CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Starożytność – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"5ef5d4e9-a869-4ab4-96f4-095c40fea024","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Starożytność","wgTitle":"Starożytność","wgCurRevisionId":74899220,"wgRevisionId":74899220,"wgArticleId":12797,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Artykuły z brakującymi przypisami od 2010-06","Starożytność"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Starożytność","wgRelevantArticleId":12797,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia", "wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":74899220,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q41493","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false, "wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements", "mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints", "ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/53/Pyramids_of_Egypt1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="788"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/53/Pyramids_of_Egypt1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="525"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Pyramids_of_Egypt1.jpg/640px-Pyramids_of_Egypt1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="420"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Starożytność – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Starożytność rootpage-Starożytność skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_do_końca_epoki_brązu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_do_końca_epoki_brązu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Cywilizacje Bliskiego Wschodu do końca epoki brązu</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_do_końca_epoki_brązu-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Cywilizacje Bliskiego Wschodu do końca epoki brązu</span> </button> <ul id="toc-Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_do_końca_epoki_brązu-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Prehistoria" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Prehistoria"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Prehistoria</span> </div> </a> <ul id="toc-Prehistoria-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mezopotamia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mezopotamia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Mezopotamia</span> </div> </a> <ul id="toc-Mezopotamia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Egipt" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Egipt"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Egipt</span> </div> </a> <ul id="toc-Egipt-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hetyci" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Hetyci"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Hetyci</span> </div> </a> <ul id="toc-Hetyci-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_od_końca_epoki_brązu_do_podboju_arabskiego" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_od_końca_epoki_brązu_do_podboju_arabskiego"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Cywilizacje Bliskiego Wschodu od końca epoki brązu do podboju arabskiego</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_od_końca_epoki_brązu_do_podboju_arabskiego-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Cywilizacje Bliskiego Wschodu od końca epoki brązu do podboju arabskiego</span> </button> <ul id="toc-Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_od_końca_epoki_brązu_do_podboju_arabskiego-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Migracje_przełomu_II_i_I_tysiąclecia_p.n.e._i_ich_skutki" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Migracje_przełomu_II_i_I_tysiąclecia_p.n.e._i_ich_skutki"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Migracje przełomu II i I tysiąclecia p.n.e. i ich skutki</span> </div> </a> <ul id="toc-Migracje_przełomu_II_i_I_tysiąclecia_p.n.e._i_ich_skutki-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fenicja_i_jej_kolonie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Fenicja_i_jej_kolonie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Fenicja i jej kolonie</span> </div> </a> <ul id="toc-Fenicja_i_jej_kolonie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dominacja_Asyrii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dominacja_Asyrii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Dominacja Asyrii</span> </div> </a> <ul id="toc-Dominacja_Asyrii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Achemenidzi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Achemenidzi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Achemenidzi</span> </div> </a> <ul id="toc-Achemenidzi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Partowie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Partowie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5</span> <span>Partowie</span> </div> </a> <ul id="toc-Partowie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sasanidzi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sasanidzi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.6</span> <span>Sasanidzi</span> </div> </a> <ul id="toc-Sasanidzi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Grecja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Grecja"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Grecja</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Grecja-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Grecja</span> </button> <ul id="toc-Grecja-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Prehistoria_i_okres_przedmykeński" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Prehistoria_i_okres_przedmykeński"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Prehistoria i okres przedmykeński</span> </div> </a> <ul id="toc-Prehistoria_i_okres_przedmykeński-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cywilizacje_minojska_i_mykeńska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Cywilizacje_minojska_i_mykeńska"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Cywilizacje minojska i mykeńska</span> </div> </a> <ul id="toc-Cywilizacje_minojska_i_mykeńska-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Okres_archaiczny" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Okres_archaiczny"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Okres archaiczny</span> </div> </a> <ul id="toc-Okres_archaiczny-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Okres_klasyczny" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Okres_klasyczny"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>Okres klasyczny</span> </div> </a> <ul id="toc-Okres_klasyczny-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Okres_hellenistyczny" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Okres_hellenistyczny"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.5</span> <span>Okres hellenistyczny</span> </div> </a> <ul id="toc-Okres_hellenistyczny-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Rzym" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Rzym"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Rzym</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Rzym-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Rzym</span> </button> <ul id="toc-Rzym-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Italia_przedrzymska._Etruskowie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Italia_przedrzymska._Etruskowie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Italia przedrzymska. Etruskowie</span> </div> </a> <ul id="toc-Italia_przedrzymska._Etruskowie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Republika_rzymska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Republika_rzymska"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Republika rzymska</span> </div> </a> <ul id="toc-Republika_rzymska-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cesarstwo_okresu_pryncypatu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Cesarstwo_okresu_pryncypatu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Cesarstwo okresu pryncypatu</span> </div> </a> <ul id="toc-Cesarstwo_okresu_pryncypatu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cesarstwo_okresu_dominatu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Cesarstwo_okresu_dominatu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>Cesarstwo okresu dominatu</span> </div> </a> <ul id="toc-Cesarstwo_okresu_dominatu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Europa_barbarzyńska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Europa_barbarzyńska"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Europa barbarzyńska</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Europa_barbarzyńska-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Europa barbarzyńska</span> </button> <ul id="toc-Europa_barbarzyńska-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Irańscy_koczownicy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Irańscy_koczownicy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Irańscy koczownicy</span> </div> </a> <ul id="toc-Irańscy_koczownicy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Celtowie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Celtowie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Celtowie</span> </div> </a> <ul id="toc-Celtowie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Germanie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Germanie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Germanie</span> </div> </a> <ul id="toc-Germanie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hunowie_i_wędrówka_ludów" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Hunowie_i_wędrówka_ludów"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Hunowie i wędrówka ludów</span> </div> </a> <ul id="toc-Hunowie_i_wędrówka_ludów-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Starożytność</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 115 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-115" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">115 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Altertum" title="Altertum – szwajcarski niemiecki" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Altertum" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="szwajcarski niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%AF%D9%8A%D9%85" title="التاريخ القديم – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="التاريخ القديم" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Edat_Antiga" title="Edat Antiga – aragoński" lang="an" hreflang="an" data-title="Edat Antiga" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragoński" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Ed%C3%A1_Antigua" title="Edá Antigua – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Edá Antigua" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/%C3%81ra_Ymaguare" title="Ára Ymaguare – guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Ára Ymaguare" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="guarani" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Q%C9%99dim_D%C3%BCnya" title="Qədim Dünya – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Qədim Dünya" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="قدیم تاریخ – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="قدیم تاریخ" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9A%E0%A7%80%E0%A6%A8%E0%A6%95%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%B0_%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8" title="প্রাচীনকালের ইতিহাস – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="প্রাচীনকালের ইতিহাস" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/K%C3%B3%CD%98-t%C4%81i_le%CC%8Dk-s%C3%BA" title="Kó͘-tāi le̍k-sú – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Kó͘-tāi le̍k-sú" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B6%D1%8B%D1%82%D0%BD%D1%8B_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Старажытны свет – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Старажытны свет" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="प्राचीन इतिहास – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="प्राचीन इतिहास" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82" title="Древност – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Древност" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Oitadum" title="Oitadum – bawarski" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Oitadum" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bawarski" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Stari_vijek" title="Stari vijek – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Stari vijek" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Henamzer" title="Henamzer – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Henamzer" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Edat_antiga" title="Edat antiga – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Edat antiga" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B8_%D1%82%C4%95%D0%BD%D1%87%D0%B5" title="Авалхи тĕнче – czuwaski" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Авалхи тĕнче" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="czuwaski" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Karaang_kasaysayan" title="Karaang kasaysayan – cebuański" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Karaang kasaysayan" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuański" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Starov%C4%9Bk" title="Starověk – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Starověk" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Yr_Henfyd" title="Yr Henfyd – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Yr Henfyd" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Altertum" title="Altertum – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Altertum" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Vanaaeg" title="Vanaaeg – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Vanaaeg" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1_%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1" title="Αρχαία Ιστορία – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Αρχαία Ιστορία" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_history" title="Ancient history – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Ancient history" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Edad_Antigua" title="Edad Antigua – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Edad Antigua" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Antikva_epoko" title="Antikva epoko – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Antikva epoko" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Antzinaroa" title="Antzinaroa – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Antzinaroa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="تاریخ باستان – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="تاریخ باستان" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Antiquit%C3%A9" title="Antiquité – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Antiquité" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Aldheid" title="Aldheid – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Aldheid" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Storie_antighe" title="Storie antighe – friulski" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Storie antighe" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="friulski" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Chianaois" title="An Chianaois – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Chianaois" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Idade_Antiga" title="Idade Antiga – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Idade Antiga" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EA%B3%A0%EB%8C%80%EC%82%AC" title="고대사 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="고대사" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%AB%D5%B6_%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0" title="Հին աշխարհ – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Հին աշխարհ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="प्राचीन इतिहास – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="प्राचीन इतिहास" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Stari_vijek" title="Stari vijek – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Stari vijek" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Antiqueso" title="Antiqueso – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Antiqueso" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Sejarah_kuno" title="Sejarah kuno – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Sejarah kuno" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Antiquitate" title="Antiquitate – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Antiquitate" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Antiquit%C3%A1" title="Antiquitá – interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Antiquitá" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Forn%C3%B6ld" title="Fornöld – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Fornöld" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_antica" title="Età antica – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Età antica" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%A2%D7%AA_%D7%94%D7%A2%D7%AA%D7%99%D7%A7%D7%94" title="העת העתיקה – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="העת העתיקה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Caana%CA%8A_(Antiquit%C3%A9)" title="Caanaʊ (Antiquité) – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Caanaʊ (Antiquité)" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AB%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98_%E1%83%9B%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%A4%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9D" title="ძველი მსოფლიო – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ძველი მსოფლიო" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D1%96_%D0%B4%D2%AF%D0%BD%D0%B8%D0%B5" title="Ежелгі дүние – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Ежелгі дүние" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Hen-Istori" title="Hen-Istori – kornijski" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Hen-Istori" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="kornijski" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Lantikite" title="Lantikite – kreolski haitański" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Lantikite" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="kreolski haitański" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Antikit%C3%A9" title="Antikité – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Antikité" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Serdema_kevnare" title="Serdema kevnare – kurdyjski" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Serdema kevnare" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80%D0%BA%D1%8B_%D0%B4%D2%AF%D0%B9%D0%BD%D3%A9" title="Байыркы дүйнө – kirgiski" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Байыркы дүйнө" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiski" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Storia_antica" title="Storia antica – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Storia antica" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Antiquitas" title="Antiquitas – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Antiquitas" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Senie_laiki" title="Senie laiki – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Senie laiki" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Antiquit%C3%A9it" title="Antiquitéit – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Antiquitéit" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Senieji_laikai" title="Senieji laikai – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Senieji laikai" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Anticia" title="Anticia – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Anticia" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_Ant%C3%ACca" title="Età Antìca – lombardzki" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Età Antìca" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardzki" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/%C3%93kor" title="Ókor – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Ókor" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Стар век – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Стар век" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Andro_Taloha" title="Andro Taloha – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Andro Taloha" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%BE%E0%B4%9A%E0%B5%80%E0%B4%A8_%E0%B4%9A%E0%B4%B0%E0%B4%BF%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%82" title="പ്രാചീന ചരിത്രം – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പ്രാചീന ചരിത്രം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AF%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A8%E1%83%98_%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%A4%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98" title="ჯვეში მოსოფელი – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ჯვეში მოსოფელი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Sejarah_purba" title="Sejarah purba – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Sejarah purba" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%91%EA%AF%82%EA%AF%A4%EA%AF%84_%EA%AF%84%EA%AF%A8%EA%AF%8B%EA%AF%A5%EA%AF%82%EA%AF%A4" title="ꯑꯂꯤꯄ ꯄꯨꯋꯥꯂꯤ – manipuri" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯑꯂꯤꯄ ꯄꯨꯋꯥꯂꯤ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="manipuri" class="interlanguage-link-target"><span>ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mdf mw-list-item"><a href="https://mdf.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%8C_%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%81%D1%8C" title="Кунардонь масторлангась – moksza" lang="mdf" hreflang="mdf" data-title="Кунардонь масторлангась" data-language-autonym="Мокшень" data-language-local-name="moksza" class="interlanguage-link-target"><span>Мокшень</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Oudheid" title="Oudheid – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Oudheid" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="प्राचीन इतिहास – nepalski" lang="ne" hreflang="ne" data-title="प्राचीन इतिहास" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalski" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%A4%E4%BB%A3" title="古代 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="古代" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_antica" title="Età antica – neapolitański" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Età antica" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="neapolitański" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nqo mw-list-item"><a href="https://nqo.wikipedia.org/wiki/%DF%9E%DF%8A%DF%AC%DF%9E%DF%98%DF%90%DF%9E%DF%98%DF%90" title="ߞߊ߬ߞߘߐߞߘߐ – n’ko" lang="nqo" hreflang="nqo" data-title="ߞߊ߬ߞߘߐߞߘߐ" data-language-autonym="ߒߞߏ" data-language-local-name="n’ko" class="interlanguage-link-target"><span>ߒߞߏ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Oldtiden" title="Oldtiden – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Oldtiden" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Oldtid" title="Oldtid – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Oldtid" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/Antiquitate" title="Antiquitate – novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="Antiquitate" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="novial" class="interlanguage-link-target"><span>Novial</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Antiquitat" title="Antiquitat – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Antiquitat" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Qadimgi_dunyo_tarixi" title="Qadimgi dunyo tarixi – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Qadimgi dunyo tarixi" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Edat_antiguo" title="Edat antiguo – papiamento" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Edat antiguo" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="papiamento" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D8%B1%D8%BA%D9%88%D9%86%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="لرغونی تاریخ – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="لرغونی تاریخ" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Antitchit%C3%A8" title="Antitchitè – pikardyjski" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Antitchitè" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="pikardyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnt mw-list-item"><a href="https://pnt.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CF%8C%CE%BD_%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%BD" title="Παλαιόν Ιστορίαν – pontyjski" lang="pnt" hreflang="pnt" data-title="Παλαιόν Ιστορίαν" data-language-autonym="Ποντιακά" data-language-local-name="pontyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Ποντιακά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Idade_Antiga" title="Idade Antiga – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Idade Antiga" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Antichitatea" title="Antichitatea – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Antichitatea" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Antica" title="Antica – retoromański" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Antica" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="retoromański" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%96%D0%BA" title="Старовік – rusiński" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Старовік" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="rusiński" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BC%D0%B8%D1%80" title="Древний мир – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Древний мир" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Edade_antiga" title="Edade antiga – sardyński" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Edade antiga" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sardyński" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Auncient_history" title="Auncient history – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Auncient history" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Historia_e_lasht%C3%AB" title="Historia e lashtë – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Historia e lashtë" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B4%E0%B7%94%E0%B6%BB%E0%B7%8F%E0%B6%AB_%E0%B6%89%E0%B6%AD%E0%B7%92%E0%B7%84%E0%B7%8F%E0%B7%83%E0%B6%BA" title="පුරාණ ඉතිහාසය – syngaleski" lang="si" hreflang="si" data-title="පුරාණ ඉතිහාසය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="syngaleski" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Ancient_history" title="Ancient history – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Ancient history" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Starovek" title="Starovek – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Starovek" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Stari_vek" title="Stari vek – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Stari vek" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8E%DA%98%D9%88%D9%88%DB%8C_%D8%AF%DB%8E%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="مێژووی دێرین – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مێژووی دێرین" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Стари век – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Стари век" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Stari_vijek" title="Stari vijek – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Stari vijek" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Sinaunang_kasaysayan" title="Sinaunang kasaysayan – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Sinaunang kasaysayan" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AE%A3%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AF%88%E0%AE%AF_%E0%AE%B5%E0%AE%B0%E0%AE%B2%E0%AE%BE%E0%AE%B1%E0%AF%81" title="பண்டைய வரலாறு – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="பண்டைய வரலாறு" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Taglest" title="Taglest – kabylski" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Taglest" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="kabylski" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B3%D1%8B_%D0%B4%D3%A9%D0%BD%D1%8C%D1%8F" title="Борынгы дөнья – tatarski" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Борынгы дөнья" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatarski" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B8%B1%E0%B8%A2%E0%B9%82%E0%B8%9A%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%93" title="สมัยโบราณ – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="สมัยโบราณ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Antik_%C3%87a%C4%9F" title="Antik Çağ – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Antik Çağ" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D1%96%D0%B9_%D1%81%D0%B2%D1%96%D1%82" title="Стародавній світ – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Стародавній світ" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="قدیم تاریخ – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="قدیم تاریخ" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Thời kỳ cổ đại – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Thời kỳ cổ đại" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Vanaaig" title="Vanaaig – võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Vanaaig" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Antikit%C3%A9" title="Antikité – waloński" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Antikité" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="waloński" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kaagi_han_kadaan" title="Kaagi han kadaan – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Kaagi han kadaan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%A4%E4%BB%A3%E5%8F%B2" title="古代史 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="古代史" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%95%D7%A8%D7%90%D7%9C%D7%98%D7%A2_%D7%94%D7%99%D7%A1%D7%98%D7%90%D7%A8%D7%99%D7%A2" title="אוראלטע היסטאריע – jidysz" lang="yi" hreflang="yi" data-title="אוראלטע היסטאריע" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jidysz" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%A4%E4%BB%A3%E5%8F%B2" title="古代史 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="古代史" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Tarixo_Antik" title="Tarixo Antik – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Tarixo Antik" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Senuob%C4%97s_istuor%C4%97j%C4%97" title="Senuobės istuorėjė – żmudzki" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Senuobės istuorėjė" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="żmudzki" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%A4%E4%BB%A3%E5%8F%B2" title="古代史 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="古代史" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/%C3%88lmu_perkolotan" title="Èlmu perkolotan – betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Èlmu perkolotan" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="betawi" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q41493#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&oldid=74899220" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&id=74899220&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FStaro%25C5%25BCytno%25C5%259B%25C4%2587"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FStaro%25C5%25BCytno%25C5%259B%25C4%2587"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ancient_history" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibooks mw-list-item"><a href="https://pl.wikibooks.org/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" hreflang="pl"><span>Wikibooks</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" hreflang="pl"><span>Wikicytaty</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q41493" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pyramids_of_Egypt1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Pyramids_of_Egypt1.jpg/220px-Pyramids_of_Egypt1.jpg" decoding="async" width="220" height="144" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Pyramids_of_Egypt1.jpg/330px-Pyramids_of_Egypt1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Pyramids_of_Egypt1.jpg/440px-Pyramids_of_Egypt1.jpg 2x" data-file-width="739" data-file-height="485" /></a><figcaption>Egipskie piramidy</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Parthenon_from_west.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Parthenon_from_west.jpg/220px-Parthenon_from_west.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Parthenon_from_west.jpg/330px-Parthenon_from_west.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Parthenon_from_west.jpg/440px-Parthenon_from_west.jpg 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a><figcaption><a href="/wiki/Partenon" title="Partenon">Partenon</a> – świątynia <a href="/wiki/Atena" title="Atena">Ateny</a> na <a href="/wiki/Akropol" title="Akropol">Akropolu</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Rom_(IT),_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Rom_%28IT%29%2C_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg/220px-Rom_%28IT%29%2C_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Rom_%28IT%29%2C_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg/330px-Rom_%28IT%29%2C_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Rom_%28IT%29%2C_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg/440px-Rom_%28IT%29%2C_Kolosseum_--_2024_--_0610.jpg 2x" data-file-width="5327" data-file-height="3551" /></a><figcaption><a href="/wiki/Cesarstwo_Rzymskie" title="Cesarstwo Rzymskie">Rzymskie</a> <a href="/wiki/Koloseum" title="Koloseum">koloseum</a></figcaption></figure> <p><b>Starożytność</b> – pierwszy okres <a href="/wiki/Historia" title="Historia">historii</a> niektórych części świata, wyróżniany zwłaszcza w <a href="/wiki/Historiografia" title="Historiografia">dziejopisarstwie</a> europejskim<sup id="cite_ref-Encyklopedia_PWN_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-Encyklopedia_PWN-1">[1]</a></sup>. Dotyczy głównie <a href="/wiki/Stary_%C5%9Awiat" title="Stary Świat">Starego Świata</a>, przede wszystkim <a href="/wiki/Bliski_Wsch%C3%B3d" title="Bliski Wschód">Bliskiego Wschodu</a>, <a href="/wiki/Europa" title="Europa">Europy</a> i <a href="/wiki/Afryka_P%C3%B3%C5%82nocna" title="Afryka Północna">Afryki Północnej</a>, choć termin ten bywa też używany w kontekście <a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indii</a><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2">[2]</a></sup> i <a href="/wiki/Chiny" class="mw-redirect" title="Chiny">Chin</a><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3">[3]</a></sup>. Starożytność zaczęła się po <a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">prehistorii</a>, czyli razem z pierwszymi <a href="/wiki/Cywilizacja" title="Cywilizacja">cywilizacjami</a> w IV tysiącleciu p.n.e., a skończyła około V wieku n.e. Bywa też znana jako <b>antyk</b>, głównie w kontekście <a href="/wiki/Staro%C5%BCytna_Grecja" title="Starożytna Grecja">Grecji</a> i <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Rzym" title="Starożytny Rzym">Rzymu</a><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4">[4]</a></sup>. </p><p>Ramy czasowe tego okresu nie są ściśle określone. Tradycyjnie za jego początek uznaje się powstanie cywilizacji opartej na przekazie <a href="/wiki/Pismo" title="Pismo">pisemnym</a><sup id="cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s226_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-Praca_zbiorowa2008-s226-5">[5]</a></sup>, czyli schyłek IV tysiąclecia p.n.e., kiedy to <a href="/wiki/Sumerowie" title="Sumerowie">Sumerowie</a> zaczęli stosować <a href="/wiki/Pismo_klinowe" title="Pismo klinowe">pismo klinowe</a><sup id="cite_ref-mrozewicz_sumer1_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz_sumer1-6">[6]</a></sup>. Nie ma jednej daty końcowej; zwykle jest wiązana z upadkiem <a href="/wiki/Cesarstwo_Rzymskie" title="Cesarstwo Rzymskie">cesarstwa rzymskiego</a> bądź jego poważnymi przemianami; przykłady to: </p> <ul><li>rok 395, czyli podział cesarstwa na dwie części po śmierci <a href="/wiki/Teodozjusz_I_Wielki" title="Teodozjusz I Wielki">Teodozjusza I</a>;</li> <li>rok 476<sup id="cite_ref-Encyklopedia_PWN_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-Encyklopedia_PWN-1">[1]</a></sup>, czyli koniec panowania ostatniego cesarza zachodniorzymskiego <a href="/wiki/Romulus_Augustulus" title="Romulus Augustulus">Romulusa Augustulusa</a>;</li> <li>początki <a href="/wiki/Arabowie" title="Arabowie">arabskich</a> podbojów w VII wieku;</li> <li>szereg innych dat<sup id="cite_ref-Jaczynowska1984-s376_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-Jaczynowska1984-s376-7">[7]</a></sup><sup id="cite_ref-Samsonowicz1991-s6-7_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-Samsonowicz1991-s6-7-8">[8]</a></sup><sup id="cite_ref-Ziółkowski2009-s17_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ziółkowski2009-s17-9">[9]</a></sup>.</li></ul> <p>W <a href="/wiki/Historia_Europy" title="Historia Europy">dziejach Europy</a> koniec starożytności to początek <a href="/wiki/%C5%9Aredniowiecze" title="Średniowiecze">średniowiecza</a>. Z perspektywy <a href="/wiki/Archeologia" title="Archeologia">archeologicznej</a> i <a href="/wiki/Technologia" title="Technologia">technologicznej</a> starożytność zaczęła się w <a href="/wiki/Epoka_br%C4%85zu" title="Epoka brązu">epoce brązu</a> i obejmuje początek <a href="/wiki/Epoka_%C5%BCelaza" title="Epoka żelaza">epoki żelaza</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_do_końca_epoki_brązu"><span id="Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_do_ko.C5.84ca_epoki_br.C4.85zu"></span>Cywilizacje Bliskiego Wschodu do końca epoki brązu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Cywilizacje Bliskiego Wschodu do końca epoki brązu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Cywilizacje Bliskiego Wschodu do końca epoki brązu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Prehistoria">Prehistoria</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Prehistoria" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Prehistoria"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Frieze-group-3-example1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Frieze-group-3-example1.jpg/170px-Frieze-group-3-example1.jpg" decoding="async" width="170" height="171" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Frieze-group-3-example1.jpg/255px-Frieze-group-3-example1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Frieze-group-3-example1.jpg/340px-Frieze-group-3-example1.jpg 2x" data-file-width="1815" data-file-height="1830" /></a><figcaption>Gliniany dzban z późnego okresu Ubajd</figcaption></figure> <p>Wraz z końcem <a href="/wiki/Zlodowacenie_p%C3%B3%C5%82nocnopolskie" title="Zlodowacenie północnopolskie">ostatniego zlodowacenia</a> rozpoczęła się (ok. 9 tysięcy lat p.n.e.) na <a href="/wiki/Bliski_Wsch%C3%B3d" title="Bliski Wschód">Bliskim Wschodzie</a> tzw. <a href="/wiki/Rewolucja_neolityczna" title="Rewolucja neolityczna">rewolucja neolityczna</a><sup id="cite_ref-bgw2_neolit1_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_neolit1-10">[10]</a></sup> – proces zmiany trybu życia ludzi (do tej pory parających się <a href="/wiki/Spo%C5%82ecze%C5%84stwo_zbieracko-%C5%82owieckie" title="Społeczeństwo zbieracko-łowieckie">łowiectwem i zbieractwem</a>) z <a href="/wiki/Koczownik" title="Koczownik">koczowniczego</a> na bardziej osiadły, powiązany z <a href="/wiki/Rolnictwo" title="Rolnictwo">uprawą roślin</a> i <a href="/wiki/Hodowla" title="Hodowla">hodowlą zwierząt</a>. Ślady pierwszych otwartych osiedli sezonowych lub nawet stałych z tego czasu pochodzą z obszarów <a href="/wiki/Palestyna" title="Palestyna">Palestyny</a> (<a href="/wiki/Jerycho" title="Jerycho">Jerycho</a> z okresu <a href="/wiki/Kultura_natufijska" title="Kultura natufijska">kultury natufijskiej</a>), <a href="/wiki/Jordania" title="Jordania">Jordanii</a> i północnego <a href="/wiki/Irak" title="Irak">Iraku</a> (<a href="/wiki/Zawi_Szemi_Szanidar" title="Zawi Szemi Szanidar">Zawi Szemi Szanidar</a>). Łowiectwo nadal było ważnym zajęciem dla ich mieszkańców, ale odnaleziono także ślady pierwszych zwierząt hodowlanych – <a href="/wiki/Owca" title="Owca">owiec</a> (udomowionych prawdopodobnie w ciągu X tysiąclecia p.n.e.<sup id="cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s249_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-Praca_zbiorowa2008-s249-11">[11]</a></sup>), później dołączyły do nich <a href="/wiki/Koza_domowa" title="Koza domowa">kozy</a>, hodowano też <a href="/wiki/Pies_domowy" title="Pies domowy">psy</a>. Także z tego okresu pochodzą dowody na początki uprawy pierwszych roślin (<a href="/wiki/Pszenica" title="Pszenica">pszenica</a>, <a href="/wiki/J%C4%99czmie%C5%84" title="Jęczmień">jęczmień</a>, <a href="/wiki/Soczewica_jadalna" title="Soczewica jadalna">soczewica</a>, <a href="/wiki/Groch" title="Groch">groch</a>). Stałe i obfite źródło pożywienia, jakie zapewniały rolnictwo i hodowla, a także późniejszy rozwój tkactwa, umożliwiły wzrost populacji oraz specjalizację w innych niż pozyskiwanie pożywienia dziedzinach (<a href="/wiki/Rzemios%C5%82o" title="Rzemiosło">rzemiosło</a>, <a href="/wiki/Handel" title="Handel">handel</a>, <a href="/wiki/Sztuka" title="Sztuka">sztuka</a>, <a href="/wiki/Religia" title="Religia">religia</a>), co zapoczątkowało kształtowanie się złożonych społeczeństw. </p><p>Z IX tysiąclecia p.n.e. pochodzą pierwsze ślady wytwarzania materiałów z lekko wypalanej gliny (kultura <a href="/wiki/Karim_Szahir" title="Karim Szahir">Karim Szahir</a>), jednak wyrobów <a href="/wiki/Garncarstwo" title="Garncarstwo">garncarskich</a> zaczęto używać dopiero w VII tysiącleciu p.n.e. Początki VII tysiąclecia to także powstanie osad opierających się prawie wyłącznie na uprawie roli i hodowli, takich jak <a href="/wiki/Kultura_D%C5%BCarmo" title="Kultura Dżarmo">Dżarmo</a> w północnym Iraku, <a href="/wiki/%C3%87atalh%C3%B6y%C3%BCk" title="Çatalhöyük">Çatalhöyük</a> w <a href="/wiki/Anatolia" title="Anatolia">Anatolii</a>, późniejsze warstwy z Jerycha. Osiedla te rozwinęły się najpierw na płaskowyżach i pośród gór, gdzie pierwotnie występowały dzikie odmiany uprawianych potem roślin i udomowionych zwierząt. Dopiero później stałe osady pojawiły się w żyznych dolinach rzek<sup id="cite_ref-Mrozewicz1999-s19-20_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-Mrozewicz1999-s19-20-12">[12]</a></sup>: <a href="/wiki/Kultura_Hassuna" title="Kultura Hassuna">kultura Hassuna</a> w <a href="/wiki/Mezopotamia" title="Mezopotamia">Mezopotamii</a> (początki VI tysiąclecia p.n.e.)<sup id="cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s251259_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-Praca_zbiorowa2008-s251259-13">[13]</a></sup>, zastąpiona później przez <a href="/wiki/Kultura_Samarra" title="Kultura Samarra">kulturę Samarra</a> (ok. 5500 lat p.n.e.), a następnie <a href="/wiki/Kultura_Halaf" title="Kultura Halaf">Halaf</a> (koniec VI tysiąclecia p.n.e.). Dwie ostatnie kultury przyczyniły się do ekspansji wiedzy <a href="/wiki/Metalurgia" title="Metalurgia">metalurgicznej</a> (opartej na wykorzystaniu <a href="/wiki/Mied%C5%BA" title="Miedź">miedzi</a>), opanowanej w VI tysiącleciu p.n.e. na terenie Anatolii (początki <a href="/wiki/Chalkolit" title="Chalkolit">chalkolitu</a>)<sup id="cite_ref-bgw2_neolit2_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_neolit2-14">[14]</a></sup>. </p><p>Od V tysiąclecia p.n.e. na terenie południowej Mezopotamii rozwijała się <a href="/wiki/Okres_Ubajd" title="Okres Ubajd">kultura Ubajd</a> – obejmująca większy obszar i bardziej zaawansowana niż wcześniejsze. Jej przedstawiciele prawdopodobnie założyli pierwsze osiedla w tym rejonie (takie jak <a href="/wiki/Eridu" title="Eridu">Eridu</a>, <a href="/wiki/Ur_(miasto)" title="Ur (miasto)">Ur</a>, <a href="/wiki/Uruk" title="Uruk">Uruk</a>), które w późniejszym okresie rozrosły się w wielkie ośrodki miejskie, budowali monumentalne świątynie, a także rozwinęli na większą skalę system <a href="/wiki/Irygacja_(rolnictwo)" title="Irygacja (rolnictwo)">irygacyjny</a> umożliwiający powiększenie areału upraw. W ostatnich fazach tej kultury (lub później – w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e.) w Mezopotamii pojawili się <a href="/wiki/Sumerowie" title="Sumerowie">Sumerowie</a> (o ile nie byli ludnością <a href="/wiki/Autochton" title="Autochton">autochtoniczną</a>)<sup id="cite_ref-mrozewicz_sumer1_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz_sumer1-6">[6]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mezopotamia">Mezopotamia</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Mezopotamia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Mezopotamia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Cuneiform_script2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Cuneiform_script2.jpg/170px-Cuneiform_script2.jpg" decoding="async" width="170" height="283" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Cuneiform_script2.jpg/255px-Cuneiform_script2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Cuneiform_script2.jpg/340px-Cuneiform_script2.jpg 2x" data-file-width="385" data-file-height="640" /></a><figcaption>Gliniana tabliczka z pismem klinowym (ok. 2400 lat p.n.e.)</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Mezopotamia" title="Mezopotamia">Mezopotamia</a>.</i></div> <p>W IV tysiącleciu p.n.e. <a href="/wiki/Sumerowie" title="Sumerowie">Sumerowie</a> stworzyli w południowej Mezopotamii jedną z pierwszych znanych cywilizacji. Założyli szereg niezależnych państw-miast, takich jak <a href="/wiki/Eridu" title="Eridu">Eridu</a>, <a href="/wiki/Uruk" title="Uruk">Uruk</a>, <a href="/wiki/Ur_(miasto)" title="Ur (miasto)">Ur</a>, często prowadzących ze sobą wojny. Mieszkańcami byli przede wszystkim rolnicy zajmujący się uprawą okolicznej ziemi, ale także rzemieślnicy i kupcy. Sumerowie utrzymywali kontakty handlowe z innymi ośrodkami cywilizacji: <a href="/wiki/Egipt" title="Egipt">Egiptem</a>, <a href="/wiki/Syria" title="Syria">Syrią</a>, <a href="/wiki/Palestyna" title="Palestyna">Palestyną</a> i <a href="/wiki/Cywilizacja_doliny_Indusu" title="Cywilizacja doliny Indusu">doliną Indusu</a>, stworzyli <a href="/wiki/Pismo_klinowe" title="Pismo klinowe">pismo klinowe</a> oraz rozbudowany system irygacyjny. </p><p>Od mniej więcej połowy XXIV wieku p.n.e. datuje się wzrost znaczenia <a href="/wiki/Ludy_semickie" title="Ludy semickie">semickiego</a> ludu <a href="/wiki/Akadowie" title="Akadowie">Akadyjczyków</a> zamieszkującego centralną Mezopotamię. Wtedy rozpoczął panowanie <a href="/wiki/Sargon_Wielki" title="Sargon Wielki">Sargon Wielki</a>, który w wyniku podbojów (m.in. Sumeru) stworzył <a href="/wiki/Imperium_akadyjskie" title="Imperium akadyjskie">imperium</a> obejmujące całą Mezopotamię (być może sięgające do Morza Śródziemnego, Anatolii, a nawet <a href="/wiki/Cypr" title="Cypr">Cypru</a>) ze stolicą w założonym przez siebie mieście <a href="/wiki/Akad_(miasto)" title="Akad (miasto)">Akad</a>. Akadyjczycy przejęli kulturę Sumerów i wprowadzili do niej nowe elementy, używali pisma klinowego do zapisu swojego języka, pełniącego przez większość II tysiąclecia p.n.e. rolę <i><a href="/wiki/Lingua_franca" title="Lingua franca">lingua franca</a></i> na całym cywilizowanym Bliskim Wschodzie (poza Egiptem)<sup id="cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s135_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-Praca_zbiorowa2008-s135-15">[15]</a></sup>. Kres ich panowaniu położył najazd <a href="/wiki/Gutejowie" title="Gutejowie">Gutejów</a>, którzy władali Mezopotamią przez prawie cały XXII wiek p.n.e., dopóki władzy nie odzyskali Sumerowie z tzw. <a href="/wiki/III_dynastia_z_Ur" title="III dynastia z Ur">III dynastii z Ur</a>. Okres rozkwitu, który nastąpił podczas jej panowania (XXI wiek p.n.e.) to synteza dorobku Sumerów i Akadyjczyków. </p><p>Dynastia upadła w wyniku najazdów koczowników (zwłaszcza <a href="/wiki/Elamici" title="Elamici">Elamitów</a>), a jej państwo rozpadło się na szereg małych państw <a href="/wiki/Amoryci" title="Amoryci">amoryckich</a> i <a href="/wiki/Huryci" title="Huryci">huryckich</a> (na północy). Jedno z nich, ze stolicą w mieście <a href="/wiki/Babilon" title="Babilon">Babilon</a>, stało się potęgą w pierwszej połowie XVIII wieku p.n.e. za panowania <a href="/wiki/Hammurabi" title="Hammurabi">Hammurabiego</a>, który opanował całą Mezopotamię. Państwo to przejęło religię, języki oraz kulturę Sumeru i Akadu, dokonano kodyfikacji prawa (<a href="/wiki/Kodeks_Hammurabiego" title="Kodeks Hammurabiego">kodeks Hammurabiego</a>). Następcy Hammurabiego stracili jednak władzę w XVI wieku p.n.e. na rzecz obcej dynastii <a href="/wiki/Kasyci" title="Kasyci">kasyckiej</a> (okres średniobabiloński), obalonej później po prawie pięciu stuleciach rządów przez najazdy Elamitów i <a href="/wiki/Asyria" title="Asyria">Asyryjczyków</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Egipt">Egipt</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Egipt" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Egipt"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Hitt_Egypt_1450_bc.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Hitt_Egypt_1450_bc.svg/220px-Hitt_Egypt_1450_bc.svg.png" decoding="async" width="220" height="254" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Hitt_Egypt_1450_bc.svg/330px-Hitt_Egypt_1450_bc.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Hitt_Egypt_1450_bc.svg/440px-Hitt_Egypt_1450_bc.svg.png 2x" data-file-width="1300" data-file-height="1500" /></a><figcaption>Maksymalna ekspansja terytorialna Egiptu (XV w. p.n.e.)</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt" title="Starożytny Egipt">Starożytny Egipt</a>.</i></div> <p>Od początków III tysiąclecia p.n.e. w północno-wschodniej Afryce w dolinie <a href="/wiki/Nil" title="Nil">Nilu</a> rozwijała się cywilizacja egipska. Mieszkańcy Egiptu żyli z uprawy wąskiego pasa ziemi po obu stronach rzeki, użyźnianego co roku regularnymi wylewami. Konieczność stworzenia systemu irygacyjnego wspomagającego rolnictwo wpłynęła na organizację życia społecznego i politycznego. Początkowo na tym obszarze istniały dwa odrębne organizmy państwowe – Egipt Dolny (obejmujący rozległą deltę Nilu, lepiej rozwinięty<sup id="cite_ref-mrozewicz1_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz1-16">[16]</a></sup>) i Górny (na południe od <a href="/wiki/Katarakta_(geologia)" title="Katarakta (geologia)">pierwszej katarakty</a>), które połączyły się w jedno państwo na początku III tysiąclecia p.n.e. w wyniku podboju przeprowadzonego przez Egipt Górny. </p><p>W III tysiącleciu p.n.e. wykształciła się forma państwa i społeczeństwa (kultura, <a href="/wiki/Religia_staro%C5%BCytnego_Egiptu" title="Religia starożytnego Egiptu">religia</a>, <a href="/wiki/Hieroglify" title="Hieroglify">pismo</a>), która z niewielkimi zmianami przetrwała do końca istnienia starożytnego Egiptu<sup id="cite_ref-mrozewicz2_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz2-17">[17]</a></sup>. W okresie tzw. <a href="/wiki/Stare_Pa%C5%84stwo" title="Stare Państwo">Starego Państwa</a> (XXVII – XXII wiek p.n.e.) nastąpiła konsolidacja państwa – absolutnym władcą był <a href="/wiki/Faraon" title="Faraon">faraon</a>, uważany za syna boga <a href="/wiki/Ra_(b%C3%B3g)" title="Ra (bóg)">Ra</a>, wokół niego i jego dworu skupiony był cały aparat administracyjny<sup id="cite_ref-mrozewicz2_17-1" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz2-17">[17]</a></sup>. Z tego okresu pochodzą największe <a href="/wiki/Piramida" title="Piramida">piramidy</a> – monumentalne grobowce faraonów. W XXII wieku p.n.e. państwo przeżyło kryzys – załamała się władza centralna, wystąpiły walki wewnętrzne i niepokoje społeczne. Ponownego zjednoczenia kraju dokonała <a href="/wiki/XI_dynastia" title="XI dynastia">XI dynastia</a> z <a href="/wiki/Teby_(Egipt)" title="Teby (Egipt)">Teb</a> – był to początek tzw. Średniego Państwa. Obszar Egiptu sięgał w tym okresie drugiej katarakty i Synaju (gdzie znajdowały się cenne surowce mineralne), państwo prowadziło intensywny handel z <a href="/wiki/Kultura_minojska" title="Kultura minojska">minojską Kretą</a>, Mezopotamią, Cyprem, <a href="/wiki/Lewant" title="Lewant">Lewantem</a>. Średnie Państwo upadło w XVII wieku p.n.e., kiedy władzę w Egipcie Dolnym i Środkowym przejęli pochodzący z Azji – <a href="/wiki/Hyksosi" title="Hyksosi">Hyksosi</a>. Wypędzenie Hyksosów i ponowne zjednoczenie Egiptu w XVI wieku p.n.e. dało początek okresowi największej potęgi<sup id="cite_ref-mrozewicz3_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz3-18">[18]</a></sup> państwa nad Nilem – tzw. <a href="/wiki/Nowe_Pa%C5%84stwo_(Egipt)" title="Nowe Państwo (Egipt)">Nowemu Państwu</a> (trwającemu do XI wieku p.n.e.). Egipt panował w tym czasie nad Palestyną i częścią Syrii (w XIII wieku nastąpił na tych terenach podział władzy pomiędzy faraonem a <a href="/wiki/Hetyci" title="Hetyci">imperium Hetytów</a> – strefy wpływów rozdzielała rzeka <a href="/wiki/Orontes" title="Orontes">Orontes</a><sup id="cite_ref-mrozewicz3_18-1" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz3-18">[18]</a></sup>), a na południu nad <a href="/wiki/Nubia" title="Nubia">Nubią</a>. </p><p>W XIII i XII wieku p.n.e. starożytny Wschód został dotknięty najazdami tzw. <a href="/wiki/Ludy_Morza" title="Ludy Morza">ludów morskich</a>, które przyniosły ogromne zniszczenia. Egipt zdołał się z trudem obronić (walczył w tym samym czasie z atakami plemion libijskich na zachodzie), lecz nie udało mu się później odzyskać dawnej świetności. W I tysiącleciu p.n.e. uległ <a href="/wiki/Asyria" title="Asyria">Asyrii</a>, potem <a href="/wiki/Achemenidzi" title="Achemenidzi">Persji</a>, a w końcu <a href="/wiki/Aleksander_Macedo%C5%84ski" title="Aleksander Macedoński">Aleksandrowi Wielkiemu</a>. W wyniku wojen diadochów Egipt stał się niepodległym państwem rządzonym przez Ptolemeuszów<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19">[19]</a></sup>. W I w p.n.e Egipt stał się częścią <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Rzym" title="Starożytny Rzym">starożytnego Rzymu</a>, pierwotnie jako osobista posiadłość <a href="/wiki/Oktawian_August" title="Oktawian August">Oktawiana</a><sup id="cite_ref-:0_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-20">[20]</a></sup>. Wynikiem rzymskich rządów było m.in zaprowadzenie na tamtych terenach rzymskiego kultu cesarzy<sup id="cite_ref-:0_20-1" class="reference"><a href="#cite_note-:0-20">[20]</a></sup>. W III lub IV wieku n.e nastała z kolei epoka <a href="/wiki/Egipt_bizanty%C5%84ski" title="Egipt bizantyński">Egiptu bizantyńskiego</a>, podczas której zniszczono na ziemiach egipskich manicheizm, rzymsko-egipski synkretyzm i gnostycyzm. W IV wieku miała miejsce szybka chrystianizacja i niedługo później dominującą religią stało się, wcześniej prześladowane przez <a href="/wiki/Cesarstwo_Bizanty%C5%84skie" title="Cesarstwo Bizantyńskie">Bizancjum</a>, chrześcijaństwo<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21">[21]</a></sup><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22">[22]</a></sup>. W ówczesnym Egipcie powstał również <a href="/wiki/Monastycyzm_chrze%C5%9Bcija%C5%84ski" title="Monastycyzm chrześcijański">monastycyzm chrześcijański</a><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23">[23]</a></sup><sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24">[24]</a></sup>, a konkretniej anachoretyzm<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25">[25]</a></sup> zapoczątkowany przez <a href="/wiki/Antoni_Wielki" title="Antoni Wielki">Antoniego Wielkiego</a>, który pochodził z Egiptu<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26">[26]</a></sup>. </p><p>Egipcjanie mieli znaczne osiągnięcia na polu astronomii, matematyki, geometrii, medycyny (zwyczaj mumifikowania zmarłych przyczynił się do poznania anatomii i rozwoju chirurgii<sup id="cite_ref-mrozewicz4_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-mrozewicz4-27">[27]</a></sup>). <a href="/wiki/Kalendarz_egipski" title="Kalendarz egipski">Stworzony przez nich kalendarz słoneczny</a> został (po pewnych modyfikacjach) przyjęty za czasów <a href="/wiki/Gajusz_Juliusz_Cezar" title="Gajusz Juliusz Cezar">Cezara</a> w starożytnym Rzymie. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Hetyci">Hetyci</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Hetyci" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Hetyci"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Hittite_Empire.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Hittite_Empire.png/290px-Hittite_Empire.png" decoding="async" width="290" height="307" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Hittite_Empire.png/435px-Hittite_Empire.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/84/Hittite_Empire.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="529" /></a><figcaption>Imperium Hetyckie (kolor czerwony) w szczytowym okresie potęgi, około 1290 r. p.n.e., sięgające do Egiptu (kolor zielony)</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Hetyci" title="Hetyci">Hetyci</a>.</i></div> <p>Hetyci, lud posługujący się językiem z grupy indoeuropejskich, przybył do <a href="/wiki/Anatolia" title="Anatolia">Anatolii</a> ok. 2000 roku p.n.e., wchłaniając lub wypierając żyjący tam lud <a href="/wiki/Hatti" title="Hatti">Hatti</a> i przejmując jego wierzenia oraz język (do celów religijnych). W połowie XVII wieku p.n.e. król <a href="/wiki/Labarna" title="Labarna">Labarna</a> przyjął imię <a href="/wiki/Hattusili_I" title="Hattusili I">Hattusilis I</a>, odbudował i ufortyfikował miasto <a href="/wiki/Hattusa" title="Hattusa">Hattusa</a>, czyniąc je stolicą swojego państwa, obejmującego centrum Anatolii. Podboje króla oraz jego następców, skierowane przede wszystkim na północną Syrię i Mezopotamię, poszerzyły granice królestwa. W pierwszej połowie XVI wieku p.n.e. <a href="/wiki/Huryci" title="Huryci">Huryci</a> odebrali Hetytom północną Syrię, a od połowy tego stulecia datuje się okres kryzysu i osłabienia państwa. </p><p>Sytuacja zmieniła się w 1380 roku p.n.e., gdy na tronie zasiadł <a href="/wiki/Suppiluliuma_I" title="Suppiluliuma I">Suppiluliumas I</a> (1380–1346 p.n.e.), który uczynił ze swego królestwa imperium. Władca skutecznie walczył przeciwko huryckiemu państwu <a href="/wiki/Mitanni" title="Mitanni">Mitanni</a>, opierając swoje granice o góry Libanu i tym samym wkraczając w egipską strefę wpływów. Jego następcy przesunęli granicę państwa na zachód, zdobywając kraj <a href="/wiki/Arzawa" title="Arzawa">Arzawa</a>. Do konfrontacji z Egiptem doszło na początku XIII wieku p.n.e. – <a href="/wiki/Bitwa_pod_Kadesz" title="Bitwa pod Kadesz">bitwa pod Kadesz</a> w 1280 p.n.e. pozostała nierozstrzygnięta, a pokój z 1270 p.n.e. utrzymał <i>status quo</i>. Później Hetytom udało się jeszcze opanować <a href="/wiki/Cypr" title="Cypr">Cypr</a>. Przełom XIII i XII wieku p.n.e. to upadek państwa w wyniku najazdu prawdopodobnie <a href="/wiki/Ludy_Morza" title="Ludy Morza">Ludów Morza</a> – w kraju zapanowała klęska głodu, zniszczono stolicę i wiele innych miast. Liczne małe państwa hetyckie przetrwały do VIII wieku p.n.e. w południowo-wschodniej Anatolii i północnej Syrii. </p><p>Potęga imperium Hetytów opierała się na doskonale, jak na tamte czasy, uzbrojonej armii, wyposażonej w broń z żelaza, zbroje i rydwany bojowe. Na czele państwa stał król, posiadający szerokie uprawnienia i będący zwierzchnikiem suwerennych księstw, wchodzących w skład państwa, oraz najwyższym kapłanem. Większość obywateli była ludźmi wolnymi, ale istniała jakaś forma niewolnictwa. Rozwinięte prawodawstwo często stosowało <a href="/wiki/Odszkodowanie" title="Odszkodowanie">odszkodowanie</a> jako karę za przestępstwo. Gospodarka oparta była na rolnictwie, eksportowano miedź i brąz, później niezwykle cenne w tamtych czasach wyroby z żelaza. Religię Hetytów charakteryzował <a href="/wiki/Politeizm" title="Politeizm">politeizm</a> (z bardzo dużą liczbą bóstw), <a href="/wiki/Antropomorfizacja" title="Antropomorfizacja">antropomorfizm</a> i <a href="/wiki/Synkretyzm" title="Synkretyzm">synkretyzm</a>. Często wchłaniała ona kulty i bóstwa podbitych ludów i wywarła poważny wpływ na wierzenia Greków. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_od_końca_epoki_brązu_do_podboju_arabskiego"><span id="Cywilizacje_Bliskiego_Wschodu_od_ko.C5.84ca_epoki_br.C4.85zu_do_podboju_arabskiego"></span>Cywilizacje Bliskiego Wschodu od końca epoki brązu do podboju arabskiego</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Cywilizacje Bliskiego Wschodu od końca epoki brązu do podboju arabskiego" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Cywilizacje Bliskiego Wschodu od końca epoki brązu do podboju arabskiego"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Migracje_przełomu_II_i_I_tysiąclecia_p.n.e._i_ich_skutki"><span id="Migracje_prze.C5.82omu_II_i_I_tysi.C4.85clecia_p.n.e._i_ich_skutki"></span>Migracje przełomu II i I tysiąclecia p.n.e. i ich skutki</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Migracje przełomu II i I tysiąclecia p.n.e. i ich skutki" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Migracje przełomu II i I tysiąclecia p.n.e. i ich skutki"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Seev%C3%B6lker.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Seev%C3%B6lker.jpg/290px-Seev%C3%B6lker.jpg" decoding="async" width="290" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Seev%C3%B6lker.jpg/435px-Seev%C3%B6lker.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Seev%C3%B6lker.jpg/580px-Seev%C3%B6lker.jpg 2x" data-file-width="628" data-file-height="321" /></a><figcaption>Egipcjanie (pod wodzą Ramzesa III) walczący z Ludami Morskimi w Delcie Nilu</figcaption></figure> <p>Koniec II tysiąclecia p.n.e. (czyli początek <a href="/wiki/Epoka_%C5%BCelaza" title="Epoka żelaza">epoki żelaza</a>) przyniósł gwałtowne wydarzenia (ich pełny obraz jest obecnie nie do końca jasny i zrozumiały<sup id="cite_ref-cah_22_1_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-cah_22_1-28">[28]</a></sup><sup id="cite_ref-bgw2_1_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_1-29">[29]</a></sup>), które zasadniczo zmieniły sytuację na Bliskim Wschodzie<sup id="cite_ref-cah_22_1_28-1" class="reference"><a href="#cite_note-cah_22_1-28">[28]</a></sup>. W XIII wieku p.n.e. na terenach zachodniej Anatolii sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu, prawdopodobnie na skutek zmian klimatycznych i głodu<sup id="cite_ref-cah_22_2_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-cah_22_2-30">[30]</a></sup>. W ostatnich latach tego stulecia inwazja tzw. <a href="/wiki/Ludy_Morza" title="Ludy Morza">Ludów Morskich</a> (jak nazywali ich Egipcjanie) doprowadziła do upadku imperium Hetytów oraz królestw <a href="/wiki/Arzawa" title="Arzawa">Arzawy</a> i <a href="/wiki/Kizzuwatna" title="Kizzuwatna">Kizzuwatny</a> w Anatolii<sup id="cite_ref-bgw2_2_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_2-31">[31]</a></sup>. Najeźdzcy zniszczyli także potężne miasta syryjskiego wybrzeża: <a href="/wiki/Ugarit" title="Ugarit">Ugarit</a>, <a href="/wiki/Byblos" title="Byblos">Byblos</a>, <a href="/wiki/Tyr_(miasto)" title="Tyr (miasto)">Tyr</a>, <a href="/wiki/Sydon" title="Sydon">Sydon</a> oraz liczne ośrodki w głębi lądu, takie jak <a href="/wiki/Karkemisz" title="Karkemisz">Karkemisz</a> i amoryckie <a href="/wiki/Amurru_(pa%C5%84stwo_w_staro%C5%BCytnej_Syrii)" title="Amurru (państwo w starożytnej Syrii)">Amurru</a><sup id="cite_ref-bgw2_2_31-1" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_2-31">[31]</a></sup>. Zostali powstrzymani dopiero ok. 1190 p.n.e. w Palestynie przez <a href="/wiki/Ramzes_III" title="Ramzes III">Ramzesa III</a><sup id="cite_ref-bgw2_2_31-2" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_2-31">[31]</a></sup>, który zwyciężył także ich flotę w <a href="/wiki/Bitwa_morska_w_delcie_Nilu" title="Bitwa morska w delcie Nilu">delcie Nilu</a>. Jednak w wyniku inwazji Egipt utracił większość swoich posiadłości poza Afryką, a po śmierci Ramzesa pogrążył się w kryzysie. Część najeźdźców osiedliła się na podbitych obszarach, jak np. <a href="/wiki/Filistyni" title="Filistyni">Filistyni</a> na wybrzeżu <a href="/wiki/Lewant" title="Lewant">Lewantu</a>, i prowadziła politykę ekspansywną<sup id="cite_ref-bgw2_2_31-3" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_2-31">[31]</a></sup>. Osłabienie miast-państw w wyniku najazdów oraz spowodowany nimi kryzys ekonomiczny ułatwiły ekspansję na poły koczowniczym ludom <a href="/wiki/Ludy_semickie" title="Ludy semickie">semickim</a>, które rozpowszechniły się w Syrii od XII wieku p.n.e.<sup id="cite_ref-bgw2_2_31-4" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_2-31">[31]</a></sup>: <a href="/wiki/Hebrajczycy" title="Hebrajczycy">Hebrajczycy</a> zajęli sporą część Palestyny (wdając się w długie walki z Filistynami), a <a href="/wiki/Aramejczycy" title="Aramejczycy">Aramejczycy</a> (osiedlający się w ciągu II tysiąclecia na obrzeżach i oazach <a href="/wiki/Pustynia_Syryjska" title="Pustynia Syryjska">Pustyni Syryjskiej</a>) zaczęli w XI wieku p.n.e. przenikać do Syrii i północnej Mezopotamii, mieszając się lub zastępując tamtejszą ludność hurycką i hetycką. Powstałe państewka aramejskie przeżywały największy rozkwit w X wieku p.n.e., rozszerzając swoje wpływy na teren osłabionej <a href="/wiki/Asyria" title="Asyria">Asyrii</a>, później jednak sytuacja się odwróciła i Aramejczycy stopniowo ulegali rosnącej potędze <a href="/wiki/Asyria#Okres_nowoasyryjski" title="Asyria">państwa nowoasyryjskiego</a>. </p><p>O ile osadnictwo aramejskie w Syrii i północnej Mezopotamii pozwoliło na ponowne ożywienie cywilizacyjne tego obszaru, o tyle zniszczenia w Anatolii miały trwalszy charakter – spora część miast tego obszaru powróciła do gospodarki rolnej, przetrwało tylko kilka ośrodków<sup id="cite_ref-bgw2_1_29-1" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_1-29">[29]</a></sup>. W XII wieku p.n.e. do Azji Mniejszej przybyli przez <a href="/wiki/Dardanele" title="Dardanele">Hellespont</a> <a href="/wiki/Frygia" title="Frygia">Frygijczycy</a>, lud z <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Ba%C5%82ka%C5%84ski" title="Półwysep Bałkański">Bałkanów</a> mówiący językiem z grupy <a href="/wiki/J%C4%99zyki_indoeuropejskie" title="Języki indoeuropejskie">indoeuropejskich</a>, którzy osiedlili się w centrum półwyspu. W tym czasie Asyria została zaatakowana z Anatolii przez lud <a href="/w/index.php?title=Muszki&action=edit&redlink=1" class="new" title="Muszki (strona nie istnieje)">Muszki</a> (identyfikowany z Frygijczykami), który pokonał dopiero <a href="/wiki/Tiglat-Pileser_I" title="Tiglat-Pileser I">Tiglatpilesar I</a>. Równolegle we wschodniej Anatolii zaczęło rozwijać się państwo <a href="/wiki/Urartu" title="Urartu">Urartu</a>. </p><p>Gwałtowne wydarzenia miały też miejsce w centralnej i południowej Mezopotamii, naciskanej od zachodu przez Aramejczyków. Najazd Elamitów pod wodzą władcy <a href="/wiki/Szutruk-Nahhunte_I" title="Szutruk-Nahhunte I">Szutruknahhunte II</a> położył kres rządom dynastii kasyckiej, zastąpionej potem przez <a href="/wiki/II_dynastia_z_Isin" title="II dynastia z Isin">II dynastię z Isin</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Fenicja_i_jej_kolonie">Fenicja i jej kolonie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Fenicja i jej kolonie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Fenicja i jej kolonie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:PhoenicianTrade.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/PhoenicianTrade.png/290px-PhoenicianTrade.png" decoding="async" width="290" height="217" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/PhoenicianTrade.png/435px-PhoenicianTrade.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9c/PhoenicianTrade.png 2x" data-file-width="558" data-file-height="418" /></a><figcaption>Mapa fenickich szlaków handlowych</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Fenicja" title="Fenicja">Fenicja</a> i <a href="/wiki/Kartagina" title="Kartagina">Kartagina</a>.</i></div> <p>Upadki mykeńskiej potęgi morskiej, imperium hetyckiego oraz jego sprzymierzeńców w północnej Syrii (Karkemisz, Ugarit), a także osłabienie Egiptu spowodowały powstanie na początku XII wieku p.n.e. próżni politycznej na terenach Lewantu oraz handlowej we wschodnim basenie Morza Śródziemnego<sup id="cite_ref-bgw2_fenicja1_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_fenicja1-32">[32]</a></sup>. Sytuację wykorzystały fenickie ośrodki miejskie, takie jak <a href="/wiki/Arwad" title="Arwad">Arwad</a>, <a href="/wiki/Byblos" title="Byblos">Byblos</a>, <a href="/wiki/Sydon" title="Sydon">Sydon</a> i <a href="/wiki/Tyr_(miasto)" title="Tyr (miasto)">Tyr</a>, które zaczęły szybko odbudowywać się po wydarzeniach późnej epoki brązu i bogacić się na handlu z Egiptem<sup id="cite_ref-bgw2_fenicja1_32-1" class="reference"><a href="#cite_note-bgw2_fenicja1-32">[32]</a></sup>. Nie stworzyły one jednolitego państwa, lecz zespół niezależnych miast-państw. Około 1100 roku p.n.e.<sup class="noprint" title="Te informacje wymagają podania przypisów bibliograficznych od 2010-06">[<a href="/wiki/Pomoc:Przypisy" title="Pomoc:Przypisy">potrzebny przypis</a>]</sup> północna Fenicja została najechana przez <a href="/wiki/Tiglat-Pileser_I" title="Tiglat-Pileser I">Tiglatpilesara I</a>, jednak po jego śmierci zagrożenie asyryjskie na tym terenie zanikło na dwa stulecia. Z kolei od południa Fenicjanom zagrażali Filistyni, co doprowadziło do zawarcia w X wieku p.n.e. przymierza pomiędzy Tyrem i <a href="/wiki/Zjednoczone_kr%C3%B3lestwo_Izraela" title="Zjednoczone królestwo Izraela">Izraelem</a>. W tym właśnie okresie (za rządów <a href="/wiki/Hiram_I" title="Hiram I">Hirama I</a>) Tyr zyskał przewagę nad innymi miastami Fenicji i poszerzył obszar swojego panowania. W IX wieku p.n.e. w obliczu nowego zagrożenia ze strony Asyrii większe ośrodki fenickie zdecydowały się płacić daninę, co pozwoliło zachować im niepodległość do połowy VIII wieku p.n.e. Jednak później w wyniku starć z <a href="/wiki/Tiglat-Pileser_III" title="Tiglat-Pileser III">Tiglatpilesarem III</a>, <a href="/wiki/Asarhaddon" title="Asarhaddon">Asarhaddonem</a> i <a href="/wiki/Aszurbanipal" title="Aszurbanipal">Aszurbanipalem</a> utraciły niezależność i przestały odgrywać poważną rolę polityczną w regionie. </p><p>Około XI wieku p.n.e. Fenicjanie organizowali morskie wyprawy handlowe na zachód i tworzyli przystanie, które po pewnym czasie przekształcały się w osady (niezależne od macierzystych miast). W początkowej fazie ekspansji ważną rolę odgrywał Cypr, później fenickie kolonie powstały przede wszystkim w północnej Afryce (<a href="/wiki/Utyka" title="Utyka">Utyka</a>, <a href="/wiki/Kartagina" title="Kartagina">Kartagina</a>), Hiszpanii (<a href="/wiki/Kadyks" title="Kadyks">Kadyks</a>) oraz na licznych wyspach (m.in. <a href="/wiki/Sycylia" title="Sycylia">Sycylia</a>, <a href="/wiki/Sardynia" title="Sardynia">Sardynia</a>, <a href="/wiki/Malta" title="Malta">Malta</a>). Asyryjski napór z końca VIII wieku p.n.e. mógł się przyczynić do zmiany charakteru ekspansji z przede wszystkim handlowej na bardziej osadniczą. Dzięki napływowi ludności ze wschodu wzrosło znaczenie Kartaginy (założonej przez Tyr ok. 814 p.n.e.), która w obliczu zagrożenia greckiego w zachodniej części Morza Śródziemnego zaczęła zakładać własne kolonie w strategicznych miejscach (m.in. <a href="/wiki/Ibiza" title="Ibiza">Ibiza</a> na <a href="/wiki/Baleary" title="Baleary">Balearach</a>), a w VI – V wieku p.n.e. osiągnęła status imperium, stając się głównym (w wyniku politycznego upadku miast Lewantu) ośrodkiem fenickim. Została pokonana dopiero przez Rzymian w wyniku toczonych w III i II wieku p.n.e. <a href="/wiki/Wojny_punickie" title="Wojny punickie">wojen punickich</a>, a samo miasto doszczętnie zniszczono w 146 p.n.e. </p><p>Fenicjanie słynęli z doskonałej sztuki okrętowej oraz rzemiosła, zwłaszcza z produktów luksusowych ze szkła, kruszców, metali oraz kości słoniowej. Bardzo cenione były fenickie tkaniny barwione <a href="/wiki/Purpura_(barwnik)" title="Purpura (barwnik)">purpurą</a> pozyskiwaną z morskich mięczaków. Fenicjanie jako pierwsi rozwinęli ok. 1000 p.n.e. <a href="/wiki/Alfabet_fenicki" title="Alfabet fenicki">pismo alfabetyczne</a>, przejęte później i zmodyfikowane przez Greków, a potem Rzymian. Ich religia była <a href="/wiki/Politeizm" title="Politeizm">politeistyczna</a> i <a href="/wiki/Antropomorfizacja" title="Antropomorfizacja">antropomorficzna</a>, zbliżona do innych religii semickich regionu; czczono m.in. <a href="/wiki/Baal" title="Baal">Baala</a>, <a href="/wiki/Astarte_(bogini)" title="Astarte (bogini)">Asztarte</a>, <a href="/wiki/Melkart" title="Melkart">Melkarta</a> i kilkadziesiąt innych bóstw. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dominacja_Asyrii">Dominacja Asyrii</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Dominacja Asyrii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dominacja Asyrii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mapa_Asyrii.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Mapa_Asyrii.png/290px-Mapa_Asyrii.png" decoding="async" width="290" height="199" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Mapa_Asyrii.png/435px-Mapa_Asyrii.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Mapa_Asyrii.png/580px-Mapa_Asyrii.png 2x" data-file-width="1987" data-file-height="1365" /></a><figcaption>Mapa Asyrii w okresie nowoasyryjskim (934–612 p.n.e.)</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Asyria" title="Asyria">Asyria</a>.</i></div> <p>Asyria zaczęła wpisywać się w dzieje Mezopotamii na początku XVIII w. p.n.e., pod rządami <a href="/wiki/Szamszi-Adad_I" title="Szamszi-Adad I">Szamszi-Adada I</a>. W ciągu następnych kilku wieków kraj ten przeżywał zmienne losy, tracąc swą niezależność na rzecz <a href="/wiki/Babilonia" title="Babilonia">Babilonii</a> (państwo starobabilońskie <a href="/wiki/Hammurabi" title="Hammurabi">Hammurabiego</a>), a potem <a href="/wiki/Mitanni" title="Mitanni">Mitanni</a>. Jako niepodległe państwo Asyria zaczęła odradzać się dopiero w połowie XIV w. p.n.e., za czasów panowania <a href="/wiki/Aszur-uballit_I" title="Aszur-uballit I">Aszur-uballita I</a>. Następcy Aszuruballita I rozszerzyli panowanie asyryjskie aż po <a href="/wiki/Eufrat" title="Eufrat">Eufrat</a>, wyprawiali się do Babilonii, jak również na <a href="/wiki/Wy%C5%BCyna_Arme%C5%84ska" title="Wyżyna Armeńska">Wyżynę Armeńską</a>. </p><p>Pod koniec II tys. p.n.e. wraz z napływem koczowniczych <a href="/wiki/Aramejczycy" title="Aramejczycy">Aramejczyków</a> nastały dla Asyrii ciemne wieki. Władcą, który rozpoczął długi okres wychodzenia Asyrii z okresu słabości, był <a href="/wiki/Aszur-dan_II" title="Aszur-dan II">Aszur-dan II</a> (934–912 p.n.e.). Jeden z kolejnych władców, <a href="/wiki/Aszurnasirpal_II" title="Aszurnasirpal II">Aszurnasirpal II</a> (883–859 p.n.e.), drogą militarnych podbojów otworzył swoim następcom drogę do <a href="/wiki/Syria" title="Syria">Syrii</a> i <a href="/wiki/Morze_%C5%9Ar%C3%B3dziemne" title="Morze Śródziemne">Morza Śródziemnego</a>. Większość wypraw <a href="/wiki/Salmanasar_III" title="Salmanasar III">Salmanasara III</a> (858–824 p.n.e.) – następcy Aszurnasirpala II – skierowana była właśnie w stronę Syrii, choć armia asyryjska wyprawiała się też do <a href="/wiki/Cylicja" title="Cylicja">Cylicji</a>, Babilonii, a także kraju <a href="/wiki/Nairi" title="Nairi">Nairi</a> w okolicach <a href="/wiki/Wan_(jezioro)" title="Wan (jezioro)">jeziora Wan</a>. Po śmierci Salmanasara III nastąpił trwający pół wieku okres słabości i wojen domowych. </p><p>Dominującą pozycję Asyrii na Bliskim Wschodzie przywrócił <a href="/wiki/Tiglat-Pileser_III" title="Tiglat-Pileser III">Tiglat-Pileser III</a> (744–727 p.n.e.) – król reformator. Pokonał on swoich wrogów, koronował się na władcę Babilonii, ustanowił kontrolę nad <a href="/wiki/Syria" title="Syria">Syrią</a>. Podstawą jego sukcesów były gruntowne reformy państwa oraz powołanie armii zawodowej. Kolejnym wybitnym władcą asyryjskim był <a href="/wiki/Sargon_II" title="Sargon II">Sargon II</a> (721–705 p.n.e.). Kontynuował on ekspansję asyryjską na zachód (umocnienie kontroli nad Syrią i podbój <a href="/wiki/Palestyna" title="Palestyna">Palestyny</a>), południe (zmusił do ucieczki króla Babilonii <a href="/wiki/Marduk-apla-iddina_II" title="Marduk-apla-iddina II">Marduk-apla-iddinę II</a> i koronował się na króla <a href="/wiki/Babilon" title="Babilon">Babilonu</a>) i północ (w ósmym roku panowania wyprawił się przeciwko państwu <a href="/wiki/Urartu" title="Urartu">Urartu</a>, zdobył i złupił wiele miast, wywiózł do Asyrii posąg <a href="/wiki/Haldi" title="Haldi">Haldiego</a> – boga Urartyjczyków). Pod koniec rządów Sargona II Asyria panowała nad znacznym obszarem Bliskiego Wschodu. Imperium Asyryjskie rozciągało się od granic <a href="/wiki/Egipt" title="Egipt">Egiptu</a> i wybrzeża Morza Śródziemnego po góry <a href="/wiki/Zagros" title="Zagros">Zagros</a> na wschodzie i od gór <a href="/wiki/Taurus_(g%C3%B3ry_w_Turcji)" title="Taurus (góry w Turcji)">Taurus</a> po <a href="/wiki/Zatoka_Perska" title="Zatoka Perska">Zatokę Perską</a>. </p><p>Następca Sargona II, <a href="/wiki/Sennacheryb" title="Sennacheryb">Sennacheryb</a> (704–681 p.n.e.), kontynuował – choć z mniejszymi sukcesami – politykę podbojów swego ojca. Mając dość ciągłych buntów w Babilonii, zdecydował się na radykalne posunięcie, którego nie dopuścił się żaden z jego poprzedników: splądrował i spalił okryte sławą święte miasto Babilon, niszcząc posągi bogów, świątynie i pałace. Po śmierci Sennacheryba – zasztyletowanego przez swego syna – doszło do konfliktu o sukcesję. Ostatecznie na tronie zasiadł jego najmłodszy syn, <a href="/wiki/Asarhaddon" title="Asarhaddon">Asarhaddon</a> (680–669 p.n.e.), który panowanie swe rozpoczął od pobożnego uczynku mającego być zadośćuczynieniem za grzech ojca – odbudowy Babilonu. Wielokrotnie wyprawiać się musiał do Syrii i Palestyny, by tłumić wybuchające tam wciąż rewolty. Na północnych i wschodnich granicach imperium z sukcesami odpierał ataki <a href="/wiki/Scytowie" title="Scytowie">Scytów</a> i <a href="/wiki/Kimerowie" title="Kimerowie">Kimerów</a>, koczowniczych plemion, które przywędrowały w VIII i VII w. p.n.e. z nadczarnomorskich stepów. Największym sukcesem militarnym Asarhaddona było jednak przekroczenie granicy Egiptu i zdobycie jego stolicy – <a href="/wiki/Memfis" title="Memfis">Memfis</a>. Było to jednak zwycięstwo krótkotrwałe, gdyż już po dwóch latach udało się Egipcjanom odzyskać utracone terytorium. </p><p>Po śmierci Asarhaddona na tronie asyryjskim w <a href="/wiki/Niniwa" title="Niniwa">Niniwie</a> zasiadł jego syn <a href="/wiki/Aszurbanipal" title="Aszurbanipal">Aszurbanipal</a> (668–627 p.n.e.). Udało mu się odzyskać kontrolę nad Egiptem, a armia asyryjska dotarła do <a href="/wiki/Teby_(Egipt)" title="Teby (Egipt)">Teb</a>. Przez następnych kilka lat Aszurbanipal uwikłany był w konflikty na południu Mezopotamii: z <a href="/wiki/Elam" title="Elam">Elamem</a> i <a href="/wiki/Babilonia" title="Babilonia">Babilonią</a>. Walcząc z Elamem, udało mu się odnieść wielkie zwycięstwo – spustoszył cały kraj, a stolica Elamu, <a href="/wiki/Suza" title="Suza">Suza</a>, została zdobyta i złupiona. Do kolejnego konfliktu doszło w Babilonii. Zasiadający na tronie Babilonu brat Aszurbanipala, <a href="/wiki/Szamasz-szuma-ukin" title="Szamasz-szuma-ukin">Szamasz-szuma-ukin</a>, zerwał z polityką lojalności wobec brata i nawoływał do zawiązania koalicji przeciw Asyrii. Po kilku latach wojny oblężony w swym pałacu Szamasz-szuma-ukin zginął w płomieniach. </p><p>Za panowania Aszurbanipala imperium osiągnęło szczyt sukcesów, a zarazem zaczęło zbliżać się do klęski i upadku. Kolos asyryjski stał bowiem na glinianych nogach: ciągłe wojny, bunty w prowincjach, spory sukcesyjne i wojny domowe bardzo osłabiły państwo. Śmierć Aszurbanipala w 627 r. p.n.e. pociągnęła za sobą zamieszki. Koncentracja armii asyryjskiej na froncie egipskim osłabiła wschodnią granicę imperium, za którą wyrósł groźny przeciwnik Asyrii – państwo <a href="/wiki/Medowie" title="Medowie">Medów</a>. W 614 r. p.n.e. armia Medów prowadzona przez <a href="/wiki/Kyaksares" title="Kyaksares">Kyaksaresa</a> najechała Asyrię i zniszczyła <a href="/wiki/Aszur_(miasto)" title="Aszur (miasto)">Aszur</a>. W 612 r. p.n.e. pod naciskiem sprzymierzonych wojsk medyjskich i babilońskich upadła <a href="/wiki/Niniwa" title="Niniwa">Niniwa</a>. Armia pod dowództwem <a href="/wiki/Aszur-uballit_II" title="Aszur-uballit II">Aszuruballita II</a> wycofała się do <a href="/wiki/Harran" title="Harran">Harranu</a>, gdzie wygasł ostatni opór asyryjski. Schedę po imperium asyryjskim przejęli Babilończycy i Medowie, zaczynając nowy rozdział w historii starożytnego Bliskiego Wschodu. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Achemenidzi">Achemenidzi</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Achemenidzi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Achemenidzi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Achaemenid-empire-500BCE.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a7/Achaemenid-empire-500BCE.png" decoding="async" width="250" height="165" class="mw-file-element" data-file-width="250" data-file-height="165" /></a><figcaption>Największy zasięg terytorialny państwa Achemenidów</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Achemenidzi" title="Achemenidzi">Achemenidzi</a>.</i></div> <p>Po upadku Asyrii Bliski Wschód stał się areną rywalizacji trzech mocarstw, Babilonii, Medii i Egiptu <a href="/wiki/XXVI_dynastia" title="XXVI dynastia">XXVI dynastii</a>, przy czym zwycięstwo pod <a href="/wiki/Bitwa_pod_Karkemisz" title="Bitwa pod Karkemisz">Karkemisz</a> pozwoliło <a href="/wiki/Nabuchodonozor_II" title="Nabuchodonozor II">Nabuchodonozorowi II</a> (605–562 p.n.e.) na zachowanie dla siebie większości asyryjskiego imperium. Po jego śmierci <a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_nowobabilo%C5%84skie" title="Państwo nowobabilońskie">państwo Chaldejczyków</a> osłabło jednak<sup id="cite_ref-A_K_Grayson1990-s100_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-A_K_Grayson1990-s100-33">[33]</a></sup>. </p><p>Do decydujących dla przyszłości regionu wydarzeń doszło w Medii, gdzie <a href="/wiki/Cyrus_II_Wielki" title="Cyrus II Wielki">Cyrus</a> (559–529 p.n.e.), pochodzący z panującego nad <a href="/wiki/Persowie" title="Persowie">Persami</a> rodu Achemenidów, w roku 550 p.n.e. obalił króla <a href="/wiki/Astyages" title="Astyages">Astyagesa</a> (585–550 p.n.e.) i przejął jego państwo. W roku 546 p.n.e. podbił on Lidię, a w roku 539 p.n.e., wykorzystując niepopularność króla <a href="/wiki/Nabonid" title="Nabonid">Nabonida</a> (556–539 p.n.e.), zajął Babilonię. W ten sposób, podbiwszy później także znaczną część <a href="/wiki/Azja_%C5%9Arodkowa" title="Azja Środkowa">Azji Środkowej</a>, Cyrus „ufundował najrozleglejsze imperium, jakie do tej pory widział świat”<sup id="cite_ref-IRAN1_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-IRAN1-34">[34]</a></sup>. Syn Cyrusa, <a href="/wiki/Kambyzes_II" title="Kambyzes II">Kambyzes</a> (529–522 p.n.e.), do zdobyczy ojca w roku 525 p.n.e. dodał jeszcze Egipt, a szczyt potęgi Achemenidzi osiągnęli za panowania <a href="/wiki/Dariusz_I_Wielki" title="Dariusz I Wielki">Dariusza</a> (522–486 p.n.e.). Zreformował on administrację i sądownictwo, przeprowadził unifikację miar i wag, uporządkował system podatkowy i próbował zaprowadzić ład w systemie monetarnym. </p><p>Ekspansję Persów zahamowały dopiero niepomyślne <a href="/wiki/Wojny_perskie" title="Wojny perskie">wojny z Grekami</a> na Zachodzie. Za panowania <a href="/wiki/Kserkses_I" title="Kserkses I">Kserksesa I</a> (486–465 p.n.e.) rozpoczął się powolny schyłek imperium Achemenidów, którego przyczyną nie była jednak przegrana wojna z Grekami, lecz kryzys wewnętrzny. Stopniowo coraz większą rolę w rządzeniu zaczął odgrywać <a href="/wiki/Harem" title="Harem">harem</a>, co nie sprzyjało racjonalnej polityce. Jednocześnie polityka tezauryzacji pieniądza i jego wypływ za granicę doprowadziły do braku monety, co wywołało poważną <a href="/wiki/Deflacja_(ekonomia)" title="Deflacja (ekonomia)">deflację</a>. W IV w. p.n.e. państwo perskie jest już ogarnięte kryzysem gospodarczym. Za pomocą swojego złota Achemenidzi byli jeszcze w stanie wpłynąć na wynik <a href="/wiki/Wojna_peloponeska_(431%E2%80%93404_p.n.e.)" title="Wojna peloponeska (431–404 p.n.e.)">wojny peloponeskiej</a>, w której poparli <a href="/wiki/Sparta" title="Sparta">Spartę</a>, a następnie tę samą Spartę pokonać przy pomocy innych państw greckich i w 386 p.n.e. odzyskać zachodnie wybrzeże <a href="/wiki/Anatolia" title="Anatolia">Azji Mniejszej</a>. Niemniej w 404 p.n.e. od imperium odpadł zbuntowany Egipt. Państwem zaczęły wstrząsać bunty kolejnych ludów i <a href="/wiki/Satrapa_(Persja)" title="Satrapa (Persja)">satrapów</a>. Wszystkie zostały stłumione, a w roku 343 p.n.e. <a href="/wiki/Artakserkses_III" title="Artakserkses III">Artakserkses III</a> (359–336 p.n.e.) odzyskał także Egipt. Jednak państwo Achemenidów wyszło z nich bardzo osłabione i uległo militarnemu geniuszowi króla <a href="/wiki/Staro%C5%BCytna_Macedonia" title="Starożytna Macedonia">Macedonii</a> <a href="/wiki/Aleksander_Macedo%C5%84ski" title="Aleksander Macedoński">Aleksandra</a> (336–323 p.n.e.), który w ciągu czterech lat pokonał główne siły perskie i w 330 p.n.e. doprowadził do śmierci ostatniego Achemenidy, <a href="/wiki/Dariusz_III" title="Dariusz III">Dariusza III</a> (336–330 p.n.e.). </p><p>Jednym z powodów, dla których Achemenidzi byli zdolni do dwustoletniego panowania nad wieloma ludami i kulturami, była względna tolerancja dla odmiennych zwyczajów i wierzeń, choć zmniejszała się ona wraz z odchodzeniem od tradycyjnej <a href="/w/index.php?title=Religie_ira%C5%84skie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Religie irańskie (strona nie istnieje)">religii irańskiej</a> na rzecz <a href="/wiki/Monoteizm" title="Monoteizm">monoteistycznego</a> <a href="/wiki/Zaratusztrianizm" title="Zaratusztrianizm">zaratusztrianizmu</a>. Imperium dzieliło się na <a href="/wiki/Satrapia" title="Satrapia">satrapie</a>, których namiestnicy cieszyli się dużą dozą niezależności. Rolę <i><a href="/wiki/Lingua_franca" title="Lingua franca">lingua franca</a></i> ogromnego państwa pełnił <a href="/wiki/J%C4%99zyk_aramejski" title="Język aramejski">język aramejski</a>, chyba najczęściej używany przez administrację<sup id="cite_ref-Cytuj_książkę_nazwisko_Składanek_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cytuj_książkę_nazwisko_Składanek-35">[35]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Partowie">Partowie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Partowie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Partowie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Parther_reich.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Parther_reich.jpg/290px-Parther_reich.jpg" decoding="async" width="290" height="201" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Parther_reich.jpg/435px-Parther_reich.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Parther_reich.jpg/580px-Parther_reich.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="830" /></a><figcaption>Królestwo Partów</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Part%C3%B3w" title="Królestwo Partów">Królestwo Partów</a>.</i></div> <p>„Nie było głębszej cezury w pięciu tysiącach lat historii Bliskiego i Środkowego Wschodu niż podbój Aleksandra Wielkiego i każdy archeologiczny obiekt, który został stworzony po tym czasie, nosi na sobie znamię <a href="/wiki/Epoka_hellenistyczna" title="Epoka hellenistyczna">hellenizmu</a><sup id="cite_ref-iranica_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-iranica-36">[36]</a></sup>”. Odnosi się to w szczególności do sztuki i mennictwa, jednak w sferze polityki dziedzictwo hellenizmu było mniej trwałe i ostatecznie ograniczyło się do terytoriów na zachód od <a href="/wiki/Eufrat" title="Eufrat">Eufratu</a> (zobacz też poniżej epoka hellenistyczna). </p><p>Po śmierci Aleksandra w 323 p.n.e. jego państwo rozpadło się. Wschodnie prowincje dawnego imperium Achemenidów opanowali <a href="/wiki/Seleucydzi" title="Seleucydzi">Seleucydzi</a>, jednak już w połowie III w. p.n.e. ich państwo zaczęło ulegać dezintegracji. W <a href="/wiki/Baktria" title="Baktria">Baktrii</a> powstało hellenistyczne <a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Greko-Baktryjskie" title="Królestwo Greko-Baktryjskie">Królestwo Greko-Baktryjskie</a>, a satrapię <a href="/wiki/Partia_(kraina)" title="Partia (kraina)">Partii</a> zajęli wschodnioirańscy koczownicy, <a href="/wiki/Parnowie" title="Parnowie">Parnowie</a>. Od Partii Parnowie zaczęli się nazywać Partami i pod taką nazwą przeszli do historii. Udało im się obronić swoją niezależność przed Seleucydami. <a href="/wiki/Mitrydates_I" title="Mitrydates I">Mitrydates I</a> (171–138 p.n.e.) wykorzystał ich osłabienie oraz rozpad monarchii Greków Baktryjskich i zjednoczył pod swoją władzą większość ziem irańskich oraz Mezopotamię. Władzy Partów rzucili jednak wyzwanie koczownicy ze wschodu. <a href="/wiki/Fraates_II" title="Fraates II">Fraates II</a> (138–128 p.n.e.) zginął w walce z <a href="/wiki/Sakowie" title="Sakowie">Sakami</a>, a <a href="/wiki/Artabanus_I" title="Artabanus I">Artabanus I</a> (138–124 p.n.e.) w walce z <a href="/wiki/Yuezhi" title="Yuezhi">Yuezhi</a>. Dopiero <a href="/wiki/Mitrydates_II_Arsacyda" title="Mitrydates II Arsacyda">Mitrydates II</a> ustabilizował wschodnią granicę, ostatecznie opanował Mezopotamię oraz osadził na tronie <a href="/wiki/Armenia" title="Armenia">Armenii</a> <a href="/wiki/Tigranes_II" title="Tigranes II">Tigranesa II</a>. </p><p>Po śmierci Mitrydatesa nastąpił okres chaosu – pierwszym królem o silniejszej władzy był dopiero <a href="/wiki/Orodes_II" title="Orodes II">Orodes II</a> (57–37 p.n.e.). W roku 53 p.n.e. jego armia zadała Rzymianom druzgocącą klęskę w <a href="/wiki/Bitwa_pod_Carrhae" title="Bitwa pod Carrhae">bitwie pod Carrhae</a>, co rozpoczęło trwającą niemal trzy stulecia rywalizację dwóch mocarstw. Pewien kompromis osiągnięto za <a href="/wiki/Wologazes_I" title="Wologazes I">Wologazesa I</a> (51 – ok. 78 n.e.), kiedy jego brat <a href="/wiki/Tiridates_I" title="Tiridates I">Tiridates I</a> (54–59, 62–72) został królem Armenii, formalnie uznając jednak zwierzchność Rzymu. Po śmierci Wologazesa królestwo Partów było wstrząsane ciągłymi walkami pretendentów do władzy, tak że nie było w stanie przeciwstawić się inwazjom Rzymian – w latach 114, 197 i 216 zajmowali oni nawet stolicę, <a href="/wiki/Ktezyfon" title="Ktezyfon">Ktezyfon</a>. </p><p>Państwo Partów miało charakter na poły feudalny, ze stosunkowo słabą władzą centralną. Obejmowało liczne satrapie, wolne miasta oraz zależne księstwa i królestwa uznające zwierzchnictwo dynastii <a href="/wiki/Arsacydzi" title="Arsacydzi">Arsacydów</a>, tytułujących się, wzorem Achemenidów, Wielkimi Królami i Królami Królów. Ponadto Partowie musieli prowadzić wojnę na dwa fronty, ciągle zagrożeni przez koczowników ze wschodu. Paradoksalnie, za Partów, przynajmniej we wczesnym okresie ich panowania, nastąpił proces hellenizacji mający głębszy charakter niż za Seleucydów, czego świadectwem był tytuł filohellena, wybijany na monetach ich władców. Począwszy jednak od I wieku naszej ery trend ten uległ odwróceniu na rzecz kultywowania tradycji czysto irańskich. </p><p>W sferze gospodarczej ważnym wydarzeniem okresu partyjskiego był początek funkcjonowania <a href="/wiki/Jedwabny_Szlak" title="Jedwabny Szlak">jedwabnego szlaku</a>, zaś w sferze religijnej rozwój instytucji zaratusztriańskich, przy generalnie tolerancyjnej polityce wobec różnych religii. W roku 220 jeden z wasali Arsacydów, władca <a href="/wiki/Fars" title="Fars">Farsu</a> <a href="/wiki/Ardaszir_I" title="Ardaszir I">Ardaszir</a>, zbuntował się przeciwko nim, wykorzystując wyczerpanie kolejną wojną domową i wojną z Rzymem. W 224 roku pokonał on i zabił ostatniego króla Partów <a href="/wiki/Artabanus_IV" title="Artabanus IV">Artabanusa IV</a> (213–224), tym samym zakładając fundament pod nową dynastię Sasanidów<sup id="cite_ref-IRAN1_34-1" class="reference"><a href="#cite_note-IRAN1-34">[34]</a></sup><sup id="cite_ref-ARSACIDS_ii_the_arsacid_dynasty_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-ARSACIDS_ii_the_arsacid_dynasty-37">[37]</a></sup><sup id="cite_ref-Roman_Ghirshman1971_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-Roman_Ghirshman1971-38">[38]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sasanidzi">Sasanidzi</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Sasanidzi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Sasanidzi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Sassanid_empire_map.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/58/Sassanid_empire_map.png" decoding="async" width="250" height="165" class="mw-file-element" data-file-width="250" data-file-height="165" /></a><figcaption>Imperium perskie za czasów Sasanidów: terytorium przez większość jego istnienia (ciemna zieleń) i zasięg krótkotrwałych największych zdobyczy (jasna zieleń)</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Sasanidzi" title="Sasanidzi">Sasanidzi</a>.</i></div> <p>Na początku III wieku n.e. państwo Partów uległo poważnemu osłabieniu w wyniku ciężkich wojen z Rzymem. W 220 roku na terenie Farsu doszło do buntu – <a href="/wiki/Ardaszir_I" title="Ardaszir I">Ardaszir I</a> wypowiedział posłuszeństwo <a href="/wiki/Artabanus_IV" title="Artabanus IV">Artabanowi IV</a>, pokonał jego wojska (w 224) i przejął władzę, zapoczątkowując dynastię Sasanidów. Nowe państwo nawiązywało do tradycji Persji za rządów Achemenidów (przywrócono m.in. tytuł <i>króla królów</i> oraz inne instytucje perskie), dążyło do odzyskania dawnej świetności, odrzucając tradycję grecką i wpływy rzymskie. W przeciwieństwie do Partów władcy z dynastii Sasanidów postawili na silną centralizację władzy, uprzywilejowaną pozycję uzyskał <a href="/wiki/Zaratusztrianizm" title="Zaratusztrianizm">zaratusztrianizm</a>, który później stał się właściwie religią państwową (zdarzały się prześladowania innych wyznań). Sasanidzi dysponowali silną armią i prowadzili ekspansywną politykę – już za Ardaszira I wybuchła wojna z Rzymem, a za jego następcy, <a href="/wiki/Szapur_I" title="Szapur I">Szapura I</a>, Persom udało się wziąć do niewoli cesarza <a href="/wiki/Walerian_I" title="Walerian I">Waleriana</a> (sytuację uratował <a href="/wiki/Septimius_Odenathus" title="Septimius Odenathus">Odenatus</a>, władca <a href="/wiki/Palmyra_(Syria)" title="Palmyra (Syria)">Palmyry</a>, który wyparł Sasanidów). </p><p>Po śmierci Szapura I (272) nastąpił okres zamętu, spowodowany niepokojami religijnymi i walkami wewnątrz dynastii. Stabilizację przyniosły długie rządy <a href="/wiki/Szapur_II" title="Szapur II">Szapura II</a> (309–379), który prowadził szereg udanych wojen z Rzymem oraz na wschodzie, poszerzając granicę państwa. Jednak wraz z jego śmiercią nastąpił długotrwały kryzys trwający aż do VI wieku. W tym czasie trwały walki o władzę pomiędzy arystokracją, kapłanami i monarchią, a władcy często ginęli w wyniku spisków. </p><p>W drugiej połowie V wieku poważnym zagrożeniem stali się koczownicy z <a href="/wiki/Azja_%C5%9Arodkowa" title="Azja Środkowa">Azji Środkowej</a> – <a href="/wiki/Heftalici" title="Heftalici">Heftalici</a>. W 531 roku władzę objął <a href="/wiki/Chosrow_I_Anoszirwan" title="Chosrow I Anoszirwan">Chosrow I</a>, który przeprowadził udane reformy (zapoczątkowane jeszcze przez poprzednika, <a href="/wiki/Kawad_I" title="Kawad I">Kawada I</a>) wojskowe, administracyjne i fiskalne. Pokonał Heftalitów, odparł niedawnych sprzymierzeńców, <a href="/wiki/Pierwszy_kaganat_turecki" title="Pierwszy kaganat turecki">Turków</a> i toczył zwycięskie wojny z <a href="/wiki/Cesarstwo_Bizanty%C5%84skie" title="Cesarstwo Bizantyńskie">Bizancjum</a>. Za jego rządów państwo przeżywało także rozkwit kulturalny i gospodarczy. Jego wnuk, <a href="/wiki/Chosrow_II_Parwiz" title="Chosrow II Parwiz">Chosrow II</a>, rozpoczął w 602 długotrwałą wojnę z Bizancjum, w czasie której Sasanidzi zajęli Syrię, Palestynę i Egipt, kilkakrotnie zagrozili samemu <a href="/wiki/Konstantynopol" title="Konstantynopol">Konstantynopolowi</a>, jednak od 622 skuteczne działania cesarza <a href="/wiki/Herakliusz_(cesarz_bizanty%C5%84ski)" title="Herakliusz (cesarz bizantyński)">Herakliusza</a> przechyliły szalę zwycięstwa na stronę cesarstwa (pokój zawarto w 628 – Sasanidzi wycofali się z zajętych terytoriów). </p><p>Chosrow II został obalony i zamordowany, wybuchła wojna domowa, w wyniku której na tronie zasiadł ośmioletni <a href="/wiki/Jezdegerd_III" title="Jezdegerd III">Jezdegerd III</a>. Zdezorganizowany i wyczerpany wojnami kraj stał się łatwym łupem dla zjednoczonych przez <a href="/wiki/Mahomet" title="Mahomet">Mahometa</a> <a href="/wiki/Arabowie" title="Arabowie">Arabów</a>, którzy w kilku bitwach pokonali Sasanidów (król zginął w 651 roku) i przejęli władzę w państwie. Osiągnięcia cywilizacyjne Persji Sasanidów miały ogromny wpływ na kształtującą się kulturę <a href="/wiki/Islam" title="Islam">islamską</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Grecja">Grecja</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Grecja" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Grecja"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Staro%C5%BCytna_Grecja" title="Starożytna Grecja">Starożytna Grecja</a>.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Prehistoria_i_okres_przedmykeński"><span id="Prehistoria_i_okres_przedmyke.C5.84ski"></span>Prehistoria i okres przedmykeński</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Prehistoria i okres przedmykeński" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Prehistoria i okres przedmykeński"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Na terenie dzisiejszej <a href="/wiki/Geografia_Grecji" title="Geografia Grecji">Grecji</a> odkryto ślady <a href="/wiki/Spo%C5%82ecze%C5%84stwo_zbieracko-%C5%82owieckie" title="Społeczeństwo zbieracko-łowieckie">łowców-zbieraczy</a> pochodzące z okresu kończącego ostatnie <a href="/wiki/Zlodowacenie" title="Zlodowacenie">zlodowacenie</a> (ok. 12 tys. lat p.n.e.). W <a href="/wiki/Neolit" title="Neolit">neolicie</a> (od 6500 p.n.e.) pojawiły się tam pierwsze ślady uprawy roślin i hodowli zwierząt, umiejętności być może przyniesionych z zachodniej <a href="/wiki/Anatolia" title="Anatolia">Anatolii</a>, gdyż znanych już wcześniej na Bliskim Wschodzie. </p><p>Od początku III tysiąclecia p.n.e. w Grecji zaczynają rozpowszechniać się narzędzia produkowane z brązu, cywilizacja (tzw. wczesnego okresu helladzkiego) staje się bardziej zaawansowana. Pozostaje jednak w tyle za współczesnymi jej kulturami Bliskiego Wschodu. W tym samym okresie na <a href="/wiki/Cyklady" title="Cyklady">Cykladach</a> rozwijała się tzw. <a href="/wiki/Kultura_cykladzka" title="Kultura cykladzka">kultura cykladzka</a>, znana przede wszystkim z charakterystycznych figurek przedstawiających głównie kobiety. Pod koniec III tysiąclecia p.n.e. osiedla w Grecji zostają zniszczone, podobnie jak miało to miejsce w innych rejonach Europy w tym samym czasie. Historycy łączą te gwałtowne wydarzenia, jak i następujące potem półwiecze stagnacji (tzw. średni okres helladzki), z przybyciem do centralnej i południowej Grecji ludów posługujących się językiem należącym do grupy <a href="/wiki/J%C4%99zyki_indoeuropejskie" title="Języki indoeuropejskie">indoeuropejskich</a>, wczesną formą <a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki" title="Język grecki">języka greckiego</a>. Na podstawie badań pozostałości kultury materialnej (ceramiki), datę pojawienia się przybyszy przesuwa się czasami do ok. 1900 p.n.e., a według innej teorii nawet do 1600 p.n.e.<sup id="cite_ref-Pomeroy1999-s9_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-Pomeroy1999-s9-39">[39]</a></sup> Ślady językowe cywilizacji wczesnego okresu helladzkiego przetrwały w nazwach niektórych miejsc oraz zwierząt i roślin. Nowi mieszkańcy Grecji znali rolnictwo i hodowlę, ich społeczeństwo było patriarchalne, hierarchiczne, zorganizowane w klany i plemiona. Głównym bóstwem ich religii był <a href="/wiki/Zeus" title="Zeus">Zeus</a>. </p><p>Zastój cywilizacyjny (aczkolwiek nie całkowity) średniego okresu helladzkiego (trwającego do początków XVI wieku p.n.e.) był prawdopodobnie długim procesem przystosowawczym, kiedy to dwie kultury: rodzima i nowo przybyła, stopniowo stapiały się w jedną, która w późnym okresie helladzkim, m.in. na skutek kontaktów z zaawansowaną cywilizacją <a href="/wiki/Kreta" title="Kreta">Krety</a>, a także z Bliskim Wschodem, wykształciła wysoką kulturę mykeńską<sup id="cite_ref-Pomeroy1999-s11_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-Pomeroy1999-s11-40">[40]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Cywilizacje_minojska_i_mykeńska"><span id="Cywilizacje_minojska_i_myke.C5.84ska"></span>Cywilizacje minojska i mykeńska</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Cywilizacje minojska i mykeńska" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Cywilizacje minojska i mykeńska"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Crete_knossos_dolphins.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Crete_knossos_dolphins.jpg/220px-Crete_knossos_dolphins.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Crete_knossos_dolphins.jpg/330px-Crete_knossos_dolphins.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Crete_knossos_dolphins.jpg/440px-Crete_knossos_dolphins.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a><figcaption>Malowidła ścienne z ruin pałacu w Knossos</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Kultura_minojska" title="Kultura minojska">Kultura minojska</a> i <a href="/wiki/Kultura_myke%C5%84ska" title="Kultura mykeńska">Kultura mykeńska</a>.</i></div> <p>Cywilizacja minojska, rozwijająca się na Krecie, weszła w szczytową fazę rozwoju z końcem III tysiąclecia p.n.e. Wtedy powstały ośrodki miejskie (najbardziej znane jest <a href="/wiki/Knossos" title="Knossos">Knossos</a>) z charakterystycznymi dużymi pałacami, pełniącymi rolę centrów życia społecznego, politycznego, gospodarczego oraz prawdopodobnie religijnego<sup id="cite_ref-Pomeroy1999-s14_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-Pomeroy1999-s14-41">[41]</a></sup>. Około 1700 p.n.e. pałace zostały zniszczone na skutek trzęsienia ziemi bądź najazdu, jednak szybko je odbudowano, większe i wzbogacone o duże freski. Podstawą bogactwa Krety był handel, zarówno wewnętrzny<sup id="cite_ref-Pomeroy1999-s13_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-Pomeroy1999-s13-42">[42]</a></sup>, jak i z ludami wschodniej części <a href="/wiki/Morze_%C5%9Ar%C3%B3dziemne" title="Morze Śródziemne">Morza Śródziemnego</a>. Społeczeństwo podzielone było na klasy, istniało niewolnictwo. Na Krecie powstały hieroglificzne systemy pisma (m.in. do dziś w większości nie rozszyfrowane <a href="/wiki/Pismo_linearne_A" title="Pismo linearne A">pismo linearne A</a>). Sztuka minojska wykazuje wpływy egipskie i <a href="/wiki/Lewant" title="Lewant">lewantyńskie</a>, jednak rozwinęła unikalne cechy, zachowały się m.in. charakterystyczne kolorowe freski. Wysoka kultura Krety emanowała na sąsiednie obszary, jej wpływy są szczególnie widoczne na wyspach <a href="/wiki/Morze_Egejskie" title="Morze Egejskie">Morza Egejskiego</a>, wybrzeżach Azji Mniejszej, a także w Grecji. </p><p>W XVI wieku p.n.e. w Grecji kontynentalnej uformowała się kultura nazwana od jednego z ważniejszych ośrodków <a href="/wiki/Kultura_myke%C5%84ska" title="Kultura mykeńska">mykeńską</a>. Mykeńczycy (niekiedy identyfikowani z występującymi u <a href="/wiki/Homer" title="Homer">Homera</a> <a href="/wiki/Achajowie" title="Achajowie">Achajami</a>) byli ludem wojowniczym. Podboje i piractwo stanowiło część źródeł ich dochodów. Między 1500 a 1450 p.n.e. podbili minojską Kretę i z Knossos władali większością wyspy<sup id="cite_ref-Pomeroy1999-s20_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-Pomeroy1999-s20-43">[43]</a></sup>, jednak ok. 1375 p.n.e. pałac w Knossos został zniszczony, a mykeńska teraz wyspa straciła na znaczeniu. Mykeńczycy przejęli od Kreteńczyków część kultury, religii oraz pismo w zmienionej formie (tzw. <a href="/wiki/Pismo_linearne_B" title="Pismo linearne B">pismo linearne B</a>). W XIV wieku p.n.e. w Grecji pojawiły się nowe, bogate pałace, wzorowane na minojskich, aczkolwiek mniejsze i lepiej ufortyfikowane. Trwający do końca XIII wieku p.n.e. okres to szczyt rozwoju cywilizacji mykeńskiej. Rozwinęła ona handel śródziemnomorski sięgający na zachodzie Sardynii. Ślady osadnictwa znajdowane są na azjatyckim wybrzeżu Morza Egejskiego oraz na wyspach, m.in. <a href="/wiki/Rodos_(wyspa)" title="Rodos (wyspa)">Rodos</a> i <a href="/wiki/Cypr" title="Cypr">Cyprze</a>. W XII wieku p.n.e. nastąpił kres mykeńskiej cywilizacji. Wiele jej ośrodków zostało zniszczonych, zniknęły wytwory jej kultury. Przyczyny tych zdarzeń są nadal przedmiotem debaty naukowej, jednak dwie teorie wymieniane są najczęściej: najazd (<a href="/wiki/Ludy_Morza" title="Ludy Morza">Ludów Morza</a> lub <a href="/wiki/Dorowie" title="Dorowie">Dorów</a>) albo problemy wewnętrzne skutkujące gwałtownymi przemianami społecznymi. Grecja weszła w okres swojej historii zwany <a href="/wiki/Wieki_ciemne_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Wieki ciemne (starożytność)">Ciemnymi Wiekami</a>, charakteryzujący się ogólną zapaścią cywilizacyjną, zmniejszeniem populacji, zanikiem używania pisma i niewielką liczbą znalezisk archeologicznych z tej epoki. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Okres_archaiczny">Okres archaiczny</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Okres archaiczny" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Okres archaiczny"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Hoplites_fight_Louvre_E735.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Hoplites_fight_Louvre_E735.jpg/220px-Hoplites_fight_Louvre_E735.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Hoplites_fight_Louvre_E735.jpg/330px-Hoplites_fight_Louvre_E735.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Hoplites_fight_Louvre_E735.jpg/440px-Hoplites_fight_Louvre_E735.jpg 2x" data-file-width="3008" data-file-height="2000" /></a><figcaption>Waza z lat 560–550 p.n.e. przedstawiająca walczących hoplitów</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Okres_archaiczny_(staro%C5%BCytna_Grecja)" title="Okres archaiczny (starożytna Grecja)">Okres archaiczny (starożytna Grecja)</a>.</i></div> <p>W VIII wieku p.n.e. proces odradzania się greckiej cywilizacji znacznie przyspieszył. Wzrost populacji doprowadził do ponownego zasiedlenia dawnych ośrodków, rozrostu istniejących i zakładania nowych. Charakterystyka geograficzna większości obszaru Grecji doprowadziła do kształtowania się (także poprzez <a href="/wiki/Synojkizm" title="Synojkizm">synojkizm</a>) miast-państw – <a href="/wiki/Polis" title="Polis">polis</a>, obejmujących ośrodek miejski wraz z przylegającymi obszarami. Z biegiem czasu zmienia się forma władzy, lokalnych królów zastępują <a href="/wiki/Oligarchia" title="Oligarchia">oligarchie</a>, później następuje <i>wiek tyranów</i>, podczas którego licznymi poleis rządzili samozwańcy, zwykle dzięki szerokiemu poparciu ludności. Pod koniec okresu archaicznego pojawia się <a href="/wiki/Demokracja" title="Demokracja">demokracja</a>, forma rządów dopuszczająca do decydowania o losach polis szerszą grupę jej obywateli. Wykształca się charakterystyczna forma organizacji armii – wolni obywatele polis tworzą ciężkozbrojną piechotę (pojedynczy żołnierz zwany jest <a href="/wiki/Hoplici" title="Hoplici">hoplitą</a>), walczącą w zwartej formacji zwanej <a href="/wiki/Falanga" title="Falanga">falangą</a>. Okres archaiczny jest widownią wielu walk pomiędzy poszczególnymi polis. Na potęgi wyrastają <a href="/wiki/Ateny" title="Ateny">Ateny</a>, <a href="/wiki/Sparta" title="Sparta">Sparta</a>, także <a href="/wiki/Korynt" title="Korynt">Korynt</a> i <a href="/wiki/Teby_(Grecja)" title="Teby (Grecja)">Teby</a>. </p><p>VIII wiek p.n.e. to także początki procesu osiedlania się Greków na nowych terenach – <a href="/wiki/Wielka_kolonizacja" title="Wielka kolonizacja">Wielkiej kolonizacji</a>. W całym basenie Morza Śródziemnego (i Czarnego) powstają nowe osiedla, zwykle niezależne, ale zachowujące polityczne i handlowe więzi z macierzystym polis. Niektóre z nich, jak np. <a href="/wiki/Syrakuzy" title="Syrakuzy">Syrakuzy</a> czy <a href="/wiki/Tarent" title="Tarent">Tarent</a>, stały się ważnymi ośrodkami greckiej cywilizacji. Kształtują się instytucje panhelleńskie, wspólne dla wszystkich Greków: działa wyrocznia w <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%85tynia_Apollina_w_Delfach" title="Świątynia Apollina w Delfach">świątyni Apollina</a> w <a href="/wiki/Delfy" title="Delfy">Delfach</a>, a od 776 p.n.e. co cztery lata organizowane są <a href="/wiki/Igrzyska_panhelle%C5%84skie" title="Igrzyska panhelleńskie">igrzyska</a> w <a href="/wiki/Olimpia" title="Olimpia">Olimpii</a>. Od VI wieku p.n.e. podobne imprezy odbywają się także w trzech innych miastach. </p><p><a href="/wiki/Sztuka_grecka_w_okresie_archaicznym" title="Sztuka grecka w okresie archaicznym">Sztuka</a> staje się bardziej wyrafinowana, otwiera się na wpływy <a href="/wiki/Fenicja" title="Fenicja">fenickie</a> i <a href="/wiki/Asyria" title="Asyria">asyryjskie</a> – pojawiają się m.in. charakterystyczne zdobione naczynia ceramiczne, wzorowane na egipskich rzeźby <a href="/wiki/Kuros" title="Kuros">kurosów</a>, a w dziedzinie architektury kamienne świątynie otoczone <a href="/wiki/Perystaza" title="Perystaza">kolumnadą</a>. Wprawdzie pismo mykeńskie zostało utracone, ale Grecy adaptują na potrzeby swojego języka <a href="/wiki/Alfabet_fenicki" title="Alfabet fenicki">alfabet fenicki</a> – pojawiają się źródła pisane. Na początku okresu archaicznego spisane zostają, krążące do tej pory jako poezja śpiewana, dwa wielkie eposy przypisywane Homerowi: <i><a href="/wiki/Iliada" title="Iliada">Iliada</a></i> i <i><a href="/wiki/Odyseja" title="Odyseja">Odyseja</a></i>. W VI wieku p.n.e. w <a href="/wiki/Jonia" title="Jonia">Jonii</a> pojawiają się próby naukowego wyjaśnienia rzeczywistości – <a href="/wiki/Filozofia_przedsokratejska" title="Filozofia przedsokratejska">presokratycy</a> dają początek greckiej nauce i filozofii. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Okres_klasyczny">Okres klasyczny</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Okres klasyczny" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Okres klasyczny"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Parthenon_from_south.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Parthenon_from_south.jpg/170px-Parthenon_from_south.jpg" decoding="async" width="170" height="255" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Parthenon_from_south.jpg/255px-Parthenon_from_south.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Parthenon_from_south.jpg/340px-Parthenon_from_south.jpg 2x" data-file-width="2345" data-file-height="3519" /></a><figcaption><a href="/wiki/Partenon" title="Partenon">Partenon</a> – świątynia <a href="/wiki/Atena" title="Atena">Ateny</a> na Akropolu</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Okres_klasyczny_(staro%C5%BCytna_Grecja)" title="Okres klasyczny (starożytna Grecja)">Okres klasyczny (starożytna Grecja)</a>.</i></div> <p>Początek V wieku p.n.e. przyniósł Grecji <a href="/wiki/Wojny_perskie" title="Wojny perskie">konflikt</a> z <a href="/wiki/Achemenidzi" title="Achemenidzi">imperium perskim</a> (Achmenidów). W 499 p.n.e. poleis Jonii na czele z Miletem zbuntowały się przeciwko perskiej władzy, otrzymały pomoc od Aten, ale w 494 p.n.e. powstanie upadło. <a href="/wiki/Dariusz_I_Wielki" title="Dariusz I Wielki">Dariusz I</a> postanowił ukarać Greków z Europy, lecz wysłana przez niego armia poniosła spektakularną klęskę <a href="/wiki/Bitwa_pod_Maratonem" title="Bitwa pod Maratonem">pod Maratonem</a> w 490 p.n.e. Syn Dariusza, <a href="/wiki/Kserkses_I" title="Kserkses I">Kserkses I</a>, ponowił próbę zdobycia Grecji w 480 p.n.e., ale jego flota doznała porażki <a href="/wiki/Bitwa_pod_Salamin%C4%85" title="Bitwa pod Salaminą">pod Salaminą</a>, a armia lądowa przegrała <a href="/wiki/Bitwa_pod_Platejami" title="Bitwa pod Platejami">pod Platejami</a> z połączonymi siłami Aten i Sparty. </p><p>Po wyeliminowaniu zagrożenia ze strony Persji rozpoczął się w Grecji okres dążeń poszczególnych poleis do hegemonii – dominacji nad jak największą liczbą innych miast. Atenom, potędze morskiej i handlowej, udało się skupić wiele poleis w kontrolowanym przez siebie <a href="/wiki/Ate%C5%84ski_Zwi%C4%85zek_Morski" title="Ateński Związek Morski">Związku Morskim</a> (powstałym w 478 p.n.e.) i tym samym wydatnie umocnić swoją pozycję polityczną, militarną i ekonomiczną. Ateny przeżywały największy rozkwit za rządów <a href="/wiki/Perykles" title="Perykles">Peryklesa</a>. To doprowadziło do konfliktu z kierującą <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Peloponeski" title="Związek Peloponeski">Związkiem Peloponeskim</a> Spartą. Wybuchły dwie <a href="/wiki/I_wojna_peloponeska" title="I wojna peloponeska">wojny peloponeskie</a> (w latach 459–446 p.n.e. i 431–404 p.n.e.), z których <a href="/wiki/Wojna_peloponeska_(431%E2%80%93404_p.n.e.)" title="Wojna peloponeska (431–404 p.n.e.)">druga</a> zakończyła się zwycięstwem Sparty (przy wsparciu Persów) i uzyskaniem przez nią hegemonii. Jednak już kilka lat później <a href="/wiki/Wojna_koryncka" title="Wojna koryncka">wojna koryncka</a> (395–387 p.n.e.) osłabiła jej pozycję, pozwoliła także Persom ponownie odzyskać kontrolę nad Jonią, a porażka <a href="/wiki/Bitwa_pod_Leuktrami" title="Bitwa pod Leuktrami">pod Leuktrami</a> w 371 p.n.e. z Tebami zepchnęła Spartę do drugorzędnej roli. </p><p>Druga połowa IV wieku p.n.e. to stopniowy wzrost znaczenia zreformowanej przez <a href="/wiki/Filip_II_Macedo%C5%84ski" title="Filip II Macedoński">Filipa II</a> <a href="/wiki/Staro%C5%BCytna_Macedonia" title="Starożytna Macedonia">Macedonii</a>, uwieńczony pokonaniem w 338 p.n.e. <a href="/wiki/Bitwa_pod_Cherone%C4%85_(338_p.n.e.)" title="Bitwa pod Cheroneą (338 p.n.e.)">pod Cheroneją</a> połączonych sił Aten i Teb. Utworzony potem przez Filipa <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Koryncki" title="Związek Koryncki">Związek Koryncki</a>, zrzeszający zdecydowaną większość poleis (poza Spartą), był w rzeczywistości narzędziem macedońskiej dominacji w Grecji. Śmierć Filipa w 336 p.n.e. wywołała bunt w Grecji, szybko jednak uśmierzony przez jego syna <a href="/wiki/Aleksander_Macedo%C5%84ski" title="Aleksander Macedoński">Aleksandra</a>, który następnie w 334 p.n.e. rozpoczął wojnę z Persją, zakończoną całkowitym podbojem ogromnego imperium Achemenidów (oraz <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt" title="Starożytny Egipt">Egiptu</a> i części <a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indii</a>). Śmierć Aleksandra, nazwanego Wielkim, w 323 p.n.e. pozostawiła rozległe państwo bez wyraźnego następcy. </p><p>Okres klasyczny uznawany jest za szczytową fazę rozwoju politycznego, duchowego i materialnego starożytnych Greków<sup id="cite_ref-Davies2003-s11_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-Davies2003-s11-44">[44]</a></sup>. Już u progu tego okresu w większości znaczących poleis panowały formy rządów angażujące w sprawowanie władzy mniejszą (oligarchia) lub większą (demokracja) grupę obywateli. Monarchia przetrwała na peryferiach greckiego świata, a także w Sparcie<sup id="cite_ref-Davies2003-s26-27_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-Davies2003-s26-27-45">[45]</a></sup>. Prowadzone wojny zmieniły charakter z lokalnych konfliktów na wielkoskalowe starcia między koalicjami wielu miast lub z wrogiem zewnętrznym. Wprawdzie podstawą armii pozostał obywatel polis – hoplita walczący w szyku falangi, ale zaszły zmiany w taktyce (zwłaszcza w IV wieku p.n.e.), zaczęli także pojawiać się najemnicy (zaciągani np. przez bogate Ateny). Nadal trwała kolonizacja, choć na mniejszą skalę niż w okresie archaicznym. </p><p>Znacząco rozwinęła się <a href="/wiki/Sztuka_grecka_w_okresie_klasycznym" title="Sztuka grecka w okresie klasycznym">sztuka</a>. Głównym jej ośrodkiem w świecie greckim stały się Ateny. W architekturze szeroko stosowano <a href="/wiki/Porz%C4%85dek_jo%C5%84ski" title="Porządek joński">porządek joński</a> (m.in. w budowlach powstałych na <a href="/wiki/Akropol" title="Akropol">Akropolu</a> w Atenach), później <a href="/wiki/Porz%C4%85dek_koryncki" title="Porządek koryncki">koryncki</a>. Budowle stały się bardziej monumentalne, powstały pierwsze kamienne <a href="/wiki/Teatr_grecki" title="Teatr grecki">teatry</a>. Rzeźby (i płaskorzeźby) zyskały na realizmie, dynamice przedstawianych scen i postaci, poziomie szczegółowości. Rozwinęło się malarstwo, a pod jego wpływem sztuka <a href="/wiki/Mozaika" title="Mozaika">mozaikarska</a>. Rozkwit przeżywała literatura, szczególnie poezja i dramat (<a href="/wiki/Ajschylos" title="Ajschylos">Ajschylos</a>, <a href="/wiki/Eurypides" title="Eurypides">Eurypides</a>, <a href="/wiki/Sofokles" title="Sofokles">Sofokles</a>), także historiografia (<a href="/wiki/Herodot" title="Herodot">Herodot</a>, <a href="/wiki/Tukidydes" title="Tukidydes">Tukidydes</a>, <a href="/wiki/Ksenofont" title="Ksenofont">Ksenofont</a>). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Okres_hellenistyczny">Okres hellenistyczny</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Okres hellenistyczny" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Okres hellenistyczny"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Laoco%C3%B6n_and_His_Sons.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Laoco%C3%B6n_and_His_Sons.jpg/220px-Laoco%C3%B6n_and_His_Sons.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Laoco%C3%B6n_and_His_Sons.jpg/330px-Laoco%C3%B6n_and_His_Sons.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Laoco%C3%B6n_and_His_Sons.jpg/440px-Laoco%C3%B6n_and_His_Sons.jpg 2x" data-file-width="1050" data-file-height="1050" /></a><figcaption><a href="/wiki/Grupa_Laokoona" title="Grupa Laokoona">Grupa Laokoona</a> – rzeźba z okresu hellenistycznego</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Epoka_hellenistyczna" title="Epoka hellenistyczna">Epoka hellenistyczna</a>.</i></div> <p>Do walki o podział schedy po Aleksandrze Wielkim stanęli jego dowódcy – <a href="/wiki/Diadochowie" title="Diadochowie">diadochowie</a>. Po ponad <a href="/wiki/Wojny_diadoch%C3%B3w" title="Wojny diadochów">czterdziestu latach wojen</a> wyłoniły się trzy większe państwa, które bez większych zmian miały przetrwać następny wiek: </p> <ul><li>Macedonia, rządzona przez dynastię <a href="/wiki/Antygonidzi" title="Antygonidzi">Antygonidów</a>, kontrolująca Grecję,</li> <li><a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt#Epoka_grecka_–_dynastia_Lagidów_(332–30_p.n.e.)" title="Starożytny Egipt">Egipt Ptolemeuszy</a>,</li> <li><a href="/wiki/Seleucydzi" title="Seleucydzi">Imperium Seleucydów</a>, rozciągające się w szczytowym okresie od Azji Mniejszej po granice Indii.</li></ul> <p>Ukształtowanie się powyższego podziału politycznego (uzupełnionego później przez mniejsze państwa, jak np. <a href="/wiki/Pergamon_(pa%C5%84stwo)" title="Pergamon (państwo)">Pergamon</a> czy <a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Greko-Baktryjskie" title="Królestwo Greko-Baktryjskie">Baktria</a>) nie zakończyło konfliktów. Seleucydzi i Ptolemeusze stoczyli szereg <a href="/w/index.php?title=Wojny_syryjskie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wojny syryjskie (strona nie istnieje)">wojen syryjskich</a> o panowanie nad obszarem <a href="/wiki/Lewant" title="Lewant">Lewantu</a>. Antygonidzi rządzący Macedonią włączali się w niektóre z tych konfliktów, musieli także przez cały okres istnienia swojego państwa toczyć walki o kontrolę nad Grecją, gdzie z czasem powstały szersze organizacje polityczne: <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Etolski" title="Związek Etolski">Związek Etolski</a> i <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Achajski" title="Związek Achajski">Związek Achajski</a>. </p><p>III wiek p.n.e. to wzrost potęgi <a href="/wiki/Republika_rzymska" title="Republika rzymska">Rzymu</a>, który od końca tego stulecia zaczął ingerować w sprawy Grecji. Wieki II i I p.n.e. to dominacja Rzymu we wschodnim rejonie Morza Śródziemnego i stopniowe anektowanie poszczególnych państw hellenistycznych, zakończone w 30 p.n.e. przyłączeniem Egiptu. Wschodnie tereny imperium Seleucydów (wraz z Mezopotamią) wpadły w ręce <a href="/wiki/Partia_(kraina)" title="Partia (kraina)">Partów</a> w II wieku p.n.e. </p><p>Charakterystycznymi cechami epoki hellenistycznej były: rozszerzenie się kultury Grecji klasycznej na obszary podbitej monarchii perskiej (w wyniku kolonizacji trwającej do połowy III wieku p.n.e.), jej zetknięcie się ze starszymi cywilizacjami Wschodu, pojawienie się nowych prądów w religii, filozofii i <a href="/wiki/Sztuka_grecka_w_okresie_hellenistycznym" title="Sztuka grecka w okresie hellenistycznym">sztuce</a>, rozwój nauki. Na znaczeniu zyskały nowe ośrodki miejskie takie jak <a href="/wiki/Aleksandria" title="Aleksandria">Aleksandria</a>, <a href="/wiki/Antiochia" title="Antiochia">Antiochia</a> czy <a href="/wiki/Seleucja_nad_Tygrysem" title="Seleucja nad Tygrysem">Seleucja nad Tygrysem</a>, rozpowszechniła się odmiana greki – <a href="/wiki/Koine" title="Koine">koine</a>. Mimo upadku hellenistycznych organizmów państwowych, elementy kultury tego okresu przetrwały w <a href="/wiki/Cesarstwo_Rzymskie" title="Cesarstwo Rzymskie">Cesarstwie rzymskim</a> i w państwie Partów. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Rzym">Rzym</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Rzym" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Rzym"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Rzym" title="Starożytny Rzym">Starożytny Rzym</a>.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Italia_przedrzymska._Etruskowie">Italia przedrzymska. Etruskowie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Italia przedrzymska. Etruskowie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Italia przedrzymska. Etruskowie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Banditaccia_Sarcofago_Degli_Sposi.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Banditaccia_Sarcofago_Degli_Sposi.jpg/220px-Banditaccia_Sarcofago_Degli_Sposi.jpg" decoding="async" width="220" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Banditaccia_Sarcofago_Degli_Sposi.jpg/330px-Banditaccia_Sarcofago_Degli_Sposi.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Banditaccia_Sarcofago_Degli_Sposi.jpg/440px-Banditaccia_Sarcofago_Degli_Sposi.jpg 2x" data-file-width="925" data-file-height="558" /></a><figcaption>Etruski sarkofag (późny <a href="/wiki/VI_wiek_p.n.e." title="VI wiek p.n.e.">VI wiek p.n.e.</a>)</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Etruskowie" title="Etruskowie">Etruskowie</a>.</i></div> <p>Pierwotnie Italię zamieszkiwały prawdopodobnie ludy nieindoeuropejskie (być może ich potomkami byli żyjący później <a href="/wiki/Ligurowie" title="Ligurowie">Ligurowie</a>). W II tysiącleciu p.n.e. zaczęły pojawiać się plemiona mówiące językami indoeuropejskimi, głównie <a href="/wiki/Italikowie" title="Italikowie">Italikowie</a> (wśród których byli m.in. <a href="/wiki/Latynowie" title="Latynowie">Latynowie</a>, <a href="/wiki/Sabinowie" title="Sabinowie">Sabinowie</a>, <a href="/wiki/Ekwowie" title="Ekwowie">Ekwowie</a>, <a href="/wiki/Wolskowie" title="Wolskowie">Wolskowie</a> oraz <a href="/wiki/Umbrowie" title="Umbrowie">Umbrowie</a> i <a href="/wiki/Samnici" title="Samnici">Samnici</a>), ale także <a href="/wiki/Ilirowie" title="Ilirowie">ludy ilirysjkie</a>. Ich przybycie wiąże się zwykle z pojawieniem się na <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Apeni%C5%84ski" title="Półwysep Apeniński">Półwyspie Apenińskim</a> techniki produkcji brązu. <a href="/wiki/Epoka_%C5%BCelaza" title="Epoka żelaza">Epoka żelaza</a> rozpoczęła się w Italii na początku I tysiąclecia p.n.e. – był to także okres intensywnego przemieszczania się ludów oraz zmiany w ich obyczajach (rozpowszechnienie się palenia zwłok, zwłaszcza w północnej Italii i <a href="/wiki/Lacjum" title="Lacjum">Lacjum</a>). Przedstawiciele cywilizacji tego okresu żyli w grupach plemiennych, charakteryzujących się ustrojem rodowym typu patriarchalnego. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Europe_map_220BC.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Europe_map_220BC.PNG/290px-Europe_map_220BC.PNG" decoding="async" width="290" height="277" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Europe_map_220BC.PNG/435px-Europe_map_220BC.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Europe_map_220BC.PNG/580px-Europe_map_220BC.PNG 2x" data-file-width="1143" data-file-height="1091" /></a><figcaption>Europa około roku 220 p.n.e.</figcaption></figure> <p>W VIII wieku p.n.e. pojawiły się w Italii dwie wysoko rozwinięte cywilizacje: na południu półwyspu i na <a href="/wiki/Sycylia" title="Sycylia">Sycylii</a> swoje <a href="/wiki/Wielka_kolonizacja" title="Wielka kolonizacja">kolonie</a> zakładały greckie poleis, w <a href="/wiki/Etruria" title="Etruria">Etrurii</a> rozwijały się miasta Etrusków, których największe znaczenie polityczne przypada na okres od połowy VII wieku p.n.e. do początku V wieku p.n.e. W tym czasie obszar ich panowania rozciągał się od podnóża Alp na północy do <a href="/wiki/Kampania_(region)" title="Kampania (region)">Kampanii</a> na południu (panowali m.in. nad Lacjum i Rzymem), a silna flota w sojuszu z <a href="/wiki/Kartagina" title="Kartagina">Kartaginą</a> skutecznie walczyła o dominację na morzu z koloniami greckimi. </p><p>Jednak w V wieku p.n.e. Etruskowie utracili przewagę morską nad Grekami, Samnici zajęli Kampanię, a na <a href="/wiki/Nizina_Pada%C5%84ska" title="Nizina Padańska">Nizinę Padańską</a> wkroczyli <a href="/wiki/Galowie" title="Galowie">Galowie</a>. Spod etruskiego panowania wyzwolił się Rzym, który zaczął wyrastać na italską potęgę, stopniowo podporządkowując sobie tereny byłych zwierzchników i innych ludów półwyspu. Ostatnie wolne miasto Etrusków (<a href="/w/index.php?title=Volsinii&action=edit&redlink=1" class="new" title="Volsinii (strona nie istnieje)">Volsinii</a>) zdobyli Rzymianie w 264 p.n.e. </p><p>Etruskowie nie tworzyli scentralizowanego państwa, raczej sojusz wielu miast-państw rządzonych przez królów. Społeczeństwo było zróżnicowane klasowo. Istniała arystokracja, mająca na swoich usługach niewolników oraz ludność zależną, zajmującą się uprawą roli w wielkich majątkach ziemskich. Kobiety posiadały stosunkowo (w porównaniu z Grecją i Rzymem) wysoką pozycję społeczną. Podstawą gospodarki było zaawansowane technicznie rolnictwo, etruskie narzędzia i wyroby z brązu znane były w całej Italii, na wysokim poziomie stały urbanistyka (będąca pod silnym wpływem greckim) i sztuka (m.in. realistyczne rzeźby z terakoty, rzeźba portretowa, sarkofagi). Oryginalna kultura Etrusków oraz elementy ich cywilizacji przetrwały upadek polityczny i odcisnęły wyraźny ślad na Rzymianach. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Republika_rzymska">Republika rzymska</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Republika rzymska" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Republika rzymska"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Republica_Romana.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Republica_Romana.svg/290px-Republica_Romana.svg.png" decoding="async" width="290" height="189" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Republica_Romana.svg/435px-Republica_Romana.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Republica_Romana.svg/580px-Republica_Romana.svg.png 2x" data-file-width="800" data-file-height="520" /></a><figcaption>Obszar republiki rzymskiej za rządów Juliusza Cezara</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Republika_rzymska" title="Republika rzymska">Republika rzymska</a>.</i></div> <p>Opis historii Rzymu od <a href="/wiki/Eneasz" title="Eneasz">Eneasza</a> do założenia Rzymu przez <a href="/wiki/Romulus_i_Remus" title="Romulus i Remus">Romulusa</a> w 753 p.n.e., jaki znajdujemy u różnych autorów antycznych, traktowany jest obecnie wyłącznie jako legenda. Jednak późniejsze dzieje miasta – <a href="/wiki/Rzym_kr%C3%B3lewski" title="Rzym królewski">rządy królów</a>, a zwłaszcza panowanie ostatnich trzech władców pochodzenia etruskiego – według współczesnych historyków mogło już rzeczywiście mieć miejsce<sup id="cite_ref-Jaczynowska1984-s40_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-Jaczynowska1984-s40-46">[46]</a></sup>. Według tradycji w roku 509/508 p.n.e. mieszkańcy wygnali <a href="/wiki/Tarkwiniusz_Pyszny" title="Tarkwiniusz Pyszny">ostatniego króla</a> i w mieście wprowadzono ustrój <a href="/wiki/Republika" title="Republika">republikański</a> z <a href="/wiki/Konsul_rzymski" title="Konsul rzymski">konsulami</a> jako najwyższymi urzędnikami. Niektórzy historycy przesuwają datę tego wydarzenia na pierwszą połowę V wieku p.n.e.<sup id="cite_ref-Jaczynowska1984-s40_46-1" class="reference"><a href="#cite_note-Jaczynowska1984-s40-46">[46]</a></sup> </p><p>W sferze politycznej niemal całe V i IV stulecie p.n.e. wypełnił konflikt między dwiema grupami społecznymi: <a href="/wiki/Patrycjusze" title="Patrycjusze">patrycjuszami</a> i <a href="/wiki/Plebejusze" title="Plebejusze">plebejuszami</a>. Plebejusze walczyli o dostęp do urzędów, prawo do użytkowania zdobycznej ziemi, ochronę przed wierzycielami i spisanie przyznanych praw. Reprezentantem plebejuszy był <a href="/wiki/Trybun_ludowy" title="Trybun ludowy">trybun ludowy</a>. Patrycjusze z kolei pragnęli zachować jak najwięcej przywilejów dla siebie. Spora część plebejskich postulatów została spełniona przed początkiem III wieku p.n.e., mimo tego ustrój polityczny republiki przybrał raczej <a href="/wiki/Oligarchia" title="Oligarchia">oligarchiczny</a> charakter. Ogromną władzę w państwie skupił <a href="/wiki/Senat_rzymski" title="Senat rzymski">senat</a>, a największe znaczenie uzyskali z biegiem czasu <a href="/wiki/Nobilowie" title="Nobilowie">nobilowie</a>. </p><p>Już od początków republiki Rzym toczył z okolicznymi ludami walki, które stopniowo doprowadziły do opanowania przez miasto nad Tybrem całej Italii. Pokonani zostali m.in. Etruskowie, <a href="/wiki/Samnici" title="Samnici">Samnici</a> i greckie poleis na Półwyspie Apenińskim (ostatni <a href="/wiki/Tarent" title="Tarent">Tarent</a> poddał się w 272 p.n.e.). Rzymianie konfiskowali podbitym ludom część ziemi i uzależniali je, stosując różne formy sojuszu lub zwierzchnictwa, a w strategicznych miejscach zakładali kolonie. W ten sposób powstała na terenie Italii (z wyłączeniem Niziny Padańskiej opanowanej przez Galów) luźna federacja państewek pod wyraźnym przewodnictwem Rzymu. W 264 p.n.e. republika wdała się w konflikt z potężną Kartaginą, byłą fenicką kolonią położoną na terenach dzisiejszej <a href="/wiki/Tunezja" title="Tunezja">Tunezji</a>, kontrolującą zachodnią część Morza Śródziemnego. Owocem starcia były trzy <a href="/wiki/Wojny_punickie" title="Wojny punickie">wojny punickie</a> (ostatnia zakończyła się zniszczeniem Kartaginy w 146 p.n.e.) i opanowanie przez Rzym m.in. Sycylii, Hiszpanii i części północnej Afryki. Koniec III wieku p.n.e. to początek interwencji republiki na wschodzie, których efektem było podporządkowanie w II wieku p.n.e. Macedonii i Grecji właściwej, a później części terenów hellenistycznych monarchii w Azji. Podboje ogromnych obszarów ułatwiła liczna i świetnie zorganizowana <a href="/wiki/Armia_rzymska" title="Armia rzymska">armia</a>, podstawę której stanowiła ciężka piechota złożona z obywateli rzymskich, zorganizowana w <a href="/wiki/Legion" title="Legion">legiony</a> dowodzone zwykle przez konsulów. </p><p>Wojny i szybki rozrost obszaru państwa rzymskiego doprowadziły do głębokich zmian społecznych. Właściciele wielkich majątków często zagarniali pozostawioną bez opieki ziemię (rolnicy walczyli przez wiele lat w armii). Ogromny napływ niewolników oraz tanie towary z nowo zdobytych prowincji powodowały dalsze ubożenie chłopstwa, co w końcu odbiło się negatywnie na liczbie rekrutów (w wojsku rzymskim obowiązywał cenzus majątkowy). Duża część ludności wiejskiej, pozbawiona możliwości zarobku, przenosiła się do miast (zwłaszcza Rzymu) zasilając tamtejszych <a href="/w/index.php?title=Proletarii&action=edit&redlink=1" class="new" title="Proletarii (strona nie istnieje)">proletariuszy</a>. Na znaczeniu i bogactwie zyskali <a href="/wiki/Ekwici" title="Ekwici">ekwici</a>, stając się konkurencją polityczną dla nobilów (którzy także umocnili swoją pozycję w wyniku podbojów). Duże rozwarstwienie społeczne było przyczyną konfliktów. Trybunowie ludowi <a href="/wiki/Tyberiusz_Grakchus" title="Tyberiusz Grakchus">Tyberiusz</a> i <a href="/wiki/Gajusz_Grakchus" title="Gajusz Grakchus">Gajusz</a> Grakchowie próbowali przeprowadzić reformę agrarną, jednak obaj zginęli z rąk przeciwników. Wybuchały wielkie <a href="/wiki/Powstania_niewolnik%C3%B3w_w_staro%C5%BCytnym_Rzymie" title="Powstania niewolników w starożytnym Rzymie">powstania niewolników</a>, niezadowolonych ze swojego losu, z trudem tłumione przez armię. W latach 90–88 p.n.e. trwała ciężka wojna domowa ze zbuntowanymi italskimi sprzymierzeńcami, domagającymi się praw przynależnych tylko Rzymianom. </p><p>Pod koniec II wieku p.n.e. <a href="/wiki/Gajusz_Mariusz" title="Gajusz Mariusz">Gajusz Mariusz</a> przeprowadził reformę wojskową, tworząc armię zawodową i dopuszczając do służby najbiedniejszych. Znacznie wzrosła pozycja dowódców armii, którzy poprzez podział łupów, obietnice nadania ziemi weteranom, czy zdolności przywódcze, potrafili zaskarbić sobie zaufanie żołnierzy. Taka sytuacja umożliwiała sięganie po pełnię władzy w państwie przy poparciu (i działaniach) oddanej armii. Pierwszym takim przypadkiem była dyktatura <a href="/wiki/Sulla" title="Sulla">Sulli</a> w latach 82–79 p.n.e. W roku 60 p.n.e. trzej dowódcy: <a href="/wiki/Gajusz_Juliusz_Cezar" title="Gajusz Juliusz Cezar">Cezar</a>, <a href="/wiki/Pompejusz" title="Pompejusz">Pompejusz</a> i <a href="/wiki/Marek_Licyniusz_Krassus" title="Marek Licyniusz Krassus">Krassus</a> podzielili między sobą władzę w republice, zawierając tajny pakt (tzw. <a href="/wiki/I_triumwirat" title="I triumwirat">I triumwirat</a>). W 49 p.n.e. Cezar (mający już za sobą podbój <a href="/wiki/Galia" title="Galia">Galli</a>) wkroczył do Italii na czele swoich legionów i po kilku latach wojny domowej pokonał Pompejusza, zostając dożywotnim dyktatorem. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Cesarstwo_okresu_pryncypatu">Cesarstwo okresu pryncypatu</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Cesarstwo okresu pryncypatu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Cesarstwo okresu pryncypatu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Roman_Empire_Map.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Roman_Empire_Map.png/290px-Roman_Empire_Map.png" decoding="async" width="290" height="199" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Roman_Empire_Map.png/435px-Roman_Empire_Map.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Roman_Empire_Map.png/580px-Roman_Empire_Map.png 2x" data-file-width="800" data-file-height="548" /></a><figcaption>Obszar cesarstwa rzymskiego i nazwy prowincji w roku 117 n.e.</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Cesarstwo_Rzymskie" title="Cesarstwo Rzymskie">Cesarstwo Rzymskie</a>.</i></div> <p>Zabójstwo Cezara w 44 p.n.e. doprowadziło do kilkunastu lat walk o panowanie nad imperium, z których zwycięsko wyszedł <a href="/wiki/Oktawian_August" title="Oktawian August">Oktawian</a>, adoptowany syn Cezara i jego spadkobierca, pokonując w 30 p.n.e. <a href="/wiki/Marek_Antoniusz" title="Marek Antoniusz">Marka Antoniusza</a>. Zwycięzca stał się pierwszym cesarzem rzymskim; wprowadzony przez niego ustrój polityczny był formą dyktatury wojskowej (podstawą władzy była kontrola nad armią), ale z zachowaniem pozorów istnienia republiki. Oktawian występował jako pierwszy na liście senatorów (<i>princeps senatus</i>), stąd nazwa tej formy rządów – <a href="/wiki/Pryncypat_(Rzym)" title="Pryncypat (Rzym)">pryncypat</a> – otrzymał także od senatu (złożonego ze swoich stronników) przydomek <i>Augustus</i> (czyli „wywyższony przez bóstwo”), oraz skupiał w swoim ręku szereg godności i specjalnych pełnomocnictw, zapewniających mu najwyższą władzę w państwie. Podzielił się jednak z senatem władzą nad prowincjami, grupując je w senatorskie (zwykle bezpieczne, bez stacjonujących legionów) i cesarskie, kontrolowane przez siebie. W sferze obyczajów i kultury starał się propagować tradycyjne rzymskie cnoty, surową moralność, patriotyzm, dyscyplinę. Wprowadzał ustawy przeciwko zbytkowi, rozwiązłości, bezdzietności. Dążył do odrodzenia starej rzymskiej religii, przedstawiając jednocześnie elementy kultu samej osoby cesarza (po śmierci został uznany przez senat za boga). Za rządów Oktawiana działało wielu wybitnych twórców, m.in. pisarze i poeci: <a href="/wiki/Wergiliusz" title="Wergiliusz">Wergiliusz</a>, <a href="/wiki/Horacy_(poeta)" title="Horacy (poeta)">Horacy</a>, <a href="/wiki/Owidiusz" title="Owidiusz">Owidiusz</a>, historyk <a href="/wiki/Tytus_Liwiusz" title="Tytus Liwiusz">Liwiusz</a>, architekt <a href="/wiki/Witruwiusz" title="Witruwiusz">Witruwiusz</a>. Przeprowadzono znaczącą rozbudowę Rzymu. </p><p>Za panowania Augusta i jego następców z <a href="/wiki/Dynastia_julijsko-klaudyjska" title="Dynastia julijsko-klaudyjska">dynastii julijsko-klaudyjskiej</a> Rzym kontynuował podboje w Europie (Hiszpania, <a href="/wiki/Brytania" title="Brytania">Brytania</a>, rejony <a href="/wiki/Dunaj" title="Dunaj">Dunaju</a> i <a href="/wiki/Ren" title="Ren">Renu</a>). Ekspansja w <a href="/wiki/Germania" title="Germania">Germanii</a> została zahamowana po <a href="/wiki/Bitwa_w_Lesie_Teutoburskim" title="Bitwa w Lesie Teutoburskim">masakrze rzymskich legionów</a> w Lesie Teutoburskim w 9 n.e. W połowie I wieku poszerzono obszar imperium w Afryce Północnej i wznowiono walki z Partami (o kontrolę nad <a href="/wiki/Armenia" title="Armenia">Armenią</a>). Panowanie pierwszej dynastii cesarzy rzymskich to okres względnego spokoju i dobrobytu w państwie, mimo dramatycznych niekiedy wydarzeń w samym Rzymie (np. rządy <a href="/wiki/Kaligula" title="Kaligula">Kaliguli</a>). Po śmierci <a href="/wiki/Neron" title="Neron">Nerona</a> w 68 roku n.e. rozgorzały walki o tron, z których zwycięsko wyszedł <a href="/wiki/Wespazjan" title="Wespazjan">Wespazjan</a>, zapoczątkowując dynastię <a href="/wiki/Flawiusze" title="Flawiusze">Flawiuszów</a>. Za panowania <a href="/wiki/Dynastia_Antonin%C3%B3w" title="Dynastia Antoninów">dynastii Antoninów</a> (96–192 n.e.), zwłaszcza <a href="/wiki/Pi%C4%99ciu_dobrych_cesarzy" title="Pięciu dobrych cesarzy">pięciu dobrych cesarzy</a>, nastąpił okres stabilizacji, podczas którego sukcesja następowała bez rozlewu krwi. <a href="/wiki/Trajan" title="Trajan">Trajan</a> poszerzył granice państwa na wschodzie, jednak jego następca <a href="/wiki/Hadrian" title="Hadrian">Hadrian</a> zrezygnował z części zdobyczy terytorialnych i skoncentrował się na obronności kraju oraz reformach wewnętrznych. <a href="/wiki/Marek_Aureliusz" title="Marek Aureliusz">Marek Aureliusz</a> przez cały okres swego panowania musiał już bronić granic cesarstwa – na wschodzie przed Partami, a nad Dunajem przed plemionami barbarzyńskimi. Rządy jego syna <a href="/wiki/Kommodus" title="Kommodus">Kommodusa</a> (180–192) uważa się za początek poważnego kryzysu w państwie. </p><p>Pierwsze dwa wieki cesarstwa to znaczący rozwój gospodarczy prowincji – po okresie grabieży i wyzysku późnej republiki odrodził się bogaty Wschód, nastąpiła intensywna <a href="/wiki/Romanizacja_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Romanizacja (starożytność)">romanizacja</a> Hiszpanii i Galii. Dzięki stabilizacji politycznej rozwijał się handel wewnętrzny, jak i zewnętrzny (m.in. <a href="/wiki/Szlak_bursztynowy" title="Szlak bursztynowy">bursztynowy szlak</a>). W rolnictwie nastąpił wzrost skali produkcji. Źródłem siły roboczej stał się, obok niewolnictwa, coraz popularniejszy <a href="/wiki/Kolonat" title="Kolonat">kolonat</a>. Sytuacja prawna niewolników uległa poprawie (m.in. zakazano ich zabijania). Rozwinęły się miasta, przede wszystkim Rzym, ale też dawne poleis hellenistyczne na wschodzie i nowo zakładane miasta w prowincjach zachodnich. Cesarze częściej nadawali prawa i obywatelstwo ludności pozaitalskiej, coraz szerzej dopuszczano do stanowisk we władzy centralnej przedstawicieli prowincji (za Antoninów połowę senatu stanowili ludzie spoza Italii). Rozrost liczby legionów i kłopoty z pozyskaniem odpowiedniej liczby rekrutów doprowadziły do zmian w strukturze armii (dotąd w przeważającej mierze pochodzenia italskiego). Hadrian zezwolił na uzupełnienia z ludności miejscowej, wiążąc tym samym mocniej poszczególne legiony z prowincją, w której przebywały. W sferze religijnej duże znaczenie zyskały kulty bóstw wschodnich (<a href="/wiki/Izyda" title="Izyda">Izydy</a>, <a href="/wiki/Serapis" title="Serapis">Serapisa</a>, <a href="/wiki/Kybele" title="Kybele">Kybele</a>), przede wszystkim <a href="/wiki/Mitraizm" title="Mitraizm">Mitry</a>, zaczęło rozwijać się także <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Chrześcijaństwo">chrześcijaństwo</a>, popularna była <a href="/wiki/Astrologia" title="Astrologia">astrologia</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Cesarstwo_okresu_dominatu">Cesarstwo okresu dominatu</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Cesarstwo okresu dominatu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Cesarstwo okresu dominatu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:MapaWielkiejWedrowkiLudow.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/MapaWielkiejWedrowkiLudow.png/330px-MapaWielkiejWedrowkiLudow.png" decoding="async" width="330" height="198" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/MapaWielkiejWedrowkiLudow.png/495px-MapaWielkiejWedrowkiLudow.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/MapaWielkiejWedrowkiLudow.png/660px-MapaWielkiejWedrowkiLudow.png 2x" data-file-width="1218" data-file-height="730" /></a><figcaption>Podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie oraz kierunki inwazji plemion barbarzyńskich</figcaption></figure> <p>Lata 193–284 można traktować jako okres przejściowy od pryncypatu do nowej formy rządów, zwanej <a href="/wiki/Dominat" title="Dominat">dominatem</a><sup id="cite_ref-Jaczynowska2008-s572_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-Jaczynowska2008-s572-47">[47]</a></sup>. Po śmierci Kommodusa w 192 i krótkim panowaniu <a href="/wiki/Pertynaks" title="Pertynaks">Pertynaksa</a> oraz <a href="/wiki/Didiusz_Julianus" title="Didiusz Julianus">Didiusza Julianusa</a> do władzy doszedł <a href="/wiki/Septymiusz_Sewer" title="Septymiusz Sewer">Septymiusz Sewer</a>. Za rządów jego i założonej przez niego <a href="/wiki/Sewerowie" title="Sewerowie">dynastii</a> (193–235) nastąpił wzrost liczebny i dalsza prowincjonalizacja armii, kosztem senatu umocnił się stan ekwitów, nadano obywatelstwo całej wolnej ludności imperium (za rządów <a href="/wiki/Karakalla" title="Karakalla">Karakalli</a>), ale osłabiona została niezależność i pozycja miast. Za Septymiusza prowadzone były jeszcze podboje na wschodzie (cesarz przyłączył Mezopotamię), ale ostatni Sewer, cesarz Aleksander, prowadził już ciężkie walki obronne. </p><p>Zamordowanie Aleksandra Sewera w 235 zapoczątkowało długi okres zamętu (<a href="/wiki/Kryzys_wieku_III" title="Kryzys wieku III">kryzys wieku III</a>). W wyniku ciągłych zamachów żaden z cesarzy tego okresu nie dożył spokojnej starości<sup id="cite_ref-Jaczynowska2008-s584_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-Jaczynowska2008-s584-48">[48]</a></sup>. Nastąpiło osłabienie władzy centralnej. Rzym był celem najazdów <a href="/wiki/Germanie" title="Germanie">Germanów</a>, <a href="/wiki/Sarmaci" title="Sarmaci">Sarmatów</a> oraz perskich <a href="/wiki/Sasanidzi" title="Sasanidzi">Sasanidów</a> (którzy przejęli władzę od Partów). Pozycję zewnętrzną Rzymu udało się odbudować dopiero <a href="/wiki/Cesarze_rzymscy#Cesarze_iliryjscy" title="Cesarze rzymscy">cesarzom ilirysjkim</a> (w dużej mierze dzięki reformom wojskowym i politycznym <a href="/wiki/Galien" title="Galien">Galiena</a>), jednak państwo pogrążone było w głębokim kryzysie społeczno-ekonomicznym, którego objawami były m.in. słaba moneta, zubożenie szerokich warstw społeczeństwa i wysokie obciążenia fiskalne. </p><p>W 284 władzę przejął <a href="/wiki/Dioklecjan" title="Dioklecjan">Dioklecjan</a>, który zreorganizował system rządów w cesarstwie (początki dominatu), znacząco umacniając pozycję cesarza i wprowadzając m.in. <a href="/wiki/Tetrarchia" title="Tetrarchia">tetrarchię</a>. Część reform nie utrzymała się długo po jego śmierci, ale została przygotowana droga do absolutnej władzy cesarskiej, która znalazła najpełniejszy wyraz w panowaniu <a href="/wiki/Konstantyn_I_Wielki" title="Konstantyn I Wielki">Konstantyna Wielkiego</a>, który współrządził w państwie od 306 roku, a jedynowładcą stał się w 324. Konstantyn nadał chrześcijaństwu, który zdążyło już się umocnić (mimo częstych dotąd prześladowań – po raz ostatni za rządów Dioklecjana), status religii uprzywilejowanej. W 330 roku przeniósł stolicę imperium do Konstantynopola. W obliczu trudności gospodarczych wprowadził radykalne reformy: m.in. dziedziczne przywiązanie części ludności do zawodu (kolonów przywiązano do ziemi), kontynuował podporządkowywanie coraz większych obszarów gospodarki decyzjom państwa. Przeprowadził reformę administracji i wojska. Jednak rozrost biurokracji, instytucji państwa, wystawny tryb życia dworu i wyższych urzędników prowadził do wzrostu obciążenia fiskalnego i wyzysku ludności imperium. Następcy kontynuowali jego politykę. W państwie rosła rola <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki" title="Kościół katolicki">Kościoła katolickiego</a> (z wyjątkiem krótkiego okresu panowania <a href="/wiki/Julian_Apostata" title="Julian Apostata">Juliana Apostaty</a>). <a href="/wiki/Teodozjusz_I_Wielki" title="Teodozjusz I Wielki">Teodozjusz I</a> (379–395) uczynił katolicyzm religią państwową, zwalczał <a href="/wiki/Herezja" title="Herezja">herezje</a> (np. popularny <a href="/wiki/Arianizm" title="Arianizm">arianizm</a>) i religie pogańskie oraz związane z nimi obyczaje czy instytucje (w tym greckie <a href="/wiki/Igrzyska_olimpijskie" title="Igrzyska olimpijskie">igrzyska olimpijskie</a>). </p><p>W drugiej połowie IV wieku rozpoczęła się w Europie <a href="/wiki/Wielka_w%C4%99dr%C3%B3wka_lud%C3%B3w" title="Wielka wędrówka ludów">wielka wędrówka ludów</a>. Przybywający z Azji <a href="/wiki/Hunowie" title="Hunowie">Hunowie</a> atakowali i pchali na zachód inne plemiona barbarzyńskie, które z kolei przekraczały granice cesarstwa. Atak na wszystkich granicach imperium (na wschodzie ponownie zagrozili Sasanidzi) pokazał, że jeden ośrodek władzy nie jest w stanie sprawnie bronić ogromnego państwa. Wyraźny podział na dwie części wystąpił już za rządów <a href="/wiki/Walentynian_I" title="Walentynian I">Walentyniana I</a> (364–375) i <a href="/wiki/Walens" title="Walens">Walensa</a> (364–378), a utrwalił się po śmierci Teodozjusza I w 395. Cesarstwo podzielono na łacińskie <a href="/wiki/Cesarstwo_zachodniorzymskie" title="Cesarstwo zachodniorzymskie">zachodniorzymskie</a> i bardziej zhellenizowane <a href="/wiki/Cesarstwo_Bizanty%C5%84skie" title="Cesarstwo Bizantyńskie">wschodniorzymskie</a>. W 378 roku <a href="/wiki/Wizygoci" title="Wizygoci">Wizygoci</a>, którzy kilka lat wcześniej osiedlili się w granicach imperium nad Dunajem, rozgromili w <a href="/wiki/Bitwa_pod_Adrianopolem" title="Bitwa pod Adrianopolem">bitwie pod Adrianopolem</a> armię rzymską, łamiąc militarną potęgę cesarstwa. </p><p>Na początku V wieku ogromne liczby Germanów, <a href="/wiki/Alanowie" title="Alanowie">Alanów</a> i innych ludów przekroczyły Ren, wdzierając się do Galii, a później do Hiszpanii i północnej Afryki. W 410 roku Wizygoci dowodzeni przez <a href="/wiki/Alaryk" title="Alaryk">Alaryka</a> zdobyli i złupili Rzym. Państwo zachodniorzymskie zaczęło się rozpadać. Krótki okres odrodzenia siły militarnej przyniosły jeszcze działania <a href="/wiki/Patrycjusz_(tytu%C5%82)" title="Patrycjusz (tytuł)">patrycjusza</a> <a href="/wiki/Aecjusz_Flawiusz" title="Aecjusz Flawiusz">Aecjusza</a>, który w 451 <a href="/wiki/Bitwa_na_Polach_Katalaunijskich_(451)" title="Bitwa na Polach Katalaunijskich (451)">pokonał</a> razem z germańskimi sojusznikami Hunów, dowodzonych przez <a href="/wiki/Attyla" title="Attyla">Attylę</a>. Ostateczny upadek polityczny cesarstwa zachodniego nastąpił w 476 roku. Pod koniec wieku Italia dostała się w ręce <a href="/wiki/Ostrogoci" title="Ostrogoci">Ostrogotów</a> rządzonych przez <a href="/wiki/Teodoryk_Wielki" title="Teodoryk Wielki">Teodoryka Wielkiego</a>. Cesarstwo wschodnie, znajdujące się w lepszej sytuacji, przetrwało i kontynuowało tradycje rzymskie. Za rządów Justyniana Wielkiego (527–565) podjęto udaną, choć krótkotrwałą próbę odzyskania części terenów zachodnich, jednak od połowy VI wieku ciężka walka z Sasanidami, najazdy <a href="/wiki/S%C5%82owianie" title="Słowianie">Słowian</a>, plemion tureckich, <a href="/wiki/Bu%C5%82garzy" title="Bułgarzy">Bułgarów</a> i później <a href="/wiki/Awarowie" title="Awarowie">Awarów</a> zagroziły istnieniu państwa. Reformy <a href="/wiki/Herakliusz_(cesarz_bizanty%C5%84ski)" title="Herakliusz (cesarz bizantyński)">Herakliusza</a> na początku VII wieku doprowadziły do odzyskania silnej pozycji, ale już w nowej, odbiegającej od cesarstwa rzymskiego, formie. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Europa_barbarzyńska"><span id="Europa_barbarzy.C5.84ska"></span>Europa barbarzyńska</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Europa barbarzyńska" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Europa barbarzyńska"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Irańscy_koczownicy"><span id="Ira.C5.84scy_koczownicy"></span>Irańscy koczownicy</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Irańscy koczownicy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Irańscy koczownicy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Warrior_of_Scithians.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Warrior_of_Scithians.png/220px-Warrior_of_Scithians.png" decoding="async" width="220" height="299" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Warrior_of_Scithians.png/330px-Warrior_of_Scithians.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Warrior_of_Scithians.png/440px-Warrior_of_Scithians.png 2x" data-file-width="1060" data-file-height="1443" /></a><figcaption>Wojownik scytyjski, VII – VI wiek p.n.e.</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Scytowie" title="Scytowie">Scytowie</a> i <a href="/wiki/Sarmaci" title="Sarmaci">Sarmaci</a>.</i></div> <p>W okresie VIII-VII wieku p.n.e. na tereny dzisiejszej południowej Rosji i Ukrainy przybył z <a href="/wiki/Azja_%C5%9Arodkowa" title="Azja Środkowa">Centralnej Azji</a> koczowniczy lud <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Iran" title="Starożytny Iran">irańskiego</a> pochodzenia – Scytowie. Sprawni jeźdźcy i łucznicy wyparli ze stepów czarnomorskich innych nomadów – <a href="/wiki/Kimerowie" title="Kimerowie">Kimmerów</a> – którzy w poszukiwaniu schronienia wkroczyli do Azji Mniejszej. Część Scytów w pościgu przekroczyła Kaukaz i w ten sposób dwa koczownicze ludy weszły w kontakt z cywilizowanymi państwami Bliskiego Wschodu. Scytowie w pierwszej połowie VII wieku p.n.e. zaatakowali Asyrię, lecz bez powodzenia. W drugiej połowie tego wieku działali już jako sprzymierzeńcy Asyryjczyków: najpierw ok. 638 p.n.e. pokonali resztki Kimmerów, a ok. 628 p.n.e. podbili <a href="/wiki/Medowie" title="Medowie">Medów</a>. Jednak Medowie wkrótce zbuntowali się i wyparli Scytów poza Kaukaz, z powrotem na stepy. W latach ok. 514–512 p.n.e.<sup id="cite_ref-Grousset1970-s9_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-Grousset1970-s9-49">[49]</a></sup> władca perski <a href="/wiki/Dariusz_I_Wielki" title="Dariusz I Wielki">Dariusz I</a> prowadził wielką kampanię wojenną przeciwko Scytom: jego wojska wkroczyły na stepy przez <a href="/wiki/Tracja" title="Tracja">Trację</a> i dzisiejszą Mołdawię, jednak przeciwnik unikał starcia, wciągając wielką armię w głąb lądu i zmuszając ją w końcu do odwrotu. </p><p>Okres IV – III wieku p.n.e. to szczyt rozwoju kultury scytyjskiej (będącej pod silnym wpływem cywilizacji Bliskiego Wschodu, a także Greków zakładających kolonie na północnym wybrzeżu Morza Czarnego), co potwierdzają bogate znaleziska w <a href="/wiki/Kurhan" title="Kurhan">kurhanach</a> władców nad dolnym <a href="/wiki/Dniepr" title="Dniepr">Dnieprem</a><sup id="cite_ref-Grousset1970-s10_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-Grousset1970-s10-50">[50]</a></sup>. Scytowie słynęli z pełnej ornamentów biżuterii i zdobionych elementów końskich uprzęży, wozów oraz namiotów, często z motywami zwierzęcymi. </p><p>W drugiej połowie III wieku p.n.e.<sup id="cite_ref-stepy1_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-stepy1-51">[51]</a></sup> spokrewnieni ze Scytami Sarmaci, zamieszkujący do tej pory tereny na północ od <a href="/wiki/Jezioro_Aralskie" title="Jezioro Aralskie">Morza Aralskiego</a>, przekroczyli <a href="/wiki/Wo%C5%82ga" title="Wołga">Wołgę</a> i do II wieku p.n.e. wyparli Scytów ze stepów czarnomorskich. Przybysze także byli koczownikami, lecz różnili się od pokonanych pobratymców uzbrojeniem (preferowali <a href="/wiki/Lanca" title="Lanca">lance</a> niż łuki<sup id="cite_ref-stepy1_51-1" class="reference"><a href="#cite_note-stepy1-51">[51]</a></sup>), a ich sztuka miała bardziej orientalny charakter<sup id="cite_ref-stepy1_51-2" class="reference"><a href="#cite_note-stepy1-51">[51]</a></sup>. W pierwszych wiekach naszej ery Sarmaci stanowili poważne zagrożenie dla wschodnich prowincji cesarstwa rzymskiego (zwłaszcza w sojuszu z plemionami germańskimi<sup id="cite_ref-brit_sarmat1_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-brit_sarmat1-52">[52]</a></sup>). W III wieku n.e. zaatakowali prowincję <a href="/wiki/Dacja" title="Dacja">Dację</a> i rejon dolnego <a href="/wiki/Dunaj" title="Dunaj">Dunaju</a>, lecz jeszcze w tym samym stuleciu zostali pokonani przez <a href="/wiki/Goci" title="Goci">Gotów</a>. Część Sarmatów przyłączyła się do zwycięzców i wzięła udział w migracji na tereny cesarstwa rzymskiego. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Celtowie">Celtowie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Celtowie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Celtowie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Celts_in_Europe.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Celts_in_Europe.png/290px-Celts_in_Europe.png" decoding="async" width="290" height="202" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Celts_in_Europe.png/435px-Celts_in_Europe.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Celts_in_Europe.png 2x" data-file-width="450" data-file-height="314" /></a><figcaption>Tereny zajmowane przez ludy celtyckie w miarę upływu dziejów:<br /> <p style="border:none;color:inherit;background:transparent;text-align:left;font-size:90%!important;margin:0px!important"><span style="border:solid 1px silver;color:inherit;background-color:#ffff43;font-size:80%!important;vertical-align:middle;">    </span> <a href="/wiki/Kultura_halsztacka" title="Kultura halsztacka">kultura halsztacka</a> w VI wieku p.n.e.</p> <p style="border:none;color:inherit;background:transparent;text-align:left;font-size:90%!important;margin:0px!important"><span style="border:solid 1px silver;color:inherit;background-color:#97ffb6;font-size:80%!important;vertical-align:middle;">    </span> maksymalny zasięg ekspansji celtyckiej w III wieku p.n.e.</p> <p style="border:none;color:inherit;background:transparent;text-align:left;font-size:90%!important;margin:0px!important"><span style="border:solid 1px silver;color:inherit;background-color:#b7ffc6;font-size:80%!important;vertical-align:middle;">    </span> obszar <a href="/wiki/Luzytania" title="Luzytania">Luzytani</a>, gdzie celtycka obecność jest niepewna</p> <p style="border:none;color:inherit;background:transparent;text-align:left;font-size:90%!important;margin:0px!important"><span style="border:solid 1px silver;color:inherit;background-color:#27c600;font-size:80%!important;vertical-align:middle;">    </span> obszary, gdzie <a href="/wiki/J%C4%99zyki_celtyckie" title="Języki celtyckie">języki celtyckie</a> były powszechne jeszcze u progu <a href="/wiki/Nowo%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Nowożytność">nowożytności</a></p> <p style="border:none;color:inherit;background:transparent;text-align:left;font-size:90%!important;margin:0px!important"><span style="border:solid 1px silver;color:inherit;background-color:#1a8000;font-size:80%!important;vertical-align:middle;">    </span> obszary częstego posługiwania się językami celtyckimi obecnie</p> </figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Celtowie" title="Celtowie">Celtowie</a>.</i></div> <p>Celtowie byli zróżnicowaną grupą społeczeństw plemiennych żyjących w Europie i mówiących <a href="/wiki/J%C4%99zyki_celtyckie" title="Języki celtyckie">językami celtyckimi</a> (należącymi do grupy języków indoeuropejskich). Ich przodków (tzw. Protoceltów) identyfikuje się z rozwijającą się w środkowej Europie (ok. 850–450 p.n.e.) <a href="/wiki/Kultura_halsztacka" title="Kultura halsztacka">kulturą halsztacką</a>. W późniejszym okresie udało się im zasiedlić <a href="/wiki/Wyspy_Brytyjskie" title="Wyspy Brytyjskie">Wyspy Brytyjskie</a>, Półwysep Iberyjski (<a href="/wiki/Celtyberowie" title="Celtyberowie">Celtyberowie</a>) i sporą część centralnej Europy (<a href="/wiki/Galowie" title="Galowie">Galowie</a>), wliczając w to obecne Czechy (<a href="/wiki/Bojowie" title="Bojowie">Bojowie</a>) oraz południową Polskę. W IV wieku p.n.e. osiedlili się w północnej Italii (tzw. <a href="/wiki/Galia_Przedalpejska" title="Galia Przedalpejska">Galia Przedalpejska</a>), wypierając stamtąd <a href="/wiki/Etruskowie" title="Etruskowie">Etrusków</a> i wchodząc w konflikt z republiką rzymską (w 390 p.n.e. złupili samo miasto Rzym). W 279 p.n.e. Celtowie spustoszyli Macedonię i północną Grecję, a części z najeźdźców udało się przeprawić do Azji i osiedlić w centralnej Anatolii, gdzie znani byli pod nazwą <a href="/wiki/Galatowie" title="Galatowie">Galatów</a>. Po podboju Galii i Hiszpanii przez Rzymian tamtejsi Celtowie ulegli <a href="/wiki/Romanizacja_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Romanizacja (starożytność)">romanizacji</a>. W V – VI wieku n.e. plemiona zamieszkujące dzisiejszą Anglię zasymilowały się z przybyłymi na tamte tereny Germanami<sup id="cite_ref-pwn_celts_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn_celts-53">[53]</a></sup>. Potomkami Celtów są współcześni <a href="/wiki/Irlandczycy" title="Irlandczycy">Irlandczycy</a>, <a href="/wiki/Szkoci" title="Szkoci">Szkoci</a>, <a href="/wiki/Walijczycy" title="Walijczycy">Walijczycy</a> oraz <a href="/wiki/Breto%C5%84czycy" title="Bretończycy">Bretończycy</a>. </p><p>Celtowie opanowali technologię pozyskiwania żelaza z rud bagiennych i rozwinęli kowalstwo, co pozwoliło im odnosić sukcesy militarne (dzięki użyciu żelaznych mieczy) oraz uskutecznić uprawę roli (przez zastosowanie żelaznego <a href="/wiki/Rad%C5%82o" title="Radło">radła</a>). Od Greków przejęli koło garncarskie, bili własne monety, zajmowali się handlem. Społeczeństwo celtyckie składało się z trzech warstw: kapłańskiej, wojowników i rolników. Wojownicy rekrutowali się z najbogatszych członków wspólnoty, walczyli uzbrojeni w długie miecze (także oszczepy i włócznie), osłaniając się owalnymi, okutymi tarczami. Korzystali także z dwukołowych rydwanów bojowych. Podstawową jednostką społeczną była rodzina, kilka rodzin stanowiło <a href="/wiki/R%C3%B3d" title="Ród">ród</a>. Rody łączyły się w plemię, na czele którego stał król; hierarchia wewnątrz plemienia zależała od wartości posiadanego majątku. Religia Celtów była politeistyczna, obrzędami i składaniem ofiar zajmowali się kapłani zwani <a href="/wiki/Druid" title="Druid">druidami</a>. Ośrodki kultu znajdowały się w odosobnionych miejscach, takich jak szczyty wzgórz, gaje, czy okolice jezior. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Germanie">Germanie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Germanie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Germanie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pre_Migration_Age_Germanic.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Pre_Migration_Age_Germanic.png/290px-Pre_Migration_Age_Germanic.png" decoding="async" width="290" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Pre_Migration_Age_Germanic.png/435px-Pre_Migration_Age_Germanic.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Pre_Migration_Age_Germanic.png/580px-Pre_Migration_Age_Germanic.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="436" /></a><figcaption>Mapa pokazująca tereny zajęte przez plemiona germańskie do roku 300 n.e.</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Germanie" title="Germanie">Germanie</a>.</i></div> <p>Germanie (lub Germanowie) to grupa ludów indoeuropejskich, która na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. zamieszkiwała południową Skandynawię, dzisiejszą Danię i północne Niemcy<sup id="cite_ref-germanie_pwn_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-germanie_pwn-54">[54]</a></sup><sup id="cite_ref-germanie_britannica_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-germanie_britannica-55">[55]</a></sup>. W ostatnich stuleciach p.n.e. niektóre plemiona germańskie rozpoczęły migrację na południowe wybrzeża Morza Bałtyckiego, a także na południe i zachód (kosztem zamieszkujących tam Celtów), stykając się z imperium rzymskim. Pod koniec II wieku p.n.e. <a href="/wiki/Cymbrowie" title="Cymbrowie">Cymbrowie</a> i <a href="/wiki/Teutoni" title="Teutoni">Teutoni</a> wkroczyli do Galii i Italii, lecz zostali pokonani przez legiony pod dowództwem <a href="/wiki/Gajusz_Mariusz" title="Gajusz Mariusz">Gajusza Mariusza</a>. </p><p>W wyniku podbojów <a href="/wiki/Gajusz_Juliusz_Cezar" title="Gajusz Juliusz Cezar">Juliusza Cezara</a> granicą oddzielającą plemiona germańskie od Rzymu w zachodniej Europie stał się Ren (na południu obszary zajmowane przez Germanów sięgały Dunaju). <a href="/wiki/Oktawian_August" title="Oktawian August">Oktawian August</a> na krótko zajął tereny dzisiejszych Niemiec do <a href="/wiki/%C5%81aba" title="Łaba">Łaby</a>, lecz bunt Germanów i <a href="/wiki/Bitwa_w_Lesie_Teutoburskim" title="Bitwa w Lesie Teutoburskim">masakra legionów w Teutoburskim Lesie</a> w 9 roku n.e. spowodowały, że Oktawian wycofał się ponownie za linię Renu. W I wieku n.e. Rzym prowadził liczne walki z plemionami germańskimi, wśród których <a href="/wiki/Publiusz_Korneliusz_Tacyt" title="Publiusz Korneliusz Tacyt">Tacyt</a> w swojej <i>Germanii</i> wymienia m.in. <a href="/wiki/Chattowie" title="Chattowie">Chattów</a>, <a href="/wiki/Fryzowie" title="Fryzowie">Fryzów</a>, <a href="/wiki/Swebowie" title="Swebowie">Swebów</a>, <a href="/wiki/Anglowie" title="Anglowie">Anglów</a>, <a href="/wiki/Longobardowie" title="Longobardowie">Longobardów</a> i <a href="/wiki/Markomanowie" title="Markomanowie">Markomanów</a>. Według rzymskiego historyka na południowym wybrzeżu Bałtyku zamieszkiwali wtedy <a href="/wiki/Wandalowie" title="Wandalowie">Wandalowie</a>, <a href="/wiki/Gepidowie" title="Gepidowie">Gepidzi</a> i <a href="/wiki/Goci" title="Goci">Goci</a>. </p><p>W III wieku p.n.e. na wschód od Renu dominowały już plemiona (lub związki plemienne) niewymienione przez Tacyta: <a href="/wiki/Frankowie" title="Frankowie">Frankowie</a>, <a href="/wiki/Alamanowie" title="Alamanowie">Alemanowie</a> i <a href="/wiki/Burgundowie" title="Burgundowie">Burgundowie</a>, które to w czasie licznych wypraw łupieżczych przekraczały Ren, docierając nawet do Hiszpanii. Dalej na wschodzie plemię Gotów w III wieku dotarło nad Morze Czarne, podporządkowując sobie tamtejsze kolonie greckie i czyniąc z dawnego <a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Bospora%C5%84skie" title="Królestwo Bosporańskie">państwa bosporańskiego</a> bazę wypadową dla wypraw na tereny cesarstwa rzymskiego. W połowie III wieku spustoszyli oni Trację, Macedonię i resztę półwyspu Bałkańskiego oraz zajęli prowincję <a href="/wiki/Dacja" title="Dacja">Dację</a>, w której się osiedlili. Wyprawiając się okrętami (wraz z <a href="/wiki/Herulowie" title="Herulowie">Herulami</a>) przez Morze Czarne, łupili greckie miasta, m.in. Efez (w 263) i Ateny (w 267). W imperium rzymskim trwał wtedy poważny <a href="/wiki/Kryzys_wieku_III" title="Kryzys wieku III">kryzys</a>, który udało się opanować dopiero pod koniec III wieku – zreformowana armia rzymska powstrzymała na pewien czas najazdy Germanów. Przybycie <a href="/wiki/Hunowie" title="Hunowie">Hunów</a> w IV wieku sprawiło, że liczne plemiona germańskie wtargnęły w granice cesarstwa, przyczyniając się do upadku jego zachodniej części pod koniec V wieku. </p><p>Germanie zajmowali się rolnictwem, ale podstawowym źródłem pożywienia, a także bogactwa i wyznacznikiem statusu społecznego były hodowane zwierzęta. Żelaza zaczęli używać ok. V wieku p.n.e.<sup id="cite_ref-germanie_britannica_55-1" class="reference"><a href="#cite_note-germanie_britannica-55">[55]</a></sup>, ale przez długi okres stanowiło ono luksus, stąd głównymi materiałami dla rzemiosła były drewno, skóra i glina. Od czasów Augusta Germanie (przede wszystkim ich wodzowie) importowali coraz więcej przedmiotów z imperium, m.in. produkty luksusowe, ale także i broń. Uzbrojenie germańskich wojowników w okresie wczesnego cesarstwa było raczej lekkie (głównie z powodu braku metalu). Podstawową bronią była lanca, a ochroną drewniana tacza – co nie pozwalało na długotrwałe starcia z ciężkozbrojną rzymską piechotą. Jednak długotrwałe kontakty z cesarstwem rzymskim sprawiły, że Germanie poznali rzymską strategię i broń, stając się groźniejszym przeciwnikiem<sup id="cite_ref-nonzero_germanie1_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-nonzero_germanie1-56">[56]</a></sup>. Początkowo Germanie nie posiadali centralnego aparatu władzy, jedynie na czas wojny wybierano kilku wodzów, którzy kierowali działaniami. W I wieku pojawiły się <i>królewskie</i> rody, których członkowie mogli zostać obrani wodzami na okres całego życia. Ich władza była jednak ograniczona, niemniej wiele zależało od osobistych cech charakteru wybranego<sup id="cite_ref-germanie_britannica_55-2" class="reference"><a href="#cite_note-germanie_britannica-55">[55]</a></sup>. Monarchia pojawiła się wśród plemion germańskich dopiero po ich osiedleniu się w granicach cesarstwa rzymskiego. Przybycie na tereny rzymskie wiązało się też z przyjęciem przez Germanów chrześcijaństwa, najczęściej <a href="/wiki/Arianizm" title="Arianizm">arianizmu</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Hunowie_i_wędrówka_ludów"><span id="Hunowie_i_w.C4.99dr.C3.B3wka_lud.C3.B3w"></span>Hunowie i wędrówka ludów</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=28" title="Edytuj sekcję: Hunowie i wędrówka ludów" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=28" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Hunowie i wędrówka ludów"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Huns450.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Huns450.png/290px-Huns450.png" decoding="async" width="290" height="281" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Huns450.png/435px-Huns450.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Huns450.png/580px-Huns450.png 2x" data-file-width="719" data-file-height="697" /></a><figcaption>Imperium Hunów i podległe mu ludy za panowania Attyli</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Hunowie" title="Hunowie">Hunowie</a> i <a href="/wiki/Wielka_w%C4%99dr%C3%B3wka_lud%C3%B3w" title="Wielka wędrówka ludów">Wielka wędrówka ludów</a>.</i></div> <p>Hunowie to koczowniczy lud mongolski lub turecki (na temat ich pochodzenia toczą się spory<sup id="cite_ref-Jaczynowska2008-s631_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-Jaczynowska2008-s631-57">[57]</a></sup>), który w IV wieku przybył z Azji do Europy, wywołując wielką wędrówkę ludów. Opisy tego ludu pozostawione przez rzymskich historyków (czyli wrogów Hunów) zawierają wizerunek dzikich barbarzyńców, spędzających całe życie na koniach, nieposiadających żadnych domów, nawet namiotów (kobiety i dzieci podróżowały na wozach), jedzących półsurowe mięso. Jednocześnie Rzymianie widzieli w nich groźnych i wytrzymałych wojowników, wyposażonych w doskonałe łuki (ale walczących też włóczniami i mieczami), którzy do perfekcji opanowali taktykę walki konnej. Wraz z dotarciem do Europy i stworzeniem zorganizowanego państwa ich obyczaje i tryb życia zmieniały się. </p><p>Około 375 roku Hunowie wkroczyli do Europy, pokonując na terenach nadwołżańskich irańskich Alanów, których część ruszyła na zachód i wdała się w walki z Gotami, a ci z kolei spychali kolejne ludy. W 376 roku część Gotów zmuszona była szukać schronienia w granicach cesarstwa rzymskiego, co później poskutkowało konfliktem i wielką porażką Rzymian <a href="/wiki/Bitwa_pod_Adrianopolem" title="Bitwa pod Adrianopolem">pod Adrianopolem</a>. Pod koniec 406 roku wielka fala plemion germańskich, prawdopodobnie także pchnięta do wędrówki przez Hunów, przekroczyła granice cesarstwa na <a href="/wiki/Ren" title="Ren">Renie</a> i zalała Galię. Później Alanowie, Wandalowie i Swebowie wkroczyli do Hiszpanii. </p><p>W drugiej połowie V wieku n.e. znaczna część cesarstwa zachodniego była pod kontrolą barbarzyńców. <a href="/wiki/Frankowie" title="Frankowie">Frankowie</a> zajęli północną Galię (później rozszerzyli swoje panowanie na obszar współczesnej Francji), Burgundowie osiedli w południowo-wschodniej Galii, zachodnią część tej prowincji opanowali Wizygoci (podobnie jak sporą część Hiszpanii). Wandalowie i Alanowie zajęli północną Afrykę, skąd dokonywali pirackich ataków na wybrzeża Morza Śródziemnego. Hunowie zaś stworzyli silne państwo w południowo-wschodniej Europie, zagrażające obu częściom imperium rzymskiego. Okres największej potęgi przeżywało ono za panowania Attyli (434–453), jednak jego wyprawa do Galii w 451 roku zakończyła się porażką (Hunowie zostali pokonani przez koalicję germańsko-rzymską), a śmierć władcy doprowadziła do rozkładu państwa. </p><p>W 476 roku germanin <a href="/wiki/Odoaker" title="Odoaker">Odoaker</a> zlikwidował cesarstwo zachodniorzymskie, ogłaszając się królem Italii. W latach 489–493 jego państwo zostało zajęte przez Ostrogotów pod wodzą <a href="/wiki/Teodoryk_Wielki" title="Teodoryk Wielki">Teodoryka</a>. W 507 tereny Wizygotów w Galii zajęli Frankowie, zmuszając tych pierwszych do ograniczenia swego władztwa jedynie do Hiszpanii. W latach 533–534 cesarstwo wschodniorzymskie zajęło państwo Wandalów w Afryce, w latach 535–554 Italię Ostrogotów, a także część Hiszpanii. Ostatnim akordem wędrówki ludów na Zachodzie była inwazja <a href="/wiki/Longobardowie" title="Longobardowie">Longobardów</a>, którzy w 568 roku zaatakowali osłabioną wojnami Italię, zajmując większość półwyspu Apenińskiego. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=29" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=29" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/28px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png" decoding="async" width="28" height="27" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/42px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/56px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 2x" data-file-width="122" data-file-height="117" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;">Zobacz hasła <a href="https://pl.wiktionary.org/wiki/staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" class="extiw" title="wikt:starożytność"><b>starożytność</b></a> i <a href="https://pl.wiktionary.org/wiki/antyk" class="extiw" title="wikt:antyk"><b>antyk</b></a> w Wikisłowniku </td></tr></tbody></table> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_staro%C5%BCytna" title="Filozofia starożytna">filozofia starożytna</a></li> <li><a href="/wiki/Nowo%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Nowożytność">nowożytność</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=30" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=30" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-Encyklopedia_PWN-1"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Encyklopedia_PWN_1-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Encyklopedia_PWN_1-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3979159"><i>starożytność</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2010-04-13]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3979159" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3876000"><i>Bengal</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=Bengal&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3876000" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3924942"><i>Konfucjusz</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=Konfucjusz&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3924942" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;4010872"><i>antyk</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=antyk&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B4010872" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Praca_zbiorowa2008-s226-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s226_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. I. Cz. 1: Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press, 2008, s. 226. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=226&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-mrozewicz_sumer1-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-mrozewicz_sumer1_6-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-mrozewicz_sumer1_6-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Leszek_Mrozewicz" title="Leszek Mrozewicz">Leszek Mrozewicz</a>: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 32–33. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/838613853X" title="Specjalna:Książki/838613853X">ISBN <span class="isbn">83-86138-53-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Mrozewicz&rft.aufirst=Leszek&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skie&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=32%E2%80%9333&rft.isbn=83-86138-53-X"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Jaczynowska1984-s376-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Jaczynowska1984-s376_7-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Maria_Jaczynowska" title="Maria Jaczynowska">Maria Jaczynowska</a>: <i>Historia Starożytnego Rzymu</i>. Warszawa: Państwowy Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 376.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+Staro%C5%BCytnego+Rzymu&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.pub=Pa%C5%84stwowy+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa&rft.pages=376"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Samsonowicz1991-s6-7-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Samsonowicz1991-s6-7_8-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Henryk_Samsonowicz" title="Henryk Samsonowicz">Henryk Samsonowicz</a>: <i>Dziedzictwo średniowiecza. Mity i rzeczywistość</i>. Wrocław: Ossolineum, 1991, s. 6–7. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8304037602" title="Specjalna:Książki/8304037602">ISBN <span class="isbn">83-04-03760-2</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Dziedzictwo+%C5%9Bredniowiecza.+Mity+i+rzeczywisto%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Samsonowicz&rft.aufirst=Henryk&rft.pub=Ossolineum&rft.place=Wroc%C5%82aw&rft.pages=6%E2%80%937&rft.isbn=83-04-03760-2"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Ziółkowski2009-s17-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ziółkowski2009-s17_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Adam Ziółkowski: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 17. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788301158101" title="Specjalna:Książki/9788301158101">ISBN <span class="isbn">978-83-01-15810-1</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Zi%C3%B3%C5%82kowski&rft.aufirst=Adam&rft.pub=Wydawnictwo+Naukowe+PWN&rft.place=Warszawa&rft.pages=17&rft.isbn=978-83-01-15810-1"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-bgw2_neolit1-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-bgw2_neolit1_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich</i>. Mediasat Group SA, 2007, s. 124, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788498198096" title="Specjalna:Książki/9788498198096">ISBN <span class="isbn">978-84-9819-809-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+prehistorii+do+cywilizacji+na+kontynentach+pozaeuropejskich&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.date=2007&rft.pub=Mediasat+Group+SA&rft.pages=124&rft.series=Historia+powszechna.+Biblioteka+Gazety+Wyborczej&rft.isbn=978-84-9819-809-6"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Praca_zbiorowa2008-s249-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s249_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. I. Cz. 1: Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press, 2008, s. 249. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=249&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Mrozewicz1999-s19-20-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Mrozewicz1999-s19-20_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Leszek_Mrozewicz" title="Leszek Mrozewicz">Leszek Mrozewicz</a>: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 19–20. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/838613853X" title="Specjalna:Książki/838613853X">ISBN <span class="isbn">83-86138-53-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Mrozewicz&rft.aufirst=Leszek&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skie&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=19%E2%80%9320&rft.isbn=83-86138-53-X"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Praca_zbiorowa2008-s251259-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s251259_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. I. Cz. 1: Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press, 2008, s. 251,259. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=251%2C259&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-bgw2_neolit2-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-bgw2_neolit2_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich</i>. Mediasat Group SA, 2007, s. 137, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788498198096" title="Specjalna:Książki/9788498198096">ISBN <span class="isbn">978-84-9819-809-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+prehistorii+do+cywilizacji+na+kontynentach+pozaeuropejskich&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.date=2007&rft.pub=Mediasat+Group+SA&rft.pages=137&rft.series=Historia+powszechna.+Biblioteka+Gazety+Wyborczej&rft.isbn=978-84-9819-809-6"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Praca_zbiorowa2008-s135-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Praca_zbiorowa2008-s135_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. I. Cz. 1: Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press, 2008, s. 135. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=135&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-mrozewicz1-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-mrozewicz1_16-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Leszek_Mrozewicz" title="Leszek Mrozewicz">Leszek Mrozewicz</a>: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 43. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/838613853X" title="Specjalna:Książki/838613853X">ISBN <span class="isbn">83-86138-53-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Mrozewicz&rft.aufirst=Leszek&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skie&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=43&rft.isbn=83-86138-53-X"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-mrozewicz2-17"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-mrozewicz2_17-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-mrozewicz2_17-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Leszek_Mrozewicz" title="Leszek Mrozewicz">Leszek Mrozewicz</a>: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 43–44. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/838613853X" title="Specjalna:Książki/838613853X">ISBN <span class="isbn">83-86138-53-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Mrozewicz&rft.aufirst=Leszek&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skie&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=43%E2%80%9344&rft.isbn=83-86138-53-X"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-mrozewicz3-18"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-mrozewicz3_18-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-mrozewicz3_18-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Leszek_Mrozewicz" title="Leszek Mrozewicz">Leszek Mrozewicz</a>: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 45–46. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/838613853X" title="Specjalna:Książki/838613853X">ISBN <span class="isbn">83-86138-53-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Mrozewicz&rft.aufirst=Leszek&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skie&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=45%E2%80%9346&rft.isbn=83-86138-53-X"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text">Kwiatkowski B., <i>Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia</i>, wyd. 2, Iskry, 2021, ISBN 978-83-244-1042-2.</span> </li> <li id="cite_note-:0-20"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-:0_20-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-:0_20-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text">Rathbone, Dominic (2012), Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (eds.), "Egypt: Roman", <i>The Oxford Classical Dictionary</i> (4th ed.), Oxford University Press, doi:10.1093/acref/9780199545568.001.0001, ISBN <bdi>978-0-19-954556-8</bdi>, retrieved 2020-12-30</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://escholarship.org/uc/item/8tq0h18g"><i>Late Antiquity</i></a> [online], escholarship.org<span class="accessdate"> [dostęp 2024-02-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Late+Antiquity&rft_id=https%3A%2F%2Fescholarship.org%2Fuc%2Fitem%2F8tq0h18g" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text">Carl F. Petry: The Cambridge History of Egypt. Volume I. Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. ISBN 0-521-47137-0.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">Harmless, William: <i>Chrześcijanie pustyni. Wprowadzenie do literatury wczesnego monastycyzmu</i>. Höffner, Marta (przekład). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 558, seria: Mysterion. ISBN 978-83-233-2696-0.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Starożytne reguły zakonne</i>. Praca zb.. Warszawa: ATK, 1980, seria: PSP 26.</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text">Czas Ojców i Matek Pustyni. W: John Chryssavgis: W sercu pustyni. Duchowość Ojców i Matek Pustyni. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 15. ISBN 978-83-233-2249-8.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text">Sozomenos, <i>Historia Kościoła</i></span> </li> <li id="cite_note-mrozewicz4-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-mrozewicz4_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Leszek_Mrozewicz" title="Leszek Mrozewicz">Leszek Mrozewicz</a>: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 46. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/838613853X" title="Specjalna:Książki/838613853X">ISBN <span class="isbn">83-86138-53-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Mrozewicz&rft.aufirst=Leszek&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skie&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pages=46&rft.isbn=83-86138-53-X"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-cah_22_1-28"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-cah_22_1_28-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-cah_22_1_28-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. II. Cz. 2: History of the Middle East and the Aegean Region c. 1380-1000 B.C.. Cambridge University Press, 2008, s. 359. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=359&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-bgw2_1-29"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-bgw2_1_29-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bgw2_1_29-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich</i>. Mediasat Group SA, 2007, s. 199, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788498198096" title="Specjalna:Książki/9788498198096">ISBN <span class="isbn">978-84-9819-809-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+prehistorii+do+cywilizacji+na+kontynentach+pozaeuropejskich&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.date=2007&rft.pub=Mediasat+Group+SA&rft.pages=199&rft.series=Historia+powszechna.+Biblioteka+Gazety+Wyborczej&rft.isbn=978-84-9819-809-6"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-cah_22_2-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-cah_22_2_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. II. Cz. 2: History of the Middle East and the Aegean Region c. 1380-1000 B.C.. Cambridge University Press, 2008, s. 363. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=363&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-bgw2_2-31"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-bgw2_2_31-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bgw2_2_31-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bgw2_2_31-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bgw2_2_31-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bgw2_2_31-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich</i>. Mediasat Group SA, 2007, s. 446,447, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788498198096" title="Specjalna:Książki/9788498198096">ISBN <span class="isbn">978-84-9819-809-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+prehistorii+do+cywilizacji+na+kontynentach+pozaeuropejskich&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.date=2007&rft.pub=Mediasat+Group+SA&rft.pages=446%2C447&rft.series=Historia+powszechna.+Biblioteka+Gazety+Wyborczej&rft.isbn=978-84-9819-809-6"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-bgw2_fenicja1-32"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-bgw2_fenicja1_32-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bgw2_fenicja1_32-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich</i>. Mediasat Group SA, 2007, s. 534–535, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788498198096" title="Specjalna:Książki/9788498198096">ISBN <span class="isbn">978-84-9819-809-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+prehistorii+do+cywilizacji+na+kontynentach+pozaeuropejskich&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.date=2007&rft.pub=Mediasat+Group+SA&rft.pages=534%E2%80%93535&rft.series=Historia+powszechna.+Biblioteka+Gazety+Wyborczej&rft.isbn=978-84-9819-809-6"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-A_K_Grayson1990-s100-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-A_K_Grayson1990-s100_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">A.K. Grayson: Babilonia. W: Arthur Cotterell (ed.): <i>Cywilizacje starożytne</i>. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1990, s. 100. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8321807089" title="Specjalna:Książki/8321807089">ISBN <span class="isbn">83-218-0708-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cywilizacje+staro%C5%BCytne&rft.atitle=Babilonia&rft.aulast=Cotterell+%28ed.%29&rft.aufirst=Arthur&rft.au=A.K.+Grayson&rft.date=1990&rft.pub=Wydawnictwo+%C5%81%C3%B3dzkie&rft.place=%C5%81%C3%B3d%C5%BA&rft.pages=100&rft.isbn=83-218-0708-9"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-IRAN1-34"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-IRAN1_34-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-IRAN1_34-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Ehsan Yarshater: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii1-pre-islamic-times">IRAN ii. IRANIAN HISTORY: AN OVERVIEW ii(1). Iran in Pre-Islamic Times</a>. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2009-12-19]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Cytuj_książkę_nazwisko_Składanek-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Cytuj_książkę_nazwisko_Składanek_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Bogdan Składanek: <i>Historia Persji. Tom I. Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów</i>. Warszawa: Dialog, 2004, s. 132, 134–135, 139, 142, 165–171. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8388238094" title="Specjalna:Książki/8388238094">ISBN <span class="isbn">83-88238-09-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+Persji.+Tom+I.+Od+czas%C3%B3w+najdawniejszych+do+najazdu+Arab%C3%B3w&rft.aulast=Sk%C5%82adanek&rft.aufirst=Bogdan&rft.date=2004&rft.pub=Dialog&rft.place=Warszawa&rft.pages=132%2C+134%E2%80%93135%2C+139%2C+142%2C+165%E2%80%93171&rft.isbn=83-88238-09-4"></span></cite>; <cite class="citation book">T. Cuyler Young jun.: Persja. W: Arthur Cotterell (ed.): <i>Cywilizacje starożytne</i>. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1990, s. 159–163. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8321807089" title="Specjalna:Książki/8321807089">ISBN <span class="isbn">83-218-0708-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cywilizacje+staro%C5%BCytne&rft.atitle=Persja&rft.aulast=Cotterell+%28ed.%29&rft.aufirst=Arthur&rft.au=T.+Cuyler+Young+jun.&rft.date=1990&rft.pub=Wydawnictwo+%C5%81%C3%B3dzkie&rft.place=%C5%81%C3%B3d%C5%BA&rft.pages=159%E2%80%93163&rft.isbn=83-218-0708-9"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-iranica-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-iranica_36-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/w/index.php?title=Ernst_Herzfeld&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ernst Herzfeld (strona nie istnieje)">Ernst Herzfeld</a>, <i>Iran in the Ancient East</i>, p. 305 za: <cite class="citation web">Ehsan Yarhsater: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.iranicaonline.org/articles/iran-ii1-pre-islamic-times">ii. IRANIAN HISTORY: AN OVERVIEW ii(1). Iran in Pre-Islamic Times</a>. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2010-01-02]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-ARSACIDS_ii_the_arsacid_dynasty-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ARSACIDS_ii_the_arsacid_dynasty_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">K. Schippmann, M. Boyce: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.iranicaonline.org/articles/arsacids-index">ARSACIDS ii. the arsacid dynasty iv. Arsacid Religion</a>. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2007-09-22]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Roman_Ghirshman1971-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Roman_Ghirshman1971_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Roman Ghirshman: History of Iran. The Hellenistic and Parthian Periods. W: <i>Encyclopaedia Britannica, 15th edition</i>. Chicago/London/Toronto/Geneva/Sydney/Tokyo/Manila/Seoul/Johannesburg: Encyclopaedia Britannica Inc., William Benton, Publisher, Helen Hemingway Benton, Publisher, 1971.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Encyclopaedia+Britannica%2C+15th+edition&rft.atitle=History+of+Iran.+The+Hellenistic+and+Parthian+Periods&rft.au=Roman+Ghirshman&rft.pub=Encyclopaedia+Britannica+Inc.%2C+William+Benton%2C+Publisher%2C+Helen+Hemingway+Benton%2C+Publisher&rft.place=Chicago%2FLondon%2FToronto%2FGeneva%2FSydney%2FTokyo%2FManila%2FSeoul%2FJohannesburg"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-Pomeroy1999-s9-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Pomeroy1999-s9_39-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sarah B. Pomeroy: <i>Ancient Greece: a political, social, and cultural history</i>. Oxford University Press US, 1999, s. 9. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195097424" title="Specjalna:Książki/0195097424">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-509742-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Greece%3A+a+political%2C+social%2C+and+cultural+history&rft.aulast=Pomeroy&rft.aufirst=Sarah+B.&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.pages=9&rft.isbn=0195097424"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Pomeroy1999-s11-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Pomeroy1999-s11_40-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sarah B. Pomeroy: <i>Ancient Greece: a political, social, and cultural history</i>. Oxford University Press US, 1999, s. 11. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195097424" title="Specjalna:Książki/0195097424">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-509742-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Greece%3A+a+political%2C+social%2C+and+cultural+history&rft.aulast=Pomeroy&rft.aufirst=Sarah+B.&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.pages=11&rft.isbn=0195097424"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Pomeroy1999-s14-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Pomeroy1999-s14_41-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sarah B. Pomeroy: <i>Ancient Greece: a political, social, and cultural history</i>. Oxford University Press US, 1999, s. 14. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195097424" title="Specjalna:Książki/0195097424">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-509742-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Greece%3A+a+political%2C+social%2C+and+cultural+history&rft.aulast=Pomeroy&rft.aufirst=Sarah+B.&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.pages=14&rft.isbn=0195097424"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Pomeroy1999-s13-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Pomeroy1999-s13_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sarah B. Pomeroy: <i>Ancient Greece: a political, social, and cultural history</i>. Oxford University Press US, 1999, s. 13. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195097424" title="Specjalna:Książki/0195097424">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-509742-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Greece%3A+a+political%2C+social%2C+and+cultural+history&rft.aulast=Pomeroy&rft.aufirst=Sarah+B.&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.pages=13&rft.isbn=0195097424"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Pomeroy1999-s20-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Pomeroy1999-s20_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sarah B. Pomeroy: <i>Ancient Greece: a political, social, and cultural history</i>. Oxford University Press US, 1999, s. 20. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195097424" title="Specjalna:Książki/0195097424">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-509742-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Greece%3A+a+political%2C+social%2C+and+cultural+history&rft.aulast=Pomeroy&rft.aufirst=Sarah+B.&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.pages=20&rft.isbn=0195097424"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Davies2003-s11-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Davies2003-s11_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">John Kenyon Davies: <i>Demokracja w Grecji klasycznej</i>. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003, s. 11. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8372551103" title="Specjalna:Książki/8372551103">ISBN <span class="isbn">83-7255-110-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Demokracja+w+Grecji+klasycznej&rft.aulast=Davies&rft.aufirst=John+Kenyon&rft.pub=Pr%C3%B3szy%C5%84ski+i+S-ka&rft.place=Warszawa&rft.pages=11&rft.isbn=83-7255-110-3"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Davies2003-s26-27-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Davies2003-s26-27_45-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">John Kenyon Davies: <i>Demokracja w Grecji klasycznej</i>. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003, s. 26–27. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8372551103" title="Specjalna:Książki/8372551103">ISBN <span class="isbn">83-7255-110-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Demokracja+w+Grecji+klasycznej&rft.aulast=Davies&rft.aufirst=John+Kenyon&rft.pub=Pr%C3%B3szy%C5%84ski+i+S-ka&rft.place=Warszawa&rft.pages=26%E2%80%9327&rft.isbn=83-7255-110-3"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Jaczynowska1984-s40-46"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Jaczynowska1984-s40_46-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Jaczynowska1984-s40_46-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Początki miasta-państwa Rzymu. W: <a href="/wiki/Maria_Jaczynowska" title="Maria Jaczynowska">Maria Jaczynowska</a>: <i>Historia Starożytnego Rzymu</i>. Cz. I: Okres Rzymu królewskiego i wczesnej republiki (do 264 p.n.e.). Warszawa: Państwowy Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 40.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+Staro%C5%BCytnego+Rzymu&rft.atitle=Pocz%C4%85tki+miasta-pa%C5%84stwa+Rzymu&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.pub=Pa%C5%84stwowy+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa&rft.pages=40"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Jaczynowska2008-s572-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Jaczynowska2008-s572_47-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: <i>Historia starożytna</i>. Trio, 2008, s. 572. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788374361477" title="Specjalna:Książki/9788374361477">ISBN <span class="isbn">978-83-7436-147-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+staro%C5%BCytna&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.date=2008&rft.pub=Trio&rft.pages=572&rft.isbn=978-83-7436-147-7"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Jaczynowska2008-s584-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Jaczynowska2008-s584_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: <i>Historia starożytna</i>. Trio, 2008, s. 584. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788374361477" title="Specjalna:Książki/9788374361477">ISBN <span class="isbn">978-83-7436-147-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+staro%C5%BCytna&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.date=2008&rft.pub=Trio&rft.pages=584&rft.isbn=978-83-7436-147-7"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Grousset1970-s9-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Grousset1970-s9_49-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">René Grousset: <i>The Empire of the Steppes: A History of Central Asia</i>. Rutgers University Press, 1970, s. 9. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0813506271" title="Specjalna:Książki/0813506271">ISBN <span class="isbn">0-8135-0627-1</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Empire+of+the+Steppes%3A+A+History+of+Central+Asia&rft.aulast=Grousset&rft.aufirst=Ren%C3%A9&rft.pub=Rutgers+University+Press&rft.pages=9&rft.isbn=0-8135-0627-1"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Grousset1970-s10-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Grousset1970-s10_50-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">René Grousset: <i>The Empire of the Steppes: A History of Central Asia</i>. Rutgers University Press, 1970, s. 10. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0813506271" title="Specjalna:Książki/0813506271">ISBN <span class="isbn">0-8135-0627-1</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Empire+of+the+Steppes%3A+A+History+of+Central+Asia&rft.aulast=Grousset&rft.aufirst=Ren%C3%A9&rft.pub=Rutgers+University+Press&rft.pages=10&rft.isbn=0-8135-0627-1"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-stepy1-51"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-stepy1_51-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-stepy1_51-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-stepy1_51-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">René Grousset: <i>The Empire of the Steppes: A History of Central Asia</i>. Rutgers University Press, 1970, s. 15–16. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0813506271" title="Specjalna:Książki/0813506271">ISBN <span class="isbn">0-8135-0627-1</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Empire+of+the+Steppes%3A+A+History+of+Central+Asia&rft.aulast=Grousset&rft.aufirst=Ren%C3%A9&rft.pub=Rutgers+University+Press&rft.pages=15%E2%80%9316&rft.isbn=0-8135-0627-1"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-brit_sarmat1-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-brit_sarmat1_52-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/Sarmatian"><i>Sarmatian</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Encyclopædia Britannica</a></i><span class="accessdate"> [dostęp 2010-07-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Sarmatian&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%27%27%5B%5BEncyklopedia+Britannica%7CEncyclop%C3%A6dia+Britannica%5D%5D%27%27&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Ftopic%2FSarmatian" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pwn_celts-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn_celts_53-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3883962"><i>Celtowie</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2010-07-20]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=Celtowie&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3883962" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-germanie_pwn-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-germanie_pwn_54-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3905077"><i>Germanie</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2010-07-31]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=Germanie&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3905077" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-germanie_britannica-55"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-germanie_britannica_55-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-germanie_britannica_55-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-germanie_britannica_55-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/Germanic-peoples"><i>Germanic peoples</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Encyclopædia Britannica</a></i><span class="accessdate"> [dostęp 2010-07-31]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Germanic+peoples&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%27%27%5B%5BEncyklopedia+Britannica%7CEncyclop%C3%A6dia+Britannica%5D%5D%27%27&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Ftopic%2FGermanic-peoples" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-nonzero_germanie1-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-nonzero_germanie1_56-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Robert Wright: <i>Nonzero. Logika ludzkiego przeznaczenia</i>. Warszawa: Prószyński i S-ka, s. 154, seria: Na ścieżkach nauki.. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8374690283" title="Specjalna:Książki/8374690283">ISBN <span class="isbn">83-7469-028-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Nonzero.+Logika+ludzkiego+przeznaczenia&rft.aulast=Wright&rft.aufirst=Robert&rft.pub=Pr%C3%B3szy%C5%84ski+i+S-ka&rft.place=Warszawa&rft.pages=154&rft.series=Na+%C5%9Bcie%C5%BCkach+nauki.&rft.isbn=83-7469-028-3"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Jaczynowska2008-s631-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Jaczynowska2008-s631_57-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: <i>Historia starożytna</i>. Trio, 2008, s. 631. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788374361477" title="Specjalna:Książki/9788374361477">ISBN <span class="isbn">978-83-7436-147-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+staro%C5%BCytna&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.pub=Trio&rft.pages=631&rft.isbn=978-83-7436-147-7"></span></cite></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=31" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=31" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation book">Arthur Cotterell (ed.): <i>Cywilizacje starożytne</i>. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1990. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8321807089" title="Specjalna:Książki/8321807089">ISBN <span class="isbn">83-218-0708-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cywilizacje+staro%C5%BCytne&rft.aulast=Cotterell+%28ed.%29&rft.aufirst=Arthur&rft.date=1990&rft.pub=Wydawnictwo+%C5%81%C3%B3dzkie&rft.place=%C5%81%C3%B3d%C5%BA&rft.isbn=83-218-0708-9"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Bogdan Składanek: <i>Historia Persji. Tom I. Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów</i>. Warszawa: Dialog, 2004. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8388238094" title="Specjalna:Książki/8388238094">ISBN <span class="isbn">83-88238-09-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+Persji.+Tom+I.+Od+czas%C3%B3w+najdawniejszych+do+najazdu+Arab%C3%B3w&rft.aulast=Sk%C5%82adanek&rft.aufirst=Bogdan&rft.date=2004&rft.pub=Dialog&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-88238-09-4"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: <i>Historia starożytna</i>. TRIO, 2008. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788374361477" title="Specjalna:Książki/9788374361477">ISBN <span class="isbn">978-83-7436-147-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+staro%C5%BCytna&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.date=2008&rft.pub=TRIO&rft.isbn=978-83-7436-147-7"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book"><a href="/wiki/Leszek_Mrozewicz" title="Leszek Mrozewicz">Leszek Mrozewicz</a>: <i>Historia powszechna. Starożytność</i>. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/838613853X" title="Specjalna:Książki/838613853X">ISBN <span class="isbn">83-86138-53-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+powszechna.+Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&rft.aulast=Mrozewicz&rft.aufirst=Leszek&rft.pub=Wydawnictwo+Pozna%C5%84skie&rft.place=Pozna%C5%84&rft.isbn=83-86138-53-X"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book"><a href="/wiki/Maria_Jaczynowska" title="Maria Jaczynowska">Maria Jaczynowska</a>: <i>Historia Starożytnego Rzymu</i>. Warszawa: Państwowy Wydawnictwo Naukowe, 1984. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301002689" title="Specjalna:Książki/8301002689">ISBN <span class="isbn">83-01-00268-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+Staro%C5%BCytnego+Rzymu&rft.aulast=Jaczynowska&rft.aufirst=Maria&rft.pub=Pa%C5%84stwowy+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-01-00268-9"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Sarah B. Pomeroy: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=INUT5sZku1UC">Ancient Greece: a political, social, and cultural history</a></i>. Oxford University Press US, 1999. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195097424" title="Specjalna:Książki/0195097424">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-509742-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Greece%3A+a+political%2C+social%2C+and+cultural+history&rft.aulast=Pomeroy&rft.aufirst=Sarah+B.&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.isbn=0195097424&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DINUT5sZku1UC"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">John Kenyon Davies: <i>Demokracja w Grecji klasycznej</i>. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8372551103" title="Specjalna:Książki/8372551103">ISBN <span class="isbn">83-7255-110-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Demokracja+w+Grecji+klasycznej&rft.aulast=Davies&rft.aufirst=John+Kenyon&rft.pub=Pr%C3%B3szy%C5%84ski+i+S-ka&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-7255-110-3"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. I. Cz. 1: Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press, 2008. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>The Cambridge Ancient History</i>. T. II. Cz. 2: History of the Middle East and the Aegean Region c. 1380-1000 B.C.. Cambridge University Press, 2008. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521070515" title="Specjalna:Książki/9780521070515">ISBN <span class="isbn">978-0-521-07051-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+Ancient+History&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.isbn=978-0-521-07051-5"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Praca zbiorowa: <i>Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich</i>. Mediasat Group SA, 2007, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788498198096" title="Specjalna:Książki/9788498198096">ISBN <span class="isbn">978-84-9819-809-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Od+prehistorii+do+cywilizacji+na+kontynentach+pozaeuropejskich&rft.au=Praca+zbiorowa&rft.date=2007&rft.pub=Mediasat+Group+SA&rft.series=Historia+powszechna.+Biblioteka+Gazety+Wyborczej&rft.isbn=978-84-9819-809-6"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li>Anna Smogorzewska, <i>Propaganda okrucieństwa</i>, [w:] <i>Zaginione cywilizacje</i> (numer specjalny „Wiedzy i Życia”), s. 22–25</li> <li><cite class="citation book">René Grousset: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=CHzGvqRbV_IC">The Empire of the Steppes: A History of Central Asia</a></i>. Rutgers University Press, 1970, s. 6–16. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0813506271" title="Specjalna:Książki/0813506271">ISBN <span class="isbn">0-8135-0627-1</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Empire+of+the+Steppes%3A+A+History+of+Central+Asia&rft.aulast=Grousset&rft.aufirst=Ren%C3%A9&rft.pub=Rutgers+University+Press&rft.pages=6%E2%80%9316&rft.isbn=0-8135-0627-1&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DCHzGvqRbV_IC"></span></cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&veaction=edit&section=32" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&action=edit&section=32" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.perseus.tufts.edu/hopper/">Perseus – repozytorium źródeł do historii starożytnej</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancient.eu.com/">Ancient History – encyklopedia</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.historycy.org/index.php?showforum=5">Starożytność – Historycy.org</a></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Epoki_historyczne" title="Szablon:Epoki historyczne"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/wiki/Dyskusja_szablonu:Epoki_historyczne" title="Dyskusja szablonu:Epoki historyczne"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Epoki_historyczne&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Periodyzacja" title="Periodyzacja">Epoki historyczne</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">Prehistoria</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Starożytność</a></li> <li>(<a href="/wiki/Wieki_ciemne_(%C5%9Bredniowiecze)" title="Wieki ciemne (średniowiecze)">Wieki ciemne</a><sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58">[A]</a></sup>)</li> <li><a href="/wiki/%C5%9Aredniowiecze" title="Średniowiecze">Średniowiecze</a></li> <li><a href="/wiki/Nowo%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Nowożytność">Nowożytność</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_najnowsza" title="Historia najnowsza">Czasy współczesne</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="hlist navbox-below below"> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-nav"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a></span> <span class="reference-text">Przez większość historyków uważane za część średniowiecza</span> </li> </ol></div></div> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Nauki_historyczne" title="Szablon:Nauki historyczne"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Nauki_historyczne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Nauki historyczne (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Nauki_historyczne&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption">Nauki <a href="/wiki/Historia" title="Historia">historyczne</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">działy<br /><a href="/wiki/Historiografia" title="Historiografia">historiografii</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Historia_idei" title="Historia idei">historia idei</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Historia_doktryn_politycznych_i_prawnych" title="Historia doktryn politycznych i prawnych">historia doktryn politycznych i prawnych</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_filozofii" title="Historia filozofii">historia filozofii</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_my%C5%9Bli_ekonomicznej" title="Historia myśli ekonomicznej">historia myśli ekonomicznej</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_my%C5%9Bli_politycznej" title="Historia myśli politycznej">historia myśli politycznej</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_nauki" title="Historia nauki">historia nauki</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_religii" title="Historia religii">historia religii</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Historia_kultury_materialnej" title="Historia kultury materialnej">historia kultury<br />materialnej</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Historia_sztuki" title="Historia sztuki">historia sztuki</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_techniki" title="Historia techniki">historia techniki</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Historia_spo%C5%82eczna" title="Historia społeczna">historia społeczna</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Historia_ludowa" title="Historia ludowa">historia ludowa</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_niewolnictwa" title="Historia niewolnictwa">historia niewolnictwa</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Historia_polityczna" title="Historia polityczna">historia polityczna</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Historia_administracji" title="Historia administracji">historia administracji</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_prawa" title="Historia prawa">historia prawa</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_wojskowo%C5%9Bci" title="Historia wojskowości">historia wojskowości</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_5"><th class="navbox-group opis" scope="row">inne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Antropologia_historyczna" title="Antropologia historyczna">antropologia historyczna</a></li> <li><a href="/wiki/Etnohistoria" title="Etnohistoria">etnohistoria</a></li> <li><a href="/wiki/Geografia_historyczna" title="Geografia historyczna">geografia historyczna</a></li> <li><a href="/wiki/Herstoria" title="Herstoria">herstoria</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_antropologiczna" title="Historia antropologiczna">historia antropologiczna</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_gospodarcza" title="Historia gospodarcza">historia gospodarcza</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_kontrafaktyczna" title="Historia kontrafaktyczna">historia kontrafaktyczna</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_m%C3%B3wiona" title="Historia mówiona">historia mówiona</a></li> <li><a href="/wiki/Mikrohistoria" title="Mikrohistoria">mikrohistoria</a></li> <li><a href="/wiki/Prozopografia" title="Prozopografia">prozopografia</a></li> <li><a href="/wiki/Psychohistoria" title="Psychohistoria">psychohistoria</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">nauki<br />o poszczególnych<br /><a href="/wiki/Periodyzacja" title="Periodyzacja">epokach</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">prehistoria</a></li> <li><a href="/wiki/Protohistoria" title="Protohistoria">protohistoria</a></li> <li>historia <a class="mw-selflink selflink">starożytna</a></li> <li><a href="/wiki/Mediewistyka" title="Mediewistyka">mediewistyka</a></li> <li>historia <a href="/wiki/Nowo%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Nowożytność">nowożytna</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_najnowsza" title="Historia najnowsza">historia najnowsza</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Nauki_pomocnicze_historii" title="Nauki pomocnicze historii">nauki pomocnicze<br />historii</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Chronologia" title="Chronologia">chronologia</a></li> <li><a href="/wiki/Metodologia_historii" title="Metodologia historii">metodologia historii</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%B9r%C3%B3d%C5%82oznawstwo" title="Źródłoznawstwo">źródłoznawstwo</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">nauki o <a href="/wiki/Pismo" title="Pismo">pismach</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Archiwistyka" title="Archiwistyka">archiwistyka</a></li> <li><a href="/wiki/Bibliologia" title="Bibliologia">bibliologia</a> <ul><li><a href="/wiki/Bibliologia_historyczna" title="Bibliologia historyczna">bibliologia historyczna</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_ksi%C4%85%C5%BCki" title="Historia książki">historia książki</a></li> <li><a href="/wiki/Kodykologia" title="Kodykologia">kodykologia</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Dyplomatyka" title="Dyplomatyka">dyplomatyka</a></li> <li><a href="/wiki/Kartografia" title="Kartografia">kartografia</a></li> <li><a href="/wiki/Literaturoznawstwo" title="Literaturoznawstwo">literaturoznawstwo</a> <ul><li><a href="/wiki/Biblistyka" title="Biblistyka">biblistyka</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Paleografia" title="Paleografia">paleografia</a> <ul><li><a href="/wiki/Papirologia" title="Papirologia">papirologia</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Prasoznawstwo" title="Prasoznawstwo">prasoznawstwo</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row">nauki<br />o <a href="/wiki/Pieni%C4%85dz" title="Pieniądz">pieniądzach</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Notafilia" title="Notafilia">notafilia</a></li> <li><a href="/wiki/Numizmatyka" title="Numizmatyka">numizmatyka</a></li> <li><a href="/wiki/Skrypofilistyka" title="Skrypofilistyka">skrypofilistyka</a></li></ul> </td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row">nauki o innych<br /><a href="/wiki/Przedmiot" title="Przedmiot">przedmiotach</a><br />sztucznych</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Egzonumia" title="Egzonumia">egzonumia</a></li> <li><a href="/wiki/Falerystyka" title="Falerystyka">falerystyka</a></li> <li><a href="/wiki/Filatelistyka" title="Filatelistyka">filatelistyka</a></li> <li><a href="/wiki/Heraldyka" title="Heraldyka">heraldyka</a></li> <li><a href="/wiki/Metrologia" title="Metrologia">metrologia</a></li> <li><a href="/wiki/Sfragistyka" title="Sfragistyka">sfragistyka</a></li> <li><a href="/wiki/Weksylologia" title="Weksylologia">weksylologia</a></li></ul> </td></tr><tr class="a7"><th class="navbox-group opis" scope="row">inne nauki<br />dotykające<br /><a href="/wiki/Przesz%C5%82o%C5%9B%C4%87" title="Przeszłość">przeszłości</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a7_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/w/index.php?title=Nauki_kosmiczne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nauki kosmiczne (strona nie istnieje)">kosmiczne</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Astronomia" title="Astronomia">astronomia</a></li> <li><a href="/wiki/Astrofizyka" title="Astrofizyka">astrofizyka</a></li> <li><a href="/wiki/Kosmologia" title="Kosmologia">kosmologia</a></li></ul> </td></tr><tr class="a7_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">inne <a href="/wiki/Nauki_przyrodnicze" title="Nauki przyrodnicze">przyrodnicze</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Paleontologia" title="Paleontologia">paleontologia</a></li> <li><a href="/wiki/Geologia" title="Geologia">geologia</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_naturalna" title="Historia naturalna">historia naturalna</a> <ul><li><a href="/wiki/Historia_Ziemi" title="Historia Ziemi">historia Ziemi</a></li></ul></li></ul> </td></tr><tr class="a7_3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Interdyscyplinarno%C5%9B%C4%87" title="Interdyscyplinarność">interdyscyplinarne</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Genealogia" title="Genealogia">genealogia</a></li> <li><a href="/wiki/Kryminalistyka" title="Kryminalistyka">kryminalistyka</a></li> <li><a href="/wiki/Archeologia" title="Archeologia">archeologia</a></li> <li><a href="/wiki/Demografia_historyczna" title="Demografia historyczna">demografia historyczna</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_%C5%9Bwiata" title="Historia świata">historia świata</a></li> <li><a href="/wiki/Orientalistyka" title="Orientalistyka">orientalistyka</a></li> <li><a href="/wiki/Afrykanistyka" title="Afrykanistyka">afrykanistyka</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a8"><th class="navbox-group opis" scope="row">inna <a href="/wiki/Tw%C3%B3rczo%C5%9B%C4%87" title="Twórczość">twórczość</a><br />związana<br />z przeszłością</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a8_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Pseudonauka" title="Pseudonauka">pseudonaukowa</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Pseudohistoria" title="Pseudohistoria">pseudohistoria</a></li></ul> </td></tr><tr class="a8_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Polityka" title="Polityka">polityczna</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Polityka_historyczna" title="Polityka historyczna">polityka historyczna</a> <ul><li><a href="/wiki/Historia_i_tera%C5%BAniejszo%C5%9B%C4%87" title="Historia i teraźniejszość">historia i teraźniejszość</a></li></ul></li></ul> </td></tr><tr class="a8_3"><th class="navbox-group opis" scope="row">inna</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_historii" title="Filozofia historii">filozofia historii</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_alternatywna" title="Historia alternatywna">historia alternatywna</a></li> <li><a href="/wiki/Mitologia" title="Mitologia">mitologia</a> <ul><li><a href="/wiki/Kosmogonia" title="Kosmogonia">kosmogonia</a></li> <li><a href="/wiki/Teogonia" title="Teogonia">teogonia</a></li></ul></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description">przedział czasu</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/sh85061232">sh85061232</a></span></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4001480-0">4001480-0</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11975677r">11975677r</a></span></li><li><a href="/wiki/Centralna_Biblioteka_Narodowa_we_Florencji" title="Centralna Biblioteka Narodowa we Florencji">BNCF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://thes.bncf.firenze.sbn.it/termine.php?id=17040">17040</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph126028">ph126028</a></span></li><li><a href="/wiki/Hiszpa%C5%84ska_Biblioteka_Narodowa" title="Hiszpańska Biblioteka Narodowa">BNE</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX530971">XX530971</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007562975105171">987007562975105171</a></span></li><li><a href="/w/index.php?title=Getty_Iconography_Authority&action=edit&redlink=1" class="new" title="Getty Iconography Authority (strona nie istnieje)">GIA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.getty.edu/cona/CONAIconographyRecord.aspx?iconid=901000067">901000067</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3979159.html">3979159</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/antiquite-definition/">antiquite-definition</a></span></li> <li><a href="/wiki/Store_norske_leksikon" title="Store norske leksikon">SNL</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4342&url_prefix=https://snl.no/&id=oldtiden">oldtiden</a></span></li> <li><a href="/wiki/Hrvatska_enciklopedija" title="Hrvatska enciklopedija">Hrvatska enciklopedija</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=57850">57850</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Starożytność&oldid=74899220">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Starożytność&oldid=74899220</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategoria</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Kategoria:Starożytność">Starożytność</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_brakuj%C4%85cymi_przypisami_od_2010-06" title="Kategoria:Artykuły z brakującymi przypisami od 2010-06">Artykuły z brakującymi przypisami od 2010-06</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 5 paź 2024, 15:33.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-lsrvg","wgBackendResponseTime":234,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.999","walltime":"1.193","ppvisitednodes":{"value":33229,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":161904,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":32287,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":10,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":34,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":77456,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":5,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 954.100 1 -total"," 39.75% 379.235 50 Szablon:Cytuj_książkę"," 16.57% 158.079 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 16.19% 154.475 5 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 14.67% 140.011 1 Szablon:Epoki_historyczne"," 7.11% 67.880 21 Szablon:Osobny_artykuł"," 6.73% 64.232 21 Szablon:Dmbox"," 4.52% 43.170 57 Szablon:R"," 4.41% 42.053 6 Szablon:Encyklopedia_PWN"," 4.00% 38.209 3 Szablon:Cytuj_stronę"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.447","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3747164,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-6ff99495b7-z8tsl","timestamp":"20241106000549","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Staro\u017cytno\u015b\u0107","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q41493","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q41493","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-03-03T15:47:15Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/5\/53\/Pyramids_of_Egypt1.jpg","headline":"pierwsza epoka historyczna, od wynalazku pisma w IV tysi\u0105cleciu p.n.e. do V wieku naszej ery"}</script> </body> </html>