẹn ước với tướng Nam Tống là Mạnh Củng, Giang Hải liên hiệp vây đánh. Tháng giêng năm 1234, Thái châu cực kỳ nguy cấp, Kim Ai Tông không muốn là quân chủ mất nước, do vậy ông đem hoàng vị trao cho Thống soái Hoàn Nhan Thừa Lân vào ngày <a href="/wiki/9_th%C3%A1ng_2" title="9 tháng 2">9 tháng 2</a> DL, sử gọi là <a href="/wiki/Kim_M%E1%BA%A1t_%C4%90%E1%BA%BF" title="Kim Mạt Đế">Kim Mạt Đế</a>. Đến khi thành Thái châu bị chiếm, Kim Ai Tông tự sát, Kim Mạt Đế tử vong trong loạn quân, triều Kim mất.<sup id="cite_ref-蒙古滅金_28-6" class="reference"><a href="#cite_note-蒙古滅金-28"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Cương_vực"><span id="C.C6.B0.C6.A1ng_v.E1.BB.B1c"></span>Cương vực</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=7" title="Sửa đổi phần “Cương vực”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=7" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Cương vực"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Từ khi Kim Thái Tổ lập quốc, Kim liên tiếp phát động chiến tranh xâm lược Liêu, Bắc Tống, Tây Hạ, Cao Ly. Sang thời Kim Thái Tông, triều Kim trước sau đánh diệt Liêu và Bắc Tống, cương vực lúc này đông đến vùng đất cư trú của các tộc <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nivkh" title="Người Nivkh">Cát Lý Mê</a>, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Udege" title="Người Udege">Ngột Đích Cải</a> ở hạ du sông Tùng Hoa, giáp <a href="/wiki/Bi%E1%BB%83n_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Biển Nhật Bản">biển Nhật Bản</a>; bắc đến Hỏa Lỗ Hỏa Mưu Khắc (nay thuộc khu vực <a href="/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Stanovoy" title="Dãy núi Stanovoy">dãy núi Stanovoy</a> của <a href="/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>, cách Bồ Dữ lộ (nay thuộc huyện <a href="/wiki/Kh%E1%BA%AFc_%C4%90%C3%B4ng" title="Khắc Đông">Khắc Đông</a>, Hắc Long Giang) hơn 3.000 lý về phía bắc; tây bắc đến khu vực Hà Sáo, sát với các bộ lạc Đại Mạc như Tháp Tháp Nhi bộ, Uông Cổ bộ; phía tây men theo giới hào phụ cận Tần châu, sát với Tây Hạ. Ở phía nam, lấy Tần Lĩnh-Hoài Hà làm ranh giới với Nam Tống, ở đoạn viễn tây lấy <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_t%C3%A1n_quan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đại tán quan (trang không tồn tại)">Đại tán quan</a> làm ranh giới. Cương vực triều Kim có thể phân thành 3 bộ phận, khu vực thứ nhất là vùng Đông Bắc và Mạc Nam nguyên nằm dưới quyền thống trị của triều Liêu, đây là vùng đất hưng khởi của triều Kim, bao gồm vùng đất cư trú của các bộ lạc Nữ Chân, cũng như người <a href="/wiki/Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" class="mw-disambig" title="Khiết Đan">Khiết Đan</a>, <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%E1%BB%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="Người Hề (trang không tồn tại)">Hề</a>, <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vương quốc Bột Hải">Bột Hải</a> và các tộc Cát Lý Mê, Ngột Lý Cải. Vào đầu những năm kiến quốc, triều Kim đối với khu vực này đều dùng cựu chế của <a href="/w/index.php?title=Sinh_N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sinh Nữ Chân (trang không tồn tại)">Sinh Nữ Chân</a>, như sau khi Kim Thái Tổ chiếm lĩnh được các châu huyện ở Đông Kinh của Liêu vào năm 1116, "chiếu trừ Liêu pháp, giảm bớt thuế, đặt mãnh an-mưu khắc như chế độ bản triều", nghĩa là các tộc người Nữ Chân, Hán, Bột Hải, Khiết Đan hoặc Hề đều phải theo chế độ mãnh an-mưu khắc. Khu vực thứ hai từ Thượng Kinh Lâm Hoàng phủ kéo dài xuống phía nam, đến <a href="/wiki/Y%C3%AAn_V%C3%A2n_th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_ch%C3%A2u" title="Yên Vân thập lục châu">Yên Vân thập lục châu</a> ở Hà Bắc-Sơn Tây, cư dân ở đây chủ yếu là người Hán, song chịu sự thống trị của người Khiết Đan trong một thời gian dài, dưới thời Kim vẫn duy trì chế độ Hán quan. Sử sách ghi là "Thái Tổ nhập Yên, bắt đầu dùng chế độ Nam-Bắc diện quan của Liêu", tức đồng thời thi hành cựu chế của người Nữ Chân và Hán chế. Khu vực thứ ba là khu vực nguyên thuộc sự thống trị của Tống ở phía bắc Tần Lĩnh-Hoài Hà, cư dân chủ yếu là người Hán, do mới chịu sự thống trị của ngoại tộc nên phần lớn không muốn chịu sự quản chế của Kim. Triều đình Kim từng lần lượt đặt ra chính quyền bù nhìn Trương Sở và Lưu Tề để thống trị khu vực thứ ba này, cuối cùng triều đình Kim tiến hành quản lý trực tiếp theo chế độ Hán.<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-8" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Hành_chính"><span id="H.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"></span>Hành chính</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=8" title="Sửa đổi phần “Hành chính”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=8" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Hành chính"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Map_of_Jin.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Map_of_Jin.PNG/360px-Map_of_Jin.PNG" decoding="async" width="360" height="251" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Map_of_Jin.PNG/540px-Map_of_Jin.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Map_of_Jin.PNG/720px-Map_of_Jin.PNG 2x" data-file-width="800" data-file-height="557" /></a><figcaption>Phạm vi hành chính của triều Kim</figcaption></figure> <p>Triều Kim lựa chọn phân chia hành chính ba cấp là lộ, châu, huyện, tổng cộng có 5 kinh 19 lộ:<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <ul><li>Thượng Kinh lộ, trị sở tại Hội Ninh phủ (nay thuộc <a href="/wiki/A_Th%C3%A0nh" title="A Thành">A Thành</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%AFc_Long_Giang" title="Hắc Long Giang">Hắc Long Giang</a>)</li> <li>Đông Kinh lộ, trị sở tại Liêu Dương phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Li%C3%AAu_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liêu Dương">Liêu Dương</a>, <a href="/wiki/Li%C3%AAu_Ninh" title="Liêu Ninh">Liêu Ninh</a>)</li> <li>Bắc Kinh lộ, trị sở tại Lâm Hoàng phủ (nay thuộc kỳ <a href="/wiki/Baarin_T%E1%BA%A3" title="Baarin Tả">Ba Lâm Tả</a>, <a href="/wiki/N%E1%BB%99i_M%C3%B4ng" title="Nội Mông">Nội Mông</a>)</li> <li>Tây Kinh lộ, trị sở tại Đại Đồng phủ (nay thuộc <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%E1%BB%93ng,_S%C6%A1n_T%C3%A2y" title="Đại Đồng, Sơn Tây">Đại Đồng</a>, <a href="/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y_(Trung_Qu%E1%BB%91c)" class="mw-redirect" title="Sơn Tây (Trung Quốc)">Sơn Tây</a>)</li> <li>Trung Đô lộ, trị sở tại Đại Hưng phủ (nay thuộc <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>)</li> <li>Nam Kinh lộ, trị sở tại Khai Phong phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Khai_Phong" title="Khai Phong">Khai Phong</a>, <a href="/wiki/H%C3%A0_Nam_(Trung_Qu%E1%BB%91c)" title="Hà Nam (Trung Quốc)">Hà Nam</a>)</li> <li>Hà Bắc Đông lộ, trị sở tại Hà Gian phủ (nay thuộc <a href="/w/index.php?title=H%C3%A0_Gi%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hà Giản (trang không tồn tại)">Hà Gian</a>, <a href="/wiki/H%C3%A0_B%E1%BA%AFc_(Trung_Qu%E1%BB%91c)" class="mw-redirect" title="Hà Bắc (Trung Quốc)">Hà Bắc</a>)</li> <li>Hà Bắc Tây lộ, trị sở tại Chân Định phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Ch%C3%ADnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Chính Định">Chính Định</a>, Hà Bắc)</li> <li>Sơn Đông Đông lộ, trị sở tại Ích Đô phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Thanh_Ch%C3%A2u,_Duy_Ph%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Thanh Châu, Duy Phường">Thanh Châu</a>, <a href="/wiki/S%C6%A1n_%C4%90%C3%B4ng" title="Sơn Đông">Sơn Đông</a>)</li> <li>Sơn Đông Tây lộ, trị sở tại Đông Bình phủ (nay thuộc <a href="/wiki/%C4%90%C3%B4ng_B%C3%ACnh,_Th%C3%A1i_An" title="Đông Bình, Thái An">Đông Bình</a>, Sơn Đông)</li> <li>Đại Danh Phủ lộ, trị sở tại Đại Danh phủ (nay thuộc <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Danh" title="Đại Danh">Đại Danh</a>, Hà Bắc)</li> <li>Hà Đông Bắc lộ, trị sở tại Thái Nguyên phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn,_S%C6%A1n_T%C3%A2y" title="Thái Nguyên, Sơn Tây">Thái Nguyên</a>, Sơn Tây)</li> <li>Hà Đông Nam lộ, trị sở tại Bình Dương phủ (nay thuộc <a href="/wiki/L%C3%A2m_Ph%E1%BA%A7n" title="Lâm Phần">Lâm Phần</a>, Sơn Tây)</li> <li>Kinh Triệu Phủ lộ, trị sở tại Kinh Triệu phủ (nay thuộc <a href="/wiki/T%C3%A2y_An" title="Tây An">Tây An</a>, <a href="/wiki/Thi%E1%BB%83m_T%C3%A2y" title="Thiểm Tây">Thiểm Tây</a>)</li> <li>Phượng Tường lộ, trị sở tại Phượng Tường phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Ph%C6%B0%E1%BB%A3ng_T%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Phượng Tường">Phượng Tường</a>, Thiểm Tây)</li> <li>Phu Diên lộ, trị sở tại Diên An phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Di%C3%AAn_An" title="Diên An">Diên An</a>, Thiểm Tây)</li> <li>Khánh Nguyên lộ, trị sở tại Khánh Dương phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Kh%C3%A1nh_D%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect mw-disambig" title="Khánh Dương">Khánh Dương</a>, <a href="/wiki/Cam_T%C3%BAc" title="Cam Túc">Cam Túc</a>)</li> <li>Lâm Thao lộ, trị sở tại Lâm Thao phủ (nay thuộc <a href="/wiki/L%C3%A2m_Thao,_%C4%90%E1%BB%8Bnh_T%C3%A2y" title="Lâm Thao, Định Tây">Lâm Thao</a>, Cam Túc)</li> <li>Hàm Bình lộ, trị sở tại Hàm Bình phủ (nay thuộc <a href="/wiki/Khai_Nguy%C3%AAn" title="Khai Nguyên">Khai Nguyên</a>, Liêu Ninh)</li></ul> <p>Ở cấp lộ có đô tổng quản phủ, cùng với tam ty đô chuyển vận ty, án sát, diêm sứ; Ngũ Kinh phủ có chức <a href="/w/index.php?title=L%C6%B0u_th%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lưu thủ (trang không tồn tại)">lưu thủ</a>. Châu thời Kim phân thành ba loại: tiết độ châu đặt chức tiết độ sứ, phòng ngự châu đặt chức phòng ngự sứ, thứ sử châu đặt chức thứ sử. Ở cấp huyện, huyện lệnh là người cai quản, phân thành bảy đẳng cấp. Ngoài ra, Kim còn có các chức quan bộ lạc, <a href="/w/index.php?title=M%C3%A3nh_an_M%C6%B0u_kh%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mãnh an Mưu khắc (trang không tồn tại)">Mãnh an</a> gồm 1.000 phu, <a href="/w/index.php?title=M%C3%A3nh_an_M%C6%B0u_kh%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mãnh an Mưu khắc (trang không tồn tại)">Mưu khắc</a> gồm 100 phu, hợp xưng là <a href="/w/index.php?title=M%C3%A3nh_an_M%C6%B0u_kh%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mãnh an Mưu khắc (trang không tồn tại)">Mãnh an Mưu khắc</a>; "củ tường ổn" (乣詳穩) là chức quan phụ trách việc bảo vệ biên giới, "di lý cận" (移里菫) là chức dành cho thủ lĩnh thôn trại bộ lạc.<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Triều Kim thi hành Ngũ Kinh chế, tổng cộng có Trung Đô Đại Hưng phủ, Thượng Kinh Hội Ninh phủ, Nam Kinh Khai Phong phủ, Bắc Kinh Đại Định phủ, Đông Kinh Liêu Dương phủ, Tây Kinh Đại Đồng phủ; ba bồi đô sau nguyên là Trung Kinh Đại Định phủ, Đông Kinh Liêu Dương phủ, Tây Kinh Đại Đồng phủ của triều Liêu. Kinh đô của triều Kim nguyên nằm ở Thượng Kinh, tháng 4 năm 1151 thì Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng ban bố chiếu thư mở rộng Yên Kinh làm Trung Đô, đến năm 1153 thì thiên đô tới Trung Đô, Trung Đô là thủ đô trong thời gian lâu nhất của Kim. Năm 1214, Kim Tuyên Tông trước áp lực của người Mông Cổ đã tuyên bố nam thiên Biện Kinh. Năm 1232, sau khi quân Mông Cổ bao vây Biện Kinh, Kim Ai Tông chạy đến Quy Đức (nay thuộc Thương Khâu, Hà Nam), rồi Thái châu (nay thuộc Nhữ Nam, Hà Nam).<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-2" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Thể_chế_chính_trị"><span id="Th.E1.BB.83_ch.E1.BA.BF_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"></span>Thể chế chính trị</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=9" title="Sửa đổi phần “Thể chế chính trị”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=9" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Thể chế chính trị"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ussuriysk-Stone-Tortoise-S-3542.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Ussuriysk-Stone-Tortoise-S-3542.jpg/220px-Ussuriysk-Stone-Tortoise-S-3542.jpg" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Ussuriysk-Stone-Tortoise-S-3542.jpg/330px-Ussuriysk-Stone-Tortoise-S-3542.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Ussuriysk-Stone-Tortoise-S-3542.jpg/440px-Ussuriysk-Stone-Tortoise-S-3542.jpg 2x" data-file-width="850" data-file-height="594" /></a><figcaption><a href="/wiki/B%C3%AD_h%C3%AD" class="mw-redirect" title="Bí hí">Bí hí</a> triều Kim, nằm tại <a href="/wiki/Ussuriysk" title="Ussuriysk">Ussuriysk</a>, <a href="/wiki/Primorsky_(v%C3%B9ng)" title="Primorsky (vùng)">Primorsky</a> thuộc Nga ngày nay.</figcaption></figure> <p>Triều Kim vào sơ kỳ áp dụng đầy đủ quan chế Nam-Bắc diện từ thời Liêu, thi hành chế độ lưỡng nguyên: Nữ Chân cựu chế, Hán chế tại lãnh địa của người Hán. Sau khi thi hành "Thiên Quyến tân chế" từ thời Kim Hy Tông, Nữ Chân chế dần bị loại bỏ, dần dần chọn dùng chế độ triều Tống. Thể chế chính trị được nhất nguyên hóa là một nguyên nhân quan trọng khiến triều Kim lớn mạnh.<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-3" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Lúc mới lập quốc, Kim Thái Tổ phế trừ chế độ "quốc tướng" từ thời liên minh bộ lạc,<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> chọn dùng chế độ <a href="/wiki/B%E1%BB%99t_c%E1%BB%B1c_li%E1%BB%87t" title="Bột cực liệt">Bột cực liệt</a>, tức là phân thành nhóm, trưởng quan đều gọi là "Bột cực liệt". Trong đó, "Đô Bột cực liệt" là hoàng đế,<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> "Am ban Bột cực liệt" là hoàng trữ, tức người được chỉ định kế thừa hoàng vị; "Quốc luận Bột cực liệt" là quốc tướng; "A mãi Bột cực liệt" trợ thủ cho quốc tướng; "Hạo Bột cực liệt" là trợ thủ thứ hai; hình thành chế độ Bột cực liệt mà theo đó Hoàng đế cùng với một số ít đại thần cùng thảo luận quốc sự. Sau lại có thêm "Hốt lỗ Bột cực liệt", tức trợ thủ thứ ba, đến năm <a href="/wiki/1132" title="1132">1132</a> thì Kim Thái Tông phân "Hốt lỗ Bột cự liệt" thành tả bột cực liệt và hữu bột cực liệt, hình thành nhóm bàn quốc sự gồm Hoàng đế, Hoàng trữ, Quốc tướng ngũ nhân.<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-5" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Cùng với việc ngày càng mở rộng về phía nam, triều đình Kim chuyển sang sử dụng "<a href="/w/index.php?title=Tam_t%E1%BB%89nh_ch%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tam tỉnh chế (trang không tồn tại)">tam tỉnh chế</a>". Từ năm <a href="/wiki/1123" title="1123">1123</a> đến năm <a href="/wiki/1138" title="1138">1138</a>, Kim Thái Tông chiếm lĩnh Yên Vân thập lục châu và đánh diệt Bắc Tống, thi hành chế độ Hán quan,<sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> cùng với cựu chế của người Nữ Chân hình thành chế độ lưỡng nguyên. Về "Nam diện quan" vào đầu thời Kim, từng thiết lập Hán địa Xu mật viện tại Quảng Ninh thuộc Doanh châu (nay thuộc <a href="/wiki/X%C6%B0%C6%A1ng_L%C3%AA" title="Xương Lê">Xương Lê</a>, Hà Bắc), cuối cùng dời đến Yên Kinh.<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> "Bắc diện quan" chủ yếu là thi hành chế độ Bột cực liệt trong nội bộ triều đình. Sau khi Kim Hy Tông kế vị, ông phế trừ chế độ Bột cực liệt nhằm củng cố hoàng quyền, toàn diện sử dụng quan chế triều Tống, triều Liêu. Ông cho lập nên 'tam tỉnh chế' với trung tâm là 'thượng thư tỉnh', dùng <a href="/wiki/Tam_s%C6%B0" class="mw-redirect" title="Tam sư">tam sư</a> (<a href="/wiki/Th%C3%A1i_s%C6%B0" title="Thái sư">thái sư</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A1i_ph%C3%B3" title="Thái phó">thái phó</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A1i_b%E1%BA%A3o" class="mw-redirect" title="Thái bảo">thái bảo</a>) và <a href="/wiki/Tam_c%C3%B4ng" title="Tam công">tam công</a> (<a href="/wiki/Th%C3%A1i_%C3%BAy" class="mw-redirect" title="Thái úy">thái úy</a>, <a href="/wiki/T%C6%B0_%C4%91%E1%BB%93" title="Tư đồ">tư đồ</a>, <a href="/w/index.php?title=T%C6%B0_kh%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tư không (trang không tồn tại)">tư không</a>) cùng quản lý công việc của tam tỉnh; địa phương phân thành lộ, phủ, châu, huyện. Năm 1138, đổi Yên Kinh Thượng thư tỉnh thành Hành đài Thượng thư tỉnh, trở thành cơ cấu nhánh của Thượng thư tỉnh Trung ương, kết thúc chế độ song nguyên, lịch sử gọi cuộc cải cách này là Thiên Quyến tân chế. Thời Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng, triều đình Kim phế trừ Trung thư tỉnh, Môn hạ tỉnh, tổ chức hành chính được tinh giản và biên chế vào Thượng thư tỉnh.<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-6" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Sau thời Kim Thế Tông, chế độ chính trị của triều Kim đại thể tương đồng với chế độ chính trị của triều Tống. Trong Thượng thư tỉnh, <a href="/w/index.php?title=Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_th%C6%B0_l%E1%BB%87nh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thượng thư lệnh (trang không tồn tại)">Thượng thư lệnh</a> chỉ là chức vụ mang tính danh nghĩa, trên thực tế do Tả-hữu thừa tướng và <a href="/w/index.php?title=B%C3%ACnh_ch%C6%B0%C6%A1ng_ch%C3%ADnh_s%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bình chương chính sự (trang không tồn tại)">Bình chương chính sự</a> nắm quyền, Tả-hữu thừa và <a href="/wiki/Tham_tri_ch%C3%ADnh_s%E1%BB%B1" title="Tham tri chính sự">Tham tri chính sự</a> là phó tướng, bên dưới họ có Tả-hữu lưỡng ty lang trung, phân quản <a href="/wiki/L%E1%BB%A5c_b%E1%BB%99" class="mw-redirect" title="Lục bộ">Lục bộ</a>.<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-7" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Về cơ cấu quân sự, Đô nguyên soái phủ đổi thành <a href="/wiki/Xu_m%E1%BA%ADt_vi%E1%BB%87n" title="Xu mật viện">Xu mật viện</a>. Ngoài ra, triều Kim còn đặt ra tam ty Diêm thiết bộ, Độ chi bộ, Hộ bộ để quản lý tài vật, Ngự sử đài duy trì trật tự công cộng, Gián viện, Thẩm quan viện, Quốc sử viện, Tuyên huy viện, Hoành văn viện, Tập hiền viện, Đại lý tự, Lục giám, Ty nông ty, Đại tông chính đều dựa theo chế độ của triều Tống.<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-8" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ngoại_giao"><span id="Ngo.E1.BA.A1i_giao"></span>Ngoại giao</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=10" title="Sửa đổi phần “Ngoại giao”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=10" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Ngoại giao"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Djengiz_Kh%C3%A2n_et_les_envoy%C3%A9s_chinois.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Djengiz_Kh%C3%A2n_et_les_envoy%C3%A9s_chinois.jpeg/220px-Djengiz_Kh%C3%A2n_et_les_envoy%C3%A9s_chinois.jpeg" decoding="async" width="220" height="192" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Djengiz_Kh%C3%A2n_et_les_envoy%C3%A9s_chinois.jpeg/330px-Djengiz_Kh%C3%A2n_et_les_envoy%C3%A9s_chinois.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Djengiz_Kh%C3%A2n_et_les_envoy%C3%A9s_chinois.jpeg/440px-Djengiz_Kh%C3%A2n_et_les_envoy%C3%A9s_chinois.jpeg 2x" data-file-width="1356" data-file-height="1181" /></a><figcaption>Để quân Mông Cổ ngừng bao vây Trung Đô, Kim Tuyên Tông phải trao em họ là <a href="/w/index.php?title=K%E1%BB%B3_Qu%E1%BB%91c_c%C3%B4ng_ch%C3%BAa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kỳ Quốc công chúa (trang không tồn tại)">Kỳ Quốc công chúa</a>, con của Hoàng đế Hoàn Nhan Vĩnh Tế, cho <a href="/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a> để hòa thân, quân Mông Cổ sau đó trở về khu vực Mạc Bắc.</figcaption></figure> <p>Tộc Nữ Chân nguyên thần phục triều Liêu, song cuối cùng tiến hành nổi dậy, xâm nhập Liêu. Triều Liêu có ý muốn hòa đàm với Bắc Tống, song Bắc Tống lại định <a href="/wiki/Li%C3%AAn_minh_tr%C3%AAn_bi%E1%BB%83n" title="Liên minh trên biển">Hải thượng chi minh</a> với Kim để cùng đánh Liêu, Liêu cuối cùng bị Kim diệt. Sau khi diệt Liêu, Kim lại tiến hành nam chinh tiêu diệt Bắc Tống, sau sự kiện Tĩnh Khang thì Kim và Tống kết thù cực sâu, hai bên nhiều lần phát sinh chiến tranh. Để cai quản vùng đất rộng lớn mới chiếm được của người Hán, triều Kim trước sau lập nên chính quyền bù nhìn Trương Sở và Lưu Tề, song cơ sở không ổn định và không có hiệu quả trong việc đánh diệt Nam Tống, cuối cùng quyết định phế trừ. Trải qua cuộc chiến tiêu diệt Bắc Tống, Ngột Truật nam chinh Trường Giang, trận Thải Thạch giữa Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng với Nam Tống, Kim vẫn không thể tiêu diệt triệt để triều Tống. Trong khi đó, trải qua Nhạc Phi bắc phạt, Long Hưng bắc phạt, Khai Hy bắc phạt, Nam Tống cũng không thể đánh bại được triều Kim đang ngày càng ổn định Trung Nguyên. Do vậy, triều Kim chuyển sang dùng phương thức lấy chiến tranh để ép Tống hòa đàm, đạt được thêm nhiều lợi ích, hai bên trước sau ký kết Tuyên Hòa hòa nghị, Thiệu Hưng hòa nghị, Gia Định hòa nghị. Cục thế cân bằng này bị phá vỡ khi Đại Mông Cổ Quốc nổi lên, Nam Tống nhận thấy triều Kim suy thoái nên không còn nguyện xưng nước chú - nước cháu và cống nộp hàng năm nữa, hai bên lại một lần nữa trở nên thù địch.<sup id="cite_ref-金朝政治_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-金朝政治-39"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Khu vực Mạc Bắc (bắc <a href="/wiki/Sa_m%E1%BA%A1c_Gobi" title="Sa mạc Gobi">sa mạc Gobi</a>) nguyên là vùng đất phụ thuộc của triều Kim, ở khu vực này chủ yếu là các bộ lạc <a href="/w/index.php?title=N%C3%A3i_Man&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nãi Man (trang không tồn tại)">Nãi Man</a>, <a href="/w/index.php?title=Kh%E1%BA%AFc_Li%E1%BB%87t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Khắc Liệt (trang không tồn tại)">Khắc Liệt</a>, <a href="/w/index.php?title=Mi%E1%BB%87t_Nhi_Kh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Miệt Nhi Khất (trang không tồn tại)">Miệt Nhi Khất</a>, <a href="/w/index.php?title=Th%C3%A1i_X%C3%ADch_%C3%94&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thái Xích Ô (trang không tồn tại)">Thái Xích Ô</a>, <a href="/w/index.php?title=Th%C3%A1p_Th%C3%A1p_Nhi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tháp Tháp Nhi (trang không tồn tại)">Tháp Tháp Nhi</a>, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Người Mông Cổ">Mông Cổ</a>, <a href="/wiki/Tr%C3%A1t_M%E1%BB%99c_H%E1%BB%A3p" title="Trát Mộc Hợp">Trát Đạt Lan</a>, cùng các bộ lạc khác. Nhằm ổn định khu vực Mạc Bắc, triều Kim chọn cách liên hiệp các bộ lạc để áp chế bộ lạc nào có ý muốn nổi lên, đồng thời cũng nhiều lần phái binh đến Mạc Bắc để tiến hành "giảm đinh", cướp đoạt, khiến một bộ phận bộ lạc ở Mạc Bắc có cái nhìn thù địch với triều Kim. Với việc triều Kim suy lạc, Thành Cát Tư Hãn thuộc Mông Cổ bộ thống nhất Mạc Bắc vào năm <a href="/wiki/1204" title="1204">1204</a>, hai năm sau kiến quốc. Thành Cát Tư Hãn không tiếp tục thần phục triều Kim, sau khi hàng phục đồng minh của triều Kim là Tây Hạ thì bắt đầu xâm nhập Kim, trở thành một tai họa lớn của Kim.<sup id="cite_ref-金朝政治_39-1" class="reference"><a href="#cite_note-金朝政治-39"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Tây Hạ vốn là nước hữu hảo với Liêu, sau khi Kim diệt Liêu vì Kim Thái Tông đồng ý cắt đất tặng nên Tây Hạ chuyển hướng ủng hộ Kim. Sau khi triều Kim ổn định Trung Nguyên, cắt đứt quan hệ giữa Tây Hạ và Nam Tống, mậu dịch giữa Tây Hạ và Trung Nguyên hoàn toàn nằm trong tay Kim, quan hệ hai bên ở trạng thái chỉ hòa thuận ở bên ngoài, còn bên trọng thì chia cách. Người Mông Cổ sau khi nổi lên đã nhiều lần tiến đánh Tây Hạ, song Hoàng đế Hoàn Nhan Vĩnh Tế lại lấy việc các nước lân cận bị đánh làm điều vui thích, không ứng cứu Tây Hạ, khiến Tây Hạ thần phục Mông Cổ và chuyển sang đánh Kim. Phải đến sau khi <a href="/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1_Hi%E1%BA%BFn_T%C3%B4ng" title="Tây Hạ Hiến Tông">Tây Hạ Hiến Tông</a> kế vị vào năm 1223, Tây Hạ mới chuyển sang liên Kim kháng Mông, song hai nước sau đó không còn chống đỡ nổi quân Mông Cổ.<sup id="cite_ref-金朝政治_39-2" class="reference"><a href="#cite_note-金朝政治-39"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Người Mông Cổ sau khi buộc Kim phải thiên đô về phía nam, có ý muốn liên kết với Nam Tống để tiêu diệt Kim, đồng thời có ý muốn mượn đường Nam Tống để vào sau lưng Kim. Để bù đắp cho việc để mất Hà Bắc, Kim Tuyên Tông nhiều lần phát động chiến tranh với Nam Tống, Tây Hạ, mặc dù cuối cùng hòa giải với nhau song nguyên khí của ba nước bị hao tổn đi nhiều. Cuối cùng, Tây Hạ bị Mông Cổ tiêu diệt vào năm 1227, triều Kim không thể thoát khỏi số mệnh mất nước. Năm 1230, Oa Khoát Đài Hãn phát động ba lộ phát Kim, phái Đà Lôi mượn đường Tống vòng đánh kinh đô Khai Phong của Kim. Sau khi Kim Ai Tông chạy đến Thái châu, Mông Cổ yêu cầu Nam Tống suất quân giáp công, triều đình Nam Tống quyết định phái binh vận lương trợ chiến, Kim diệt vong.<sup id="cite_ref-金朝政治_39-3" class="reference"><a href="#cite_note-金朝政治-39"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Trước khi triều Kim được lập, một bộ phận tộc Nữ Chân <a href="/w/index.php?title=Tri%E1%BB%81u_c%E1%BB%91ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Triều cống (trang không tồn tại)">triều cống</a> cho <a href="/wiki/Cao_Ly" title="Cao Ly">Cao Ly</a>, được gọi là Đông Bắc Nữ Chân. Sau khi Kim Thái Tổ thống nhất các bộ Nữ Chân đã cho quân đội xâm nhập Cao Ly. Sau khi diệt Liêu và Bắc Tống, Kim phá hoại quan hệ giữa Cao Ly và Bắc Tống, cô lập Cao Ly.<sup id="cite_ref-金朝政治_39-4" class="reference"><a href="#cite_note-金朝政治-39"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Năm <a href="/wiki/1168" title="1168">1168</a>, Kim Thế Tông sai sứ giả vượt qua lãnh thổ Nam Tống đến <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> và đó cũng là lần duy nhất nhà Kim có quan hệ ngoại giao với Đại Việt. Cùng với sứ nhà Kim, sứ Nam Tống cũng đến Đại Việt lúc đó. Vua <a href="/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" title="Lý Anh Tông">Lý Anh Tông</a> sai các quan đón tiếp sứ giả cả triều nước chu đáo nhưng không cho đoàn sứ giả hai nước gặp nhau<sup id="cite_ref-cm5_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-cm5-40"><span class="cite-bracket">[</span>30<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Quân_sự"><span id="Qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1"></span>Quân sự</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=11" title="Sửa đổi phần “Quân sự”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=11" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Quân sự"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%E5%8D%A2%E6%B2%9F%E6%A1%A5%E7%9A%84%E7%8B%AE%E5%AD%90_%E9%80%8F%E8%A7%86.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/%E5%8D%A2%E6%B2%9F%E6%A1%A5%E7%9A%84%E7%8B%AE%E5%AD%90_%E9%80%8F%E8%A7%86.JPG/200px-%E5%8D%A2%E6%B2%9F%E6%A1%A5%E7%9A%84%E7%8B%AE%E5%AD%90_%E9%80%8F%E8%A7%86.JPG" decoding="async" width="200" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/%E5%8D%A2%E6%B2%9F%E6%A1%A5%E7%9A%84%E7%8B%AE%E5%AD%90_%E9%80%8F%E8%A7%86.JPG/300px-%E5%8D%A2%E6%B2%9F%E6%A1%A5%E7%9A%84%E7%8B%AE%E5%AD%90_%E9%80%8F%E8%A7%86.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/%E5%8D%A2%E6%B2%9F%E6%A1%A5%E7%9A%84%E7%8B%AE%E5%AD%90_%E9%80%8F%E8%A7%86.JPG/400px-%E5%8D%A2%E6%B2%9F%E6%A1%A5%E7%9A%84%E7%8B%AE%E5%AD%90_%E9%80%8F%E8%A7%86.JPG 2x" data-file-width="1799" data-file-height="1200" /></a><figcaption><a href="/wiki/C%E1%BA%A7u_L%C6%B0_C%C3%A2u" title="Cầu Lư Câu">Lư Câu Kiều</a>, được xây dựng lần đầu vào năm 1189 thời Kim.</figcaption></figure> <p>Quân đội Kim đại thể có thể phân thành quân bản tộc, quân tộc khác, 'châu quận binh' và 'thuộc quốc quân'; trong đó hai loại đầu là chủ lực, còn hai loại sau là cánh phụ. Đầu tiên, chủ nô lệ, chủ phong kiến đều phải tòng quân. Sau khi chiếm được đất đai của người Hán, chủ yếu thi hành 'trưng binh chế', trưng dụng người Hán và các dân tộc thiểu số khác làm binh, gọi là "Thiêm quân", đến hậu kỳ thì thi hành "mộ binh chế". </p><p>Sau khi triều Kim thống trị Trung Nguyên, cũng phỏng theo Hán chế mà tiến hành phát bổng lộc, giúp đỡ cho quân đội. Đối với quân quan già giải ngũ, từng đặt lệ "cấp thưởng". Đối với quân Tống đầu hàng, triều Kim thường giữ lại hệ thống tổ chức ban đầu, vẫn dùng hàng tướng người Hán thống lĩnh. Quân Kim lấy kị binh làm chủ, bộ binh là thứ. Kị Binh Kim có nhiều ngựa, mặc trọng giáp. Sau khi binh các bộ tộc tăng lên nhiều, số lượng bộ binh cũng tăng mạnh. Quy mô thủy quân Kim cũng tương đối lớn, song sức chiến đấu lại khá yếu. Ngoài binh khí lạnh, quân Kim còn sử dụng hỏa khí như <a href="/wiki/H%E1%BB%8Fa_ph%C3%A1o" title="Hỏa pháo">hỏa pháo</a>, <a href="/w/index.php?title=Thi%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Fa_ph%C3%A1o&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thiết hỏa pháo (trang không tồn tại)">thiết hỏa pháo</a>, <a href="/w/index.php?title=Phi_h%E1%BB%8Fa_th%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Phi hỏa thương (trang không tồn tại)">phi hỏa thương</a> trong lúc tác chiến. Khi Mông Cổ tràn xuống phía nam, quân Kim đã dùng hỏa khí để kháng cự. Năm 1232, tướng Kim <a href="/w/index.php?title=X%C3%ADch_Tr%E1%BA%A3n_H%E1%BB%A3p_H%E1%BB%89&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xích Trản Hợp Hỉ (trang không tồn tại)">Xích Trản Hợp Hỉ</a> trú thủ Biện Kinh, <i>"có hỏa pháo tên là <a href="/w/index.php?title=Ch%E1%BA%A5n_thi%C3%AAn_l%C3%B4i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chấn thiên lôi (trang không tồn tại)">Chấn thiên lôi</a>, thuốc nổ được nhét vào trong quả sắt để dùng làm hỏa điểm, pháo nổ lửa cháy, nghe như tiếng sấm, ngoài 300 dặm vẫn còn nghe được, mọi thứ trong vòng nửa mẫu bị đốt cháy"</i>.<sup id="cite_ref-金朝軍事_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-金朝軍事-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>31<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Kim ban đầu đặt "<a href="/w/index.php?title=%C4%90%C3%B4_th%E1%BB%91ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đô thống (trang không tồn tại)">Đô thống</a>" để làm cơ quan quân sự, sau đổi thành "Nguyên soái phủ", "Xu mật viện", hiệp trợ hoàng đế quản lý toàn quân. Thời chiến, hoàng đế chỉ định thân vương lãnh binh xuất chinh, gọi là Đô nguyên soái, Tả-hữu phó nguyên soái, là các chức vụ lâm thời. Cơ cấu quân sự biên phòng có Chiêu thảo ty, Thống quân ty... Quân đội triều Kim sử dụng chế độ <a href="/w/index.php?title=M%C3%A3nh_an_M%C6%B0u_kh%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mãnh an Mưu khắc (trang không tồn tại)">Mãnh an Mưu khắc</a> (<i>Meng'an-Mouke</i>), một chế độ kết hợp xã hội và quân sự. Từ trước khi lập quốc, nam giới thành niên tộc Nữ Chân đều là chiến sĩ, thời bình tham gia vào hoạt động sản xuất, thời chiến thì tham gia chiến đấu, binh khí và lương thực của bản thân phải tự túc. Khoảng một nghìn hộ được phân thành một 'mãnh an', khoảng một trăm hộ được phân thành một 'mưu khắc', một 'mãnh an' tương đương với một nghìn phu, một 'mưu khắc' tương đương với một trăm phu. 'Vạn hộ phủ' quản lý các 'mãnh an', 'mãnh an' quản lý 'mưu khắc', bên dưới 'mưu khắc' còn có các tổ chức Ngũ Thập (五十), Thập (十), Ngũ (伍). Bố trí binh sĩ phần nhiều là một chính, một phó, thời chiến thì phó quân có thể thay thế vị trí của chính quân nếu trống. Binh sĩ Kim theo chế độ thế tập, có thể để con em thay thế, song không thể cho nô bộc gánh vác thay.<sup id="cite_ref-金朝軍事_6-2" class="reference"><a href="#cite_note-金朝軍事-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yinshan_Pagoda_Forest1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Yinshan_Pagoda_Forest1.jpg/220px-Yinshan_Pagoda_Forest1.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Yinshan_Pagoda_Forest1.jpg/330px-Yinshan_Pagoda_Forest1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Yinshan_Pagoda_Forest1.jpg/440px-Yinshan_Pagoda_Forest1.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1200" /></a><figcaption>Trong số 7 tháp tại <a href="/w/index.php?title=Ng%C3%A2n_S%C6%A1n_th%C3%A1p_l%C3%A2m&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ngân Sơn tháp lâm (trang không tồn tại)">Ngân Sơn tháp lâm</a> thuộc Bắc Kinh ngày nay, có 5 tháp được dựng từ thời Kim.</figcaption></figure> <p>Khi Hoàn Nhan A Cốt Đả khởi binh phản Liêu, lấy 300 khẩu là một 'mưu khắc', 10 'mưu khắc' là một 'mãnh an'. Với binh lực ít ỏi ban đầu, quân Kim 12 năm sau đã tiêu diệt hoàn toàn Liêu và Bắc Tống.<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Về sau, "Mãnh an-mưu khắc" vừa là chế độ quân sự, vừa là chế độ hành chính. Triều Kim không ngừng dời về phía nam, chế độ "Mãnh an-mưu khắc" dần thích ứng với chế độ nô lệ và bị suy yếu. Hiện tượng người Nữ Chân ngày càng nhược hóa là khá phổ biến. Thời Kim Thế Tông, A Lỗ Hãn nhậm chức Thiểm Tây lộ Thống quân sứ, "quân tịch Thiểm Tây còn thiếu, theo lệ cũ dùng con em bổ sung, nhưng tư chất phần nhiều không dùng được, A Lỗ Hãn phải tuyển bù trong đám quân dưới trướng A Lý Hỉ"<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43"><span class="cite-bracket">[</span>33<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Năm 1168, triều đình Kim tuyển thị vệ, thân quân trong các "Mãnh an-mưu khắc", song "phần lớn không có tài cung tên".<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite-bracket">[</span>34<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Cuối cùng, sau khi kị binh Mông Cổ nổi lên, quân Kim thảm bại trong các chiến dịch quy mô lớn, phải dời đến Biện Kinh, tuy nhiên "Trung hiếu quân" do Kim Ai Tông thành lập vẫn có sự uy hiếp nhất định đối với người Mông Cổ.<sup id="cite_ref-金朝軍事_6-3" class="reference"><a href="#cite_note-金朝軍事-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kỵ_binh_Thiết_Phù_Đồ"><span id="K.E1.BB.B5_binh_Thi.E1.BA.BFt_Ph.C3.B9_.C4.90.E1.BB.93"></span>Kỵ binh Thiết Phù Đồ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=12" title="Sửa đổi phần “Kỵ binh Thiết Phù Đồ”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=12" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Kỵ binh Thiết Phù Đồ"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Quân Kim có những kị binh được trang bị khôi giáp nặng nề bậc nhất trong lịch sử Trung Hoa. Được biết dưới cái tên "<a href="/w/index.php?title=Thi%E1%BA%BFt_Ph%C3%B9_%C4%90%E1%BB%93&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thiết Phù Đồ (trang không tồn tại)">Thiết Phù Đồ</a>" (铁浮屠), đây là một công cụ đắc lực của Kim quốc, tham gia hàng chục trận chiến quan trọng, góp phần tạo dựng nên những võ công vang dội của người Nữ Chân khắp vùng phía Bắc Trung Quốc trong thế kỉ 12. Theo "Kim lỗ đồ kinh" (金虏图经 - ghi chép của một tù binh Kim) có ghi: <i>"<a href="/wiki/Ng%E1%BB%99t_Tru%E1%BA%ADt" title="Ngột Truật">Ngột Truật</a> đích thân đem ba ngàn nha binh đến tiếp ứng, tất cả nha binh toàn thân bọc giáp, giặc gọi là Thiết Phủ Đồ, cũng gọi là Xoa Thiên Hộ, cái tên Xoa Thiên Hộ này là để chỉ thân quân thị vệ"</i>. Thiết Phủ Đồ là một đơn vị dành riêng cho con trai của các gia đình quý tộc Nữ Chân. Các Thiết Phủ Đồ được bọc giáp toàn thân, chỉ để lộ hai mắt và bàn tay, gần giống với các kị binh Ba Tư thế kỉ 4-7. </p><p>"Thiết Phủ Đồ" được sử dụng như một mũi dùi tiên phong lao thẳng vào đội hình quân địch. <a href="/w/index.php?title=Tri%E1%BB%87u_Ng%E1%BA%A1n_V%E1%BB%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Triệu Ngạn Vệ (trang không tồn tại)">Triệu Ngạn Vệ</a>, một người Tống đã ghi chép lại về chiến thuật của họ: <i>"Những kị sĩ xếp thành hình tam giác hướng về phía trước, họ lao về phía kẻ thù nhanh hết mức có thể rồi sau đó tỏa ra, chạy quanh bao vây quân địch, chờ cơ hội để tấn công thêm lần nữa, nếu tình hình yêu cầu, họ có thể xuống ngựa chiến đấu như những người lính bộ binh"</i>. Trong một số ghi chép khác, quân Kim cũng sử dụng <a href="/w/index.php?title=Qu%E1%BA%A3i_T%E1%BB%AD_M%C3%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="Quải Tử Mã (trang không tồn tại)">Quải Tử Mã</a> (拐子马), ba kị sĩ sẽ được liên kết với nhau bằng một sợi dây da, nhằm đẩy ngã và giẫm chết bất kì bộ binh xấu số nào bị kẹt ở giữa. Có ý kiến cho rằng "Quải tử mã" là một đơn vị riêng, tách biệt với "Thiết Phủ Đồ", những cũng có ý kiến lại cho rằng "Quải tử mã" thật ra là lực lượng 10.000 kỵ binh chạy ở hai cánh trợ chiến cho những đợt tấn công của "Thiết Phủ Đồ". "Thiết Phủ đồ" còn có thể xuống ngựa chiến đấu như một đơn vị bộ binh nặng. Trong trận chiến tại Tiên Nhân Quan, họ đã xuống ngựa và tiến lên theo đội hình của bộ binh. </p><p>Phong cách chiến đấu của đơn vị này có thể đã chịu ảnh hưởng từ những kị binh <i>"Thiết Dao Tử"</i> (鐵鷂子) của <a href="/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a>. Về "Thiết Dao Tử", trong Tống sử có miêu tả về đơn vị này như sau: <i>"Những kị sĩ có thể di chuyển hàng trăm đến hàng nghìn dặm một ngày trên mình ngựa, họ là những kị sĩ xuất sắc, tấn công mạnh mẽ như sấm sét, di chuyển linh hoạt như mây bay. Khi gặp quân địch, họ tấn công phủ đầu bằng những đợt xung phong mạnh mẽ và bất ngờ". Những kị binh này là một đội quân tinh nhuệ của hoàng gia Tây Hạ, họ tham gia rất nhiều chiến dịch. Chỉ được bọc giáp ở mức độ trung bình, ưu thế của họ đến từ độ dẻo dai và nhanh nhẹn, những cây thương cũng có thể gắn chặt lên mình ngựa để phòng trường hợp người kị sĩ thương vong, con ngựa vẫn có thể đâm chết kẻ địch bằng cách lao lên.</i> </p><p>Để chống lại những đội kị binh thiện chiến quân Kim, quân <a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">nhà Tống</a> cũng đã phát triển những chiến thuật của riêng mình với những khối bộ binh vững chắc được trang bị nỏ, ống phóng hỏa khí (tiền thân của súng cầm tay) và các loại kích. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Nhân_khẩu"><span id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"></span>Nhân khẩu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=13" title="Sửa đổi phần “Nhân khẩu”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=13" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Nhân khẩu"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Sau Nghị hòa Thiệu Hưng năm 1141, tình trạng nhân khẩu giảm thiểu ở phương bắc từ sau sự biến Tĩnh Khang bắt đầu được khắc phục ở mức độ nhất định, đến năm 1207 thời <a href="/wiki/Kim_Ch%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%B4ng" title="Kim Chương Tông">Kim Chương Tông</a> thì đạt 53.532.151 người, cũng là mức tối đa của Đại Kim. Đương thời, tổng nhân khẩu của Kim, Nam Tống, Tây Hạ ước tính là khoảng 136 triệu người. Trong lần thống kê nhân khẩu chuẩn xác thứ tư của triều Kim, mỗi hộ bình quân có trên 6 khẩu, quy mô hộ dưới triều Kim đông đảo, có quan hệ nhất định với việc các quý tộc và mãnh an-mưu khắc sử dụng một lượng lớn nô bộc.<sup id="cite_ref-金朝人口與社會_32-1" class="reference"><a href="#cite_note-金朝人口與社會-32"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Kim Thái Tổ và Kim Thái Tông khi thống trị Trung Nguyên đã đưa hơn 1 triệu người Nữ Chân đến vùng đất hạ du Hoàng Hà vỗn đã có nhân khẩu đông đúc, dùng biện pháp hy sinh lợi ích của người Hán phục vụ cho người Nữ Chân, mục đích là để đáp ứng cho sinh hoạt và quân sự của họ. Cùng lúc với việc đưa những di dân mới người Nữ Chân đến chiếm lĩnh đất đai Trung Nguyên, người Khiết Đan và người Hán bị đưa đến nội địa của triều Kim (tức vùng Mãn Châu ngày nay). Trong cuộc chiến tranh chống Liêu, quân Kim từng bắt được một lượng lớn người Khiết Đan và người Hán làm nô lệ. Sau đó, Kim Thái Tổ từng hạ chiếu cấm chỉ giam giữ bách tính chịu đầu hàng, cấm chỉ nhà quyền thế mua dân nghèo làm nô lệ, lại quy định những người từng bán thân làm nô lệ có thể dùng công lao động để chuộc thân, song trên thực tế khả năng nô lệ có thể tự chuộc thân là rất thấp. Cư dân người Hán bị buộc phải thiên di không thể không trở thành nô lệ với số lượng lớn. Triều đình Kim đối với nhân dân khu vực chịu đầu hàng tuân phục thì áp dụng biện pháp cưỡng bách thiên di đến nội địa. Như cư dân các châu huyện Sơn Tây bị buộc phải thiên di với số lượng lớn đến Hồn Hà lộ thuộc Thượng Kinh của Kim. Cư dân địa khu Thượng Kinh lại được dời đến Ninh Giang châu. Nhân dân Bình châu nổi dậy phản kháng, sau khi bị trấn áp thì phải cùng với cư dân Nhuận châu, Tháp châu, Lai châu, Thiên châu dời đến đông đô Thẩm Dương. Những cư dân này không thể vượt qua khó khăn để tồn tại, buộc phải bán thân làm nô lệ, khiến người Hán hận thù sâu sắc.<sup id="cite_ref-金朝人口與社會_32-2" class="reference"><a href="#cite_note-金朝人口與社會-32"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Nam giới Nữ Chân để kiểu tóc "lưu lô hậu phát" (cạo tóc phần trán), buộc tóc thành một đuôi sam, bị người phương nam gọi là "sách lỗ" (giặc buộc tóc). Trong "Bắc phong dương sa lục" và du ký của Nam Tống, cũng có nói về việc người Kim để đuôi sam, vào năm Thiên Hội thứ 7 (1129) thời Kim Thái Tông còn cưỡng chế mặc Hồ phục để đuôi sam.<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">[</span>35<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <table class="wikitable"> <caption><b>Bảng nhân khẩu triều Kim</b> </caption> <tbody><tr> <th width="28%"><b>Niên đại</b> </th> <th width="16%"><b>Số hộ</b> </th> <th width="16%"><b>Số khẩu</b> </th> <th width="40%"><b>Ghi chú</b> </th></tr> <tr> <td>Năm Hoằng Thống thứ 2 (<a href="/wiki/1142" title="1142">1142</a>) thời Kim Hy Tông </td> <td align="right">khoảng hơn 5 triệu hộ </td> <td align="right">32.700.000 người </td> <td> </td></tr> <tr> <td>Năm Đại Định thứ 27 (<a href="/wiki/1187" title="1187">1187</a>) thời Kim Thế Tông </td> <td align="right">6.789.449 hộ<br />5.599.700 hộ<br />6.060.723 hộ </td> <td align="right">44.705.086 người<br />39.663.400 người<br />36.989.014 người </td> <td> </td></tr> <tr> <td>Năm Minh Xương thứ 1 (<a href="/wiki/1190" title="1190">1190</a>) thời Kim Chương Tông </td> <td align="right">6.939.000 hộ </td> <td align="right">45.447.900 người </td> <td> </td></tr> <tr> <td>Năm Minh Xương thứ 6 (<a href="/wiki/1195" title="1195">1195</a>) thời Kim Chương Tông </td> <td align="right">7.223.400 hộ </td> <td align="right">48.490.400 người </td> <td> </td></tr> <tr> <td>Năm Thái Hòa thứ 7 (<a href="/wiki/1207" title="1207">1207</a>) thời Kim Chương Tông </td> <td align="right">7.684.438 hộ<br />8.413.164 hộ </td> <td align="right">45.816.079 người<br />53.532.151 người </td> <td>Kim sử viết rằng đây là thời kỳ nhân khẩu tối thịnh. </td></tr> <tr> <td>Năm Đại An thứ 2 (<a href="/wiki/1210" title="1210">1210</a>) thời Kim Vên Thiệu Vương </td> <td align="right"> </td> <td align="right">53.720.000 người<sup id="cite_ref-中国人口发展史_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-中国人口发展史-46"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td> <td> </td></tr> <tr> <td>Năm thứ tám thời Tốc Bất Đài (<a href="/wiki/1236" title="1236">1236</a>) </td> <td align="right">2.000.000 hộ </td> <td align="right">ước tính 10.500.000 người<sup id="cite_ref-中国人口发展史_46-1" class="reference"><a href="#cite_note-中国人口发展史-46"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td> <td>Lúc này Mông Cổ chiếm được khu vực Hoa Bắc nguyên thuộc Kim và Tây Hạ. </td></tr> <tr> <td colspan="4"><b>Chú:</b> Số liệu lấy theo "Kim sử-Thực hóa chí", "Trung Quốc nhân khẩu phát triển sử". Cát Kiếm Hùng. Phúc Kiến Nhân dân xuất bản xã </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kinh_tế"><span id="Kinh_t.E1.BA.BF"></span>Kinh tế</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=14" title="Sửa đổi phần “Kinh tế”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=14" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Kinh tế"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Có sự khác biệt lớn trong phát triển kinh tế giữa khu vực của triều Kim. Khi mới kiến lập triều Kim, tộc Nữ Chân vẫn còn ở chế độ hỗn hợp đánh cá săn bắn và trồng trọt, sau đó họ khống chế được vùng đất của người Hán, những nơi đã phát triển kinh tế nông nghiệp ở trình độ rất cao. Hơn một nửa thế kỷ từ thời Kim Hy Tông đến thời Kim Chương Tông, kinh tế xã hội phương bắc Trung Hoa có được sự khôi phục và phát triển ở trình độ nhất định. Kinh tế xã hội của khu vực Đông Bắc triều Kim có sự phát triển khá lớn so với thời Liêu, chẳng hạn nghề rèn sắt có tiến bộ rõ rệt. Trong thời Kim Thế Tông và Kim Chương Tông, các hộ mãnh an-mưu khắc vốn sử dụng nô lệ sản xuất dần chuyển hóa thành địa chủ. Việc chuyển hóa này chủ yếu có nhận ruộng, đánh thuế, phân biệt bình dân và nô lệ, quý tộc Nữ Chân dựa vào đó mà mở rộng phạm vi đất đai chiếm hữu.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nông_nghiệp_và_súc_mục_nghiệp"><span id="N.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p_v.C3.A0_s.C3.BAc_m.E1.BB.A5c_nghi.E1.BB.87p"></span>Nông nghiệp và súc mục nghiệp</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=15" title="Sửa đổi phần “Nông nghiệp và súc mục nghiệp”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=15" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Nông nghiệp và súc mục nghiệp"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jin_(1115-1234_AD)_White_glaze_Ewer_decorated_with_floral_motif.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Jin_%281115-1234_AD%29_White_glaze_Ewer_decorated_with_floral_motif.jpg/160px-Jin_%281115-1234_AD%29_White_glaze_Ewer_decorated_with_floral_motif.jpg" decoding="async" width="160" height="213" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Jin_%281115-1234_AD%29_White_glaze_Ewer_decorated_with_floral_motif.jpg/240px-Jin_%281115-1234_AD%29_White_glaze_Ewer_decorated_with_floral_motif.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Jin_%281115-1234_AD%29_White_glaze_Ewer_decorated_with_floral_motif.jpg/320px-Jin_%281115-1234_AD%29_White_glaze_Ewer_decorated_with_floral_motif.jpg 2x" data-file-width="2448" data-file-height="3264" /></a><figcaption>Chấp hồ men trắng thời Kim.</figcaption></figure> <p>Triều Kim lấy việc phát triển nông nghiệp làm cơ sở để khoách trương quân sự, nhằm biến vùng đất Đông Bắc của tổ tiên thành kho lương thực, các công cụ sản xuất và kỹ thuật trồng trọt ở Trung Nguyên dần được truyền bá đến Đông Bắc. Do các công cụ làm bằng sắt được sử dụng rộng rãi nên sản xuất nông nghiệp tiến triển, số giống cây trồng cũng ngày càng tăng thêm. Vào thời Kim sơ, không trồng cốc mạch mà chỉ trồng kê xuân. Về sau, số giống cây trồng ngày càng tăng, có <a href="/wiki/L%C3%BAa_m%C3%AC" title="Lúa mì">lúa mì</a>, kê, <a href="/wiki/K%C3%AA_Proso" title="Kê Proso">kê Âu</a>, <a href="/wiki/Echinochloa_crus-galli" title="Echinochloa crus-galli">cỏ gạo</a>, đay, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%ADu_t%C6%B0%C6%A1ng" title="Đậu tương">đậu tương</a>; các loại rau có <a href="/wiki/H%C3%A0nh" class="mw-disambig" title="Hành">hành</a>, <a href="/wiki/T%E1%BB%8Fi" title="Tỏi">tỏi</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%B9" title="Hẹ">hẹ</a>, <a href="/wiki/H%C6%B0%E1%BB%9Bng_d%C6%B0%C6%A1ng" title="Hướng dương">hướng dương</a>, cải và dưa.<sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Triều đình Kim cũng khuyến khích khẩn hoang, như quy định khai khẩn đất hoang hoặc đất bãi ven Hoàng Hà có thể được giảm miễn tô thuế, do vậy diện tích đất ruộng khai hoang tăng lên.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-2" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Chế độ đất đai của triều Kim cấp rất nhiều ưu đãi cho người Nữ Chân, còn người Hán, người Khiết Đan và người Bột Hải không được hưởng. Chế độ đất đai của người Nữ Chân được gọi là chế độ "ngưu cụ thuế địa",<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite-bracket">[</span>38<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> kế thừa tập tục của chế độ thị tộc. Số đất đai chiếm ít hay nhiều phụ thuộc và số bò cày, nhân khẩu; quý tộc Nữ Chân sở hữu nhiều nhân khẩu và bò cày tự nhiên có thể chiếm được một vùng đất rộng lớn. Đến những năm Đại Định (1161-1189) thời Kim Thế Tông, tình hình tỷ lệ giữa bò, người và đất không phù hợp trở nên rất phổ biến.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-3" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Thời kỳ Kim Hy Tông, triều Kim bắt đầu thực hành chế độ "kế khẩu thụ điền". Lúc mới đầu sau khi thống trị khu vực Hoa Bắc rộng lớn, triều Kim có kế hoạch đưa một lượng lớn mãnh an mưu khắc phân tán ra các nơi để trấn áp người Hán, được gọi là đồn điền quân. Triều Kim đối với các đồn điền quân hộ này đều chiếu theo hộ khẩu mà cấp cho ruộng công, gọi là "kế khẩu thụ điền".<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">[</span>39<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Khi ruộng công không đủ để phân phối thì tiến hành cướp ruộng dân. Sau khi được phân đất, đại đa số đồn điền quân hộ nhượng tô cho người Hán canh tác, hoặc cưỡng bách người Hán trồng cấy mà không trả công.<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Do tình trạng bóc lột nghiêm trọng, không ai muốn trồng cấy, đất đai dần hoang phế. Đến thời Kim Thế Tông, triều đình lại phái quan lại đến các nơi để "câu xoát lương điền", chiếm đất đai làm ruộng công.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-4" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">[</span>41<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Người Nữ Chân vốn là cư dân ở vùng Đông Bắc Trung Quốc ngày nay, súc mục nghiệp, hay nghề chăn nuôi gia súc, của người Nữ Chân rất phát triển. Thời kỳ Kim Đế Hoàn Nhan Lượng, người Kim vốn có tới 9 quần mục sở. Đến khi Nam chinh, người Kim trưng dụng được hơn 56 vạn chiến mã, song vì chiến sự nên tổn thất hơn một nửa. Đến những năm đầu Kim Thế Tông, người Kim chỉ còn 4 quần mục sở. Kim Thế Tông bắt đầu phục hồi súc mục nghiệp, đương thời tại các nơi Phủ châu, Lâm Hoàng phủ, Thái châu thiết lập 7 quần mục sở. Từ năm 1168, triều đình hạ lệnh bảo hộ ngựa, bò, cấm chỉ giết thịt, cấm chỉ thương nhân và thuyền xe sử dụng ngựa. Triều đình cũng quy định đối với quần mục quan hay quần mục nhân, dựa theo tình hình sinh trưởng tổn hai của vật nuôi mà thưởng phạt. Triều đình thường phái xuất quan viên đến kiểm tra chính xác số vật nuôi, khi phát hiện thiếu thì xử phạt quan lại, còn người chăn thả phải bồi thường. Đối với các hộ dân tự chăn nuôi, phải đăng ký số ngạch, dựa theo tình trạng giàu nghèo mà tạo bạ tịch, khi có chiến sự thì dựa theo bạ tịch để trưng dụng hoặc miễn trưng dụng song thường xuất hiện hiện tượng không công bằng giữa hộ giàu và nghèo. Đối với dê và ngựa do các bộ tộc nuôi dưỡng, triều đình Kim quy định chế độ, cấm chỉ quan phủ tùy ý cưỡng đoạt.<sup id="cite_ref-金朝經濟2_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟2-52"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Thủ_công_nghiệp"><span id="Th.E1.BB.A7_c.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p"></span>Thủ công nghiệp</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=16" title="Sửa đổi phần “Thủ công nghiệp”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=16" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Thủ công nghiệp"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jin_dynasty_double_fish_mirror.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Jin_dynasty_double_fish_mirror.jpg/180px-Jin_dynasty_double_fish_mirror.jpg" decoding="async" width="180" height="135" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Jin_dynasty_double_fish_mirror.jpg/270px-Jin_dynasty_double_fish_mirror.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Jin_dynasty_double_fish_mirror.jpg/360px-Jin_dynasty_double_fish_mirror.jpg 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2304" /></a><figcaption>Gương đồng song ngư thời Kim</figcaption></figure> <p>Sản xuất thủ công nghiệp dưới triều Kim như gốm sứ, khai mỏ và luyện kim, đúc, làm giấy, in ấn, trải qua chiến loạn và phục hồi, đều có sự phát triển. Người Nữ Chân trước khi kiến quốc thì thịnh hành nghề rèn sắt. Sau khi kiến lập triều Kim, nghề luyện sắt tại phương bắc tiếp tục phát triển, các nơi sản xuất đồ sắt có tiếng là Vân Nội châu, Chân Định phủ, Lỗ Sơn ở Nhữ châu, Bảo Phong, Nam Dương thuộc Đặng châu, tại Vân Nội châu sản xuất quy mô lớn một loại đồ sắt gọi là "thanh tấn thiết" (thép già xanh). Ngoài ra, tại khu vực Đông Bắc, người ta bắt đầu khai thác than đá. Các công cụ làm từ đồ sắt được sử dụng rộng rãi. Trên phạm vi rộng lớn thuộc Đông Bắc, đều phát hiện được các đồ làm bằng sắt có niên đại từ thời Kim, trong đó có một lượng lớn nông cụ làm bằng sắt, với nhiều chủng loại, kết cấu phức tạp, hình dạng tương tự hoặc tương hợp như ở khu vực Trung Nguyên, thể hiện rõ ràng rằng phương thức sản xuất nông nghiệp Đông Bắc đã có cải biến to lớn. Từ năm <a href="/wiki/1961" title="1961">1961</a> đến <a href="/wiki/1962" title="1962">1962</a>, tại Ngũ Đạo Lĩnh thuộc huyện A Thành của tỉnh Hắc Long Giang, đã phát hiện được hơn 10 hố khai khoáng sắt vào trung kỳ chiều Kim, hơn 50 di chỉ luyện sắt. Hố khai thác sắt sâu nhất là hơn 40 mét, với các khu tác nghiệp như khai thác khoáng hay tuyển khoáng. Căn cứ trên quy mô khai thác, ước tính trong các hố khoáng sản này có thể khai thác ra được 4 trăm nghìn-5 trăm nghìn tấn quặng sắt.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-5" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jin_Dynasty_tiger-shaped_pillow.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Jin_Dynasty_tiger-shaped_pillow.jpg/220px-Jin_Dynasty_tiger-shaped_pillow.jpg" decoding="async" width="220" height="108" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Jin_Dynasty_tiger-shaped_pillow.jpg/330px-Jin_Dynasty_tiger-shaped_pillow.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Jin_Dynasty_tiger-shaped_pillow.jpg/440px-Jin_Dynasty_tiger-shaped_pillow.jpg 2x" data-file-width="2287" data-file-height="1124" /></a><figcaption>Gối hình hổ, thuộc gốm sứ Từ châu.</figcaption></figure> <p>Nghề gốm sứ do có cơ sở từ thời Liêu và Bắc Tống nên cũng khá phát triển. Thời Kim Hy Tông, các khu vực gốm sứ vốn nổi tiếng ở phương bắc như Diệu Châu diêu ở Thiểm Tây, Quân diêu ở Hà Nam, Định châu diêu và Từ châu ở Hà Bắc không ngừng khôi phục sản xuất, Lâm Nhữ và các nơi sản xuất gốm sứ khác nổi lên, công nghệ mỗi nơi đều có điểm đặc sắc. Nghề đúc tiền, vàng và làm đồ ngọc cũng tương đối phát triển, những năm gần đây đã phát hiện được nhiều văn vật quý báu. Hoạt động thương nghiệp dần sôi động, trong các di chỉ và mộ táng thời Kim ở khu vực Đông Bắc đã phát hiện được lượng lớn tiền đồng triều Tống, có thể thấy sự mật thiết trong mậu dịch giữa triều Kim và phương nam. Giấy trúc Tắc Sơn và giấy đay Bình Dương ở Sơn Tây vang danh một thời. Dùng bản khắc in thành sách trở nên phổ biến, kỹ thuật bản khắc của triều Kim cho ra các sản phẩm đẹp tương đương với Nam Tống, trung tâm bản khắc in ấn của triều Kim là ở Bình Dương.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-6" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Thương_nghiệp"><span id="Th.C6.B0.C6.A1ng_nghi.E1.BB.87p"></span>Thương nghiệp</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=17" title="Sửa đổi phần “Thương nghiệp”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=17" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Thương nghiệp"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Do sản xuất kinh tế của Kim được khôi phục và phát triển, thương nghiệp ngày càng phồn thịnh. Những năm đầu Kim kiến quốc, thương nghiệp các khu vực phát triển rất không đồng đều. Đương thời, vùng đất tổ tiên của người Nữ Chân là khu vực Đông Bắc còn "không có chợ làm nơi mua bán, không dùng tiền mà chỉ dùng vật phẩm trong mậu dịch", nhưng Trung Đô của Kim và Khai Phong phủ đều là những thành thị thương nghiệp hưng thịnh. Triều Kim cho lập nên không ít "các trường" để tiến hành mậu dịch với Tây Hạ và Nam Tống. Tuy nhiên, do Kim và Tống khi chiến khi hòa nên mậu dịch các trường chịu ảnh hưởng nhất định. Kim chủ yếu xuất sang Nam Tống các thương phẩm như da, nhân sâm, lụa; còn Nam Tống xuất sang Kim các thương phẩm như trà, dược phẩm, tơ. Hội Ninh phủ, Trung Đô, Khai Phong phủ, Tế Nam phủ đều là các trung tâm thương nghiệp khá lớn vào đương thời.<sup id="cite_ref-金朝經濟2_52-1" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟2-52"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Sau khi Trung Đô (nay thuộc Bắc Kinh) trở thành quốc đô của triều Kim, giao thông thủy bộ phát triển, nhân khẩu gia tăng nhanh chóng, trở thành một trọng trấn thương nghiệp có hoạt động mậu dịch phát triển,<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">[</span>43<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> trong đó "Thành Bắc tam thị" là trung tâm thương nghiệp. Thời kỳ Kim Thế Tông, chùa Tướng Quốc ở Khai Phong phủ khai tự vào ngày 3, ngày 8 mỗi tháng, lái buôn tập trung tại đó để tiến hành mậu dịch, bên trong "phù ốc" dưới cửa lầu Tuyên Đức, người mua bán rất đông. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tiền_tệ"><span id="Ti.E1.BB.81n_t.E1.BB.87"></span>Tiền tệ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=18" title="Sửa đổi phần “Tiền tệ”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=18" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tiền tệ"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Theo chế độ tiền tệ của Kim, ba loại tiền là tiền đồng, tiền giấy, tiền bạc cùng lưu hành. Vào đầu triều Kim, vẫn sử dụng tiền tệ Liêu, Tống; tình trạng này kéo dài đến sau lần nghị hòa thứ hai giữa Kim-Tống, khi mà chiến tranh tạm kết thúc. Năm 1158, Kim Đế Hoàn Nhan Lượng lần đầu tiên cho đúc và lưu hành Chính Long thông bảo Tiểu Bình tiền. Năm <a href="/wiki/1204" title="1204">1204</a>, Kim Chương Tông cho đúc Thái Hòa thông bảo Chân Thư tiền. Năm 1213, Kim Đế Hoàn Nhan Vĩnh Tế cho đúc Chí Ninh nguyên bảo tiền. Kim Tuyên Tông sau khi nam thiên cũng cho đúc và lưu thông tiền tệ. Sau khi tiêu diệt Bắc Tống, triều Kim từng phù trợ Lưu Tề lập quốc, tiền tệ thể chế này đúc ra có vẻ thanh tú đẹp đẽ, tinh chỉnh giống như tiền Bắc Tống.<sup id="cite_ref-金朝經濟_7-7" class="reference"><a href="#cite_note-金朝經濟-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Văn_hóa"><span id="V.C4.83n_h.C3.B3a"></span>Văn hóa</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=19" title="Sửa đổi phần “Văn hóa”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=19" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Văn hóa"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Văn hóa triều Kim phát triển đạt đến mặt bằng rất cao, "từ Đại Định (1161-1189) về sau, văn bút hùng kiện, trực kế Bắc Tống chư hiền".<sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tại một vài phương diện mặc dù không bì được với Tống, song báo trước sự phát triển của văn hóa hậu thế. Triều Kim thi hành chính sách Hán hóa, từ "tá tài dị đại"<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">[</span>45<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> đến "quốc triều văn phái" <sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">[</span>46<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> dần hình thành khí phái, phong mạo độc đáo khác với triều Tống, tuy nhiên tinh thần sùng võ dũng mãnh của người Nữ Chân cũng dần biến mất khi tình hình triều Kim ổn định, cuối cùng dẫn đến mất nước. Thời Nguyên, có người nói "Kim vì <a href="/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho</a> mà mất", cách nói này không hẳn là nhất định chính xác<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">[</span>47<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> song người Kim hoàn toàn Hán hóa là sự thực không cần phải tranh cãi. <a href="/wiki/L%C6%B0u_K%E1%BB%B3" class="mw-redirect mw-disambig" title="Lưu Kỳ">Lưu Kỳ</a> nói: "sau khi nam độ, những người Nữ Chân thế tập mãnh an, mưu khắc thường thường hiếu văn học, thích ngao du với sĩ đại phu". Từ thời Kim Hy Tông về sau, các bậc đế vương triều Kim về sau đều có kiến thức về văn hóa Hán tương đối cao. Thời Nguyên, có người nói: "đế vương biết về âm nhạc có năm người: <a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>, <a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Trang_T%C3%B4ng" class="mw-redirect" title="Hậu Đường Trang Tông">Hậu Đường Trang Tông</a>, <a href="/wiki/Nam_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BA%ADu_Ch%E1%BB%A7" class="mw-redirect" title="Nam Đường Hậu Chủ">Nam Đường Hậu Chủ</a>, <a href="/wiki/T%E1%BB%91ng_Huy_T%C3%B4ng" title="Tống Huy Tông">Tống Huy Tông</a>, Kim Chương Tông".<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">[</span>48<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Trung kỳ triều Kim về sau, hiện tượng người Nữ Chân đổi sang họ Hán, mặc Hán phục ngày càng phổ biến, triều đình luôn cấm song không cản nổi.<sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">[</span>49<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Kim Thế Tông một lòng phản đối người Nữ Chân hoàn toàn Hán hóa, tích cực thúc đẩy việc học tập chữ viết và ngôn ngữ Nữ Chân, song không làm đảo ngược được tốc độ Hán hóa của người Nữ Chân. Tiếp thu văn hóa Hán nhanh nhất, có trình độ Hán hóa sâu nhất trước tiên là xã hội quý tộc thượng tầng Nữ Chân. Văn hóa nghệ thuật của Kim sau khi kế thừa Liêu và Bắc Tống thì sau không ngừng phát triển, vượt quá Liêu và sau phát triển song song với Nam Tống, cấu thành hai nhánh lớn trong sự phát triển văn hóa Trung Quốc đương thời. Trong lịch sử văn hóa nghệ thuật Trung Quốc, triều Kim có vai trò "cao hơn Liêu và thấp hơn Nguyên".<sup id="cite_ref-文教事業_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tư_tưởng"><span id="T.C6.B0_t.C6.B0.E1.BB.9Fng"></span>Tư tưởng</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=20" title="Sửa đổi phần “Tư tưởng”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=20" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tư tưởng"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jade_ornament_grapes_jin_dynasty_shanghai_museum_2004_07_22.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jade_ornament_grapes_jin_dynasty_shanghai_museum_2004_07_22.jpg/220px-Jade_ornament_grapes_jin_dynasty_shanghai_museum_2004_07_22.jpg" decoding="async" width="220" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jade_ornament_grapes_jin_dynasty_shanghai_museum_2004_07_22.jpg/330px-Jade_ornament_grapes_jin_dynasty_shanghai_museum_2004_07_22.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jade_ornament_grapes_jin_dynasty_shanghai_museum_2004_07_22.jpg/440px-Jade_ornament_grapes_jin_dynasty_shanghai_museum_2004_07_22.jpg 2x" data-file-width="1294" data-file-height="1063" /></a><figcaption>Trang sức phỉ thúy triều Kim</figcaption></figure> <p>Triều Kim dùng Nho gia làm tư tưởng cơ bản để thống trị nhân dân, còn <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a>, <a href="/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> và <a href="/wiki/Ph%C3%A1p_gia" title="Pháp gia">Pháp gia</a> cũng được lưu truyền và ứng dụng rộng khắp. Các nhà tư tưởng của triều Kim thảo luận bình phẩm lý học và kinh nghĩa học Lưỡng Tống, khiến lý học lại một lần nữa nổi lên ở phương bắc, phát triển tư tưởng Trung Hoa. Trên phương diện tư tưởng học thuật, <a href="/w/index.php?title=Tri%E1%BB%87u_B%E1%BB%89nh_V%C4%83n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Triệu Bỉnh Văn (trang không tồn tại)">Triệu Bỉnh Văn</a> được gọi là "Nho chi chính lý chi chủ", ông phê bình ngành truyện chú từ thời Hán đến đương thời, hoàn toàn khẳng định lý học Bắc Tống do <a href="/wiki/Chu_%C4%90%C3%B4n_Di" title="Chu Đôn Di">Chu Liêm Khê</a>, Nhị Trình (<a href="/w/index.php?title=Tr%C3%ACnh_H%E1%BA%A1o&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trình Hạo (trang không tồn tại)">Trình Hạo</a>, <a href="/wiki/Tr%C3%ACnh_Di" title="Trình Di">Trình Di</a>) kiến lập.<sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60"><span class="cite-bracket">[</span>50<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Đồng thời dung hợp tư tưởng Phật giáo, Đạo giáo và lý học thành một thể, dùng để bảo vệ tính chính thống của Kim. <a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nh%C6%B0%E1%BB%A3c_H%C6%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương Nhược Hư (trang không tồn tại)">Vương Nhược Hư</a> phê bình ngành truyện chú, khẳng định lý học Bắc Tống.<sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61"><span class="cite-bracket">[</span>51<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62"><span class="cite-bracket">[</span>52<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tuy nhiên, ông cũng phê bình lý học Bắc Tống, đồng thời từng giành công phu chú thích lý học Lưỡng Tống, cộng thêm bình luận và khen chê; song chưa thành học thuyết. Tác phẩm của <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_Thu%E1%BA%A7n_Ph%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý Thuần Phủ (trang không tồn tại)">Lý Thuần Phủ</a> có "Trung dung tập giải", "Minh đạo tập giải", tư tưởng trước tiên là từ Nho giáo chuyển hướng Đạo giáo, cuối cùng chuyển hướng Phật giáo.<sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="#cite_note-63"><span class="cite-bracket">[</span>53<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Ông nói rằng "học chí ư Phật tắc vô sở học" (học đến Phật thì không còn gì để học nữa), xem các nhà nho Y Xuyên của Tống "giai thiết ngô Phật thư" (đều trộm sách Phật của ta).<sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64"><span class="cite-bracket">[</span>54<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Để đạt đến tam giáo Nho-Đạo-Phật hợp nhất với Phật giáo là chủ, mạnh dạn khai chiến với lý học Lưỡng Tống.<sup id="cite_ref-文教事業_8-2" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Về mặt tư tưởng chính trị, Triệu Bỉnh Văn nhận định vương thất và liệt quốc, Hoa và Di, Trung Quốc và quan hệ với bốn phía đều là khả biến, nhận định có lòng thiên hạ của chung thì đều gọi là "Hán", cho rằng giữa xã tắc và dân thì dân quý còn xã tắc thì xem nhẹ, phản đối đề pháp "họa bắt đầu từ phi hậu, thành ở hoạn thủ, mất vì phiên trấn" vào cuối những năm Khai Nguyên thời Đường, nhận định căn nguyên họa hoạn là tại "<a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Minh Hoàng</a>".<sup id="cite_ref-65" class="reference"><a href="#cite_note-65"><span class="cite-bracket">[</span>55<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Vương Nhược Hư cho rằng thống nhất Trung Quốc cần bàn đến "khúc trực chi lý" (cái lý đúng sai), phê phán <a href="/wiki/%C3%82u_D%C6%B0%C6%A1ng_Tu" title="Âu Dương Tu">Âu Dương Tu</a> là nịnh nọt triều đình, cho rằng đất nước tồn vong là do số trời, khen ngợi <a href="/wiki/T%C6%B0_M%C3%A3_Quang" title="Tư Mã Quang">Tư Mã Quang</a> trong cách nhìn đối với việc chính thống trong lịch sử.<sup id="cite_ref-文教事業_8-3" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66"><span class="cite-bracket">[</span>56<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Giống như triều Tống, triều Kim tôn sùng Nho học và <a href="/wiki/Kh%E1%BB%95ng_T%E1%BB%AD" title="Khổng Tử">Khổng Tử</a>. Ngay từ khi quân Kim tiến quân đến <a href="/wiki/Kh%C3%BAc_Ph%E1%BB%A5" title="Khúc Phụ">Khúc Phụ</a>, khi binh Kim có ý đồ hủy hoại mộ Khổng Tử thì liền bị Hoàn Nhan Tông Hàn ngăn chặn. Từ thời Kim Hy Tông, triều đình Kim bắt đầu tôn Khổng, lập Khổng miếu tại Thượng Kinh, lại phong hậu duệ của Khổng Tử là Diễn Thánh công. Mặc dù Kim Đế Hoàn Nhan Lượng xem nhẹ Nho học, đến thời Kim Thế Tông và Kim Chương Tông thì Kim lại hết mình tôn Khổng sùng Nho, xây sửa Khổng miếu và miếu học, đồng thời tông sùng "<a href="/wiki/Kinh_Th%C6%B0" title="Kinh Thư">Thượng thư</a>", "<a href="/wiki/M%E1%BA%A1nh_T%E1%BB%AD_(s%C3%A1ch)" title="Mạnh Tử (sách)">Mạnh Tử</a>".<sup id="cite_ref-文教事業_8-4" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67"><span class="cite-bracket">[</span>57<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Văn_học_và_văn_tự"><span id="V.C4.83n_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_v.C4.83n_t.E1.BB.B1"></span>Văn học và văn tự</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=21" title="Sửa đổi phần “Văn học và văn tự”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=21" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Văn học và văn tự"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Shaigino-Jurchen-paizi.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Shaigino-Jurchen-paizi.png/140px-Shaigino-Jurchen-paizi.png" decoding="async" width="140" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Shaigino-Jurchen-paizi.png/210px-Shaigino-Jurchen-paizi.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Shaigino-Jurchen-paizi.png/280px-Shaigino-Jurchen-paizi.png 2x" data-file-width="345" data-file-height="690" /></a><figcaption>Ngân bài mãnh khắc triều Kim, trên lệnh bài viết bằng Nữ Chân văn, khai quật tại <a href="/wiki/Nakhodka" title="Nakhodka">Nakhodka</a>, vùng <a href="/wiki/Primorsky_(v%C3%B9ng)" title="Primorsky (vùng)">Primorsky</a>, Liên bang Nga</figcaption></figure> <p>Vào thời kỳ đầu triều Kim, văn học còn giản đơn mộc mạc, văn học gia phần lớn là bọn người Liêu và người Tống như Hàn Phưởng. <a href="/w/index.php?title=Th%C3%A1i_Khu%C3%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thái Khuê (trang không tồn tại)">Thái Khuê</a> (?～1174) được gọi là cha đẻ của văn học chính truyền triều Kim, ngoài ra còn có <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Ho%C3%A0i_Anh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đảng Hoài Anh (trang không tồn tại)">Đảng Hoài Anh</a>, cũng như Triệu Phong, Vương Đình Quân, Vương Tịch, Lưu Tòng Ích. Thời kỳ Kim Chương Tông, văn học gia hữu danh có thể kể đến như Triệu Bỉnh Văn, Dương Vân Dực, Lý Thuần Phủ, <a href="/wiki/Nguy%C3%AAn_Hi%E1%BA%BFu_V%E1%BA%A5n" title="Nguyên Hiếu Vấn">Nguyên Hiếu Vấn</a>, người Nữ Chân hữu danh có Kim Đế Hoàn Nhan Lượng và Kim Chương Tông. Khi Kim Đế Hoàn Nhan Lượng nam hạ xâm Tống, tại Dương châu làm thơ, có câu: "đề binh bách vạn Tây Hồ trắc, lập mã ngô sơn đệ nhất phong". Hoàn Nhan Lượng lập chí diệt Tống thống nhất Trung Quốc, lời thơ thể hiện sự quyết tâm, bút lực hùng kiện, phong cách khoan khoát. Kim Chương Tông cực kỳ yêu thích thơ từ, sáng tác rất nhiều, song ý cảnh chỉ là cảnh sinh hoạt trong cung, giống như "cung thể thi". Được Kim Chương Tông đề xướng, quan viên quý tộc Nữ Chân cũng có nhiều người học sáng tác thơ Hán. Thi ca do Dự vương <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Do%C3%A3n_Th%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Doãn Thành (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Doãn Thành</a> sáng tác được biên thành "Nhạc thiện lão nhân tập". Bên dưới, mãnh an, mưu khắc cũng nỗ lực học thơ, như mãnh an Thuật Hổ Huyền, mưu khắc Ô Lâm Đáp Sảng đều cùng sĩ đại phu người Hán giao du, cần mẫn học thơ. Văn nhân hữu danh triều Kim là Vương Nhược Hư và Nguyên Hiếu Vấn. Tác phẩm của Vương Nhược Hư có "Hô Nam dị lão tập", là bậc anh tài về thơ văn và khảo chứng kinh sử, sơ bộ kiến lập văn pháp học và tu từ học, luận sử của ông công kích <a href="/wiki/T%E1%BB%91ng_K%E1%BB%B3" title="Tống Kỳ">Tống Kỳ</a>, luận thi văn của ông lại tôn <a href="/wiki/T%C3%B4_Th%E1%BB%A9c" class="mw-redirect" title="Tô Thức">Tô Thức</a> và hạ thấp <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_%C4%90%C3%ACnh_Ki%C3%AAn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàng Đình Kiên (trang không tồn tại)">Hoàng Đình Kiên</a>, là một bình luận gia có quyền uy trong triều đình Kim, sau này "Kim thạch văn lệ" của Phan Thăng Tiêu chịu ảnh hưởng từ ông. Nguyên Hiếu Vấn là văn học gia có nhiều thành tựu vào thời Kim, tác phẩm của ông có "Di Sơn văn tập", còn "Luận thi tuyệt cú" của ông có 30 bài, xem trọng về đánh giá tác gia, mở đầu cho một môn phái luận thơ quan trọng sau này. "Trung châu tập" của Nguyên Hiếu Vấn thì dùng thơ để lưu sử, ông đưa các khu vực, thi nhân các tộc vào làm nhân vật trong Trung châu tập, phản ánh cụ thể tư tưởng thống nhất các tộc người.<sup id="cite_ref-文教事業_8-5" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p><a href="/wiki/T%E1%BA%A1p_k%E1%BB%8Bch" class="mw-redirect" title="Tạp kịch">Tạp kịch</a> và <a href="/w/index.php?title=H%C3%AD_kh%C3%BAc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hí khúc (trang không tồn tại)">hí khúc</a> dưới triều Kim đạt được sự phát triển tương đối, thịnh hành hình thức dùng tạp kịch để diễn trò. Sự phát triển của "Viện bản" thời Kim là cơ sở cho tạp kịch "Nguyên khúc" sau này. "Tây sương ký chư cung điều" của <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%95ng_Gi%E1%BA%A3i_Nguy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đổng Giải Nguyên (trang không tồn tại)">Đổng Giải Nguyên</a> vào thời kỳ Kim Chương Tông là một kiệt tác hí kịch cổ điển của Trung Quốc. Ông tiến hành cải biến dựa trên "Oanh oanh truyện" của <a href="/wiki/Nguy%C3%AAn_Ch%E1%BA%A9n" title="Nguyên Chẩn">Nguyên Chẩn</a> thời Đường, song về phương diện tư tưởng nghệ thuật có sự đột phá khỏi rào cản tư tưởng truyền thống, được gọi là "ông tổ cổ kim truyền kỳ", "tổ của Bắc khúc".<sup id="cite_ref-文教事業_8-6" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Nữ Chân văn và Hán văn là văn tự công thông hành của triều Kim, trong đó Nữ Chân văn căn cứ theo Khiết Đan tự để viết ngôn ngữ Nữ Chân, bản thân Khiết Đan tự lại cải chế từ Hán tự. Người Nữ Chân nguyên sử dụng Khiết Đan tự, sau khi lập quốc triều Kim, Hoàn Nhan Hy Doãn phụng lệnh Kim Thái Tổ tham khảo Hán văn và Khiết Đan văn mà sáng tạo ra Nữ Chân văn, đến tháng 8 năm 1191 thì ban hành. Năm 1165, <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%93_%C4%90an_T%E1%BB%AD_%C3%94n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đồ Đan Tử Ôn (trang không tồn tại)">Đồ Đan Tử Ôn</a> tham khảo Khiết Đan tự tham khảo bản dịch Khiết Đan tự mà dịch xong các sách như "<a href="/w/index.php?title=Trinh_Qu%C3%A1n_ch%C3%ADnh_y%E1%BA%BFu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trinh Quán chính yếu (trang không tồn tại)">Trinh Quán chính yếu</a>", "Bạch thị sách lâm". Thời Kim Thế Tông, triều đình thiết lập 'dịch kinh sở', phiên dịch kinh sử Hán văn thành Nữ Chân văn, sau đó cũng dần dịch thêm nhiều bản thư tịch Hán văn<sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68"><span class="cite-bracket">[</span>chú thích 11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Kim Thế Tông nói với bọn tể tướng: "Sở dĩ Trẫm ra mệnh lệnh phiên dịch Ngũ Kinh là muốn người Nữ Chân biết nhân nghĩa đạo đức sở tại". Tuy nhiên, đương thời khi dịch thuật giữa Nữ Chân tự và Hán tự thì trước tiên phải dịch sang Khiết Đan tự, sau lại tiếp tục chuyển dịch. Thời kỳ Kim Chương Tông, thành lập Hoằng văn viện dịch kinh thư Nho học, mệnh học quan giảng giải. Năm 1191, triều đình bãi phế Khiết Đan tự, quy định từ đó về sau phải trực dịch giữa Hán tự và Nữ Chân tự. Tuy nhiên, cùng với sự thông dụng của Hán ngữ, quý tộc Nữ Chân phần nhiều biết đọc Hán tự. Thư tịch Hán tự được lưu hành rộng khắp trong cộng đồng người Nữ Chân.<sup id="cite_ref-文教事業_8-7" class="reference"><a href="#cite_note-文教事業-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tôn_giáo"><span id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o"></span>Tôn giáo</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=22" title="Sửa đổi phần “Tôn giáo”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=22" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tôn giáo"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r63857330/mw-parser-output/.tmulti">.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{display:flex;flex-direction:column}.mw-parser-output .tmulti .trow{display:flex;flex-direction:row;clear:left;flex-wrap:wrap;width:100%;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{margin:1px;float:left}.mw-parser-output .tmulti .theader{clear:both;font-weight:bold;text-align:center;align-self:center;background-color:transparent;width:100%}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption{background-color:transparent}.mw-parser-output .tmulti .text-align-left{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .text-align-right{text-align:right}.mw-parser-output .tmulti .text-align-center{text-align:center}@media all and (max-width:720px){.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{width:100%!important;box-sizing:border-box;max-width:none!important;align-items:center}.mw-parser-output .tmulti .trow{justify-content:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{float:none!important;max-width:100%!important;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .trow>.thumbcaption{text-align:center}}</style><div class="thumb tmulti tright"><div class="thumbinner" style="width:204px;max-width:204px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:202px;max-width:202px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Wood_Bodhisattva_2.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Wood_Bodhisattva_2.jpg/200px-Wood_Bodhisattva_2.jpg" decoding="async" width="200" height="267" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Wood_Bodhisattva_2.jpg/300px-Wood_Bodhisattva_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Wood_Bodhisattva_2.jpg/400px-Wood_Bodhisattva_2.jpg 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a></span></div><div class="thumbcaption">Tượng Bồ Tát bằng gỗ thời Kim</div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:202px;max-width:202px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Changchun-Temple-Master-and-disciples-painting-0316.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Changchun-Temple-Master-and-disciples-painting-0316.jpg/200px-Changchun-Temple-Master-and-disciples-painting-0316.jpg" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Changchun-Temple-Master-and-disciples-painting-0316.jpg/300px-Changchun-Temple-Master-and-disciples-painting-0316.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Changchun-Temple-Master-and-disciples-painting-0316.jpg/400px-Changchun-Temple-Master-and-disciples-painting-0316.jpg 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a></span></div><div class="thumbcaption"><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Tr%C3%B9ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Vương Trùng Dương">Vương Triết</a> và <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Th%E1%BA%A5t_Ch%C3%A2n" class="mw-redirect" title="Bắc Thất Chân">Toàn Chân thất tử</a> của <a href="/wiki/To%C3%A0n_Ch%C3%A2n_gi%C3%A1o" class="mw-redirect" title="Toàn Chân giáo">Toàn Chân giáo</a>.</div></div></div></div></div> <p>Chính sách tôn giáo của triều Kim phần lớn đều chủ trương thuận tòng và nhẫn nại, chủ yếu liên quan tới người Hán và giai cấp thống trị dị tộc. Không kể Phật giáo hay Đạo giáo, đều chủ trương lấy giáo nghĩa của mình làm chủ trong Phật-Đạo-Nho hợp nhất, như trong phát triển lý luận của Phật giáo có Vạn Tùng Hành Tú và Lý Thuần Phủ với trình độ rất cao. Người sáng lập nên <a href="/wiki/To%C3%A0n_Ch%C3%A2n_gi%C3%A1o" class="mw-redirect" title="Toàn Chân giáo">Toàn Chân giáo</a> là <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Tr%C3%B9ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Vương Trùng Dương">Vương Triết</a>, phàm khi lập hội đều dùng danh tam giáo, "Toàn Chân giáo tổ bi" của <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Th%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Thục (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Thục</a> có ghi: "có thể thấy sự hư không minh diệu, tịch tĩnh viên dung, không chỉ chứa nhất giáo". Vương Triết xuất phát từ chủ trương tam giáo hợp nhất, khuyên mọi người tụng "Đạo đức thanh tĩnh kinh", "Bàn nhược tâm kinh", "Hiếu kinh" cùng các kinh điển Đạo, Phật, Nho khác.<sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69"><span class="cite-bracket">[</span>58<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-宗教_70-0" class="reference"><a href="#cite_note-宗教-70"><span class="cite-bracket">[</span>59<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Thời kỳ chưa lập quốc, Phật giáo đã lưu truyền trong tộc người Nữ Chân, sau khi họ diệt Liêu và Bắc Tống, lại chịu ảnh hưởng từ Phật giáo Trung Nguyên, niềm tin đối với Phật giáo càng phát triển. Các phái Phật giáo như Hoa Nghiêm, Thiền, Tịnh, Mật đều có sự phát triển tương đối. Trong đó, <a href="/wiki/Thi%E1%BB%81n_t%C3%B4ng" title="Thiền tông">Thiền tông</a> đặc biệt thịnh hành, việc này có thể nói là hoàn toàn chịu ảnh hưởng từ Phật giáo Bắc Tống, đối với các mặt xã hội, chính trị, kinh tế, văn hóa và tập tục của Kim đều có ảnh hưởng trọng yếu. Sau khi tộc Nữ Chân chiếm lĩnh Trung Nguyên, Đạo Tuân kế thừa Tịnh Như hoằng pháp tại Linh Nham tự, tác phẩm có các thư tịch "Kỳ chúng quảng ngữ", "Du phương khám biện", "Tụng cổ xướng tán". Ở Biện Lương có Phật Nhật đại hoằng pháp hóa, đệ tử truyền pháp là Viên Tính trong những năm Đại Định (1161-1189) ứng thỉnh chủ trì Đàm Chá Sơn tự ở Yên Kinh, hết lòng phục hưng Thiền học. Vạn Tùng Hành Tú là một thiền sư đặc biệt có danh tiếng vào thời Kim, tại Tòng Dung am ông từng bình xướng thiên đồng với "Tụng cổ bách tắc", soạn "Tòng Dung lục", là danh tác Thiền học. Ông đồng thời cũng có tư tưởng dung quán tam giáo, khuyến trọng thần đương thời là Da Luật Sở Tài lấy Phật trị tâm, rất được Da Luật Sở Tài xưng tụng, nói ông "có huyết mạch Tào Động, có tinh xảo của Vân Môn, dự cơ phong của <a href="/wiki/L%C3%A2m_T%E1%BA%BF_t%C3%B4ng" title="Lâm Tế tông">Lâm Tế</a>".<sup id="cite_ref-宗教_70-1" class="reference"><a href="#cite_note-宗教-70"><span class="cite-bracket">[</span>59<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Đạo giáo đến thời Kim xuất hiện Tam đại tân hưng giáo phái là <a href="/wiki/To%C3%A0n_Ch%C3%A2n_gi%C3%A1o" class="mw-redirect" title="Toàn Chân giáo">Toàn Chân giáo</a>, <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đại Đạo giáo (trang không tồn tại)">Đại Đạo giáo</a>, <a href="/w/index.php?title=Th%C3%A1i_Nh%E1%BA%A5t_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thái Nhất giáo (trang không tồn tại)">Thái Nhất giáo</a>. Vương Triết sáng lập ra Toàn Chân giáo vào năm <a href="/wiki/1167" title="1167">1167</a>, về sau bảy vị đệ tử của ông luân lưu tiếp nhiệm. Toàn Chân giáo kế thừa tư tưởng Đạo giáo truyền thống, còn đưa thêm tư tưởng phủ lục, đan dược, chỉnh lý nội dung, thiết lập căn cơ cho Đạo giáo ngày nay. <a href="/w/index.php?title=L%C6%B0u_%C4%90%E1%BB%A9c_Nh%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lưu Đức Nhân (trang không tồn tại)">Lưu Đức Nhân</a> sáng lập ra Đại Đạo giáo vào năm <a href="/wiki/1142" title="1142">1142</a>, giáo phái này chủ trương "thủ khí dưỡng thần", đề xướng tự nuôi dưỡng sức lực, ít nghĩ đến dục, không nói về tu luyện thăng thiên, trường sinh bất lão, đồng thời đưa tư tưởng Nho gia vào hệ thống tư tưởng của mình. Ngoài ra, Đại Đạo giáo còn có chế độ xuất gia. <a href="/w/index.php?title=Ti%C3%AAu_B%C3%A3o_Tr%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiêu Bão Trân (trang không tồn tại)">Tiêu Bão Trân</a> là thủy tổ của Thái Nhất giáo, sáng lập ra giáo phái vào năm <a href="/wiki/1138" title="1138">1138</a>. Giáo phái này lấy đạo pháp phù lục làm chủ, cũng theo pháp nội luyện mềm yếu. Thái Nhất giáo mô phỏng nguyên tắc bí truyền của <a href="/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_S%C6%B0_%C4%91%E1%BA%A1o&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thiên Sư đạo (trang không tồn tại)">Thiên Sư đạo</a>, những người quản lý giáo phái khi tựu nhiệm đều phải đổi sang họ "Tiêu". Thái Nhất giáo lập giáo tông chỉ thị "độ quần sinh ư khổ ách", tôn trọng nhân luân.<sup id="cite_ref-宗教_70-2" class="reference"><a href="#cite_note-宗教-70"><span class="cite-bracket">[</span>59<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Tín ngưỡng của người Nữ Chân là <a href="/wiki/T%C3%A1t_M%C3%A3n_gi%C3%A1o" class="mw-redirect" title="Tát Mãn giáo">Tát Mãn giáo</a>, là một tôn giáo nguyên thủy bao gồm các tín ngưỡng sùng bái tự nhiên, vật tổ, vạn vật hữu linh, sùng bái tổ tiên, vu thuật. Tát Mãn là trung gian khai thông giữa người và thần, khi tế tự trong lễ nghi, sự kiện trọng đại và ngày tết đều có vu sư tham gia hoặc do tư nghi của họ tiến hành. Nội dung dung hoạt động của Tát Mãn giáo có thể liệt kê như làm tai họa biến mất và khỏi bệnh, người cầu sinh trai gái, chửi rủa người khác gặp phải tai họa.<sup id="cite_ref-宗教_70-3" class="reference"><a href="#cite_note-宗教-70"><span class="cite-bracket">[</span>59<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nghệ_thuật"><span id="Ngh.E1.BB.87_thu.E1.BA.ADt"></span>Nghệ thuật</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=23" title="Sửa đổi phần “Nghệ thuật”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=23" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Nghệ thuật"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Nghệ thuật thời Kim trong quá trình phát triển đạt được thành tựu rất cao trên các phương diện. Kim Chương Tông cho lập Thư họa viện, thu tập danh họa từ dân gian và Tống cất giữ, <a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%C3%ACnh_Qu%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương Đình Quân (trang không tồn tại)">Vương Đình Quân</a> và Bí thư lang Trương Nhữ Phương giám định 500 quyển thư họa mà triều Kim cất giữ, đồng thời phân biệt định ra thứ hạng.<sup id="cite_ref-藝術_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-藝術-71"><span class="cite-bracket">[</span>60<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Năm <a href="/wiki/1127" title="1127">1127</a>, binh Kim công phá kinh thành Biện Lương của Bắc Tống, đã thu được các bức họa do triều đình Tống cất giữ, bắt họa công đưa về bắc. Cung đình thời Kim xem trọng việc cất giữ các thư họa, lấy số tranh thu được từ Bắc Tống và trong nội phủ làm cơ sở, lại tiến hành trưng tập từ dân gian để làm giàu thêm. Hội họa triều Kim nằm dưới sự ảnh hưởng của văn hóa Hán, so với triều Liêu thì thịnh vượng hơn, đặc biệt là thời kỳ từ Kim Thế Tông đến Kim Chương Tông, hoạt động hội họa ngày càng sôi nổi. Kim Chương Tông giỏi thơ văn thư pháp, lại yêu thích hội họa, ông cho thiết lập Thư họa cục thuộc Bí thư giám, đưa số tranh cất giữ giám định hơn nữa, cũng học tập Tống Huy Tông thư thể đề tên đóng dấu lên danh tác. Triều Kim còn cho lập Đồ họa thự thuộc Thiếu phủ giám, "quản lý đồ họa lũ kim tượng". Đương thời, các bức tranh có tiếng phải kể đến "Phu tuấn đồ" của Ngu Trọng Văn, "Khô mộc" của Vương Đình Quân, "Thần quy đồ" của Trương Khuê, "Chiêu lăng lục tuấn đồ" của Triệu Lâm, đẹp nhất là "Văn cơ quy hán đồ" của Trương Vũ. Kim Đế Hoàn Nhan Lượng có tài vẽ trúc, Hoàn Nhan Doãn Cung vẽ hươu nai nhân vật, Vương Đình Quân giỏi vẽ sơn thủy mặc trúc, Vương Bang Cơ giỏi vẽ nhân vật, Từ Vinh Chi giỏi vẽ điểu hoa, Đỗ Kỹ vẽ an mã (ngựa đặt yên). Tác phẩm hội họa sơn thủy trúc thạch của Vũ Nguyên Trực, Lý Sơn và Vương Đình Quân so với tác phẩm cùng thời của Nam Tống thì hình như biểu lộ ra nhiều hơn phẩm vị "văn nhân".<sup id="cite_ref-藝術_71-1" class="reference"><a href="#cite_note-藝術-71"><span class="cite-bracket">[</span>60<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Thư pháp gia thời Kim học từ thư pháp Bắc Tống, Kim Chương Tông học <a href="/w/index.php?title=S%E1%BA%A5u_kim_th%E1%BB%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sấu kim thể (trang không tồn tại)">sấu kim thể</a> của Tống Huy Tông, đạt được thành tựu to lớn. Vương Cạnh giỏi thảo thư và lệ thư, nhất là đại tự, bảng đề trên cung điện lưỡng đô đều là chữ của ông. Đảng Hoài Anh giỏi triện văn và trứu văn, được học giả tôn kính. Triệu Phong giỏi chính, hành, thảo thư, cũng thạo về tiểu triện, chính thư thể đồng thời nhan, tô, thư họa thể hiện vẻ hùng tú, có thể so sánh với <a href="/w/index.php?title=Th%E1%BA%A1ch_M%E1%BA%A1n_Khanh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thạch Mạn Khanh (trang không tồn tại)">Thạch Mạn Khanh</a> của Bắc Tống. Ngô Kích có được bút ý của nhạc phụ <a href="/w/index.php?title=M%E1%BB%85_Ph%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mễ Phất (trang không tồn tại)">Mễ Phất</a>, trong số những người học Mễ Phất đương thời thì Vương Đình Quân đạt được trình độ sâu sắc nhất, đám người Quỳ Tử Sơn vào thời Nguyên sơ không đạt tới trình độ thư pháp của ông. Nhâm Tuân có tài nghệ về nhiều phương diện, thư pháp của ông là đệ nhất đương thời, "Trung châu tập" viết ông "họa cao ư thư, thư cao ư thi, thi cao ư văn".<sup id="cite_ref-藝術_71-2" class="reference"><a href="#cite_note-藝術-71"><span class="cite-bracket">[</span>60<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Những năm đầu triều Kim, nhạc khí của người Nữ Chân chỉ có hai loại trống, sáo; ca vịnh chỉ có một khúc "chá cô". Sau khi tiến vào đất Tống, quân Kim thu được nhạc công, nhạc khí, nhạc thư của giáo phường triều Tống, âm nhạc của người Hán được dung nhập vào trong âm nhạc của người Nữ Chân. Khi Kim Thế Tông thiết yến chiêu đãi sứ giả Nam Tống và Tây Hạ, nhạc nhân học theo triều Tống, song phục trang bất đồng. Vũ đạo triều Kim khởi nguyên từ thời tổ tiên là người Mạt Hạt, sau khi lập quốc, về cơ bản triều Kim trực tiếp hấp thụ vũ đạo từ Bắc Tống, đồng thời cũng phát triển văn hóa nhạc vũ của người Nữ Chân. Về phương diện hí khúc, <a href="/w/index.php?title=Ch%C6%B0_cung_%C4%91i%E1%BB%81u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chư cung điều (trang không tồn tại)">chư cung điều</a> lưu hành từ thời Bắc Tống, đến triều Kim thì trở thành loại hình thuyết xướng chủ yếu. Trong số tác phẩm chư cung điều đương thời, chỉ có "Tây sương ký chư cung điều" và "Lưu Tri Viễn" của <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%95ng_Gi%E1%BA%A3i_Nguy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đổng Giải Nguyên (trang không tồn tại)">Đổng Giải Nguyên</a> là còn lưu truyền đến ngày nay, trong đó việc "Tây sương ký chư cung điều" xuất hiện có ý nghĩa trong việc hình thành sơ bộ <a href="/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_kh%C3%BAc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nguyên khúc (trang không tồn tại)">Nguyên khúc</a> về sau.<sup id="cite_ref-藝術_71-3" class="reference"><a href="#cite_note-藝術-71"><span class="cite-bracket">[</span>60<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r63857330/mw-parser-output/.tmulti"><div class="thumb tmulti tnone center"><div class="thumbinner" style="width:528px;max-width:528px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:242px;max-width:242px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%E6%98%AD%E9%99%B5%E5%85%AD%E9%A7%BF%E5%9C%96.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/%E6%98%AD%E9%99%B5%E5%85%AD%E9%A7%BF%E5%9C%96.jpg/240px-%E6%98%AD%E9%99%B5%E5%85%AD%E9%A7%BF%E5%9C%96.jpg" decoding="async" width="240" height="159" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/%E6%98%AD%E9%99%B5%E5%85%AD%E9%A7%BF%E5%9C%96.jpg/360px-%E6%98%AD%E9%99%B5%E5%85%AD%E9%A7%BF%E5%9C%96.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/%E6%98%AD%E9%99%B5%E5%85%AD%E9%A7%BF%E5%9C%96.jpg/480px-%E6%98%AD%E9%99%B5%E5%85%AD%E9%A7%BF%E5%9C%96.jpg 2x" data-file-width="700" data-file-height="464" /></a></span></div><div class="thumbcaption">"Chiêu lăng lục tuấn đồ quyển" (một phần) do Triệu Lâm vẽ,.</div></div><div class="tsingle" style="width:282px;max-width:282px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Zhang-Gui-Shen-gui-tu.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Zhang-Gui-Shen-gui-tu.jpg/280px-Zhang-Gui-Shen-gui-tu.jpg" decoding="async" width="280" height="131" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Zhang-Gui-Shen-gui-tu.jpg/420px-Zhang-Gui-Shen-gui-tu.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Zhang-Gui-Shen-gui-tu.jpg/560px-Zhang-Gui-Shen-gui-tu.jpg 2x" data-file-width="1770" data-file-height="827" /></a></span></div><div class="thumbcaption">"Thần quy đồ" do Trương Khuê vẽ.</div></div></div></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Khoa_học_và_kỹ_thuật"><span id="Khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_k.E1.BB.B9_thu.E1.BA.ADt"></span>Khoa học và kỹ thuật</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=24" title="Sửa đổi phần “Khoa học và kỹ thuật”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=24" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Khoa học và kỹ thuật"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%E5%9C%86%E5%9F%8E%E5%9B%BE%E5%BC%8F.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/%E5%9C%86%E5%9F%8E%E5%9B%BE%E5%BC%8F.jpg/200px-%E5%9C%86%E5%9F%8E%E5%9B%BE%E5%BC%8F.jpg" decoding="async" width="200" height="273" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/%E5%9C%86%E5%9F%8E%E5%9B%BE%E5%BC%8F.jpg/300px-%E5%9C%86%E5%9F%8E%E5%9B%BE%E5%BC%8F.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/%E5%9C%86%E5%9F%8E%E5%9B%BE%E5%BC%8F.jpg/400px-%E5%9C%86%E5%9F%8E%E5%9B%BE%E5%BC%8F.jpg 2x" data-file-width="687" data-file-height="938" /></a><figcaption>Viên thành đồ thức "Trắc viên hải kính", trong đó dùng Thiên địa càn khôn để đề cập đến các điểm bên trong tam giác.</figcaption></figure> <p>Từ sau Tĩnh Khang chi biến đến thời kỳ Mông Cổ, do chiến tranh và bạo chính xảy ra thường xuyên, lại thêm thiên tai cũng hay xảy ra, đời sống của nhân dân do đó mà nghèo khổ, bệnh tật lan truyền, khiến cho y học hết sức sôi động, được gọi là "tân học triệu hưng". Vào thời Kim, xuất hiện "Hỏa nhiệt thuyết" của <a href="/w/index.php?title=L%C6%B0u_Ho%C3%A0n_T%E1%BB%91&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lưu Hoàn Tố (trang không tồn tại)">Lưu Hoàn Tố</a>, "Công tà thuyết" của <a href="/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%B2ng_Ch%C3%ADnh" title="Trương Tòng Chính">Trương Tòng Chính</a>, "Tì vị thuyết" của <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_%C4%90%C3%B4ng_Vi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý Đông Viên (trang không tồn tại)">Lý Đông Viên</a>. Do sự phong phú của thực tiễn, không ít y gia thâm nhập nghiên cứu kinh điển y học cổ đại, kết hợp với các kinh nghiệm lâm sàng của bản thân, tự hình thành nên một lý thuyết, từ việc giải thích lý luận của tiên nhân, dần hình thành các lưu phái khác nhau. Lưu Hoàn Tố khai sáng Hà Gian học phái, Trương Nguyên Tố khai sáng ra Dịch Thủy học phái, đệ tử của Trương Nguyên Tố là Lý Đông Nguyên cũng tự lập ra Tì vị học thuyết. Ba người này cùng với <a href="/w/index.php?title=Chu_Ch%E1%BA%A5n_Hanh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chu Chấn Hanh (trang không tồn tại)">Chu Chấn Hanh</a> thời Nguyên được gọi chung là "Kim Nguyên tứ đại gia", có ảnh hưởng đối với sự phát triển của lý luận y học Trung Quốc.<sup id="cite_ref-金朝科技_9-1" class="reference"><a href="#cite_note-金朝科技-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Người Kim hấp thu kỹ thuật nông nghiệp của Bắc Tống, khiến cho sản lượng nông nghiệp ở khu vực Thượng Kinh vùng Đông Bắc gia tăng. Hiện nay các nhà khảo cổ khai quật được rất nhiều các nông cụ bằng sắt như lưỡi cày, hồ lô gieo hạt tại Đông Bắc Trung Quốc. Đương thời, nông thư có tiếng ở các khu vực của Kim và Tây Hạ có "Vũ bản tân thư", "Sĩ nông tất dụng", song đến nay đã thất truyền. Đương thời, kỹ thuật trồng dâu nuôi tằm và làm vườn cũng rất phát triển, như lợi dụng "ngưu phẫn phúc bằng" (giàn che bằng phân bò) để đem <a href="/wiki/D%C6%B0a_h%E1%BA%A5u" title="Dưa hấu">dưa hấu</a> đến trồng ở khu vực Đông Bắc khá lạnh giá.<sup id="cite_ref-金朝科技_9-2" class="reference"><a href="#cite_note-金朝科技-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Tiến bộ quan trọng nhất về số học đương thời là phát triển <a href="/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_Nguy%C3%AAn_thu%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thiên Nguyên thuật (trang không tồn tại)">Thiên Nguyên thuật</a>, Thiên Nguyên thuật tức là phương pháp lập phương trình bậc cao Trung Quốc cổ đại, trong đó "Thiên nguyên" tương đương với số chưa biết trong số học hiện đại. Năm 1248, vào thời kỳ Kim-Nguyên, số học gia <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_D%C3%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý Dã (trang không tồn tại)">Lý Dã</a> trong các tác phẩm "<a href="/w/index.php?title=Tr%E1%BA%AFc_vi%C3%AAn_h%E1%BA%A3i_k%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trắc viên hải kính (trang không tồn tại)">Trắc viên hải kính</a>", "<a href="/w/index.php?title=%C3%8Dch_c%E1%BB%95_di%E1%BB%85n_%C4%91o%E1%BA%A1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ích cổ diễn đoạn (trang không tồn tại)">Ích cổ diễn đoạn</a>" đã giới thiệu có hệ thống việc dùng Thiên nguyên thuật để lập phương trình bậc hai. Triều đình Kim học tập Bắc Tống mà thành lập ra ty thiên giám để quan trắc thiên văn, số học đương thời cũng rất phát triển khiến cho sĩ nhân triều Kim mong muốn được soạn viết sách lịch. Triều đình Kim vào năm 1137 ban bố "Đại Minh lịch" do Dương Cấp biên viết (không phải Đại Minh lịch của <a href="/wiki/T%E1%BB%95_Xung_Chi" title="Tổ Xung Chi">Tổ Xung Chi</a>). "Trùng tu Đại Minh lịch" do Triệu Tri Vi nghiên cứu biên thành vào năm <a href="/wiki/1180" title="1180">1180</a>, độ chính xác của lịch này vượt quá "Kỉ nguyên lịch" của Tống. Cùng thời gian, <a href="/w/index.php?title=Da_Lu%E1%BA%ADt_L%C3%BD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Da Luật Lý (trang không tồn tại)">Da Luật Lý</a> cũng biên ra "Ất Mùi lịch", song độ chính xác không được như "Trùng tu đại minh lịch".<sup id="cite_ref-金朝科技_9-3" class="reference"><a href="#cite_note-金朝科技-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Ngoài ra, về mặt kiến trúc triều Kim cũng có sự phát triển lớn với việc xây dựng <a href="/wiki/C%E1%BA%A7u_L%C6%B0_C%C3%A2u" title="Cầu Lư Câu">cầu Lư Câu</a>, Trung Đô, hay Hoa Nghiêm tự ở <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%E1%BB%93ng,_S%C6%A1n_T%C3%A2y" title="Đại Đồng, Sơn Tây">Đại Đồng</a>.<sup id="cite_ref-金朝科技_9-4" class="reference"><a href="#cite_note-金朝科技-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Danh_sách_quân_chủ"><span id="Danh_s.C3.A1ch_qu.C3.A2n_ch.E1.BB.A7"></span>Danh sách quân chủ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=25" title="Sửa đổi phần “Danh sách quân chủ”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=25" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Danh sách quân chủ"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th colspan="7" style="background: #ccf;"><b>Kim</b> <a href="/wiki/1115" title="1115">1115</a>－<a href="/wiki/1234" title="1234">1234</a> </th></tr> <tr> <th>Miếu hiệu </th> <th>Thụy hiệu </th> <th>Tên Hán </th> <th>Tên Nữ Chân </th> <th>Danh xưng thường dùng </th> <th>Thời gian tại vị </th> <th>Niên hiệu </th></tr> <tr> <td style="width:8%"><a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Kim Thái Tổ">Kim Thái Tổ</a><br />金太祖 </td> <td style="width:25%">Ưng Càn Hưng Vận Chiêu Đức Định Công Nhân Minh Trang Hiếu Đại Thánh Vũ Nguyên hoàng đế<br /> 應乾興運昭德定功仁明莊孝大聖武元皇帝 </td> <td style="width:8%">Mân<br /> 旻 </td> <td style="width:8%">A Cốt Đả<br /> 阿骨打 </td> <td style="width:13%"><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_A_C%E1%BB%91t_%C4%90%E1%BA%A3" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan A Cốt Đả">Hoàn Nhan A Cốt Đả</a><br />完顏阿骨打 </td> <td style="width:9%"><a href="/wiki/1114" title="1114">1114</a>－<a href="/wiki/1123" title="1123">1123</a> </td> <td style="width:15%">Thu Quốc 收國, <a href="/wiki/1115" title="1115">1115</a>－<a href="/wiki/1116" title="1116">1116</a><br /> <p>Thiên Phụ 天輔, <a href="/wiki/1117" title="1117">1117</a>－<a href="/wiki/1123" title="1123">1123</a> </p> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Kim Thái Tông">Kim Thái Tông</a><br />金太宗 </td> <td>Thể Nguyên Ưng Vận Thế Đức Chiêu Công Triết Huệ Nhân Thánh Văn Liệt hoàng đế<br />體元應運世德昭功哲惠仁聖文烈皇帝 </td> <td>Thịnh<br /> 晟 </td> <td>Ngô Khất Mãi<br />吳乞買 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Ng%C3%B4_Kh%E1%BA%A5t_M%C3%A3i" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Ngô Khất Mãi">Hoàn Nhan Ngô Khất Mãi</a><br />完顏吳乞買 </td> <td><a href="/wiki/1123" title="1123">1123</a>－<a href="/wiki/1135" title="1135">1135</a> </td> <td>Thiên Hội 天會, <a href="/wiki/1123" title="1123">1123</a>－<a href="/wiki/1135" title="1135">1135</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Kim_Hy_T%C3%B4ng" class="mw-redirect" title="Kim Hy Tông">Kim Hy Tông</a><br />金熙宗 </td> <td>Hoằng Cơ Toản Vũ Trang Tĩnh Hiếu Thành hoàng đế <br />弘基纘武莊靖孝成皇帝 </td> <td>Đản <br />亶 </td> <td>Hợp Lạt<br />合剌 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_%C4%90%E1%BA%A3n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Đản">Hoàn Nhan Đản</a><br />完顏亶 </td> <td><a href="/wiki/1135" title="1135">1135</a>－<a href="/wiki/1149" title="1149">1149</a> </td> <td>Thiên Hội <a href="/wiki/1135" title="1135">1135</a>－<a href="/wiki/1137" title="1137">1137</a><br /> <p>Thiên Quyến 天眷, <a href="/wiki/1138" title="1138">1138</a>－<a href="/wiki/1141" title="1141">1141</a><br /> Hoàng Thống 皇統, <a href="/wiki/1141" title="1141">1141</a>－<a href="/wiki/1149" title="1149">1149</a> </p> </td></tr> <tr> <td> </td> <td><a href="/wiki/Kim_H%E1%BA%A3i_L%C4%83ng_V%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect" title="Kim Hải Lăng Vương">Hải Lăng Vương</a><br />海陵王 </td> <td>Lượng<br /> 亮 </td> <td>Địch Cổ Nãi<br /> 迪古乃 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_L%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Hoàn Nhan Lượng">Hoàn Nhan Lượng</a><br />完顏亮 </td> <td><a href="/wiki/1149" title="1149">1149</a>－<a href="/wiki/1161" title="1161">1161</a> </td> <td>Thiên Đức 天德, <a href="/wiki/1149" title="1149">1149</a>－<a href="/wiki/1152" title="1152">1152</a><br /> <p>Trinh Nguyên 貞元, <a href="/wiki/1153" title="1153">1153</a>－<a href="/wiki/1156" title="1156">1156</a><br /> Chính Long 正隆, <a href="/wiki/1156" title="1156">1156</a>－<a href="/wiki/1161" title="1161">1161</a> </p> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Kim_Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Kim Thế Tông">Kim Thế Tông</a><br />金世宗 </td> <td>Quang Thiên Hưng Vận Văn Đức Vũ Công Thánh Minh Nhân Hiếu hoàng đế<br />光天興運文德武功聖明仁孝皇帝 </td> <td>Tụ/Ung<br /> 褎/雍 </td> <td>Ô Lộc<br />烏祿 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Ung" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Ung">Hoàn Nhan Ung</a><br />完顏雍 </td> <td><a href="/wiki/1161" title="1161">1161</a>－<a href="/wiki/1189" title="1189">1189</a> </td> <td>Đại Định 大定, <a href="/wiki/1161" title="1161">1161</a>－<a href="/wiki/1189" title="1189">1189</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Kim_Ch%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%B4ng" title="Kim Chương Tông">Kim Chương Tông</a><br />金章宗 </td> <td>Hiến Thiên Quang Vận Nhân Văn Nghĩa Vũ Thần Thánh Anh Hiếu hoàng đế<br />憲天光運仁文義武神聖英孝皇帝 </td> <td>Cảnh<br /> 璟 </td> <td>Ma Đạt Cát<br />麻達葛 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_C%E1%BA%A3nh" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Cảnh">Hoàn Nhan Cảnh</a><br />完顏璟 </td> <td><a href="/wiki/1189" title="1189">1189</a>－<a href="/wiki/1208" title="1208">1208</a> </td> <td>Minh Xương 明昌, <a href="/wiki/1190" title="1190">1190</a>－<a href="/wiki/1195" title="1195">1195</a><br /> <p>Thừa An 承安, <a href="/wiki/1196" title="1196">1196</a>－<a href="/wiki/1200" title="1200">1200</a><br /> Thái Hòa 泰和, <a href="/wiki/1201" title="1201">1201</a>－<a href="/wiki/1208" title="1208">1208</a> </p> </td></tr> <tr> <td> </td> <td><a href="/wiki/Kim_V%E1%BB%87_Thi%E1%BB%87u_V%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect" title="Kim Vệ Thiệu Vương">Vệ Thiệu Vương</a><br />衛紹王 </td> <td>Doãn Tế/Vĩnh Tế<br />允濟/永濟 </td> <td>Hưng Thắng<br />興勝 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_V%C4%A9nh_T%E1%BA%BF" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Vĩnh Tế">Hoàn Nhan Vĩnh Tế</a><br />完顏永濟 </td> <td><a href="/wiki/1208" title="1208">1208</a>－<a href="/wiki/1213" title="1213">1213</a> </td> <td>Thái Hòa 泰和, <a href="/wiki/1208" title="1208">1208</a>－<a href="/wiki/1209" title="1209">1209</a><br /> <p>Đại An 大安, <a href="/wiki/1209" title="1209">1209</a>－<a href="/wiki/1211" title="1211">1211</a><br /> Sùng Khánh 崇慶, <a href="/wiki/1212" title="1212">1212</a>－<a href="/wiki/1213" title="1213">1213</a><br /> Chí Ninh 至寧, <a href="/wiki/1213" title="1213">1213</a> </p> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Kim_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Kim Tuyên Tông">Kim Tuyên Tông</a><br />金宣宗 </td> <td>Kế Thiên Hưng Thống Thuật Đạo Cần Nhân An Vũ Thánh Hiếu hoàng đế<br />繼天興統述道勤仁英武聖孝皇帝 </td> <td>Tuần<br />珣 </td> <td>Ngô Đổ Bổ<br />吾睹補 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Tu%E1%BA%A7n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tuần">Hoàn Nhan Tuần</a> </td> <td><a href="/wiki/1213" title="1213">1213</a>－<a href="/wiki/1223" title="1223">1223</a> </td> <td>Trinh Hựu 貞祐, <a href="/wiki/1213" title="1213">1213</a>－<a href="/wiki/1217" title="1217">1217</a><br /> <p>Hưng Định 興定, <a href="/wiki/1217" title="1217">1217</a>－<a href="/wiki/1222" title="1222">1222</a><br /> Nguyên Quang 元光, <a href="/wiki/1222" title="1222">1222</a>－<a href="/wiki/1223" title="1223">1223</a> </p> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Kim_Ai_T%C3%B4ng" title="Kim Ai Tông">Kim Ai Tông</a><br />金哀宗<sup id="cite_ref-72" class="reference"><a href="#cite_note-72"><span class="cite-bracket">[</span>61<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td> <td>Kính Thiên Đức Vận Trung Văn Tĩnh Vũ Thiên Thánh Liệt Hiếu Trang hoàng đế敬天德运忠文靖武天圣烈孝莊皇帝<sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73"><span class="cite-bracket">[</span>62<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td> <td>Thủ Lễ/Thủ Tự<br />守禮/守緒 </td> <td>Ninh Giáp Tốc<br />寧甲速 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Th%E1%BB%A7_T%E1%BB%B1" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Thủ Tự">Hoàn Nhan Thủ Tự</a><br />完顏守緒 </td> <td><a href="/wiki/1223" title="1223">1223</a>－<a href="/wiki/1234" title="1234">1234</a> </td> <td>Chính Đại 正大, <a href="/wiki/1224" title="1224">1224</a>－<a href="/wiki/1232" title="1232">1232</a><br /> <p>Khai Hưng 開興, <a href="/wiki/1232" title="1232">1232</a><br /> Thiên Hưng 天興 <a href="/wiki/1232" title="1232">1232</a>－<a href="/wiki/1234" title="1234">1234</a> </p> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Kim_M%E1%BA%A1t_%C4%90%E1%BA%BF" title="Kim Mạt Đế">Kim Chiêu Tông</a><br />金昭宗<sup id="cite_ref-autogenerated1_74-0" class="reference"><a href="#cite_note-autogenerated1-74"><span class="cite-bracket">[</span>63<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td> <td> </td> <td>Thừa Lân<br /> 承麟 </td> <td>Hô Đôn<br /> 呼敦 </td> <td><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Th%E1%BB%ABa_L%C3%A2n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Thừa Lân">Hoàn Nhan Thừa Lân</a><br />完颜承麟 </td> <td><a href="/wiki/1234" title="1234">1234</a> </td> <td>Thịnh Xương 盛昌, <a href="/wiki/9_th%C3%A1ng_2" title="9 tháng 2">9 tháng 2</a>, <a href="/wiki/1234" title="1234">1234</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Thế_phả"><span id="Th.E1.BA.BF_ph.E1.BA.A3"></span>Thế phả</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=26" title="Sửa đổi phần “Thế phả”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=26" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Thế phả"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="border:solid 1px #0000ff;"> <div style="text-align:left;background:transparent;"><center>Thế phả</center></div> <div class="mw-collapsible-content" style=""> <p><br /> </p> <center> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Thủy Tổ<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_H%C3%A0m_Ph%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Hàm Phổ (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Hàm Phổ</a><br />?-<b>941-960</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Đức Đế<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_%C3%94_L%E1%BB%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Ô Lỗ (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Ô Lỗ</a><br />?-<b>960-962</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim An Đế<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_B%E1%BA%A1t_H%E1%BA%A3i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Bạt Hải (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Bạt Hải</a><br />?-<b>962-983</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Hiến Tổ<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Tuy_Kh%E1%BA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Tuy Khả (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Tuy Khả</a><br />?-<b>983-1005</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Chiêu Tổ<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Th%E1%BA%A1ch_L%E1%BB%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Thạch Lỗ (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Thạch Lỗ</a><br />?-<b>1005-1021</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Cảnh Tổ<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_%C3%94_C%E1%BB%95_N%C3%A3i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Ô Cổ Nãi (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Ô Cổ Nãi</a><br />?-<b>1021-1074</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Thế Tổ<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_H%E1%BA%B7c_L%C3%BD_B%C3%A1t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Hặc Lý Bát (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Hặc Lý Bát</a><br />1039-<b>1074-1092</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Túc Tông<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Pha_Th%E1%BB%A9_Th%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Pha Thứ Thục (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Pha Thứ Thục</a><br />1042-<b>1092-1094</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Mục Tông<br /><a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Doanh_Ca&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Doanh Ca (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Doanh Ca</a><br />1052-<b>1094-1103</b></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;border-bottom:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Khang Tông<br /><a href="/wiki/%C3%94_Nh%C3%A3_Th%C3%BAc" title="Ô Nhã Thúc">Hoàn Nhan Ô Nhã Thúc</a><br />1061-<b>1103-1113</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(1)</sup><b><a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Kim Thái Tổ">Kim Thái Tổ</a></b><br />Hoàn Nhan Mân<br />1068-<b>1115-1123</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(2)</sup><b><a href="/wiki/Kim_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Kim Thái Tông">Kim Thái Tông</a></b><br />Hoàn Nhan Thịnh<br />1075-<b>1123-1135</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">□</td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;border-bottom:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Liêu Trung Liệt vương<br /><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_C%C3%A1n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Cán">Hoàn Nhan Tông Cán</a><br />?-1141</td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Duệ Tông<br /><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_Ph%E1%BB%A5" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Phụ">Hoàn Nhan Tông Phụ</a><br />1096-1135</td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Huy Tông<br /><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_Tu%E1%BA%A5n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Tuấn">Hoàn Nhan Tông Tuấn</a><br />?-1124</td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(4)</sup><b>Hải Lăng Dương vương</b><br /><a href="/wiki/Kim_H%E1%BA%A3i_L%C4%83ng_V%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect" title="Kim Hải Lăng Vương">Hoàn Nhan Lượng</a><br />1122-<b>1150-1161</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(5)</sup><b><a href="/wiki/Kim_Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Kim Thế Tông">Kim Thế Tông</a></b><br />Hoàn Nhan Ung<br />1123-<b>1161-1189</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(3)</sup><b><a href="/wiki/Kim_Hi_T%C3%B4ng" title="Kim Hi Tông">Kim Hi Tông</a></b><br />Hoàn Nhan Đản<br />1119-<b>1135-1150</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em">Kim Hiển Tông<br /><a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_Do%C3%A3n_Cung" title="Hoàn Nhan Doãn Cung">Hoàn Nhan Doãn Cung</a><br />1146-1185</td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(7)</sup><b>Vệ Thiệu vương</b><br /><a href="/wiki/Kim_V%E1%BB%87_Thi%E1%BB%87u_V%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect" title="Kim Vệ Thiệu Vương">Kim Vệ Thiệu Vương</a><br />1168-<b>1208-1213</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;border-bottom:1px solid black;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;border-bottom:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td><td style="height:1em;width:1em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td colspan="2" style="height:1em;width:2em"></td><td style="border-right:1px solid black;height:1em;width:1em"></td></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(8)</sup><b><a href="/wiki/Kim_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Kim Tuyên Tông">Kim Tuyên Tông</a></b><br />Hoàn Nhan Tuần<br />1163-<b>1213-1224</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(6)</sup><b><br /><a href="/wiki/Kim_Ch%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%B4ng" title="Kim Chương Tông">Kim Chương Tông</a></b><br />Hoàn Nhan Cảnh<br />1168-<b>1189-1208</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px solid black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(9)</sup><b><a href="/wiki/Kim_Ai_T%C3%B4ng" title="Kim Ai Tông">Kim Ai Tông</a></b><br />Hoàn Nhan Thủ Tự<br />1198-<b>1224-1234</b></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td rowspan="2" style="border-right:1px dashed black;height:2em;width:1em"></td><td rowspan="2" style="height:2em;width:1em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> <tr style="height:1px;text-align:center"><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="2" rowspan="2" style="height:2em;width:2em"></td><td colspan="6" rowspan="2" style="border:2px solid black;padding:0.2em"><sup>(10)</sup><b><a href="/wiki/Kim_M%E1%BA%A1t_%C4%90%E1%BA%BF" title="Kim Mạt Đế">Kim Mạt Đế</a></b><br />Hoàn Nhan Thừa Lân<br />?-<b>1234</b></td></tr><tr style="height:1px;text-align:center"></tr> </tbody></table> </center> </div></div> <p><br /> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Xem_thêm"><span id="Xem_th.C3.AAm"></span>Xem thêm</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=27" title="Sửa đổi phần “Xem thêm”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=27" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Xem thêm"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Kim" title="Nhà Hậu Kim">Nhà Hậu Kim</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Người Nữ Chân">Người Nữ Chân</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">Lịch sử Trung Quốc</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Chú_thích"><span id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch"></span>Chú thích</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=28" title="Sửa đổi phần “Chú thích”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=28" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Chú thích"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small references-column-width" style="-moz-column-width:30em; -webkit-column-width:30em; column-width:30em;"> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71728118">.mw-parser-output .reflist{margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}@media screen{.mw-parser-output .reflist{font-size:90%}}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-11"><b><a href="#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Đương thời tộc Nữ Chân có Hoàn Nhan bộ, Bạch Sơn bộ, Da Hối bộ, Thống Môn bộ, Da Lãn bộ, Thổ Cốt Luân bộ, Ngũ Quốc bộ, sinh sống ở phía bắc <a href="/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_B%E1%BA%A1ch_S%C6%A1n" class="mw-redirect" title="Trường Bạch Sơn">Trường Bạch Sơn</a>, lưu vực <a href="/wiki/T%C3%B9ng_Hoa" title="Tùng Hoa">Tùng Hoa Giang</a> cùng khu vực <a href="/wiki/S%C3%B4ng_Amur" class="mw-redirect" title="Sông Amur">Hắc Long Giang</a>.<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-12"><b><a href="#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">Người Nữ Chân mỗi năm phải tiến cống <a href="/wiki/Tr%C3%A2n_ch%C3%A2u" class="mw-disambig" title="Trân châu">trân châu</a> và <a href="/wiki/C%E1%BA%AFt_k%C3%AAn_k%C3%AAn" class="mw-redirect" title="Cắt kên kên">cắt kên kên</a> dùng cho việc săn bắn<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-16"><b><a href="#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Tướng Liêu là <a href="/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Gi%C3%A1c_(nh%C3%A0_Kim)" title="Trương Giác (nhà Kim)">Trương Giác</a> trấn thủ Bình Châu, sau khi đầu hàng triều Kim vẫn được Kim cho trấn thủ Bình Châu. Khi Kim trao các khu vực như Yên Kinh, Trác Châu cho Bắc Tống, Trương Giác có ý muốn chuyển sang nương nhờ Bắc Tống, do vậy phản Kim và dâng thành hàng Bắc Tống. Sau đó Kim Đế phái <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_V%E1%BB%8Dng" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Vọng">Hoàn Nhan Tông Vọng</a> bình định cuộc phản loạn này, đồng thời dựa vào việc này để xuất binh phạt Tống<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-4" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-18"><b><a href="#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Kim Thái Tông yêu cầu <a href="/wiki/T%E1%BB%91ng_Kh%C3%A2m_T%C3%B4ng" title="Tống Khâm Tông">Tống Khâm Tông</a> cho Khang vương <a href="/wiki/Tri%E1%BB%87u_C%E1%BA%A5u" class="mw-redirect" title="Triệu Cấu">Triệu Cấu</a>, Thái tể <a href="/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Bang_X%C6%B0%C6%A1ng" title="Trương Bang Xương">Trương Bang Xương</a> làm con tin, đồng thời yêu cầu cắt nhượng ba trấn <a href="/wiki/Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn_(S%C6%A1n_T%C3%A2y)" class="mw-redirect" title="Thái Nguyên (Sơn Tây)">Thái Nguyên</a>, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%A2u" title="Định Châu">Trung Sơn</a>, <a href="/w/index.php?title=H%C3%A0_Gi%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hà Giản (trang không tồn tại)">Hà Gian</a> (nay thuộc Hà Bắc) để nghị hòa. Sau khi quân Kim về Bắc, triều Tống không thi hành điều ước, quân Kim lại có cớ để nam hạ.<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-5" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-19"><b><a href="#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Phái chủ chiến có <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_H%C3%A0n" title="Hoàn Nhan Tông Hàn">Hoàn Nhan Tông Hàn</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_V%E1%BB%8Dng" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Vọng">Hoàn Nhan Tông Vọng</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_C%C3%A1n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Cán">Hoàn Nhan Tông Cán</a>, <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_Hi%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Tông Hiến (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Tông Hiến</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_B%E1%BA%ADt" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Bật">Hoàn Nhan Tông Bật</a> (Ngột Truật), <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_Hy_Do%C3%A3n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Hy Doãn (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Hy Doãn</a>, họ chủ trương triệt để tiêu diệt thế lực người Tống, không cần phải thiết lập chính quyền bù nhìn, trực tiếp quản lý đất Tống; phái chủ hòa có <a href="/w/index.php?title=Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_B%C3%A0n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoàn Nhan Tông Bàn (trang không tồn tại)">Hoàn Nhan Tông Bàn</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_T%C3%B4ng_Tu%E1%BA%A5n" class="mw-redirect" title="Hoàn Nhan Tông Tuấn">Hoàn Nhan Tông Tuấn</a>, <a href="/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_X%C6%B0%C6%A1ng" title="Hoàn Nhan Xương">Hoàn Nhan Thát Lãn</a>, họ chủ trương cùng Tống hợp đàm, trả đất đai cho người Tống, hai bên duy trì hòa bình<sup id="cite_ref-金滅遼宋_10-7" class="reference"><a href="#cite_note-金滅遼宋-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-22"><b><a href="#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Đương thời, đại thần <a href="/w/index.php?title=Tr%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BA%A1o&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trương Hạo (trang không tồn tại)">Trương Hạo</a>, <a href="/w/index.php?title=Da_Lu%E1%BA%ADt_An_L%E1%BB%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="Da Luật An Lễ (trang không tồn tại)">Da Luật An Lễ</a>, <a href="/w/index.php?title=K%E1%BB%B3_T%E1%BB%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kỳ Tể (trang không tồn tại)">Kỳ Tể</a> và đích mẫu của Hoàn Nhan Lượng là Đồ Đơn thị cực lực phản đối nam chinh, chỉ có nhóm <a href="/w/index.php?title=Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tr%E1%BB%8Dng_Kha&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trương Trọng Kha (trang không tồn tại)">Trương Trọng Kha</a>, <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_Th%C3%B4ng_(nh%C3%A0_Kim)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý Thông (nhà Kim) (trang không tồn tại)">Lý Thông</a> ủng hộ. Hoàng đế Hoàn Nhan Lượng khăng khăng độc đoán, sát hại Kỳ tể và đích mẫu Đồ Đơn thị để răn đe phái phản đối.<sup id="cite_ref-南宋與金_21-1" class="reference"><a href="#cite_note-南宋與金-21"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-26"><b><a href="#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Tống tôn kim làm bác, tăng tuế tệ mỗi năm lên 30 vạn lạng bạc, 30 vạn thất lụa, nộp cho triều Kim 300 vạn lạng "khao quân tiền", Kim trả lại đất Nam Tống bị mất trong cuộc chiến<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></span> </li> <li id="cite_note-29"><b><a href="#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text">Khi các bộ tộc Mông Cổ là phiên thuộc của triều Kim, triều Kim vì muốn tránh tình thế xuất hiện một bộ lạc lớn mạnh thống nhất người Mông Cổ nên thường kích động các bộ lạc chống đối lẫn nhau, đồng thời cứ vài năm lại suất quân lên Mạc Bắc để đồ sát, giảm đinh, khiến các bộ lạc Mông Cổ nảy sinh thái độ đối địch với Kim.<sup id="cite_ref-蒙古滅金_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-蒙古滅金-28"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-30"><b><a href="#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàn Nhan Vĩnh Tế trước đó từng hội diện với Thiết Mộc Chân, được đánh giá là hư nhược vô năng<sup id="cite_ref-蒙古滅金_28-1" class="reference"><a href="#cite_note-蒙古滅金-28"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-35"><b><a href="#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text">Thời áp dụng chế độ bộ lạc Nữ Chân, trưởng lão bộ lạc ở giữa chốn sơn dã, chỉ vạch đất đá nghị sự. Đến thời <a href="/wiki/%C3%94_Nh%C3%A3_Th%C3%BAc" title="Ô Nhã Thúc">Ô Nhã Thúc</a>, khi có việc vẫn phải tụ tập thương nghị.<sup id="cite_ref-金朝行政制度_5-4" class="reference"><a href="#cite_note-金朝行政制度-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-68"><b><a href="#cite_ref-68">^</a></b> <span class="reference-text">Năm <a href="/wiki/1166" title="1166">1166</a>, dịch "<a href="/wiki/S%E1%BB%AD_k%C3%BD_T%C6%B0_M%C3%A3_Thi%C3%AAn" class="mw-redirect" title="Sử ký Tư Mã Thiên">Sử ký</a>", "<a href="/wiki/H%C3%A1n_th%C6%B0" title="Hán thư">Hán thư</a>". Năm <a href="/wiki/1175" title="1175">1175</a>, Kim Thế Tông lại một lần nữa hạ chiếu phiên dịch kinh sử. Năm <a href="/wiki/1183" title="1183">1183</a>, dịch kinh sở trình lên bản dịch Nữ Chân tự của "Thượng thư", "Luận ngữ", "Mạnh Tử", "Lão Tử", "Dương Tử", "Văn Trung Tử", "Lưu Tử" và "Tân Đường thư".</span> </li> </ol></div> </div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71728118"><div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tham_khảo"><span id="Tham_kh.E1.BA.A3o"></span>Tham khảo</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=29" title="Sửa đổi phần “Tham khảo”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=29" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tham khảo"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71728118"><div class="reflist references-column-width" style="-moz-column-width: 30em; -webkit-column-width: 30em; column-width: 30em; list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><b><a href="#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r72042645">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"“""”""‘""’"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite id="CITEREFTurchinAdamsHall2006" class="citation journal cs1">Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (tháng 12 năm 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf">“East-West Orientation of Historical Empires”</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>Journal of World-systems Research</i>. <b>12</b> (2): 219–229. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.5195%2FJWSR.2006.369">10.5195/JWSR.2006.369</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1076-156X">1076-156X</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf">Bản gốc</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> lưu trữ ngày 22 tháng 2 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 12 tháng 8 năm 2010</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+World-systems+Research&rft.atitle=East-West+Orientation+of+Historical+Empires&rft.volume=12&rft.issue=2&rft.pages=219-229&rft.date=2006-12&rft_id=info%3Adoi%2F10.5195%2FJWSR.2006.369&rft.issn=1076-156X&rft.aulast=Turchin&rft.aufirst=Peter&rft.au=Adams%2C+Jonathan+M.&rft.au=Hall%2C+Thomas+D&rft_id=http%3A%2F%2Fjwsr.ucr.edu%2Farchive%2Fvol12%2Fnumber2%2Fpdf%2Fjwsr-v12n2-tah.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANh%C3%A0+Kim" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-2"><b><a href="#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r72042645"><cite id="CITEREFRein_Taagepera1997" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Rein_Taagepera&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rein Taagepera (trang không tồn tại)">Rein Taagepera</a> (tháng 9 năm 1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807">“Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia”</a>. <i>International Studies Quarterly</i>. <b>41</b> (3): 497. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2F0020-8833.00053">10.1111/0020-8833.00053</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0020-8833">0020-8833</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2600793">2600793</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=International+Studies+Quarterly&rft.atitle=Expansion+and+Contraction+Patterns+of+Large+Polities%3A+Context+for+Russia&rft.volume=41&rft.issue=3&rft.pages=497&rft.date=1997-09&rft.issn=0020-8833&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2600793%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2F0020-8833.00053&rft.au=Rein+Taagepera&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.escholarship.org%2Fuc%2Fitem%2F3cn68807&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANh%C3%A0+Kim" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-3"><b><a href="#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">《女真文辭典》, 金啓孮編著, 文物出版社1984年出版, 224頁</span> </li> <li id="cite_note-4"><b><a href="#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">《金史·本紀第二太祖》（卷二）</span> </li> <li id="cite_note-金朝行政制度-5">^ <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-5"><sup><i><b>f</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-6"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-7"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝行政制度_5-8"><sup><i><b>i</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國通史宋遼金元史》〈第七章宋遼金元的制度與社會〉第148頁－第149頁.</span> </li> <li id="cite_note-金朝軍事-6">^ <a href="#cite_ref-金朝軍事_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝軍事_6-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝軍事_6-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝軍事_6-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國文明史‧宋遼金時期‧金代》〈第三章由盛轉衰的金代軍事〉: 第1787頁－第1800頁.</span> </li> <li id="cite_note-金朝經濟-7">^ <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-5"><sup><i><b>f</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-6"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟_7-7"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國古代經濟簡史》第五章〈封建社會唐（後期）宋遼金元的經濟〉. 復旦大學. 1982年: 第119頁－第152頁.</span> </li> <li id="cite_note-文教事業-8">^ <a href="#cite_ref-文教事業_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-文教事業_8-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-文教事業_8-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-文教事業_8-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-文教事業_8-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-文教事業_8-5"><sup><i><b>f</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-文教事業_8-6"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-文教事業_8-7"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國文明史‧宋遼金時期‧金代》〈第五章文教事業的發展〉: 第1865頁－第1883頁.</span> </li> <li id="cite_note-金朝科技-9">^ <a href="#cite_ref-金朝科技_9-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝科技_9-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝科技_9-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝科技_9-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝科技_9-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國文明史‧宋遼金時期‧金代》〈第五章科學技術的發展〉: 第1841頁－第1864頁.</span> </li> <li id="cite_note-金滅遼宋-10">^ <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-5"><sup><i><b>f</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-6"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-7"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金滅遼宋_10-8"><sup><i><b>i</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國通史宋遼金元史》〈第三章北宋的內政及其衰亡〉第57頁－第61頁.</span> </li> <li id="cite_note-13"><b><a href="#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">《高丽史·定宗世家》载："三年(948年)九月, 东女真大匡苏无盖等来献马七百匹及方物, "(卷2)女真氏族首领也接受高丽授予的官职；武职有将军、宁塞将军、归德将军、柔远将军、怀化将军等;文职有大相、大匡、元甫、正甫、大丞等.</span> </li> <li id="cite_note-14"><b><a href="#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">《金史·本紀第一世紀》（卷一）</span> </li> <li id="cite_note-15"><b><a href="#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">《金史·卷八十四·列傳第二十二》</span> </li> <li id="cite_note-17"><b><a href="#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧太宗本紀》：「十月甲辰, 詔諸將伐宋.以諳班勃極烈杲兼領都元帥, 移賚勃極烈宗翰兼左副元帥先鋒, 經略使完顏希尹為元帥右監軍, 左金吾上將軍耶律余睹為元帥右都臨, 自西京入太原.六部路軍帥撻懶為六部路都統, 斜也副之, 宗望為南京路都統, 闍母副之, 知樞密院事劉彥宗兼領漢軍都統, 自南京入燕山.」</span> </li> <li id="cite_note-20"><b><a href="#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">《大金国志》描述："熙宗自为童时聪悟, 适诸父南征中原, 得燕人韩昉及中国儒士教之.后能赋诗染翰, 雅歌儒服, 分茶焚香, 弈棊象戏, 尽失女真故态矣.视开国旧臣则曰'无知夷狄', 及旧臣视之, 则曰'宛然一汉户少年子也'."</span> </li> <li id="cite_note-南宋與金-21">^ <a href="#cite_ref-南宋與金_21-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-南宋與金_21-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-南宋與金_21-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-南宋與金_21-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-南宋與金_21-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國通史宋遼金元史》〈第四章南宋與金－中國南北的再分裂〉第63頁－第79頁.</span> </li> <li id="cite_note-23"><b><a href="#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧卷八‧本紀第八‧世宗下》:「當此之時, 群臣守職, 上下相安, 家給人足, 倉廩有餘, 刑部歲斷死罪, 或十七人, 或二十人, 號稱「小堯舜」, 此其效驗也.」</span> </li> <li id="cite_note-24"><b><a href="#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">《金史•列傳第十一》：「禮樂刑政因遼、宋舊制, 雜亂無貫, 章宗即位, 乃更定修正, 為一代法.」</span> </li> <li id="cite_note-25"><b><a href="#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧列傳第三十六》</span> </li> <li id="cite_note-27"><b><a href="#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧列傳第三十一》</span> </li> <li id="cite_note-蒙古滅金-28">^ <a href="#cite_ref-蒙古滅金_28-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-蒙古滅金_28-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-蒙古滅金_28-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-蒙古滅金_28-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-蒙古滅金_28-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-蒙古滅金_28-5"><sup><i><b>f</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-蒙古滅金_28-6"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國通史宋遼金元史》〈第五章蒙古興起與大元帝國-草原民族的統一中國: 第81頁－第91頁.</span> </li> <li id="cite_note-31"><b><a href="#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">《金史·衛绍王本紀》：辛卯, 胡沙虎矯詔以誅反者, 招福海執而殺之, 奪其兵.......黃門出, 胡沙虎卒取「宣命之寶」, 偽除其黨醜奴為德州防禦使、烏古論奪剌順天軍節度使、提控宿直將軍徒單金壽永定軍節度使, 及其餘黨凡數十人, 皆遷宮.遂使宦者李思中害上于邸.</span> </li> <li id="cite_note-金朝人口與社會-32">^ <a href="#cite_ref-金朝人口與社會_32-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝人口與社會_32-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝人口與社會_32-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國文明史‧宋遼金時期‧金代》〈第十一章民俗文化與社會精神風貌〉: 第2001頁－第2022頁.</span> </li> <li id="cite_note-33"><b><a href="#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text">《元史卷一百一十九‧列傳第六‧木華黎》：「丁丑八月, 詔封太師、國王、都行省承制行事, 賜誓券、黃金印曰：「子孫傳國, 世世不絕.」分弘吉剌、亦乞烈思、兀魯兀、忙兀等十軍, 及吾也而契丹、蕃、漢等軍, 並屬麾下.且諭曰：「太行之北, 朕自經略, 太行以南, 卿其勉之.」賜大駕所建九斿大旗, 仍諭諸將曰：「木華黎建此旗以出號令, 如朕親臨也.」乃建行省于雲、燕, 以圖中原, 遂自燕南攻遂城及蠡州諸城, 拔之.」</span> </li> <li id="cite_note-34"><b><a href="#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧列传第七十三‧外国下‧金国语解》：「《金史》所载本国之语, 得诸重译, 而可解者何可阙焉.若其臣僚之小字, 或以贱, 或以疾, 犹有古人尚质之风, 不可文也.国姓为某, 汉姓为某, 后魏孝文以来已有之矣.存诸篇终, 以备考索.」</span> </li> <li id="cite_note-36"><b><a href="#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">《金史·太祖本紀》：「歲癸巳十月, 康宗夢逐狼, 屢發不能中, 太祖前射中之.旦日, 以所夢問僚佐, 眾曰：「吉.兄不能得而弟得之之兆也.」是月, 康宗即世, 太祖襲位為都勃極烈.」</span> </li> <li id="cite_note-37"><b><a href="#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text">《金史》卷七八《韓企先傳》曰：「斜也、宗幹當國, 勸太宗改女直舊制, 用宋官制度.」</span> </li> <li id="cite_note-38"><b><a href="#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text">《金史》：「天輔七年, 以左企弓行樞密院於廣寧, 尚踵遼南院之舊」</span> </li> <li id="cite_note-金朝政治-39">^ <a href="#cite_ref-金朝政治_39-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝政治_39-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝政治_39-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝政治_39-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝政治_39-4"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國文明史‧宋遼金時期‧金代》〈第一章具有鮮明時代和民族特點的金代政治〉: 第1727頁－第1731頁.</span> </li> <li id="cite_note-cm5-40"><b><a href="#cite_ref-cm5_40-0">^</a></b> <span class="reference-text">Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Chính biên quyển 5</span> </li> <li id="cite_note-41"><b><a href="#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">《<a href="/w/index.php?title=%E9%87%91%E5%8F%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="金史 (trang không tồn tại)">金史</a>》卷一百十三.</span> </li> <li id="cite_note-42"><b><a href="#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">《金史•兵志》解釋："金興, 用兵如神, 戰勝攻取, 無敵當世, 曾未十年, 遂定大業.原其成功之速, 俗本鷙勁, 人多沉雄, 兄弟子姓, 才皆良將, 部落保伍, 技皆銳兵."</span> </li> <li id="cite_note-43"><b><a href="#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text">《金史》卷九一《孛朮魯阿魯罕傳》</span> </li> <li id="cite_note-44"><b><a href="#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text">《金史》卷八八《紇石烈良弼傳》</span> </li> <li id="cite_note-45"><b><a href="#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text">徐梦莘《三朝北盟会编》卷一二三记:"时方金人欲剃南民顶发，人人怨愤，日思南归。又燕地汉儿苦其凌虐，心生离贰，或叛逃上山，或南渡投降。"</span> </li> <li id="cite_note-中国人口发展史-46">^ <a href="#cite_ref-中国人口发展史_46-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-中国人口发展史_46-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中国人口发展史》.葛剑雄.福建人民出版社.</span> </li> <li id="cite_note-47"><b><a href="#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text">]《三朝北盟会编》卷18, 上海古籍出版社, 1987年10月1版, 第127页.</span> </li> <li id="cite_note-48"><b><a href="#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text">《金史·食貨志二》：「其制, 每耒牛三頭為一具, 限民口二十五受田四頃四畝有奇, 歲輸粟不過一石, 官民占田無過四十具.」</span> </li> <li id="cite_note-49"><b><a href="#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text">《三朝北盟会编‧卷244》:「計其戶口, 給賜官田, 使自播種, 以充口食」</span> </li> <li id="cite_note-50"><b><a href="#cite_ref-50">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧志第二十八‧食货二‧田制》：「不親稼穡, 不令家人農作, 盡令漢人佃蒔, 取租而已」</span> </li> <li id="cite_note-51"><b><a href="#cite_ref-51">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧志第二十八‧食货二‧田制》：「陳言者言：豪強之家多佔奪官田者.上曰：前參政納合椿年佔地八百頃, 又聞山西田亦多為權要所佔, 有一家一口至三十頃者, 以致小民無田可耕, 徙居陰山之惡地何以自存」</span> </li> <li id="cite_note-金朝經濟2-52">^ <a href="#cite_ref-金朝經濟2_52-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-金朝經濟2_52-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國通史‧第四编宋辽金元时期》〈金朝封建统治的巩固和经济的发展〉蔡美彪三聯書店(香港)有限公司</span> </li> <li id="cite_note-53"><b><a href="#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text">《宣和乙巳奉使金国行程录》：「城北有三市, 陆海百货萃于其中.僧居佛宇, 冠于北方；锦绣组绮, 精绝天下.膏腴蔬窳、果实、稻粱之类, 靡不毕出；而桑柘麻麦、羊豕雉兔不问可知.」</span> </li> <li id="cite_note-54"><b><a href="#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text">董锡玖：《中国舞蹈史》（宋辽金西夏元部分）, 文化艺术出版社1984年版.</span> </li> <li id="cite_note-55"><b><a href="#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text">庄仲方在《金文雅序》中曾言："金初无文字也, 自太祖得辽人韩昉而言始文；太宗入汴州, 取经籍图书.宋宇文虚中、张斛、蔡松年、高士谈辈先后归之, 而文字煨兴, 然犹借才异代也."</span> </li> <li id="cite_note-56"><b><a href="#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text">《中州集》卷一《蔡畦小传》</span> </li> <li id="cite_note-57"><b><a href="#cite_ref-57">^</a></b> <span class="reference-text">蒙古<a href="/w/index.php?title=%E5%AE%9A%E5%AE%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="定宗 (trang không tồn tại)">定宗</a>二年（1247年）, <a href="/w/index.php?title=%E5%BF%BD%E5%BF%85%E7%83%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="忽必烈 (trang không tồn tại)">忽必烈</a>召見金朝遺老<a href="/w/index.php?title=%E5%BC%B5%E5%BE%B7%E8%BC%9D&action=edit&redlink=1" class="new" title="張德輝 (trang không tồn tại)">張德輝</a>, 問他是否真有"遼以釋廢, 金以儒亡"的說法, 張德輝則全面否認此說.他表示："辽事臣未周知, 金季乃亲睹, 宰执中虽用一二儒臣, 余皆武弁世爵, 及论军国大事, 又不使预闻, 大抵以儒进者三十之一, 国之存亡, 自有其责者, 儒者何咎焉！".（《元史·张德辉传》）</span> </li> <li id="cite_note-58"><b><a href="#cite_ref-58">^</a></b> <span class="reference-text">《辍耕录》卷二七"燕南芝菴先生唱论".</span> </li> <li id="cite_note-59"><b><a href="#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text">《金史》卷四三《舆服志》（下）云："初, 女直人不得改为汉姓及学南人装束, 违者杖八十, 编为永制."</span> </li> <li id="cite_note-60"><b><a href="#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text">《遗山先生文集》卷18《内相文献杨公神道碑铭》：「獨周、程夫子, 紹千古之絕學, 發前聖之神奧」, 「此前賢之所未到.」</span> </li> <li id="cite_note-61"><b><a href="#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text">阮元：《金文最序》：「使千古之絕學, 一朝復續.」</span> </li> <li id="cite_note-62"><b><a href="#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text">赵秉文：《闲闲老人滏水文集》卷1《性道教说》：「推明心術之微, 剖推義利之弁, 而斟酌時中之權, 委曲疏通, 多先儒所未到.」</span> </li> <li id="cite_note-63"><b><a href="#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text">《滹南遗老集》卷44《道学发源后序》.</span> </li> <li id="cite_note-64"><b><a href="#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text">《滹南遗老集》卷3《论语辨惑序》.</span> </li> <li id="cite_note-65"><b><a href="#cite_ref-65">^</a></b> <span class="reference-text">《金史》卷126《李纯甫传》</span> </li> <li id="cite_note-66"><b><a href="#cite_ref-66">^</a></b> <span class="reference-text">《闲闲老人滏水文集》卷14《唐论》.</span> </li> <li id="cite_note-67"><b><a href="#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧列传第三十三‧移剌履》：「章宗为金源郡王, 喜读《春秋左氏传》, 闻履博洽, 召质所疑.履曰："左氏多权诈, 驳而不纯.《尚书》、《孟子》皆圣贤纯全之道, 愿留意焉."王嘉纳之.」</span> </li> <li id="cite_note-69"><b><a href="#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text">《辽史》卷115《西夏外记》.</span> </li> <li id="cite_note-宗教-70">^ <a href="#cite_ref-宗教_70-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-宗教_70-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-宗教_70-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-宗教_70-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國文明史‧宋遼金時期‧金代》〈第七章宗教的興盛〉: 第1891頁－第1912頁.</span> </li> <li id="cite_note-藝術-71">^ <a href="#cite_ref-藝術_71-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-藝術_71-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-藝術_71-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-藝術_71-3"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text">《中國文明史‧宋遼金時期‧金代》〈第十章藝術的繁榮〉: 第1955頁－第2022頁.</span> </li> <li id="cite_note-72"><b><a href="#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text">《金史‧卷一十八‧本紀第十八‧哀宗下》：「末帝退保子城, 聞帝崩, 率群臣入哭, 諡曰哀宗.」</span> </li> <li id="cite_note-73"><b><a href="#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text">《<a href="/w/index.php?title=%E5%A4%A7%E9%87%91%E5%9C%8B%E5%BF%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="大金國志 (trang không tồn tại)">大金國志</a>》卷二十六：「吾欲諡之以哀如何, 奈倉促無知禮者為贊成之.時宿州有僭位者先諡曰莊.其故官僑於宋者又私諡曰閔, 或謂國主感憤奮發, 哀不足以盡之, 故天下士太夫皆號為義宗.」<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archive.org/stream/06059337.cn#page/n112/mode/2up">出處</a></span> </li> <li id="cite_note-autogenerated1-74"><b><a href="#cite_ref-autogenerated1_74-0">^</a></b> <span class="reference-text">《续资治通鉴·卷167》：「金穆延烏登行省於息州, 與諸將日以歌酒為樂, 軍士淫縱；蔡州破, 與富珠哩中洛索、瓜勒佳玖珠等送款請降, 為金主（此應指完颜承麟）發喪設祭, 上諡曰昭宗.」</span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Đọc_thêm"><span id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"></span>Đọc thêm</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=30" title="Sửa đổi phần “Đọc thêm”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=30" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Đọc thêm"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71936381">.mw-parser-output .side-box{margin:4px 0;box-sizing:border-box;border:1px solid #aaa;font-size:88%;line-height:1.25em;background-color:var(--background-color-interactive-subtle,#f8f9fa);display:flow-root}.mw-parser-output .side-box-abovebelow,.mw-parser-output .side-box-text{padding:0.25em 0.9em}.mw-parser-output .side-box-image{padding:2px 0 2px 0.9em;text-align:center}.mw-parser-output .side-box-imageright{padding:2px 0.9em 2px 0;text-align:center}@media(min-width:500px){.mw-parser-output .side-box-flex{display:flex;align-items:center}.mw-parser-output .side-box-text{flex:1;min-width:0}}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .side-box{width:238px}.mw-parser-output .side-box-right{clear:right;float:right;margin-left:1em}.mw-parser-output .side-box-left{margin-right:1em}}</style><div class="side-box side-box-right plainlinks sistersitebox"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-image"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/38px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="38" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/57px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/76px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></span></span></div> <div class="side-box-text plainlist"><a href="/wiki/Wikisource" title="Wikisource">Wikisource</a> có văn bản gốc liên quan đến bài viết: <div style="margin-left: 10px;"><i><b><a href="https://vi.wikisource.org/wiki/zh:%E9%87%91%E5%8F%B2" class="extiw" title="s:zh:金史">Toàn văn Kim sử</a></b></i></div></div></div> </div> <ul><li>《中國文明史·宋遼金時期》, 地球出版社編輯部, 地球出版社, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9577140483" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 957-714-048-3</a></li> <li>《中國通史·宋遼金元史》, 王明蓀, 九州出版社, ISBN, 978-751-080-061-0</li> <li>《遼史金史西夏史》, <a href="/w/index.php?title=%E5%8A%89%E9%B3%B3%E7%BF%A5&action=edit&redlink=1" class="new" title="劉鳳翥 (trang không tồn tại)">劉鳳翥</a>、<a href="/w/index.php?title=%E6%9D%8E%E9%8C%AB%E5%8E%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="李錫厚 (trang không tồn tại)">李錫厚</a>、<a href="/w/index.php?title=%E7%99%BD%E6%BF%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="白濱 (trang không tồn tại)">白濱</a>, <a href="/w/index.php?title=%E9%A6%99%E6%B8%AF%E4%B8%AD%E8%8F%AF%E4%B9%A6%E5%BA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="香港中華书店 (trang không tồn tại)">香港中華书店</a>, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9622319343" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 962-231-934-3</a></li> <li>《遼金西夏史》, 李錫厚、<a href="/w/index.php?title=%E7%99%BD%E6%BF%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="白濱 (trang không tồn tại)">白濱</a>, <a href="/w/index.php?title=%E4%B8%8A%E6%B5%B7%E4%BA%BA%E6%B0%91%E5%87%BA%E7%89%88%E7%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="上海人民出版社 (trang không tồn tại)">上海人民出版社</a>, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/7208043922" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 7-208-04392-2</a></li> <li><a href="/wiki/Herbert_Franke_(nh%C3%A0_Trung_Hoa_h%E1%BB%8Dc)" title="Herbert Franke (nhà Trung Hoa học)">Herbert Franke</a>（傅海波）& <a href="/wiki/Denis_C._Twitchett" title="Denis C. Twitchett">Denis C. Twitchett</a>（崔瑞德）編：《劍橋中國遼西夏金元史》（北京：中國社會科學出版社, 1998）.</li> <li>《征服王朝的時代》, 竺沙雅章, 稻香出版社, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/4311304463" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 4-311-30446-3</a></li> <li>外山軍治著, 李東源譯：《金朝史研究》（牡丹江：黑龍江朝鮮民族出版社, 1988）.</li> <li>陳學霖：《<a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com.hk/books?id=t21yghJHIpEC&pg=PP6&dq=%E4%B8%AD%E6%96%87%E5%A4%A7%E5%AD%B8%E5%87%BA%E7%89%88%E7%A4%BE&hl=zh-TW&sa=X&ei=VMjhUJDFKOaviQf4h4GoBw&ved=0CFwQuwUwBTha">金宋史論叢</a>》（香港：中文大學出版社, 2003）.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Liên_kết_ngoài"><span id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"></span>Liên kết ngoài</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&veaction=edit&section=31" title="Sửa đổi phần “Liên kết ngoài”" class="mw-editsection-visualeditor"><span>sửa</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&action=edit&section=31" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Liên kết ngoài"><span>sửa mã nguồn</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/12px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="12" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/24px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> Tư liệu liên quan tới <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Jin_Dynasty_(1115-1234)" class="extiw" title="commons:Category:Jin Dynasty (1115-1234)"><span style="">Jin Dynasty (1115-1234)</span></a> tại <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a></li></ul> <div style="clear:both;"></div> <table class="wikitable succession-box noprint" style="margin:0.5em auto; font-size:95%;clear:both;"> <tbody><tr style="text-align:center;"> <td style="width:30%;" rowspan="1">Tiền nhiệm<br /><span style="font-weight: bold"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">Nhà Liêu</a></span> </td> <td style="width: 40%; text-align: center;" rowspan="1"><b><a href="/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Trung_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Triều đại Trung Quốc">Triều đại Trung Quốc</a></b><br />1115–1234 </td> <td style="width: 30%; text-align: center;" rowspan="1">Kế nhiệm<br /><span style="font-weight: bold"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nhà Nguyên</a></span> </td></tr> </tbody></table> <div class="mw-collapsible mw-collapsed" style=""> <div style="">Thời kỳ Ngũ Đại Thập Quốc, Liêu, Tống, Hạ, Kim</div> <div class="mw-collapsible-content" style=""> <table class="wikitable" width="100%" cellspacing="0" cellpadding="1" style="font-size:88%; line-height:1.6em; text-align:center; margin:0"> <tbody><tr> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td> <td style="width:5px"> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#FFFFE1" rowspan="2"><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Thời kỳ triều Đường</a></b> <br /><small>- <a href="/wiki/907" title="907">907</a></small> </td> <td bgcolor="#FFE1FF" colspan="18"><b>Thời kỳ Ngũ Đại, Tống, Liêu, Tây Hạ, Kim</b> <br /><small> <a href="/wiki/907" title="907">907</a> - <a href="/wiki/1279" title="1279">1279</a></small> </td> <td bgcolor="#FFECE1" rowspan="2"><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Thời kỳ triều Nguyên</a></b> <br /><small><a href="/wiki/1279" title="1279">1279</a> -</small> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#E1FFE1" colspan="6"><b><a href="/wiki/Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Ngũ Đại Thập Quốc">Thời kỳ Ngũ Đại Thập Quốc</a></b> <br /><small><a href="/wiki/907" title="907">907</a> - <a href="/wiki/979" title="979">979</a></small> </td> <td bgcolor="#FFE1FF" colspan="12"><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Thời triều Tống</a></b> <br /><small><a href="/wiki/960" title="960">960</a> - <a href="/wiki/979" title="979">979</a> - <a href="/wiki/1279" title="1279">1279</a></small> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#FFFFE1" rowspan="3"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đường</a> <br /><small>- <a href="/wiki/907" title="907">907</a></small> </td> <td bgcolor="#E1FFE1" colspan="5"><a href="/wiki/Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Ngũ Đại Thập Quốc">Ngũ Đại</a> <br /><small> <a href="/wiki/907" title="907">907</a> - <a href="/wiki/960" title="960">960</a></small> </td> <td bgcolor="#FFE1FF" colspan="6" rowspan="2"><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_T%E1%BB%91ng" class="mw-redirect" title="Bắc Tống">Bắc Tống</a> (bị Kim diệt) <br /><small> <a href="/wiki/960" title="960">960</a> - <a href="/wiki/1127" title="1127">1127</a></small> </td> <td bgcolor="#FFE1FF" colspan="7" rowspan="2"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Nam Tống, 1127–1279|Nam Tống</a> <br /><small> <a href="/wiki/1127" title="1127">1127</a> - <a href="/wiki/1279" title="1279">1279</a></small> </td> <td rowspan="2">Bị Nguyên<br />diệt </td></tr> <tr> <td bgcolor="#E1FFE1"><a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C6%B0%C6%A1ng" class="mw-redirect mw-disambig" title="Nhà Hậu Lương">Hậu Lương</a> <br /><small> <a href="/wiki/907" title="907">907</a> - <a href="/wiki/923" title="923">923</a></small> </td> <td bgcolor="#E1FFE1"><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Hậu Đường">Hậu Đường</a> <br /><small> <a href="/wiki/923" title="923">923</a> - <a href="/wiki/937" title="937">937</a></small> </td> <td bgcolor="#E1FFE1"><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_T%E1%BA%A5n" title="Hậu Tấn">Hậu Tấn</a> <br /><small> <a href="/wiki/936" title="936">936</a> - <a href="/wiki/947" title="947">947</a></small> </td> <td bgcolor="#E1FFE1"><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_H%C3%A1n" title="Hậu Hán">Hậu Hán</a> <br /><small> <a href="/wiki/947" title="947">947</a> - <a href="/wiki/951" title="951">951</a></small> </td> <td bgcolor="#E1FFE1"><a href="/wiki/H%E1%BA%ADu_Chu" title="Hậu Chu">Hậu Chu</a> <br /><small> <a href="/wiki/951" title="951">951</a> - <a href="/wiki/960" title="960">960</a></small> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#E1FFE1" colspan="6"><a href="/wiki/Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_Qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Ngũ Đại Thập Quốc">Thập Quốc</a> <br /><small> <a href="/wiki/907" title="907">907</a> - <a href="/wiki/979" title="979">979</a></small> </td> <td>Bị Tống<br />diệt </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#C1F8F7"><a href="/w/index.php?title=T%C3%B9ng_M%E1%BA%A1c_%C4%91%C3%B4_%C4%91%E1%BB%91c_ph%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tùng Mạc đô đốc phủ (trang không tồn tại)">Tùng Mạc đô đốc phủ</a> <br /><small> - <a href="/wiki/906" title="906">906</a></small> </td> <td bgcolor="#C1F8F7" colspan="11">Khiết Đan Quốc, <b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">Nhà Liêu</a></b> (bị Kim diệt) <br /><small> <a href="/wiki/907" title="907">907</a> - <a href="/wiki/916" title="916">916</a> - <a href="/wiki/947" title="947">947</a> - <a href="/wiki/1125" title="1125">1125</a></small> </td> <td> </td> <td bgcolor="#C1F8F7" colspan="2"><b><a href="/wiki/T%C3%A2y_Li%C3%AAu" title="Tây Liêu">Tây Liêu</a></b> <br /><small> <a href="/wiki/1132" title="1132">1132</a> - <a href="/wiki/1218" title="1218">1218</a></small> </td> <td>Bị Mông Cổ<br />diệt </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td></tr> <tr> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td bgcolor="#C1F8F7"><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Li%C3%AAu" title="Bắc Liêu">Bắc Liêu</a><br /><small> <a href="/wiki/1122" title="1122">1122</a> - <a href="/wiki/1123" title="1123">1123</a></small> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#FFFFE1" colspan="7">(phiên thuộc triều Đường) <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_Nan_ti%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%99_s%E1%BB%A9" class="mw-redirect" title="Định Nan tiết độ sứ">Định Nan tiết độ sứ</a> (bị Tống diệt)<br /><small> - <a href="/wiki/982" title="982">982</a></small> </td> <td bgcolor="#FFFFE1" colspan="2"><a href="/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">chính quyền Hạ châu</a><br /><small> <a href="/wiki/982" title="982">982</a> - <a href="/wiki/1038" title="1038">1038</a></small> </td> <td bgcolor="#FFFFE1" colspan="8">(Độc lập từ Tống) <b><a href="/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a></b> <br /><small> <a href="/wiki/1038" title="1038">1038</a> - <a href="/wiki/1227" title="1227">1227</a></small> </td> <td>Bị Mông Cổ<br />diệt </td> <td> </td> <td> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#F7FABE" colspan="11">(phiên thuộc triều Liêu) <a href="/wiki/N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" class="mw-disambig" title="Nữ Chân">Nữ Chân</a> </td> <td bgcolor="#F7FABE" colspan="5">(Độc lập từ Liêu) <b><a class="mw-selflink selflink">Nhà Kim</a></b> <br /><small> <a href="/wiki/1115" title="1115">1115</a> - <a href="/wiki/1234" title="1234">1234</a></small> </td> <td>Bị Mông Cổ<br />diệt </td> <td> </td> <td> </td> <td> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#FFE1FF" colspan="7">(phiên thuộc Liêu) <b>Mạc Bắc chư bộ</b> <a href="/w/index.php?title=Tr%E1%BB%9F_B%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trở Bốc (trang không tồn tại)">Trở Bốc</a>, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Kyrgyz" title="Người Kyrgyz">Hiệt Kiết Tư</a> </td> <td bgcolor="#FFE1FF" colspan="8">(phiên thuộc Liêu, Kim) <b>Mạc Bắc chư bộ</b> <a href="/w/index.php?title=Kh%E1%BA%AFc_Li%E1%BB%87t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Khắc Liệt (trang không tồn tại)">Khắc Liệt</a>, <a href="/w/index.php?title=N%C3%A3i_Man&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nãi Man (trang không tồn tại)">Nãi Man</a>, <a href="/wiki/M%C3%B4ng_Ng%E1%BB%99t_Qu%E1%BB%91c" title="Mông Ngột Quốc">Mông Cổ</a>... <br /><small> ? - <a href="/wiki/1271" title="1271">1271</a></small> </td> <td bgcolor="#FFECE1" colspan="3">(độc lập từ Kim) <br /><b><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đại Mông Cổ Quốc</a></b> <br /><small> <a href="/wiki/1206" title="1206">1206</a> - <a href="/wiki/1271" title="1271">1271</a></small> </td> <td bgcolor="#FFECE1" colspan="2"><b><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nguyên</a></b> <br /><small> <a href="/wiki/1271" title="1271">1271</a> - </small> </td></tr> <tr> <td bgcolor="#C1F8F7"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%C3%B2a" title="Đại Trường Hòa">Đại Trường Hòa</a> <br /><small> <a href="/wiki/902" title="902">902</a> - <a href="/wiki/927" title="927">927</a></small> </td> <td bgcolor="#C1F8F7"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_H%C6%B0ng" title="Đại Thiên Hưng">Đại Thiên Hưng</a> <br /><small> <a href="/wiki/928" title="928">928</a> - <a href="/wiki/929" title="929">929</a></small> </td> <td bgcolor="#C1F8F7"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Ngh%C4%A9a_Ninh" title="Đại Nghĩa Ninh">Đại Nghĩa Ninh</a> <br /><small> <a href="/wiki/929" title="929">929</a> - <a href="/wiki/937" title="937">937</a></small> </td> <td bgcolor="#C1F8F7" colspan="14"><b><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BA%A1i_L%C3%BD" class="mw-redirect" title="Vương quốc Đại Lý">Đại Lý Quốc</a></b> <br /><small> <a href="/wiki/937" title="937">937</a> - <a href="/wiki/1253" title="1253">1253</a></small> </td> <td>Bị Mông Cổ<br />diệt </td> <td> </td> <td> </td></tr></tbody></table> </div></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Đế_quốc" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible mw-collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r72022842"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Đế quốc"><abbr title="Xem bản mẫu này">x</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thảo luận Bản mẫu:Đế quốc (trang không tồn tại)"><abbr title="Thảo luận bản mẫu này">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:EditPage/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c" title="Đặc biệt:EditPage/Bản mẫu:Đế quốc"><abbr title="Sửa bản mẫu này">s</abbr></a></li></ul></div><div id="Đế_quốc" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c" title="Đế quốc">Đế quốc</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Thời kỳ cổ đại">Cổ đại</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Akkad" title="Đế quốc Akkad">Akkadian</a></li> <li><a href="/wiki/T%C3%A2n_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ai_C%E1%BA%ADp" class="mw-redirect" title="Tân vương quốc Ai Cập">Ai Cập</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hittite" class="mw-redirect" title="Người Hittite">Hittite</a></li> <li><a href="/wiki/Carthage_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Carthage cổ đại">Carthage cổ đại</a></li> <li><a href="/wiki/Phoenicia" title="Phoenicia">Phoenicia</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2n_Assyria" title="Đế quốc Tân Assyria">Assyria</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2n_Babylon" title="Đế quốc Tân Babylon">Babylon</a></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Kush" title="Vương quốc Kush">Kush</a></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Aksum" title="Vương quốc Aksum">Aksum</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hittite" class="mw-redirect" title="Người Hittite">Hittite</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Iran" title="Lịch sử Iran">Iran</a> <ul><li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Media" title="Người Media">Media</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Achaemenes" class="mw-redirect" title="Nhà Achaemenes">Achaemenes</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Parthia" title="Đế quốc Parthia">Parthia</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Sassanid" class="mw-redirect" title="Nhà Sassanid">Sassanid</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Qu%C3%BD_S%C6%B0%C6%A1ng" title="Đế quốc Quý Sương">Kushan</a></li> <li><a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Ng%E1%BB%A5y" title="Bắc Ngụy">Bắc Ngụy</a></li> <li><a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Hy_L%E1%BA%A1p_h%C3%B3a" title="Thời kỳ Hy Lạp hóa">Hy Lạp hóa</a> <ul><li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Macedonia" title="Vương quốc Macedonia">Macedon</a></li> <li><a href="/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp_thu%E1%BB%99c_Hy_L%E1%BA%A1p" class="mw-redirect" title="Ai Cập thuộc Hy Lạp">Ptolemaic</a></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Seleukos" title="Vương quốc Seleukos">Seleukos</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Lịch sử Ấn Độ">Ấn Độ</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nanda&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Nanda (trang không tồn tại)">Nanda</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Maurya" title="Đế quốc Maurya">Maurya</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Satavahana&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Satavahana (trang không tồn tại)">Satavahana </a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Shunga" title="Đế quốc Shunga">Shunga </a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Gupta" title="Đế quốc Gupta">Gupta</a></li> <li><a href="/wiki/Harsha" title="Harsha">Harsha</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">Trung Hoa</a> <ul><li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A7n" title="Nhà Tần">Tần</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">Hán</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n" title="Nhà Tấn">Tấn</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Cao_C%C3%A2u_Ly" title="Cao Câu Ly">Cao Câu Ly</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3" title="Đế quốc La Mã">La Mã</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Tây La Mã">Tây</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">Đông</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Teotihuacan" title="Teotihuacan">Teotihuacan</a></li> <li><a href="/wiki/Ti%C3%AAn_Ti" title="Tiên Ti">Tiên Ti</a></li> <li><a href="/wiki/Hung_N%C3%B4" title="Hung Nô">Hung Nô</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Trung_C%E1%BB%95" title="Trung Cổ">Trung đại</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">Byzantium</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nikaia" title="Đế quốc Nikaia">Nicaea</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Trebizond" class="mw-redirect" title="Đế quốc Trebizond">Trebizond</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Gruzia" title="Vương quốc Gruzia">Gruzia</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Hunnic&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Hunnic (trang không tồn tại)">Hunnic</a></li> <li><a href="/wiki/Khalifah" title="Khalifah">Ả Rập</a> <ul><li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Rashidun" title="Nhà Rashidun">Rashidun</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Umayyad" class="mw-redirect" title="Nhà Umayyad">Umayyad</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Abbasid" class="mw-redirect" title="Nhà Abbasid">Abbasid</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Fatimid" title="Nhà Fatimid">Fatimid</a></li> <li><a href="/wiki/Caliphate_C%C3%B3rdoba" title="Caliphate Córdoba">Córdoba</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Maroc" title="Lịch sử Maroc">Maroc</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Idrisid_dynasty&action=edit&redlink=1" class="new" title="Idrisid dynasty (trang không tồn tại)">Idrisid</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Almoravid" title="Nhà Almoravid">Almoravid</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Almohad&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Almohad (trang không tồn tại)">Almohad</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Marinid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Marinid (trang không tồn tại)">Marinid</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Iran" title="Lịch sử Iran">Iran</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Tahir&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Tahir (trang không tồn tại)">Tahir</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Samanid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Samanid (trang không tồn tại)">Samanid</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Buyid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Buyid (trang không tồn tại)">Buyid</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Sallar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Sallar (trang không tồn tại)">Sallar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Ziyar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Ziyar (trang không tồn tại)">Ziyar</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=V%C4%83n_h%C3%B3a_Th%E1%BB%95-Ba_T%C6%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Văn hóa Thổ-Ba Tư (trang không tồn tại)">Thổ-Ba Tư</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ghaznavid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ghaznavid (trang không tồn tại)">Ghaznavid</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Seljuk" title="Đế quốc Seljuk">Seljuk</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Khwarezm-Shah" title="Nhà Khwarezm-Shah">Khwarezm-Shah</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Timurid" class="mw-redirect" title="Đế quốc Timurid">Timurid</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Somalia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử Somalia (trang không tồn tại)">Somalia</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ajuran_Sultanate&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ajuran Sultanate (trang không tồn tại)">Ajuran</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sultanate_of_Ifat&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sultanate of Ifat (trang không tồn tại)">Ifatite</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Adal_Sultanate&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adal Sultanate (trang không tồn tại)">Adalite</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sultanate_of_Mogadishu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sultanate of Mogadishu (trang không tồn tại)">Mogadishan</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Warsangali_Sultanate&action=edit&redlink=1" class="new" title="Warsangali Sultanate (trang không tồn tại)">Warsangali</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Bulgaria" title="Đế quốc Bulgaria">Bulgarian</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Bulgaria_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" class="mw-redirect" title="Đế quốc Bulgaria thứ nhất">thứ nhất</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Bulgaria_th%E1%BB%A9_hai" class="mw-redirect" title="Đế quốc Bulgaria thứ hai">thứ hai</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Aragon" class="mw-redirect" title="Vương quốc Aragon">Aragon</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Benin" class="mw-redirect" title="Đế quốc Benin">Benin</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Latinh" title="Đế quốc Latinh">Latinh</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Oyo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Oyo (trang không tồn tại)">Oyo</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Bornu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Bornu (trang không tồn tại)">Bornu</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Lịch sử Ấn Độ">Ấn Độ</a> <ul><li><a href="/wiki/Chola" title="Chola">Chola</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gurjara-Pratihara&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gurjara-Pratihara (trang không tồn tại)">Gurjara-Pratihara</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Pala" title="Đế quốc Pala">Pala</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_%C4%90%C3%B4ng_Ganga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương triều Đông Ganga (trang không tồn tại)">Đông Ganga</a></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Delhi" title="Vương quốc Hồi giáo Delhi">Delhi</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vijayanagara" title="Đế quốc Vijayanagara">Vijayanagara</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Mông Cổ</a> <ul><li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nguyên</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_Kim_Tr%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Hãn quốc Kim Trướng">Kim Trướng</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_S%C3%A1t_H%E1%BB%A3p_%C4%90%C3%A0i" title="Hãn quốc Sát Hợp Đài">Sát Hợp Đài</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_Y_Nhi" title="Hãn quốc Y Nhi">Y Nhi</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Kanem&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Kanem (trang không tồn tại)">Kanem</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Serbia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Serbia (trang không tồn tại)">Serbia</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Songhai" title="Đế quốc Songhai">Songhai</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Khmer" title="Đế quốc Khmer">Khmer</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Carolus" class="mw-redirect" title="Nhà Carolus">Carolingia</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Đế quốc La Mã Thần thánh">La Mã Thần thánh</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Bi%E1%BB%83n_B%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Biển Bắc (trang không tồn tại)">Biển Bắc</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Na_Uy" title="Đế quốc Na Uy">Na Uy</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Angevin" title="Đế quốc Angevin">Angevin</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Mali" title="Đế quốc Mali">Mali</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">Trung Hoa</a> <ul><li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Nhà Tùy">Tùy</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đường</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Tống</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nguyên</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ghana" title="Đế quốc Ghana">Wagadou</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Aztec" title="Đế quốc Aztec">Aztec</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Inca" title="Đế quốc Inca">Inca</a></li> <li><a href="/wiki/Srivijaya" title="Srivijaya">Srivijaya</a></li> <li><a href="/wiki/Majapahit" title="Majapahit">Majapahit</a></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Malacca" title="Vương quốc Malacca">Malaccan</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Brunei" title="Đế quốc Brunei">Brunei</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ethiopia" title="Đế quốc Ethiopia">Ethiopia</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Zagwe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương triều Zagwe (trang không tồn tại)">Zagwe</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Solomonic&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương triều Solomonic (trang không tồn tại)">Solomonic</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%C3%A1i_Lan" title="Lịch sử Thái Lan">Thái Lan</a> <ul><li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Sukhothai" title="Vương quốc Sukhothai">Sukhothai</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Th%E1%BB%95_Ph%E1%BB%93n" title="Thổ Phồn">Tây Tạng</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Lịch sử hiện đại">Hiện đại</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Tu%CA%BBi_Tonga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Tuʻi Tonga (trang không tồn tại)">Tonga</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ashanti" title="Đế quốc Ashanti">Ashanti</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Lịch sử Ấn Độ">Ấn Độ</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Maratha" title="Đế quốc Maratha">Maratha</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Sikh" title="Đế quốc Sikh">Sikh</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Mughal" class="mw-redirect" title="Đế quốc Mughal">Mughal</a></li> <li><a href="/wiki/Raj_thu%E1%BB%99c_Anh" title="Raj thuộc Anh">Raj thuộc Anh</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">Trung Hoa</a> <ul><li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Minh</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Thanh</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Trung_Hoa_(1915%E2%80%931916)" title="Đế quốc Trung Hoa (1915–1916)">Viên Thế Khải</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3" title="Lịch sử Thổ Nhĩ Kỳ">Thổ Nhĩ Kỳ</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ottoman" title="Đế quốc Ottoman">Ottoman</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Karamanids&action=edit&redlink=1" class="new" title="Karamanids (trang không tồn tại)">Karaman</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ramadanids&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ramadanids (trang không tồn tại)">Ramazan</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Iran" title="Lịch sử Iran">Iran</a> <ul><li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Safavid" title="Nhà Safavid">Safavid</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Afshar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Afshar (trang không tồn tại)">Afshar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Zand&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Zand (trang không tồn tại)">Zand</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Qajar" title="Nhà Qajar">Qajar</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A0_Pahlavi" class="mw-redirect" title="Nhà Pahlavi">Pahlavi</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Maroc" title="Lịch sử Maroc">Maroc</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Saadi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Saadi (trang không tồn tại)">Saadi</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Alaouite&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà Alaouite (trang không tồn tại)">Alaouite</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Sudan_thu%E1%BB%99c_Anh-Ai_C%E1%BA%ADp" title="Sudan thuộc Anh-Ai Cập">Ai Cập</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Somalia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử Somalia (trang không tồn tại)">Somalia</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Geledi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương quốc Hồi giáo Geledi (trang không tồn tại)">Gobroon</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Majeerteen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương quốc Hồi giáo Majeerteen (trang không tồn tại)">Majeerteen</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Hobyo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vương quốc Hồi giáo Hobyo (trang không tồn tại)">Hobyo</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Dervish&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhà nước Dervish (trang không tồn tại)">Dervish</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Ph%C3%A1p" title="Lịch sử Pháp">Pháp</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%87_Nh%E1%BA%A5t_%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_Ph%C3%A1p" title="Đệ Nhất Đế chế Pháp">Đệ nhất</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%87_Nh%E1%BB%8B_%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_Ph%C3%A1p" title="Đệ Nhị Đế chế Pháp">Đệ nhị</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C3%81o_(1804%E2%80%931867)" class="mw-redirect" title="Đế quốc Áo (1804–1867)">Áo</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C3%81o-Hung" title="Đế quốc Áo-Hung">Áo-Hung</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Lịch sử Đức">Đức</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đế quốc Đức">Đệ nhị</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_x%C3%A3" class="mw-redirect" title="Đức Quốc xã">Đệ tam</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Nga</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Đế quốc Thụy Điển">Thụy Điển</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Mexico" class="mw-redirect" title="Lịch sử Mexico">México</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%87_nh%E1%BA%A5t_%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%A9xico" class="mw-redirect" title="Đệ nhất Đế quốc México">Thứ nhất</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%87_nh%E1%BB%8B_%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%A9xico" class="mw-redirect" title="Đệ nhị Đế quốc México">Thứ hai</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Brasil" title="Đế quốc Brasil">Brasil</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" class="mw-redirect" title="Đế quốc Triều Tiên">Triều Tiên</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Đế quốc Nhật Bản">Nhật Bản</a></li> <li><a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%C3%A1i_Lan" title="Lịch sử Thái Lan">Thái Lan</a> <ul><li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ayutthaya" title="Vương quốc Ayutthaya">Ayutthaya</a></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Thonburi" title="Vương triều Thonburi">Thonburi</a></li> <li><a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Rattanakosin" title="Vương quốc Rattanakosin">Xiêm</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Haiti&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lịch sử Haiti (trang không tồn tại)">Haiti</a> <ul><li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Haiti_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" class="mw-redirect" title="Đế quốc Haiti thứ nhất">thứ nhất</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Haiti_th%E1%BB%A9_hai" class="mw-redirect" title="Đế quốc Haiti thứ hai">thứ hai</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Trung_Phi" title="Đế quốc Trung Phi">Trung Phi</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_thu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Đế quốc thuộc địa">Thực dân</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/S%E1%BB%B1_m%E1%BB%9F_r%E1%BB%99ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Sự mở rộng lãnh thổ của Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_B%E1%BB%89" title="Đế quốc thực dân Bỉ">Bỉ</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Đế quốc Anh">Anh</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_%C4%90an_M%E1%BA%A1ch" title="Đế quốc thực dân Đan Mạch">Đan Mạch</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_H%C3%A0_Lan" title="Đế quốc Hà Lan">Hà Lan</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc thực dân Pháp">Pháp</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đế quốc thực dân Đức">Đức</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C3%9D" title="Đế quốc Ý">Ý</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_thu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BB%8Ba_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc thuộc địa Nhật Bản (trang không tồn tại)">Nhật Bản</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Na_Uy" title="Đế quốc Na Uy">Na Uy</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Đế quốc Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Đế quốc Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Thu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BB%8Ba_h%E1%BA%A3i_ngo%E1%BA%A1i_c%E1%BB%A7a_Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thuộc địa hải ngoại của Thụy Điển (trang không tồn tại)">Thụy Điển</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Lấy từ “<a dir="ltr" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhà_Kim&oldid=71765351">https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhà_Kim&oldid=71765351</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_Kim" title="Thể loại:Nhà Kim">Nhà Kim</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_trong_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Cựu quốc gia trong lịch sử Trung Quốc">Cựu quốc gia trong lịch sử Trung Quốc</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BA%A5m_d%E1%BB%A9t_n%C4%83m_1234" title="Thể loại:Chấm dứt năm 1234">Chấm dứt năm 1234</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Triều đại Trung Quốc">Triều đại Trung Quốc</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Trung_Qu%E1%BB%91c_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_12" title="Thể loại:Trung Quốc thế kỷ 12">Trung Quốc thế kỷ 12</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Trung_Qu%E1%BB%91c_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_13" title="Thể loại:Trung Quốc thế kỷ 13">Trung Quốc thế kỷ 13</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Thể loại ẩn: <ul><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Trang_c%C3%B3_c%C3%A1c_%C4%91%E1%BB%91i_s%E1%BB%91_formatnum_kh%C3%B4ng_ph%E1%BA%A3i_s%E1%BB%91" title="Thể loại:Trang có các đối số formatnum không phải số">Trang có các đối số formatnum không phải số</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_c%C3%B3_v%C4%83n_b%E1%BA%A3n_ti%E1%BA%BFng_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Bài viết có văn bản tiếng Trung Quốc">Bài viết có văn bản tiếng Trung Quốc</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Trang_s%E1%BB%AD_d%E1%BB%A5ng_h%E1%BB%99p_th%C3%B4ng_tin_qu%E1%BB%91c_gia_c%C3%B3_c%C3%A1c_tham_s%E1%BB%91_kh%C3%B4ng_r%C3%B5" title="Thể loại:Trang sử dụng hộp thông tin quốc gia có các tham số không rõ">Trang sử dụng hộp thông tin quốc gia có các tham số không rõ</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_c%C3%B3_tr%C3%ADch_d%E1%BA%ABn_kh%C3%B4ng_kh%E1%BB%9Bp" title="Thể loại:Bài viết có trích dẫn không khớp">Bài viết có trích dẫn không khớp</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Trang_s%E1%BB%AD_d%E1%BB%A5ng_li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_t%E1%BB%B1_%C4%91%E1%BB%99ng_ISBN" title="Thể loại:Trang sử dụng liên kết tự động ISBN">Trang sử dụng liên kết tự động ISBN</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Trang này được sửa đổi lần cuối vào ngày 16 tháng 9 năm 2024, 18:08.</li> <li id="footer-info-copyright">Văn bản được phát hành theo <a href="/wiki/Wikipedia:Nguy%C3%AAn_v%C4%83n_Gi%E1%BA%A5y_ph%C3%A9p_Creative_Commons_Ghi_c%C3%B4ng%E2%80%93Chia_s%E1%BA%BB_t%C6%B0%C6%A1ng_t%E1%BB%B1_phi%C3%AAn_b%E1%BA%A3n_4.0_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Wikipedia:Nguyên văn Giấy phép Creative Commons Ghi công–Chia sẻ tương tự phiên bản 4.0 Quốc tế">Giấy phép Creative Commons Ghi công–Chia sẻ tương tự</a>; có thể áp dụng điều khoản bổ sung. Với việc sử dụng trang web này, bạn chấp nhận <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/vi">Điều khoản Sử dụng</a> và <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/vi">Quy định quyền riêng tư</a>. Wikipedia® là thương hiệu đã đăng ký của <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, một tổ chức phi lợi nhuận.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Quy định quyền riêng tư</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u">Giới thiệu Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Ph%E1%BB%A7_nh%E1%BA%ADn_chung">Lời phủ nhận</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Bộ Quy tắc Ứng xử Chung</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Lập trình viên</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/vi.wikipedia.org">Thống kê</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Tuyên bố về cookie</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//vi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Kim&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Phiên bản di động</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Tìm kiếm</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Tìm kiếm trên Wikipedia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Đặc_biệt:Tìm_kiếm"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Tìm kiếm</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Nội dung" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Đóng mở mục lục" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Đóng mở mục lục</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Nhà Kim</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>59 ngôn ngữ</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Thêm đề tài</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-b766959bd-hpxq4","wgBackendResponseTime":144,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.940","walltime":"1.258","ppvisitednodes":{"value":10322,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":325209,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":20742,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":14,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":5,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":160417,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 924.112 1 -total"," 44.62% 412.361 1 Bản_mẫu:Infobox_former_country"," 42.77% 395.288 4 Bản_mẫu:Hộp_thông_tin"," 16.68% 154.154 1 Bản_mẫu:Lịch_sử_Trung_Quốc"," 16.59% 153.287 1 Bản_mẫu:Hộp_thông_tin/Định_dạng_đầu"," 16.24% 150.048 1 Bản_mẫu:Sidebar_with_collapsible_lists"," 15.18% 140.310 9 Bản_mẫu:Navbox"," 14.20% 131.195 1 Bản_mẫu:Nobold"," 13.34% 123.309 1 Bản_mẫu:Lang"," 10.58% 97.729 2 Bản_mẫu:Tham_khảo"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.421","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":16678802,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-568c6f85cd-mp6p4","timestamp":"20250204050026","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Nh\u00e0 Kim","url":"https:\/\/vi.wikipedia.org\/wiki\/Nh%C3%A0_Kim","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5066","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5066","author":{"@type":"Organization","name":"Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00f3ng g\u00f3p v\u00e0o c\u00e1c d\u1ef1 \u00e1n Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Qu\u1ef9 Wikimedia","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2005-03-18T02:04:28Z","dateModified":"2024-09-16T18:08:03Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/e\/e7\/Jin_Dynasty_1141_%28no_borders%29.png"}</script> </body> </html>