CINXE.COM

Municipio (storia romana) - Wikipedia

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="it" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Municipio (storia romana) - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )itwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy", "wgMonthNames":["","gennaio","febbraio","marzo","aprile","maggio","giugno","luglio","agosto","settembre","ottobre","novembre","dicembre"],"wgRequestId":"48ddb32d-4773-4a5a-b695-648f492271c0","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Municipio_(storia_romana)","wgTitle":"Municipio (storia romana)","wgCurRevisionId":143014379,"wgRevisionId":143014379,"wgArticleId":355091,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Informazioni senza fonte","Voci con modulo citazione e parametro coautori","P3365 letta da Wikidata","P4223 letta da Wikidata","P6404 letta da Wikidata","P1417 letta da Wikidata","Voci con codice Thesaurus BNCF","Voci con codice BNF","Voci non biografiche con codici di controllo di autorità","Municipi romani","Statuto delle comunità nel diritto romano"],"wgPageViewLanguage":"it","wgPageContentLanguage":"it","wgPageContentModel":"wikitext", "wgRelevantPageName":"Municipio_(storia_romana)","wgRelevantArticleId":355091,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgRedirectedFrom":"Municipium","wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"it","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"it"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":20000,"wgInternalRedirectTargetUrl":"/wiki/Municipio_(storia_romana)","wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q213468","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList", "mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.view.redirect","ext.cite.ux-enhancements","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.MainPageWikiList","ext.gadget.stru-commonsupload", "ext.gadget.HiddenCat","ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.TitoloErrato","ext.gadget.NewSection","ext.gadget.RichiediRevisioneBozza","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=it&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=it&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=it&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.18"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Municipio (storia romana) - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//it.m.wikipedia.org/wiki/Municipio_(storia_romana)"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Modifica" href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (it)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//it.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://it.wikipedia.org/wiki/Municipio_(storia_romana)"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.it"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Feed Atom di Wikipedia" href="/w/index.php?title=Speciale:UltimeModifiche&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Municipio_storia_romana rootpage-Municipio_storia_romana skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Vai al contenuto</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sito"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principale" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principale" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principale</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principale</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">sposta nella barra laterale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">nascondi</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigazione </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pagina_principale" title="Visita la pagina principale [z]" accesskey="z"><span>Pagina principale</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:UltimeModifiche" title="Elenco delle ultime modifiche del sito [r]" accesskey="r"><span>Ultime modifiche</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:PaginaCasuale" title="Mostra una pagina a caso [x]" accesskey="x"><span>Una voce a caso</span></a></li><li id="n-nearby-pages-title" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:NelleVicinanze"><span>Nelle vicinanze</span></a></li><li id="n-vetrina" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Vetrina"><span>Vetrina</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aiuto:Aiuto" title="Pagine di aiuto"><span>Aiuto</span></a></li><li id="n-Sportello-informazioni" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aiuto:Sportello_informazioni"><span>Sportello informazioni</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:PagineSpeciali"><span>Pagine speciali</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Comunità" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Comunità" > <div class="vector-menu-heading"> Comunità </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portale:Comunit%C3%A0" title="Descrizione del progetto, cosa puoi fare, dove trovare le cose"><span>Portale Comunità</span></a></li><li id="n-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Bar"><span>Bar</span></a></li><li id="n-wikipediano" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wikipediano"><span>Il Wikipediano</span></a></li><li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Contatti"><span>Contatti</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Pagina_principale" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="L&#039;enciclopedia libera" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-it.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciale:Ricerca" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Cerca in Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Ricerca</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Cerca in Wikipedia" aria-label="Cerca in Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Cerca in Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciale:Ricerca"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Ricerca</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Strumenti personali"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspetto"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Modifica la dimensione, la larghezza e il colore del testo" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Aspetto" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Aspetto</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=it.wikipedia.org&amp;uselang=it" class=""><span>Fai una donazione</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciale:CreaUtenza&amp;returnto=Municipio+%28storia+romana%29" title="Si consiglia di registrarsi e di effettuare l&#039;accesso, anche se non è obbligatorio" class=""><span>registrati</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciale:Entra&amp;returnto=Municipio+%28storia+romana%29" title="Si consiglia di effettuare l&#039;accesso, anche se non è obbligatorio [o]" accesskey="o" class=""><span>entra</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Altre opzioni" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Strumenti personali" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Strumenti personali</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu utente" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=it.wikipedia.org&amp;uselang=it"><span>Fai una donazione</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciale:CreaUtenza&amp;returnto=Municipio+%28storia+romana%29" title="Si consiglia di registrarsi e di effettuare l&#039;accesso, anche se non è obbligatorio"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>registrati</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciale:Entra&amp;returnto=Municipio+%28storia+romana%29" title="Si consiglia di effettuare l&#039;accesso, anche se non è obbligatorio [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>entra</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagine per utenti anonimi <a href="/wiki/Aiuto:Benvenuto" aria-label="Ulteriori informazioni sulla contribuzione"><span>ulteriori informazioni</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:MieiContributi" title="Un elenco delle modifiche fatte da questo indirizzo IP [y]" accesskey="y"><span>contributi</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:MieDiscussioni" title="Discussioni sulle modifiche fatte da questo indirizzo IP [n]" accesskey="n"><span>discussioni</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sito"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Indice" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Indice</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">sposta nella barra laterale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">nascondi</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Inizio</div> </a> </li> <li id="toc-Storia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Storia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Storia</span> </div> </a> <ul id="toc-Storia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Organizzazione_amministrativa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Organizzazione_amministrativa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Organizzazione amministrativa</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Organizzazione_amministrativa-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Attiva/disattiva la sottosezione Organizzazione amministrativa</span> </button> <ul id="toc-Organizzazione_amministrativa-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Municipia_optimo_iure_e_Municipia_sine_suffragio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Municipia_optimo_iure_e_Municipia_sine_suffragio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Municipia optimo iure e Municipia sine suffragio</span> </div> </a> <ul id="toc-Municipia_optimo_iure_e_Municipia_sine_suffragio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tabula_di_Heraclea" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tabula_di_Heraclea"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Tabula di Heraclea</span> </div> </a> <ul id="toc-Tabula_di_Heraclea-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Lex_municipalis_tarentina" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Lex_municipalis_tarentina"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Lex municipalis tarentina</span> </div> </a> <ul id="toc-Lex_municipalis_tarentina-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Lex_Flavia_municipalis_Malacae_data" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Lex_Flavia_municipalis_Malacae_data"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Lex Flavia municipalis Malacae data</span> </div> </a> <ul id="toc-Lex_Flavia_municipalis_Malacae_data-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Note" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Note"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Note</span> </div> </a> <ul id="toc-Note-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Voci_correlate" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Voci_correlate"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Voci correlate</span> </div> </a> <ul id="toc-Voci_correlate-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Altri_progetti" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Altri_progetti"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Altri progetti</span> </div> </a> <ul id="toc-Altri_progetti-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Collegamenti_esterni" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Collegamenti_esterni"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Collegamenti esterni</span> </div> </a> <ul id="toc-Collegamenti_esterni-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Indice" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Indice" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mostra/Nascondi l&#039;indice" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Mostra/Nascondi l&#039;indice</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Municipio (storia romana)</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Vai a una voce in un&#039;altra lingua. Disponibile in 38 lingue" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-38" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">38 lingue</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D0%BD%D1%96%D1%86%D1%8B%D0%BF%D1%96%D0%B9_(%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B6%D1%8B%D1%82%D0%BD%D1%8B_%D0%A0%D1%8B%D0%BC)" title="Муніцыпій (Старажытны Рым) - bielorusso" lang="be" hreflang="be" data-title="Муніцыпій (Старажытны Рым)" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="bielorusso" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BF%D0%B8%D1%83%D0%BC" title="Муниципиум - bulgaro" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Муниципиум" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgaro" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Municipij" title="Municipij - bosniaco" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Municipij" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosniaco" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Municipi_rom%C3%A0" title="Municipi romà - catalano" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Municipi romà" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalano" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - ceco" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Municipium" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="ceco" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - danese" lang="da" hreflang="da" data-title="Municipium" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danese" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - tedesco" lang="de" hreflang="de" data-title="Municipium" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="tedesco" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%83%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CF%84%CE%B9%CE%B4%CE%B1_%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B7" title="Ισοπολίτιδα πόλη - greco" lang="el" hreflang="el" data-title="Ισοπολίτιδα πόλη" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="greco" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - inglese" lang="en" hreflang="en" data-title="Municipium" data-language-autonym="English" data-language-local-name="inglese" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - spagnolo" lang="es" hreflang="es" data-title="Municipium" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="spagnolo" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Munitsiipium" title="Munitsiipium - estone" lang="et" hreflang="et" data-title="Munitsiipium" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estone" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - basco" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Municipium" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="basco" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - finlandese" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Municipium" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finlandese" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Municipe" title="Municipe - francese" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Municipe" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francese" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%95%D7%A0%D7%99%D7%A7%D7%99%D7%A4%D7%99%D7%95%D7%9D" title="מוניקיפיום - ebraico" lang="he" hreflang="he" data-title="מוניקיפיום" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="ebraico" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Municipij" title="Municipij - croato" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Municipij" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croato" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - ungherese" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Municipium" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="ungherese" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - indonesiano" lang="id" hreflang="id" data-title="Municipium" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonesiano" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%A0%E3%83%8B%E3%82%AD%E3%83%94%E3%82%A6%E3%83%A0" title="ムニキピウム - giapponese" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ムニキピウム" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="giapponese" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%9E%E1%83%98%E1%83%A3%E1%83%9B%E1%83%98" title="მუნიციპიუმი - georgiano" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მუნიციპიუმი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="georgiano" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%AC%B4%EB%8B%88%ED%82%A4%ED%94%BC%EC%9B%80" title="무니키피움 - coreano" lang="ko" hreflang="ko" data-title="무니키피움" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coreano" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Municipija" title="Municipija - lituano" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Municipija" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituano" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Municipija" title="Municipija - lettone" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Municipija" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="lettone" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BF%D0%B8%D1%83%D0%BC" title="Муниципиум - macedone" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Муниципиум" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedone" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - olandese" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Municipium" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="olandese" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - norvegese nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Municipium" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norvegese nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Municypium" title="Municypium - polacco" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Municypium" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polacco" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Munic%C3%ADpio_(Roma_Antiga)" title="Município (Roma Antiga) - portoghese" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Município (Roma Antiga)" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portoghese" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - rumeno" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Municipium" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumeno" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BF%D0%B8%D0%B9_(%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%A0%D0%B8%D0%BC)" title="Муниципий (Древний Рим) - russo" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Муниципий (Древний Рим)" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="russo" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Municipijum" title="Municipijum - serbo-croato" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Municipijum" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-croato" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Municipij" title="Municipij - sloveno" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Municipij" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="sloveno" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BF%D0%B8%D1%98%D1%83%D0%BC" title="Муниципијум - serbo" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Муниципијум" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbo" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - svedese" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Municipium" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="svedese" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - turco" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Municipium" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turco" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D0%BD%D1%96%D1%86%D0%B8%D0%BF%D1%96%D1%97_%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D1%8C%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%A0%D0%B8%D0%BC%D1%83" title="Муніципії Стародавнього Риму - ucraino" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Муніципії Стародавнього Риму" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ucraino" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Municipium" title="Municipium - veneto" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Municipium" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="veneto" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%87%AA%E6%B2%BB%E5%9F%8E%E9%95%87" title="自治城镇 - cinese" lang="zh" hreflang="zh" data-title="自治城镇" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="cinese" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q213468#sitelinks-wikipedia" title="Modifica collegamenti interlinguistici" class="wbc-editpage">Modifica collegamenti</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Namespace"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Municipio_(storia_romana)" title="Vedi la voce [c]" accesskey="c"><span>Voce</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discussione:Municipio_(storia_romana)" rel="discussion" title="Vedi le discussioni relative a questa pagina [t]" accesskey="t"><span>Discussione</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Cambia versione linguistica" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">italiano</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Visite"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Municipio_(storia_romana)"><span>Leggi</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit" title="Modifica questa pagina [v]" accesskey="v"><span>Modifica</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit" title="Modifica il wikitesto di questa pagina [e]" accesskey="e"><span>Modifica wikitesto</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=history" title="Versioni precedenti di questa pagina [h]" accesskey="h"><span>Cronologia</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Strumenti pagine"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Strumenti" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Strumenti</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Strumenti</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">sposta nella barra laterale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">nascondi</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Altre opzioni" > <div class="vector-menu-heading"> Azioni </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Municipio_(storia_romana)"><span>Leggi</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit" title="Modifica questa pagina [v]" accesskey="v"><span>Modifica</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit" title="Modifica il wikitesto di questa pagina [e]" accesskey="e"><span>Modifica wikitesto</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=history"><span>Cronologia</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Generale </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:PuntanoQui/Municipio_(storia_romana)" title="Elenco di tutte le pagine che sono collegate a questa [j]" accesskey="j"><span>Puntano qui</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciale:ModificheCorrelate/Municipio_(storia_romana)" rel="nofollow" title="Elenco delle ultime modifiche alle pagine collegate a questa [k]" accesskey="k"><span>Modifiche correlate</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;oldid=143014379" title="Collegamento permanente a questa versione di questa pagina"><span>Link permanente</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=info" title="Ulteriori informazioni su questa pagina"><span>Informazioni pagina</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciale:Cita&amp;page=Municipio_%28storia_romana%29&amp;id=143014379&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="Informazioni su come citare questa pagina"><span>Cita questa voce</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciale:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Fit.wikipedia.org%2Fwiki%2FMunicipio_%28storia_romana%29"><span>Ottieni URL breve</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciale:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Fit.wikipedia.org%2Fwiki%2FMunicipio_%28storia_romana%29"><span>Scarica codice QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Stampa/esporta </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciale:Libro&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Municipio+%28storia+romana%29"><span>Crea un libro</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciale:DownloadAsPdf&amp;page=Municipio_%28storia_romana%29&amp;action=show-download-screen"><span>Scarica come PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;printable=yes" title="Versione stampabile di questa pagina [p]" accesskey="p"><span>Versione stampabile</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In altri progetti </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Municipium" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q213468" title="Collegamento all&#039;elemento connesso dell&#039;archivio dati [g]" accesskey="g"><span>Elemento Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Strumenti pagine"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspetto"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Aspetto</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">sposta nella barra laterale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">nascondi</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Da Wikipedia, l&#039;enciclopedia libera.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"><span class="mw-redirectedfrom">(Reindirizzamento da <strong><a href="/w/index.php?title=Municipium&amp;redirect=no" class="mw-redirect" title="Municipium">Municipium</a></strong>)</span></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="it" dir="ltr"><p>Con il termine <b>municipio</b> (in <a href="/wiki/Lingua_latina" title="Lingua latina">lingua latina</a> <i><b>mūnĭcĭpĭum</b></i><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>) si designava, nell'<a href="/wiki/Roma_(citt%C3%A0_antica)" title="Roma (città antica)">antica Roma</a> e in particolare nella <a href="/wiki/Repubblica_romana" title="Repubblica romana">Roma repubblicana</a>, una comunità cittadina legata a Roma. Esse per lo più conservavano un certo grado di autonomia, mantenendo i magistrati e le proprie istituzioni, ma i loro abitanti erano privi dei <a href="/wiki/Diritti_politici" title="Diritti politici">diritti politici</a> propri dei <a href="/wiki/Cittadini_romani" class="mw-redirect" title="Cittadini romani">cittadini romani</a>: si distinguevano perciò dai <a href="/wiki/Federato" class="mw-redirect" title="Federato">federati</a>, che conservavano la propria <a href="/wiki/Sovranit%C3%A0" title="Sovranità">sovranità</a>, e dalle <a href="/wiki/Colonia_romana" title="Colonia romana">colonie</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Storia">Storia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=1" title="Modifica la sezione Storia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=1" title="Edit section&#39;s source code: Storia"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La parola <i>municipium</i> deriva dal latino <i>munera (munia) capĕre</i>: assumere i doveri, gli obblighi, gli impegni del cittadino romano. Nasce con la <a href="/wiki/Romanizzazione_(storia)" title="Romanizzazione (storia)">romanizzazione</a> dei territori <a href="/wiki/Italici" title="Italici">italici</a>, in seguito all'assoggettamento delle comunità locali, realizzato attraverso l'espansione militare o attraverso forme di alleanza; è, quindi, dominato dalla <i>civitas</i> romana che fornisce un modello, uno schema, sul quale le singole organizzazioni municipali avrebbero dovuto modellare le proprie costituzioni<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le condizioni di sottomissione o integrazione dei singoli municipi rispetto al centro erano tuttavia sancite, di volta in volta, da un <i><a href="/wiki/Foedus" title="Foedus">foedus</a></i>, da una <a href="/wiki/Lista_di_leggi_romane" class="mw-redirect" title="Lista di leggi romane">legge</a>, da un <a href="/wiki/Plebiscito" title="Plebiscito">plebiscito</a> o da un <a href="/wiki/Senatoconsulto" title="Senatoconsulto">senatoconsulto</a> romano. In ogni caso, ogni municipio conservava parte della propria autonomia e identità, anche nel caso di massima integrazione; infatti i <i>munìcipes</i>, cioè gli appartenenti a un municipio, avevano comunque un'organizzazione separata da quella del <i>populus Romanus</i>: «<i>qui ea conditione cives fuissent, ut semper rem publicam separatim a populo Romano haberent</i>»<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Durante il <a href="/wiki/Principato_(storia_romana)" title="Principato (storia romana)">principato</a>, aumentando il potere centrale, il governo cercherà di ampliare il controllo dei territori a esso sottoposti; tuttavia, poiché era forte il senso di non domabilità del mondo intero, la risposta giuridica fu un'unificazione (non solo territoriale, ma anche e soprattutto amministrativa) del mondo attraverso il diritto, che si irradiò da Roma verso tutte le aree conquistate. Tale processo si concluse con la <a href="/wiki/Constitutio_antoniniana" class="mw-redirect" title="Constitutio antoniniana">Constitutio antoniniana</a>. </p><p>I municipi erano retti da due <i>quattuorviri iure dicundo</i> e due <i>quattuorviri aedilicia potestate</i>. I <i>quattuorviri iure dicundo</i> sono magistrati cittadini con <a href="/wiki/Eponimia" class="mw-redirect" title="Eponimia">eponimia</a> come i <a href="/wiki/Console_(storia_romana)" title="Console (storia romana)">consoli</a> a <a href="/wiki/Roma" title="Roma">Roma</a>. Esercitano la <a href="/wiki/Giurisdizione" title="Giurisdizione">giurisdizione</a> civile e penale, convocano e presiedono le sedute del consiglio e le assemblee popolari, provvedono ad attribuire gli appalti di opere pubbliche, chiamano i cittadini alle armi. Magistrati inferiori sono i <i>quattuorviri (o duoviri) aedilicia potestate</i> che curano l'approvvigionamento della città (<i>cura urbis</i>); sorvegliano strade, edifici pubblici e templi (<i>cura viarum et aedium</i>); vigilano sulla politica annonaria (<i>cura annonae</i>). I magistrati sono eletti nei <a href="/wiki/Comitia" class="mw-redirect" title="Comitia">comitia</a> e hanno come segni distintivi la <a href="/wiki/Toga_praetexta" class="mw-redirect" title="Toga praetexta">toga praetexta</a> e la <a href="/wiki/Sella_curule" title="Sella curule">sella curule</a>. In tutti i municipi vi era un consiglio cittadino per l'amministrazione della città in tutti gli ambiti. Tale consiglio era chiamato <i>ordo</i> o, più raramente <i>senatus</i>, in genere composto da cento consiglieri (<i>decuriones</i>, <i>senatores</i>) scelti ogni cinque anni generalmente fra ex-magistrati. I <i>decurioni</i> dovevano essere cittadini nati liberi, avere diritti civili, essere di condotta morale irreprensibile, possedere un certo <a href="/wiki/Censo_(storia_romana)" title="Censo (storia romana)">censo</a>. Non potevano essere né deportati, né condannati ai lavori forzati, né torturati, e possedevano posti speciali in teatro.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">&#91;</span>4<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>Con l'estensione della <a href="/wiki/Cittadinanza_romana" title="Cittadinanza romana">cittadinanza romana</a> a tutti i popoli della penisola <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r140554517">.mw-parser-output .chiarimento{background:#ffeaea;color:#444444}.mw-parser-output .chiarimento-apice{color:#EE0700}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .chiarimento{background:rgba(179,36,36,0.21);color:inherit}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .chiarimento-apice{color:#b32424}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .chiarimento{background:rgba(179,36,36,0.21);color:inherit}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .chiarimento-apice{color:#b32424}}</style><span class="chiarimento" title="Queste informazioni non sono comprovate da fonti attendibili.">(<a href="/wiki/89_a.C." title="89 a.C.">89 a.C.</a>)</span><sup class="noprint chiarimento-apice" title="Queste informazioni non sono comprovate da fonti attendibili.">&#91;<i><a href="/wiki/Wikipedia:Uso_delle_fonti" title="Wikipedia:Uso delle fonti">senza&#160;fonte</a></i>&#93;</sup> e a tutti gli abitanti dell'<a href="/wiki/Impero_romano" title="Impero romano">impero</a> (<a href="/wiki/212" title="212">212 d.C.</a>), i municipi persero la loro condizione particolare. </p><p>In <a href="/wiki/Et%C3%A0_medievale" class="mw-redirect" title="Età medievale">età medievale</a> e moderna la storia del concetto e del termine si sovrappone a quella del <a href="/wiki/Comune" title="Comune">comune</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Organizzazione_amministrativa">Organizzazione amministrativa</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=2" title="Modifica la sezione Organizzazione amministrativa" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=2" title="Edit section&#39;s source code: Organizzazione amministrativa"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A differenza delle colonie, fondazioni di <a href="/wiki/Roma" title="Roma">Roma</a> e a immagine di Roma stessa, i municipi conservavano ordinamenti autonomi e propri magistrati. Fu in seguito alla guerra sociale, in un quadro di generale ristrutturazione amministrativa dell'Italia, che fu scelta la forma del municipio, quale struttura organizzativa generale, e il quattorvirato come magistratura comune. Le città che acquisivano lo statuto di municipio erano amministrate da <i>quattorviri</i> elettivi: due <i>iure dicundo</i>, che avevano funzione giurisdicente, e due <i>aedilicia potestate</i>, i quali sorvegliavano le strade, gli edifici pubblici e avevano la <i>cura ludorum</i> che sorvegliavano l’andamento dei giochi pubblici. L'organizzazione civica imponeva che vi fossero un senato, i cui membri si chiamavano <i>decuriones</i>, le magistrature e che gli individui che ricoprivano tali funzioni rispondessero a determinati criteri di ricchezza. </p><p>I decurioni dovevano fornire sufficienti garanzie per l'esercizio delle loro responsabilità, partecipare alla gestione del tesoro pubblico e contribuire alla prosperità della comunità. Infatti, quando esercitavano una magistratura, erano tenuti a versare al tesoro una somma di denaro (summa honoraria) o a spenderla in lavori o giochi pubblici. Inoltre si richiedeva che fossero reperibili, in modo da assicurare la loro permanenza tra i cittadini. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Municipia_optimo_iure_e_Municipia_sine_suffragio">Municipia optimo iure e Municipia sine suffragio</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=3" title="Modifica la sezione Municipia optimo iure e Municipia sine suffragio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=3" title="Edit section&#39;s source code: Municipia optimo iure e Municipia sine suffragio"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Esisteva una distinzione tra <i>municipia optimo iure</i> e <i>municipia sine suffragio</i>. I cittadini dei primi avevano la piena cittadinanza romana e il diritto di voto, al contrario i cittadini dei secondi erano esclusi dall'esercizio del voto. Questa seconda tipologia fu di breve durata. </p><p>La presenza di senati locali nelle realtà municipali è testimoniata sia nei <b>municipia sine suffragio</b> sia in quelli <b>optimo iure</b>. Nella fase antecedente alla guerra sociale, Roma lasciò invariate le costituzioni locali già esistenti, che in alcuni casi adottavano spontaneamente, gli ordinamenti basati sul modello romano grazie a un processo di assimilazione e integrazione. Fu proprio la scomparsa dei <i>municipia optimo iure</i>, tuttavia, ad accelerare i processi di rivendicazione della <i>civita</i>s romana da parte degli Italici, che condurranno alla <a href="/wiki/Guerra_sociale" title="Guerra sociale">guerra sociale</a> (91-89 a.C.). </p><p>In molti casi anche i senati dei municipi mantenevano proprie caratteristiche; a Capua, ad esempio, pare che nel periodo precedente alla ribellione del 217 a.C. la nomina avvenisse, secondo l'uso greco o probabilmente secondo usanze osche, per elezione popolare. </p><p>La prima comunità a ricevere lo statuto di <i>municipium optimo iure</i> fu Tusculum nel 381 a.C. Il primo <i>municipium sine suffragio</i> fu Caere nel 353 a.C. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tabula_di_Heraclea">Tabula di Heraclea</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=4" title="Modifica la sezione Tabula di Heraclea" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=4" title="Edit section&#39;s source code: Tabula di Heraclea"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r130657691">body:not(.skin-minerva) .mw-parser-output .vedi-anche{font-size:95%}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r139142988">.mw-parser-output .hatnote-content{align-items:center;display:flex}.mw-parser-output .hatnote-icon{flex-shrink:0}.mw-parser-output .hatnote-icon img{display:flex}.mw-parser-output .hatnote-text{font-style:italic}body:not(.skin-minerva) .mw-parser-output .hatnote{border:1px solid #CCC;display:flex;margin:.5em 0;padding:.2em .5em}body:not(.skin-minerva) .mw-parser-output .hatnote-text{padding-left:.5em}body.skin-minerva .mw-parser-output .hatnote-icon{padding-right:8px}body.skin-minerva .mw-parser-output .hatnote-icon img{height:auto;width:16px}body.skin--responsive .mw-parser-output .hatnote a.new{color:#d73333}body.skin--responsive .mw-parser-output .hatnote a.new:visited{color:#a55858}</style> <div class="hatnote noprint vedi-anche"> <div class="hatnote-content"><span class="noviewer hatnote-icon" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Magnifying_glass_icon_mgx2.svg/18px-Magnifying_glass_icon_mgx2.svg.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Magnifying_glass_icon_mgx2.svg/27px-Magnifying_glass_icon_mgx2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Magnifying_glass_icon_mgx2.svg/36px-Magnifying_glass_icon_mgx2.svg.png 2x" data-file-width="286" data-file-height="280" /></span></span> <span class="hatnote-text">Lo stesso argomento in dettaglio: <b><a href="/wiki/Tavole_di_Eraclea" title="Tavole di Eraclea">Tavole di Eraclea</a></b>.</span></div> </div> <p>Sono due grandi tavole di bronzo con iscrizioni greche e latine scoperte nel 1732 presso Pisticci. Sulla facciata anteriore si trovano le iscrizioni greche, riguardanti le terre appartenenti ai templi di Atena Poliade e di Dioniso a <a href="/wiki/Eraclea" title="Eraclea">Eraclea</a> tra la fine del IV secolo e l'inizio del III a.C. La prima tavola contiene sulla facciata posteriore la fine di una serie di disposizioni latine molto probabilmente dell'età di Cesare riguardanti l'antica Heraclea<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, prima colonia magnogreca, poi municipio romano. Riguardano l'edilizia, le distribuzioni gratuite di frumento, la polizia stradale a Roma, l'eleggibilità alle curie e alle magistrature municipali. </p><p>Non è ancora chiaro come e perché norme così diverse siano trascritte sulla stessa tavola. Sembra poco probabile che la tabula sia una riproduzione di una precedente <i><a href="/wiki/Lex_Iulia_Municipalis" title="Lex Iulia Municipalis">lex Iulia municipalis</a></i>, voluta o da <a href="/wiki/Cesare" class="mw-redirect" title="Cesare">Cesare</a> tra il 46 e il 45 a.C. o da <a href="/wiki/Augusto" title="Augusto">Ottaviano</a> nel 17 d.C. e concepita come “legge quadro” con lo scopo di uniformare l'ordinamento giuridico amministrativo per gli statuti dei nuovi municipi. I contenuti della tavola non sembrano rimandare a una specifica lex. La maggior parte degli studiosi pensa che sia un <a href="/wiki/Centone" title="Centone">centone</a> di norme legislative ricavate da testi precedenti aventi varia destinazione e datazione e rivolto a organizzare su base legislativa il municipio di Eraclea. Infatti Roma richiedeva obbligatoriamente alle comunità che volevano ottenere la cittadinanza romana l'applicazione dell'istituto del <i>fundus fieri</i>, cioè l'omologazione dello statuto municipale all'intero sistema giuridico-istituzionale romano. </p><p>Recenti analisi sul testo rafforzano l'idea che le specifiche norme amministrative possono trovare una collocazione adeguata solo all’interno di una lex municipalis con intenti normativi globali, pensata all’indomani della <a href="/wiki/Guerra_sociale" title="Guerra sociale">guerra sociale</a> con un duplice scopo: da un lato uniformare alcuni aspetti amministrativi per tutti i municipi, dall’altro offrire al singolo <i>constitutor</i> gli strumenti giuridici per confezionare gli statuti locali di quei centri che in virtù della lex Iulia erano stati accolti nella cittadinanza romana; il periodo più indicato per la datazione della Tabula, secondo quest'ottica, appare essere il triennio tra l’86 e l’84 a.C.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">&#91;</span>6<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Lex_municipalis_tarentina">Lex municipalis tarentina</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=5" title="Modifica la sezione Lex municipalis tarentina" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=5" title="Edit section&#39;s source code: Lex municipalis tarentina"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r130657691" /><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r139142988" /> <div class="hatnote noprint vedi-anche"> <div class="hatnote-content"><span class="noviewer hatnote-icon" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Magnifying_glass_icon_mgx2.svg/18px-Magnifying_glass_icon_mgx2.svg.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Magnifying_glass_icon_mgx2.svg/27px-Magnifying_glass_icon_mgx2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Magnifying_glass_icon_mgx2.svg/36px-Magnifying_glass_icon_mgx2.svg.png 2x" data-file-width="286" data-file-height="280" /></span></span> <span class="hatnote-text">Lo stesso argomento in dettaglio: <b><a href="/wiki/Lex_municipii_Tarentini" title="Lex municipii Tarentini">Lex municipii Tarentini</a></b>.</span></div> </div> <p>È un documento epigrafico del <a href="/wiki/I_secolo_a.C." title="I secolo a.C.">I secolo a.C.</a> su lamina di bronzo scoperto a <a href="/wiki/Taranto" title="Taranto">Taranto</a><sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">&#91;</span>7<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> nel 1894 da Viola. Esso riporta lo statuto municipale di Taranto dopo che ottenne la cittadinanza romana. Ciò avvenne in seguito alla guerra sociale quando si riorganizzò il sistema amministrativo romano. Venne emanata una legge-quadro di Roma che veniva di volta in volta data alle singole comunità. La tavola ritrovata è la nona e il testo è diviso in capitoli. </p><p>Il totale dei capitoli dello statuto doveva essere intorno alla novantina, ma ci sono pervenuti quasi del tutto integri solo quattro capitoli. Il primo capitolo tratta del peculato, cioè dell'utilizzo indebito del patrimonio pubblico, sacro e religioso del municipio; il secondo delle garanzie da prestarsi ai magistrati per la loro amministrazione; il terzo delle proprietà immobiliari che i decurioni erano tenuti a possedere; il quarto proibiva la demolizione di edifici; il quinto regolava la costruzione e il rifacimento di vie e fognature; il sesto, non pervenutoci integro, sembra che disciplinasse il cambiamento di domicilio da parte dei <i>municipes</i>. </p><p>La lex presenta difficoltà interpretative, in quanto menziona sia i quattorviri sia i duoviri. Si è pensato che ci sia stato un passaggio da un ordinamento quattorvirale a uno duovirale. Il quattorviro era un magistrato presente a Taranto prima della concessione dello statuto, come allo stesso modo erano già presenti i decurioni. Lo statuto prevedeva l'elezione di duoviri ed edili, quindi probabilmente era previsto che il duovirato diventasse la magistratura giurisdizionale. Per l'applicazione dello statuto nuovi magistrati sarebbero giunti a Taranto da Roma come magistrati designati. Le magistrature già in carica sul posto sarebbero state mantenute fino al completamento del mandato e i magistrati designati sarebbero entrati in carica con il nuovo anno magistratuale. A essi sarebbero seguiti poi duoviri ed edili regolarmente eletti nei comizi locali. </p><p>Un altro problema è quello della datazione. Lo statuto è datato tra il 90/89 e il 62 a.C. Il terminus post quem è fissato dalla concessione della cittadinanza alla città in seguito alla guerra sociale. Il terminus ante quem si ricava dall'orazione <a href="/wiki/Pro_Archia" class="mw-redirect" title="Pro Archia">pro Archia</a><sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">&#91;</span>8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> di <a href="/wiki/Cicerone" class="mw-redirect" title="Cicerone">Cicerone</a>, che afferma che Taranto era già un municipio nel 62 a.C. Questa orazione non ci parla però della concessione dello statuto. Infatti esso poteva essere concesso anche molto tempo dopo la creazione del municipio. Gli elementi paleografici e linguistici farebbero protendere per una datazione alta. Tuttavia il passaggio da un ordinamento quattorvirale a uno duovirale farebbe propendere per una datazione più vicina al terminus ante quem. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Lex_Flavia_municipalis_Malacae_data">Lex Flavia municipalis Malacae data</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=6" title="Modifica la sezione Lex Flavia municipalis Malacae data" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=6" title="Edit section&#39;s source code: Lex Flavia municipalis Malacae data"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Nota più comunemente come <i><b>Lex Malacitana</b></i><sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">&#91;</span>9<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, è composta da due tavole di bronzo ritrovate in <a href="/wiki/Spagna" title="Spagna">Spagna</a> vicino a <a href="/wiki/Malaga" title="Malaga">Malaga</a>. Esse contengono una parte degli statuti municipali di Salpensa e Malaca, città di diritto latino, dati da <a href="/wiki/Domiziano" title="Domiziano">Domiziano</a>. La datazione si colloca tra l'elezione di Domiziano, avvenuta l'11 settembre 81, e l'inizio dell'84, anno in cui Domiziano assunse il titolo di Germanicus, che non è presente sulle tavole. Questi statuti sono particolarmente importanti perché sono gli unici esempi di statuti municipali latini. I capitoli principali riguardano l'acquisto, l'affrancazione e la tutela della cittadinanza. La lex Malacitana e le leggi di altri due municipi iberici, la <i>lex Irnitana</i> e la <i>lex Salpensana</i>, hanno contenuti molto simili tra loro. Questo ha fatto pensare all'utilizzo di un modello-tipo comune, a cui si sarebbe rifatta la legge madre, una lex data<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">&#91;</span>10<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, chiamata comunemente <i>lex Flavia municipalis</i>. Gli statuti dei municipi iberici farebbero perciò riferimento a una legge generale destinata principalmente ai municipi della Hispania ulterior, ai quali <a href="/wiki/Vespasiano" title="Vespasiano">Vespasiano</a> aveva concesso lo ius Latii nel 73-74 d.C. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Note">Note</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=7" title="Modifica la sezione Note" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=7" title="Edit section&#39;s source code: Note"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><a href="#cite_ref-1"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Cfr. J. David, La romanizzazione d'Italia, Laterza, Roma-Bari, 2002; G. Geraci - A. Marcone, Storia romana, Firenze, 2008; U. Laffi, Sull'organizzazione amministrativa dell'Italia dopo la guerra sociale in Studi di storia romana e di diritto, Roma: Edizioni di storia e letteratura, 2001; . Pani – E. Todisco, Società e istituzioni di Roma antica, Carocci editore, 2013</span> </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Tali orientamenti politici erano infatti dettati dalla <a href="/wiki/Lex_Iulia_de_civitate" title="Lex Iulia de civitate">Lex Iulia de civitate</a>, <a href="/wiki/90_a.C." title="90 a.C.">90 a.C.</a></span> </li> <li id="cite_note-3"><a href="#cite_ref-3"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Festus, s. v. municipes (Linsday, p.126)</span> </li> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Giovanni Ramilli, <i>Istituzioni Pubbliche dei Romani</i>, pp. 95-97, ed. Antoniana, Padova, 1971.</span> </li> <li id="cite_note-5"><a href="#cite_ref-5"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Cfr. U. Laffi, Studi di storia romana e di diritto, Roma: Edizioni di storia e letteratura, 2001; P. Lepore, Introduzione allo studio dell'epigrafia giuridica latina, Milano: Giuffrè, 2010; G. Rotondi, Leges publicae populi romani, Hildesheim: Olms, 1962</span> </li> <li id="cite_note-6"><a href="#cite_ref-6"><b>^</b></a> <span class="reference-text"><cite class="citation libro" style="font-style:normal"> Simone Sisani, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/2310032/_2016_Le_istituzioni_municipali_legislazione_e_prassi_tra_il_I_secolo_a.C._e_let%C3%A0_flavia"><span style="font-style:italic;">Le istituzioni municipali: legislazione e prassi tra il I secolo a.C. e l'età flavia in "L'Italia dei Flavi" (Atti Roma 2012)</span></a>, 2016, pp.&#160;9-55. <small>URL consultato il 1º novembre 2022</small>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-7"><a href="#cite_ref-7"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Cfr. U. Laffi, Colonie e municipi nello Stato romano, Roma: Edizioni di storia e letteratura, 2007; M. Pani, Sulla costituzione del municipio tarantino, «Ricerche e Studi. Quaderni del Museo Archeologico Provinciale “Francesco Ribezzo” di Brindisi», pp. 93-104; G. Rotondi, Leges publicae populi romani, Hildesheim: Olms, 1962</span> </li> <li id="cite_note-8"><a href="#cite_ref-8"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Cfr. Cicerone, Pro Archia, 5,10</span> </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Cfr. U. Laffi, Colonie e municipi nello Stato romano, Roma: Edizioni di storia e letteratura, 2007; M. Pani, Epigrafia e territorio, politica e società: temi di antichità romane, Bari: Edipuglia, 1994; G. Rotondi, Leges publicae populi romani, Hildesheim: Olms, 1962; M. Pani – E. Todisco, Società e istituzioni di Roma antica, Carocci editore, 2013</span> </li> <li id="cite_note-10"><a href="#cite_ref-10"><b>^</b></a> <span class="reference-text">Leggi che il magistrato assegnava direttamente ai municipi.</span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=8" title="Modifica la sezione Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=8" title="Edit section&#39;s source code: Bibliografia"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>M. H. CRAWFORD, How to create a municipium, in Modus operandi, London: Institute of classical studies, 1998</li> <li>J. DAVID, La romanizzazione d'Italia, Laterza, Roma-Bari, 2002</li> <li>G. GERACI - A. MARCONE, Storia romana, Firenze, 2008</li> <li>U. LAFFI, Colonie e municipi nello Stato romano, Roma: Edizioni di storia e letteratura, 2007</li> <li>U. LAFFI, Studi di storia romana e di diritto, Roma: Edizioni di storia e letteratura, 2001</li> <li>M. PANI, Epigrafia e territorio, politica e società: temi di antichità romane, Bari: Edipuglia, 1994</li> <li>M. PANI, Sulla costituzione del municipio tarantino, «Ricerche e Studi. Quaderni del Museo Archeologico Provinciale “Francesco Ribezzo” di Brindisi»</li> <li>G. ROTONDI, Leges publicae populi romani, Hildesheim: Olms, 1962</li> <li>E. TODISCO - M. PANI, Società e istituzioni di Roma antica, Roma, 2013</li> <li><cite class="citation libro" style="font-style:normal"> <a href="/wiki/Massimo_Brutti" title="Massimo Brutti">Massimo Brutti</a>, <span style="font-style:italic;">Il diritto privato nell'antica Roma</span>, Torino, Giappichelli, 2009, <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Speciale:RicercaISBN/978-88-348-9665-5" title="Speciale:RicercaISBN/978-88-348-9665-5">978-88-348-9665-5</a>.</cite></li> <li><cite class="citation libro" style="font-style:normal"> Luigi Capogrossi Colognesi, Daniela Piattelli, <span style="font-style:italic;">Appunti sulla formazione delle istituzioni giuridiche romane</span>, Roma, Università La Sapienza, 2008, <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Speciale:RicercaISBN/978-88-87000-53-5" title="Speciale:RicercaISBN/978-88-87000-53-5">978-88-87000-53-5</a>.</cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Voci_correlate">Voci correlate</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=9" title="Modifica la sezione Voci correlate" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=9" title="Edit section&#39;s source code: Voci correlate"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Antica_Roma" class="mw-redirect" title="Antica Roma">Antica Roma</a></li> <li><a href="/wiki/Roma_repubblicana" class="mw-redirect" title="Roma repubblicana">Roma repubblicana</a></li> <li><a href="/wiki/Colonia_romana" title="Colonia romana">Colonia romana</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Altri_progetti">Altri progetti</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=10" title="Modifica la sezione Altri progetti" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=10" title="Edit section&#39;s source code: Altri progetti"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div id="interProject" class="toccolours" style="display: none; clear: both; margin-top: 2em"><p id="sisterProjects" style="background-color: #efefef; color: black; font-weight: bold; margin: 0"><span>Altri progetti</span></p><ul title="Collegamenti verso gli altri progetti Wikimedia"> <li class="" title=""><span class="plainlinks" title="commons:Category:Municipium"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Municipium?uselang=it">Wikimedia Commons</a></span></li></ul></div> <ul><li><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it" title="Collabora a Wikimedia Commons"><img alt="Collabora a Wikimedia Commons" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="18" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/27px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/36px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it">Wikimedia Commons</a></span> contiene immagini o altri file su <b><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Municipium?uselang=it">municipio</a></span></b></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Collegamenti_esterni">Collegamenti esterni</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;veaction=edit&amp;section=11" title="Modifica la sezione Collegamenti esterni" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifica</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;action=edit&amp;section=11" title="Edit section&#39;s source code: Collegamenti esterni"><span>modifica wikitesto</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li class="mw-empty-elt"></li> <li><cite id="CITEREFTreccani.it" class="citation web" style="font-style:normal"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/municipium"><span style="font-style:italic;">municipium</span></a>, su <span style="font-style:italic;">Treccani.it – Enciclopedie on line</span>, <a href="/wiki/Istituto_dell%27Enciclopedia_Italiana" title="Istituto dell&#39;Enciclopedia Italiana">Istituto dell'Enciclopedia Italiana</a>.</cite> <span class="mw-valign-text-top noprint" typeof="mw:File/Frameless"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q213468#P3365" title="Modifica su Wikidata"><img alt="Modifica su Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></li> <li><cite id="CITEREFEnciclopedia_Italiana" class="citation libro" style="font-style:normal"> Vincenzo Arangio-Ruiz e Ferdinando Reggiori, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/municipio_(Enciclopedia-Italiana)/"><span style="font-style:italic;">MUNICIPIO</span></a>, in <span style="font-style:italic;"><a href="/wiki/Enciclopedia_Treccani" title="Enciclopedia Treccani">Enciclopedia Italiana</a></span>, <a href="/wiki/Istituto_dell%27Enciclopedia_Italiana" title="Istituto dell&#39;Enciclopedia Italiana">Istituto dell'Enciclopedia Italiana</a>, 1934.</cite> <span class="mw-valign-text-top noprint" typeof="mw:File/Frameless"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q213468#P4223" title="Modifica su Wikidata"><img alt="Modifica su Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></li> <li><cite id="CITEREFDizionario_di_storia" class="citation libro" style="font-style:normal"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/municipio_(Dizionario-di-Storia)/"><span style="font-style:italic;">municipio</span></a>, in <span style="font-style:italic;">Dizionario di storia</span>, <a href="/wiki/Istituto_dell%27Enciclopedia_Italiana" title="Istituto dell&#39;Enciclopedia Italiana">Istituto dell'Enciclopedia Italiana</a>, 2010.</cite> <span class="mw-valign-text-top noprint" typeof="mw:File/Frameless"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q213468#P6404" title="Modifica su Wikidata"><img alt="Modifica su Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></li> <li><cite id="CITEREFBritannica.com" class="citation web" style="font-style:normal">(<span style="font-weight:bolder; font-size:80%"><abbr title="inglese">EN</abbr></span>) <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/municipium"><span style="font-style:italic;">municipium</span></a>, su <span style="font-style:italic;"><a href="/wiki/Enciclopedia_Britannica" title="Enciclopedia Britannica">Enciclopedia Britannica</a></span>, Encyclopædia Britannica, Inc.</cite> <span class="mw-valign-text-top noprint" typeof="mw:File/Frameless"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q213468#P1417" title="Modifica su Wikidata"><img alt="Modifica su Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></li></ul> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r141815314">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid #aaa;clear:both;margin:auto;padding:2px;width:100%}.mw-parser-output .navbox th{padding-left:1em;padding-right:1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>tbody>tr:first-child>th{background:#ccf;font-size:90%;width:100%;color:var(--color-base,black)}.mw-parser-output .navbox_navbar{float:left;margin:0;padding:0 10px 0 0;text-align:left;width:6em}.mw-parser-output .navbox_title{font-size:110%}.mw-parser-output .navbox_abovebelow{background:#ddf;font-size:90%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbox_group{background:#ddf;font-size:90%;padding:0 10px;white-space:nowrap}.mw-parser-output .navbox_list{font-size:90%;width:100%}.mw-parser-output .navbox_list a{white-space:nowrap}html:not(.vector-feature-night-mode-enabled) .mw-parser-output .navbox_odd{background:#fdfdfd;color:var(--color-base,black)}html:not(.vector-feature-night-mode-enabled) .mw-parser-output .navbox_even{background:#f7f7f7;color:var(--color-base,black)}.mw-parser-output .navbox a.mw-selflink{color:var(--color-base,black)}.mw-parser-output .navbox_center{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .navbox_image{padding-left:7px;vertical-align:middle;width:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox .mw-collapsible-toggle{font-weight:normal;text-align:right;width:7em}body.skin--responsive .mw-parser-output .navbox_image img{max-width:none!important}.mw-parser-output .subnavbox{margin:-3px;width:100%}.mw-parser-output .subnavbox_group{background:#e6e6ff;padding:0 10px}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr:first-child>th{background:var(--background-color-interactive)!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox th{color:var(--color-base)!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox_abovebelow,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox_group{background:var(--background-color-interactive-subtle)!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .subnavbox_group{background:var(--background-color-neutral-subtle)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr:first-child>th{background:var(--background-color-interactive)!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox th{color:var(--color-base)!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox_abovebelow,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox_group{background:var(--background-color-interactive-subtle)!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .subnavbox_group{background:var(--background-color-neutral-subtle)!important}}</style><table class="navbox mw-collapsible mw-collapsed noprint metadata" id="navbox-Diritto_romano"><tbody><tr><th colspan="3" style="background:#B20000; color:#FFA257"><div class="navbox_navbar"><div class="noprint plainlinks" style="background-color:transparent; padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-base, #000000); white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Template:Diritto_romano" title="Template:Diritto romano"><span title="Vai alla pagina del template">V</span></a>&#160;·&#160;<a href="/wiki/Discussioni_template:Diritto_romano" title="Discussioni template:Diritto romano"><span title="Discuti del template">D</span></a>&#160;·&#160;<a class="external text" href="https://it.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Diritto_romano&amp;action=edit"><span title="Modifica il template. Usa l&#39;anteprima prima di salvare">M</span></a></div></div><span class="navbox_title">Diritto romano</span></th></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD">Storia del <a href="/wiki/Diritto_romano" title="Diritto romano">diritto romano</a></th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_odd"><a href="/wiki/Storia_del_diritto_romano_(753_-_451_a.C.)" title="Storia del diritto romano (753 - 451 a.C.)">Diritto arcaico (o primitivo)</a> (<small>753-451 a.C.</small>)<b>&#160;·</b> <a href="/w/index.php?title=Storia_del_diritto_romano_(451_-_201_a.C.)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Storia del diritto romano (451 - 201 a.C.) (la pagina non esiste)">Diritto repubblicano</a> (<small>451-201 a.C.</small>)<b>&#160;·</b> <a href="/w/index.php?title=Storia_del_diritto_romano_(201_-_27_a.C.)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Storia del diritto romano (201 - 27 a.C.) (la pagina non esiste)">Diritto pre-classico</a> (<small>201-27 a.C.</small>)<b>&#160;·</b> <a href="/w/index.php?title=Storia_del_diritto_romano_(27_a.C._-_235)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Storia del diritto romano (27 a.C. - 235) (la pagina non esiste)">Diritto classico</a> (<small>27 a.C. - 235 d.C.</small>)<b>&#160;·</b> <a href="/w/index.php?title=Storia_del_diritto_romano_(235_-_565)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Storia del diritto romano (235 - 565) (la pagina non esiste)">Diritto <i>post</i>-classico</a> (<small>235 - 565 d.C.</small>)</td><td rowspan="10" class="navbox_image"><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File"><a href="/wiki/File:Roman_SPQR_banner.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Roman_SPQR_banner.svg/100px-Roman_SPQR_banner.svg.png" decoding="async" width="100" height="79" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Roman_SPQR_banner.svg/150px-Roman_SPQR_banner.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Roman_SPQR_banner.svg/200px-Roman_SPQR_banner.svg.png 2x" data-file-width="289" data-file-height="229" /></a><figcaption></figcaption></figure></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD">Fonti</th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_even"><a href="/wiki/Leggi_delle_XII_tavole" title="Leggi delle XII tavole">XII tavole</a><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Annales_pontificum" title="Annales pontificum">annales pontificum</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Costituzione_imperiale" title="Costituzione imperiale">constitutio principis</a></i><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Editto_pretorio" title="Editto pretorio">editto pretorio</a> (<a href="/wiki/Editto_perpetuo" title="Editto perpetuo">perpetuo</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Editto_tralatizio" title="Editto tralatizio">tralatizio</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Editto_repentino" title="Editto repentino">repentino</a>)<b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Fasti_(storia_romana)" title="Fasti (storia romana)"><i>fasti</i></a> (<a href="/wiki/Fasti_consulares" title="Fasti consulares"><i>consulares</i></a> e <a href="/wiki/Fasti_triumphales" title="Fasti triumphales"><i>triumphales</i></a>)<b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Socii_e_foederati" title="Socii e foederati">foedus</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Ius_civile" title="Ius civile">ius civile</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Ius_gentium" title="Ius gentium">ius gentium</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Ius_honorarium" title="Ius honorarium">ius honorarium</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/w/index.php?title=Ius_legitimum&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ius legitimum (la pagina non esiste)">ius legitimum</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Ius_Quiritium" title="Ius Quiritium">ius quiritium</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Lex_regia" title="Lex regia">lex regia</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Lex_comitialis" title="Lex comitialis">lex comitialis</a></i><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Leggi_romane" title="Leggi romane">Leggi romane</a><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Mos_maiorum" title="Mos maiorum">mos maiorum</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Plebiscito" title="Plebiscito">plebis scita</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Senatoconsulto" title="Senatoconsulto">senatus consulta</a></i></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD">Suddivisione del<br /><a href="/wiki/Diritto_romano" title="Diritto romano">diritto romano</a></th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_odd"><a href="/wiki/Familia" title="Familia">diritto famigliare</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Obbligazioni_del_diritto_romano" title="Obbligazioni del diritto romano">obbligazioni</a><b>&#160;·</b> <a href="/w/index.php?title=Diritto_penale_romano&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Diritto penale romano (la pagina non esiste)">diritto penale</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Diritto_processuale_romano" title="Diritto processuale romano">processuale</a><b>&#160;·</b> <a href="/w/index.php?title=Diritti_reali_romani&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Diritti reali romani (la pagina non esiste)">proprietà e diritti reali</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Tributi_nell%27antica_Roma" title="Tributi nell&#39;antica Roma">tributario</a></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD">Giurisprudenza<br />(<i><a href="/wiki/Corpus_iuris_civilis" title="Corpus iuris civilis">Corpus iuris civilis</a></i>)</th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_even"><a href="/wiki/Istituzioni_di_Giustiniano" title="Istituzioni di Giustiniano">Istituzioni di Giustiniano</a> (<a href="/wiki/Istituzioni_(Gaio)" title="Istituzioni (Gaio)"><i>Istitutiones</i> di Gaio</a>, <i><a href="/wiki/Res_cottidianae" title="Res cottidianae">Res cottidianae</a></i>, <a href="/wiki/Istituzioni_di_Paolo" title="Istituzioni di Paolo"><i>Istitutiones</i> di Paolo</a> e <i><a href="/w/index.php?title=Alii_multi_commentarii&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Alii multi commentarii (la pagina non esiste)">Alii multi commentarii</a></i>)<b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Digesto" title="Digesto">Digesto</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Codice_giustinianeo" title="Codice giustinianeo">Codice giustinianeo</a><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Novellae_Constitutiones" title="Novellae Constitutiones">Novellae Constitutiones</a></i></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD">Statuto delle persone</th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_odd"><i><a href="/wiki/Cittadinanza_romana" title="Cittadinanza romana">civis romanus</a></i> (<i><a href="/wiki/Patrono_(storia_romana)" title="Patrono (storia romana)">patronus</a></i> e <i><a href="/wiki/Cliens" title="Cliens">cliens</a></i>)<b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Peregrinus" title="Peregrinus">peregrinus</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Liberto" title="Liberto">libertus</a></i><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Schiavit%C3%B9_nell%27antica_Roma" title="Schiavitù nell&#39;antica Roma">schiavo</a> (<a href="/wiki/Manomissione" title="Manomissione">manomissione</a>)<b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Laeti" title="Laeti">laetus</a></i></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD">Statuto delle comunità</th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_even"><i><a href="/wiki/Civitas" title="Civitas">civitas</a></i><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Colonia_romana" title="Colonia romana">colonia romana</a><b>&#160;·</b> <a class="mw-selflink selflink">municipio</a><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Civitas_sine_suffragio" title="Civitas sine suffragio">civitas sine suffragio</a></i> (<a href="/wiki/Diritto_latino" title="Diritto latino">diritto latino</a>)<b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Provincia_(storia_romana)" title="Provincia (storia romana)">province romane</a><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Socii_e_foederati" title="Socii e foederati">socii e foederati</a></i></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD"><a href="/wiki/Organi_costituzionali_(storia_romana)" title="Organi costituzionali (storia romana)">Istituzioni e cariche</a></th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_odd"><a href="/wiki/Senato_romano" title="Senato romano">senato romano</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Senato_dell%27impero_romano" title="Senato dell&#39;impero romano">senato dell'impero romano</a><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Adlectio" title="Adlectio">adlectio</a></i><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Assemblee_romane" title="Assemblee romane">assemblee romane</a><b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Magistratura_(storia_romana)" title="Magistratura (storia romana)">magistrati</a> (<i><a href="/wiki/Cursus_honorum" title="Cursus honorum">cursus honorum</a></i>)<b>&#160;·</b> <a href="/wiki/Promagistratura" title="Promagistratura">promagistrati</a><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Concili_della_plebe" title="Concili della plebe">concilium plebis</a></i> e <i><a href="/wiki/Tribuno_della_plebe" title="Tribuno della plebe">tribunato della plebe</a></i></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD"><a href="/wiki/Diritto_processuale_romano" title="Diritto processuale romano">Diritto processuale romano</a></th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_even"><i><a href="/wiki/Lege_agere" title="Lege agere">lege agere</a></i> (<i><a href="/wiki/Legis_actio_sacramento" title="Legis actio sacramento">legis actio sacramento</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Legis_actio_per_iudicis_arbitrive_postulationem" title="Legis actio per iudicis arbitrive postulationem">legis actio per iudicis arbitrive postulationem</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Legis_actio_per_condictionem" title="Legis actio per condictionem">legis actio per condictionem</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Legis_actio_per_manus_iniectionem" title="Legis actio per manus iniectionem">legis actio per manus iniectionem</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Legis_actio_per_pignoris_capionem" title="Legis actio per pignoris capionem">legis actio per pignoris capionem</a></i>)<b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Processo_formulare_romano" title="Processo formulare romano">agere per formulas</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Cognitio_extra_ordinem" title="Cognitio extra ordinem">cognitio extra ordinem</a></i></td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD">Cose</th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_odd"><i><a href="/wiki/Res_publica" title="Res publica">res publica</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Res_divina" title="Res divina">res divina</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Res_mancipi" title="Res mancipi">res mancipi</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Res_nec_mancipi" title="Res nec mancipi">res nec mancipi</a></i><br /> <p>acquisto proprietà a titolo derivato: <i><a href="/wiki/Mancipatio" title="Mancipatio">mancipatio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/In_iure_cessio" title="In iure cessio">in iure cessio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Traditio" title="Traditio">traditio</a></i>; a titolo originario: <i><a href="/wiki/Avulsione" title="Avulsione">avulsione</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Adluvio" title="Adluvio">adluvio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Insula_in_flumine_nata" title="Insula in flumine nata">insula in flumine nata</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Insula_in_mari_nata" title="Insula in mari nata">insula in mari nata</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Usucapio" title="Usucapio">usucapio</a></i> <br /> </p> tutela: <i><a href="/wiki/Rei_vindicatio" title="Rei vindicatio">rei vindicatio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Actio_Publiciana" title="Actio Publiciana">actio Publiciana</a></i> (<i><a href="/wiki/In_bonis_habere" title="In bonis habere">In bonis habere</a></i>)</td></tr><tr><th colspan="1" class="navbox_group" style="background:#FFDEAD"><a href="/wiki/Obbligazioni_del_diritto_romano" title="Obbligazioni del diritto romano">Obbligazioni</a></th><td colspan="1" class="navbox_list navbox_even"><i><a href="/wiki/Contractus" title="Contractus">Ex contractu</a></i>: <i><a href="/wiki/Sponsio" title="Sponsio">sponsio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Stipulatio" title="Stipulatio">stipulatio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Mutuum" title="Mutuum">mutuum</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Depositum" title="Depositum">depositum</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Commodatum" title="Commodatum">commodatum</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Locatio_conductio" title="Locatio conductio">locatio conductio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Emptio_venditio" title="Emptio venditio">emptio venditio</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Societas" title="Societas">societas</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Mandatum" title="Mandatum">mandatum</a></i><br /> <p><i><a href="/wiki/Obligationes_ex_delicto" title="Obligationes ex delicto">Ex delicto</a></i>: <i><a href="/wiki/Furtum" title="Furtum">furtum</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Bona_vi_rapta" title="Bona vi rapta">bona vi rapta</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Iniuria" title="Iniuria">iniuria</a></i><b>&#160;·</b> <i><a href="/wiki/Damnum_iniuria_datum" title="Damnum iniuria datum">damnum iniuria datum</a></i><br /> </p> <i><a href="/wiki/Obligationes_quasi_ex_delicto" title="Obligationes quasi ex delicto">Obligationes quasi ex delicto</a></i></td></tr></tbody></table> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r140554510">.mw-parser-output .CdA{border:1px solid #aaa;width:100%;margin:auto;font-size:90%;padding:2px}.mw-parser-output .CdA th{background-color:#f2f2f2;font-weight:bold;width:20%}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .CdA{border-color:#54595D}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .CdA th{background-color:#202122}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .CdA{border-color:#54595D}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .CdA th{background-color:#202122}}</style><table class="CdA"><tbody><tr><th><a href="/wiki/Aiuto:Controllo_di_autorit%C3%A0" title="Aiuto:Controllo di autorità">Controllo di autorità</a></th><td><a href="/wiki/Nuovo_soggettario" title="Nuovo soggettario">Thesaurus BNCF</a> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://thes.bncf.firenze.sbn.it/termine.php?id=30103">30103</a></span><span style="font-weight:bold;">&#160;·</span> <a href="/wiki/Biblioteca_nazionale_di_Francia" title="Biblioteca nazionale di Francia">BNF</a> <span class="uid">(<span style="font-weight:bolder; font-size:80%"><abbr title="francese">FR</abbr></span>)&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb12365897t">cb12365897t</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb12365897t">(data)</a></span></td></tr></tbody></table> <div class="noprint" style="width:100%; padding: 3px 0; display: flex; flex-wrap: wrap; row-gap: 4px; column-gap: 8px; box-sizing: border-box;"><div style="flex-basis: calc( 100% / 2 - 8px / 2 );"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r140555418">.mw-parser-output .itwiki-template-occhiello{width:100%;line-height:25px;border:1px solid #CCF;background-color:#F0EEFF;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .itwiki-template-occhiello-progetto{background-color:#FAFAFA}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .itwiki-template-occhiello{background-color:#202122;border-color:#54595D}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .itwiki-template-occhiello-progetto{background-color:#282929}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .itwiki-template-occhiello{background-color:#202122;border-color:#54595D}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .itwiki-template-occhiello-progetto{background-color:#282929}}</style><div class="itwiki-template-occhiello"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/File:LupaCapitolina.png" class="mw-file-description" title="Antica Roma"><img alt="&#160;" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/LupaCapitolina.png/25px-LupaCapitolina.png" decoding="async" width="25" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/LupaCapitolina.png/38px-LupaCapitolina.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/LupaCapitolina.png/50px-LupaCapitolina.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="480" /></a></span>&#32;<b><a href="/wiki/Portale:Antica_Roma" title="Portale:Antica Roma">Portale Antica Roma</a></b></div></div><div style="flex-basis: calc( 100% / 2 - 8px / 2 );"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r140555418" /><div class="itwiki-template-occhiello"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/File:Open_book_01.svg" class="mw-file-description" title="Diritto"><img alt="&#160;" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Open_book_01.svg/25px-Open_book_01.svg.png" decoding="async" width="25" height="25" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Open_book_01.svg/38px-Open_book_01.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Open_book_01.svg/50px-Open_book_01.svg.png 2x" data-file-width="360" data-file-height="360" /></a></span>&#32;<b><a href="/wiki/Portale:Diritto" title="Portale:Diritto">Portale Diritto</a></b></div></div></div> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐web.eqiad.main‐555b6877df‐72jtv Cached time: 20250218225725 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [vary‐revision‐sha1, show‐toc] CPU time usage: 0.243 seconds Real time usage: 0.362 seconds Preprocessor visited node count: 1545/1000000 Post‐expand include size: 36809/2097152 bytes Template argument size: 490/2097152 bytes Highest expansion depth: 9/100 Expensive parser function count: 3/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 12490/5000000 bytes Lua time usage: 0.159/10.000 seconds Lua memory usage: 5428114/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 1/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 303.802 1 -total 43.42% 131.923 1 Template:Collegamenti_esterni 14.56% 44.223 1 Template:Diritto_romano 13.65% 41.484 1 Template:Navbox 9.01% 27.387 1 Template:Interprogetto 7.44% 22.604 1 Template:Portale 6.99% 21.241 2 Template:Vedi_anche 6.62% 20.100 1 Template:Senza_fonte 6.09% 18.516 1 Template:Chiarimento 6.04% 18.362 3 Template:Cita_libro --> <!-- Saved in parser cache with key itwiki:pcache:355091:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250218225725 and revision id 143014379. Rendering was triggered because: page-view --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Estratto da "<a dir="ltr" href="https://it.wikipedia.org/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;oldid=143014379">https://it.wikipedia.org/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;oldid=143014379</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categoria:Categorie" title="Categoria:Categorie">Categorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categoria:Municipi_romani" title="Categoria:Municipi romani">Municipi romani</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:Statuto_delle_comunit%C3%A0_nel_diritto_romano" title="Categoria:Statuto delle comunità nel diritto romano">Statuto delle comunità nel diritto romano</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Categorie nascoste: <ul><li><a href="/wiki/Categoria:Informazioni_senza_fonte" title="Categoria:Informazioni senza fonte">Informazioni senza fonte</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:Voci_con_modulo_citazione_e_parametro_coautori" title="Categoria:Voci con modulo citazione e parametro coautori">Voci con modulo citazione e parametro coautori</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:P3365_letta_da_Wikidata" title="Categoria:P3365 letta da Wikidata">P3365 letta da Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:P4223_letta_da_Wikidata" title="Categoria:P4223 letta da Wikidata">P4223 letta da Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:P6404_letta_da_Wikidata" title="Categoria:P6404 letta da Wikidata">P6404 letta da Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:P1417_letta_da_Wikidata" title="Categoria:P1417 letta da Wikidata">P1417 letta da Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:Voci_con_codice_Thesaurus_BNCF" title="Categoria:Voci con codice Thesaurus BNCF">Voci con codice Thesaurus BNCF</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:Voci_con_codice_BNF" title="Categoria:Voci con codice BNF">Voci con codice BNF</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:Voci_non_biografiche_con_codici_di_controllo_di_autorit%C3%A0" title="Categoria:Voci non biografiche con codici di controllo di autorità">Voci non biografiche con codici di controllo di autorità</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Questa pagina è stata modificata per l'ultima volta il&#160;10 gen 2025 alle 07:09.</li> <li id="footer-info-copyright">Il testo è disponibile secondo la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.it">licenza Creative Commons Attribuzione-Condividi allo stesso modo</a>; possono applicarsi condizioni ulteriori. Vedi le <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/it">condizioni d'uso</a> per i dettagli.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/it">Informativa sulla privacy</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:Sala_stampa/Wikipedia">Informazioni su Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Avvertenze_generali">Avvertenze</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Codice di condotta</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Sviluppatori</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/it.wikipedia.org">Statistiche</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Dichiarazione sui cookie</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//it.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Municipio_(storia_romana)&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Versione mobile</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Ricerca</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Cerca in Wikipedia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciale:Ricerca"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Ricerca</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Indice" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mostra/Nascondi l&#039;indice" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Mostra/Nascondi l&#039;indice</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Municipio (storia romana)</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>38 lingue</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Aggiungi argomento</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6455b7c8bf-mt87n","wgBackendResponseTime":130,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.243","walltime":"0.362","ppvisitednodes":{"value":1545,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":36809,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":490,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":9,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":3,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":12490,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 303.802 1 -total"," 43.42% 131.923 1 Template:Collegamenti_esterni"," 14.56% 44.223 1 Template:Diritto_romano"," 13.65% 41.484 1 Template:Navbox"," 9.01% 27.387 1 Template:Interprogetto"," 7.44% 22.604 1 Template:Portale"," 6.99% 21.241 2 Template:Vedi_anche"," 6.62% 20.100 1 Template:Senza_fonte"," 6.09% 18.516 1 Template:Chiarimento"," 6.04% 18.362 3 Template:Cita_libro"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.159","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5428114,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-555b6877df-72jtv","timestamp":"20250218225725","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Municipio (storia romana)","url":"https:\/\/it.wikipedia.org\/wiki\/Municipio_(storia_romana)","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q213468","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q213468","author":{"@type":"Organization","name":"Contributori ai progetti Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2006-03-20T15:02:21Z","dateModified":"2025-01-10T06:09:25Z","headline":"tipologia di comunit\u00e0 civica nell'antica civilt\u00e0 romana"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10