CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="ba" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Себер — Википедия</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )bawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","ғинуар","февраль","март","апрель","май","июнь","июль","август","сентябрь","октябрь","ноябрь","декабрь"],"wgRequestId":"72c02a60-e54f-45e0-95e7-2ce35bf340d8","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Себер","wgTitle":"Себер","wgCurRevisionId":1253314,"wgRevisionId":1253314,"wgArticleId":113875,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Викиһүҙлеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр","Викиөҙөмтәгә һылтанмаһы булған мәҡәләләр","Викияңылыҡтарға һылтанмаһы булған мәҡәләләр","Викигидта һылтанмаһы булған мәҡәләләр","ISBN серле һылтанмаһын ҡулланған биттәр", "Википедия:Cite web (не указан язык)","Википедия:Статьи с нерабочими ссылками с май 2013","Википедия:Мәҡәләлә Викикитапханаға һылтанмаһы булған мәҡәләләр","Википедия:Cite web (заменить webcitation-архив: deadlink no)"],"wgPageViewLanguage":"ba","wgPageContentLanguage":"ba","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Себер","wgRelevantArticleId":113875,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"ba","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"ba"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample" :false,"wgWMEPageLength":80000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q5428","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.tmh.player.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready", "ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.tmh.player","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.editZeroSection","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.sidebarRelated","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=ba&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.tmh.player.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=ba&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=ba&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Siberia-FederalSubjects.svg/1200px-Siberia-FederalSubjects.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="692"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Siberia-FederalSubjects.svg/800px-Siberia-FederalSubjects.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="462"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Siberia-FederalSubjects.svg/640px-Siberia-FederalSubjects.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="369"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Себер — Википедия"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//ba.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Үҙгәртергә" href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Википедия (ba)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//ba.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.ba"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Википедия — Atom каналы" href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D2%BA%D1%83%D2%A3%D2%93%D1%8B_%D2%AF%D2%99%D0%B3%D3%99%D1%80%D1%82%D0%B5%D2%AF%D2%99%D3%99%D1%80&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Себер rootpage-Себер skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Эстәлеккә күсергә</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Төп меню" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Төп меню</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Төп меню</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">йәшерергә</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Навигация </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82" title="Баш биткә күсергә [z]" accesskey="z"><span>Баш бит</span></a></li><li id="n-index" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D0%BB%D1%84%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%BB%D1%8B_%D0%BA%D2%AF%D1%80%D2%BB%D3%99%D1%82%D0%BA%D0%B5%D1%81"><span>Алфавитлы күрһәткес</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D0%B2%D0%B0%D2%A1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Ағымдағы ваҡиғалар тураһында белешмә мәғлүмәт"><span>Ағымдағы ваҡиғалар</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-articles" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-articles" > <div class="vector-menu-heading"> Мәҡәләләр </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-featured" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D2%BA%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Һайланған</span></a></li><li id="n-good" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%AF%D2%A1%D1%88%D1%8B_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Яҡшы</span></a></li><li id="n-quality" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D0%B8%D1%84%D0%B0%D1%82%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Сифатлы</span></a></li><li id="n-1000" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82:1000_%D3%99%D2%BB%D3%99%D0%BC%D0%B8%D3%99%D1%82%D0%BB%D0%B5_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99"><span>1 000 мотлаҡ</span></a></li><li id="n-10000" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82:%D0%9C%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0"><span>10 000 әһәмиәтле</span></a></li><li id="n-Башҡортнамә" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D0%B9%D0%B5%D1%88_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Башҡортнамә</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%AF%D2%A3%D1%8B_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%82%D3%99%D1%80"><span>Яңы биттәр</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9E%D1%81%D1%80%D0%B0%D2%A1%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99" title="Осраҡлы һайланған битте ҡарарға [x]" accesskey="x"><span>Осраҡлы мәҡәлә</span></a></li><li id="n-URL-ҡыҫҡартыу" class="mw-list-item"><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener"><span>URL ҡыҫҡартыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-participation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-participation" > <div class="vector-menu-heading"> Ҡатнашыу </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D3%99%D1%88%D0%BC%D3%99" title="Проект буйынса нимә эшләй алыуығыҙ һәм ҡайҙа нимә барлығы тураһында белешмә"><span>Берләшмә</span></a></li><li id="n-forum" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D2%A0%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9"><span>Ҡоролтай</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D2%BA%D1%83%D2%A3%D2%93%D1%8B_%D2%AF%D2%99%D0%B3%D3%99%D1%80%D1%82%D0%B5%D2%AF%D2%99%D3%99%D1%80" title="Һуңғы үҙгәртеүҙәр исемлеге [r]" accesskey="r"><span>Һуңғы үҙгәртеүҙәр</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%88%D0%BC%D3%99" title="«Википедия» буйынса белешмә"><span>Белешмә</span></a></li><li id="n-sitesupportregional" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D0%B2%D0%B0%D2%A1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B%D0%BD%D0%B0_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B4%D0%B8_%D1%8F%D1%80%D2%99%D0%B0%D0%BC"><span>Матди ярҙам</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Википедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-ru.svg" style="width: 7.5em; height: 1.25em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="ирекле энциклопедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-ba.svg" width="118" height="11" style="width: 7.375em; height: 0.6875em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%AD%D2%99%D0%BB%D3%99%D2%AF" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Википедия эсендә эҙләү [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Эҙләү</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Википедия эсендә эҙләү" aria-label="Википедия эсендә эҙләү" autocapitalize="sentences" title="Википедия эсендә эҙләү [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Махсус:Эҙләү"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Эҙләргә</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Шәхси ҡоралдар"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Уҡыу көйләүҙәре"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Измените внешний вид страницы, размер, ширину и цвет шрифта." > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Уҡыу көйләүҙәре" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Уҡыу көйләүҙәре</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=spontaneous&uselang=ba" class=""><span>Иғәнә</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%98%D2%AB%D3%99%D0%BF_%D1%8F%D2%99%D1%8B%D1%83%D1%8B_%D1%8F%D2%BB%D0%B0%D1%83&returnto=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Мотлаҡ булмаһа ла, иҫәп яҙмаһы төҙөргә һәм системала танылырға тәҡдим итәбеҙ" class=""><span>Теркәлеү</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%83&returnto=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Бында теркәлеү үтергә була, әммә мотлаҡ түгел [o]" accesskey="o" class=""><span>Танылыу</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Күберәк мөмкинлектәр" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Шәхси ҡоралдар" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Шәхси ҡоралдар</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Ҡатнашыусы менюһы" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=spontaneous&uselang=ba"><span>Иғәнә</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%98%D2%AB%D3%99%D0%BF_%D1%8F%D2%99%D1%8B%D1%83%D1%8B_%D1%8F%D2%BB%D0%B0%D1%83&returnto=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Мотлаҡ булмаһа ла, иҫәп яҙмаһы төҙөргә һәм системала танылырға тәҡдим итәбеҙ"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Теркәлеү</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%83&returnto=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Бында теркәлеү үтергә була, әммә мотлаҡ түгел [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Танылыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Танылмаған мөхәррирҙәр өсөн бит <a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A0%D3%99%D1%85%D0%B8%D0%BC_%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D2%99" aria-label="Мөхәррирләү тураһында ентеклерәк"><span>Күберәк белергә</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D3%A8%D0%BB%D3%A9%D1%88%D3%A9%D0%BC" title="Был IP-адрестан яһалған төҙәтеүҙәр [y]" accesskey="y"><span>Өлөш</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D3%98%D2%A3%D0%B3%D3%99%D0%BC%D3%99_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BC" title="IP-адресығыҙ өсөн фекер алышыу бите [n]" accesskey="n"><span>Фекер алышыу</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eйәшерергә\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"ba\" dir=\"ltr\"\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Йөкмәткеһе" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Йөкмәткеһе</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">йәшерергә</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Башы</div> </a> </li> <li id="toc-Этимологияһы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Этимологияһы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Этимологияһы</span> </div> </a> <ul id="toc-Этимологияһы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Себер_образы_һәм_уның_үҙгәрештәре" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Себер_образы_һәм_уның_үҙгәрештәре"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Себер образы һәм уның үҙгәрештәре</span> </div> </a> <ul id="toc-Себер_образы_һәм_уның_үҙгәрештәре-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Сиктәре" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Сиктәре"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Сиктәре</span> </div> </a> <ul id="toc-Сиктәре-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-География" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#География"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>География</span> </div> </a> <ul id="toc-География-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Халҡы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Халҡы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Халҡы</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Халҡы-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Халҡы бүлеген күрһәтергә/йәшерергә</span> </button> <ul id="toc-Халҡы-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Себерҙең_аҫаба_халҡы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Себерҙең_аҫаба_халҡы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Себерҙең аҫаба халҡы</span> </div> </a> <ul id="toc-Себерҙең_аҫаба_халҡы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Флораһы_һәм_фаунаһы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Флораһы_һәм_фаунаһы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Флораһы һәм фаунаһы</span> </div> </a> <ul id="toc-Флораһы_һәм_фаунаһы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Тарихы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Тарихы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Тарихы</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Тарихы-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Тарихы бүлеген күрһәтергә/йәшерергә</span> </button> <ul id="toc-Тарихы-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Боронғо_период_(б._э._т._VIII_быуаттан_—_б._э._V_быуатына_саҡлы)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Боронғо_период_(б._э._т._VIII_быуаттан_—_б._э._V_быуатына_саҡлы)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Боронғо период (б. э. т. VIII быуаттан — б. э. V быуатына саҡлы)</span> </div> </a> <ul id="toc-Боронғо_период_(б._э._т._VIII_быуаттан_—_б._э._V_быуатына_саҡлы)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Урта_быуаттар_периоды_(б._э._V_—_XV_быуаттары)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Урта_быуаттар_периоды_(б._э._V_—_XV_быуаттары)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Урта быуаттар периоды (б. э. V — XV быуаттары)</span> </div> </a> <ul id="toc-Урта_быуаттар_периоды_(б._э._V_—_XV_быуаттары)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XV—XVII_быуаттар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#XV—XVII_быуаттар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>XV—XVII быуаттар</span> </div> </a> <ul id="toc-XV—XVII_быуаттар-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Яңы_ерҙәрҙе_үҙләштереү" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Яңы_ерҙәрҙе_үҙләштереү"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.4</span> <span>Яңы ерҙәрҙе үҙләштереү</span> </div> </a> <ul id="toc-Яңы_ерҙәрҙе_үҙләштереү-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XX_быуат" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#XX_быуат"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.5</span> <span>XX быуат</span> </div> </a> <ul id="toc-XX_быуат-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XXI_быуат" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#XXI_быуат"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.6</span> <span>XXI быуат</span> </div> </a> <ul id="toc-XXI_быуат-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Ресурстар_һәм_сәнәғәт" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Ресурстар_һәм_сәнәғәт"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Ресурстар һәм сәнәғәт</span> </div> </a> <ul id="toc-Ресурстар_һәм_сәнәғәт-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Иҡтисады" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Иҡтисады"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Иҡтисады</span> </div> </a> <ul id="toc-Иҡтисады-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Сәйәсәте" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Сәйәсәте"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Сәйәсәте</span> </div> </a> <ul id="toc-Сәйәсәте-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Экологияһы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Экологияһы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Экологияһы</span> </div> </a> <ul id="toc-Экологияһы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Шулай_уҡ_ҡарағыҙ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Шулай_уҡ_ҡарағыҙ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Шулай уҡ ҡарағыҙ</span> </div> </a> <ul id="toc-Шулай_уҡ_ҡарағыҙ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Иҫкәрмәләр" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Иҫкәрмәләр"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Иҫкәрмәләр</span> </div> </a> <ul id="toc-Иҫкәрмәләр-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Әҙәбиәт" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Әҙәбиәт"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Әҙәбиәт</span> </div> </a> <ul id="toc-Әҙәбиәт-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Һылтанмалар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Һылтанмалар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">15</span> <span>Һылтанмалар</span> </div> </a> <ul id="toc-Һылтанмалар-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Йөкмәткеһе" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Йөкмәткене күрһәтергә/йәшерергә" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Йөкмәткене күрһәтергә/йәшерергә</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Себер</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Икенсе телдәге мәҡәләгә күсегеҙ. 146 телдә уҡырға була" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-146" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">146 тел</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="һайланған мәҡәлә"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Siberi%C3%AB" title="Siberië — африкаанс" lang="af" hreflang="af" data-title="Siberië" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="африкаанс" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Sibirien" title="Sibirien — швейцарский немецкий" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Sibirien" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="швейцарский немецкий" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%B3%E1%8B%AD%E1%89%A4%E1%88%AA%E1%8B%AB" title="ሳይቤሪያ — амхарский" lang="am" hreflang="am" data-title="ሳይቤሪያ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="амхарский" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — арагонский" lang="an" hreflang="an" data-title="Siberia" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="арагонский" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A7" title="سيبيريا — арабский" lang="ar" hreflang="ar" data-title="سيبيريا" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="арабский" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A7" title="سيبيريا — Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="سيبيريا" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — астурийский" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Siberia" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="астурийский" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-avk mw-list-item"><a href="https://avk.wikipedia.org/wiki/Sibiria" title="Sibiria — Kotava" lang="avk" hreflang="avk" data-title="Sibiria" data-language-autonym="Kotava" data-language-local-name="Kotava" class="interlanguage-link-target"><span>Kotava</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — азербайджанский" lang="az" hreflang="az" data-title="Sibir" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="азербайджанский" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="سیبری — South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="سیبری" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Sibirien" title="Sibirien — Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Sibirien" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/S%C4%97b%C4%97rs" title="Sėbėrs — Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Sėbėrs" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%96%D0%B1%D1%96%D1%80" title="Сібір — белорусский" lang="be" hreflang="be" data-title="Сібір" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="белорусский" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%96%D0%B1%D1%96%D1%80" title="Сібір — белорусский (тарашкевица)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Сібір" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="белорусский (тарашкевица)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80" title="Сибир — болгарский" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Сибир" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="болгарский" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="साइबेरिया — Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="साइबेरिया" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%87%E0%A6%AC%E0%A7%87%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE" title="সাইবেরিয়া — бенгальский" lang="bn" hreflang="bn" data-title="সাইবেরিয়া" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="бенгальский" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A6%E0%BD%BA%E0%BC%8B%E0%BD%94%E0%BD%BC%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BD%B2%E0%BC%8B%E0%BD%A1%E0%BC%8D" title="སེ་པོ་རི་ཡ། — тибетский" lang="bo" hreflang="bo" data-title="སེ་པོ་རི་ཡ།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="тибетский" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — бретонский" lang="br" hreflang="br" data-title="Siberia" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="бретонский" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — боснийский" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Sibir" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="боснийский" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="Сибирь — бурятский" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Сибирь" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="бурятский" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A8ria" title="Sibèria — каталанский" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Sibèria" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="каталанский" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B5" title="Сибаре — чеченский" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Сибаре" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="чеченский" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A8%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%A7" title="سیبیریا — центральнокурдский" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سیبیریا" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="центральнокурдский" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — крымско-татарский" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Sibir" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="крымско-татарский" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Sibi%C5%99" title="Sibiř — чешский" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Sibiř" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="чешский" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Sybiri%C3%B4" title="Sybiriô — кашубский" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Sybiriô" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="кашубский" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cu mw-list-item"><a href="https://cu.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="Сибирь — церковнославянский" lang="cu" hreflang="cu" data-title="Сибирь" data-language-autonym="Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ" data-language-local-name="церковнославянский" class="interlanguage-link-target"><span>Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C4%95%D0%BF%C4%95%D1%80" title="Çĕпĕр — чувашский" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çĕпĕр" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="чувашский" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — валлийский" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Siberia" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="валлийский" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Sibirien" title="Sibirien — датский" lang="da" hreflang="da" data-title="Sibirien" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="датский" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Sibirien" title="Sibirien — немецкий" lang="de" hreflang="de" data-title="Sibirien" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="немецкий" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Sibirya" title="Sibirya — Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Sibirya" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Sibirska" title="Sibirska — нижнелужицкий" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Sibirska" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="нижнелужицкий" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B9%CE%B2%CE%B7%CF%81%CE%AF%CE%B1" title="Σιβηρία — греческий" lang="el" hreflang="el" data-title="Σιβηρία" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="греческий" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — английский" lang="en" hreflang="en" data-title="Siberia" data-language-autonym="English" data-language-local-name="английский" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Siberio" title="Siberio — эсперанто" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Siberio" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="эсперанто" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — испанский" lang="es" hreflang="es" data-title="Siberia" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="испанский" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Siber" title="Siber — эстонский" lang="et" hreflang="et" data-title="Siber" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="эстонский" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — баскский" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Siberia" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="баскский" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="سیبری — персидский" lang="fa" hreflang="fa" data-title="سیبری" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="персидский" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Siperia" title="Siperia — финский" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Siperia" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="финский" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — фарерский" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Siberia" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="фарерский" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A9rie" title="Sibérie — французский" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Sibérie" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="французский" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A8ria" title="Sibèria — Arpitan" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Sibèria" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitan" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Sibearje" title="Sibearje — западнофризский" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Sibearje" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="западнофризский" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_tSib%C3%A9ir" title="An tSibéir — ирландский" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An tSibéir" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="ирландский" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — галисийский" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Siberia" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="галисийский" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Siv%C3%A9ria" title="Sivéria — гуарани" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Sivéria" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="гуарани" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — хакка" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Siberia" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="хакка" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A1%D7%99%D7%91%D7%99%D7%A8" title="סיביר — иврит" lang="he" hreflang="he" data-title="סיביר" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="иврит" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="साइबेरिया — хинди" lang="hi" hreflang="hi" data-title="साइबेरिया" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="хинди" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — хорватский" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Sibir" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="хорватский" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Sibirska" title="Sibirska — верхнелужицкий" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Sibirska" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="верхнелужицкий" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Szib%C3%A9ria" title="Szibéria — венгерский" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Szibéria" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="венгерский" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%AB%D5%A2%D5%AB%D6%80" title="Սիբիր — армянский" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Սիբիր" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="армянский" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — интерлингва" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Siberia" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="интерлингва" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — индонезийский" lang="id" hreflang="id" data-title="Siberia" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="индонезийский" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ik mw-list-item"><a href="https://ik.wikipedia.org/wiki/Qulliq_(ini)" title="Qulliq (ini) — инупиак" lang="ik" hreflang="ik" data-title="Qulliq (ini)" data-language-autonym="Iñupiatun" data-language-local-name="инупиак" class="interlanguage-link-target"><span>Iñupiatun</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — идо" lang="io" hreflang="io" data-title="Siberia" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="идо" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/S%C3%ADber%C3%ADa" title="Síbería — исландский" lang="is" hreflang="is" data-title="Síbería" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="исландский" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — итальянский" lang="it" hreflang="it" data-title="Siberia" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="итальянский" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%B7%E3%83%99%E3%83%AA%E3%82%A2" title="シベリア — японский" lang="ja" hreflang="ja" data-title="シベリア" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="японский" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/siberias" title="siberias — ложбан" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="siberias" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="ложбан" class="interlanguage-link-target"><span>La .lojban.</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A8ri" title="Sibèri — яванский" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Sibèri" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="яванский" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A0%E1%83%98" title="ციმბირი — грузинский" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ციმბირი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="грузинский" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — каракалпакский" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Sibir" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="каракалпакский" class="interlanguage-link-target"><span>Qaraqalpaqsha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%96%D0%B1%D1%96%D1%80" title="Сібір — казахский" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Сібір" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="казахский" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%B8%E0%B3%88%E0%B2%AC%E0%B3%80%E0%B2%B0%E0%B2%BF%E0%B2%AF%E0%B2%BE" title="ಸೈಬೀರಿಯಾ — каннада" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಸೈಬೀರಿಯಾ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="каннада" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%8B%9C%EB%B2%A0%EB%A6%AC%EC%95%84" title="시베리아 — корейский" lang="ko" hreflang="ko" data-title="시베리아" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="корейский" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/S%C3%AEb%C3%AErya" title="Sîbîrya — курдский" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Sîbîrya" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="курдский" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — латинский" lang="la" hreflang="la" data-title="Siberia" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="латинский" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Sibirien" title="Sibirien — люксембургский" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Sibirien" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="люксембургский" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80" title="Сибир — лезгинский" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Сибир" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="лезгинский" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Sibir" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Siberi%C3%AB" title="Siberië — лимбургский" lang="li" hreflang="li" data-title="Siberië" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="лимбургский" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Siberia" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombard" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Siber%C3%AD" title="Siberí — лингала" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Siberí" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="лингала" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="яҡшы мәҡәлә"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Sibiras" title="Sibiras — литовский" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Sibiras" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="литовский" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Sib%C4%ABrija" title="Sibīrija — латышский" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Sibīrija" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="латышский" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — малагасийский" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Siberia" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="малагасийский" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D1%80" title="Сивыр — луговомарийский" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Сивыр" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="луговомарийский" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mi mw-list-item"><a href="https://mi.wikipedia.org/wiki/Haip%C4%ABria" title="Haipīria — маори" lang="mi" hreflang="mi" data-title="Haipīria" data-language-autonym="Māori" data-language-local-name="маори" class="interlanguage-link-target"><span>Māori</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — минангкабау" lang="min" hreflang="min" data-title="Siberia" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="минангкабау" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80" title="Сибир — македонский" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Сибир" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="македонский" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%B8%E0%B5%88%E0%B4%AC%E0%B5%80%E0%B4%B0%E0%B4%BF%E0%B4%AF" title="സൈബീരിയ — малаялам" lang="ml" hreflang="ml" data-title="സൈബീരിയ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="малаялам" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="Сибирь — монгольский" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Сибирь" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="монгольский" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="सायबेरिया — маратхи" lang="mr" hreflang="mr" data-title="सायबेरिया" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="маратхи" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mrj mw-list-item"><a href="https://mrj.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="Сибирь — горномарийский" lang="mrj" hreflang="mrj" data-title="Сибирь" data-language-autonym="Кырык мары" data-language-local-name="горномарийский" class="interlanguage-link-target"><span>Кырык мары</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — малайский" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Siberia" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="малайский" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A9ria" title="Sibéria — мирандский" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Sibéria" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="мирандский" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%86%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%80%E1%80%BA%E1%80%98%E1%80%B1%E1%80%B8%E1%80%9B%E1%80%AE%E1%80%B8%E1%80%9A%E1%80%AC%E1%80%B8" title="ဆိုက်ဘေးရီးယား — бирманский" lang="my" hreflang="my" data-title="ဆိုက်ဘေးရီးယား" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="бирманский" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Sibirien" title="Sibirien — нижненемецкий" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Sibirien" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="нижненемецкий" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Siberie" title="Siberie — нижнесаксонский" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Siberie" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="нижнесаксонский" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="साइबेरिया — непальский" lang="ne" hreflang="ne" data-title="साइबेरिया" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="непальский" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="साइबेरिया — неварский" lang="new" hreflang="new" data-title="साइबेरिया" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="неварский" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Siberi%C3%AB" title="Siberië — нидерландский" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Siberië" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="нидерландский" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — нюнорск" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Sibir" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="нюнорск" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — норвежский букмол" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Sibir" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="норвежский букмол" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — окситанский" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Siberia" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="окситанский" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%B8%E0%AC%BE%E0%AC%87%E0%AC%AC%E0%AD%87%E0%AC%B0%E0%AC%BF%E0%AC%86" title="ସାଇବେରିଆ — ория" lang="or" hreflang="or" data-title="ସାଇବେରିଆ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="ория" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D0%B1%D1%8B%D1%80" title="Сыбыр — осетинский" lang="os" hreflang="os" data-title="Сыбыр" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="осетинский" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%88%E0%A8%AC%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%86" title="ਸਾਈਬੇਰੀਆ — панджаби" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਸਾਈਬੇਰੀਆ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="панджаби" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — папьяменто" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Siberia" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="папьяменто" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Syberia" title="Syberia — польский" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Syberia" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="польский" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D8%A8%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%A7" title="سائبیریا — Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="سائبیریا" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A9ria" title="Sibéria — португальский" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Sibéria" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="португальский" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — румынский" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Siberia" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="румынский" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="Сибирь — русский" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Сибирь" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="русский" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D0%B8%D1%8F" title="Сибирия — русинский" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Сибирия" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="русинский" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D0%B8%D1%80" title="Сибиир — саха" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Сибиир" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="саха" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A8ria" title="Sibèria — сардинский" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Sibèria" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="сардинский" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Sibberia" title="Sibberia — сицилийский" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Sibberia" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="сицилийский" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Siberie" title="Siberie — шотландский" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Siberie" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="шотландский" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D8%A8%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A7" title="سائبيريا — синдхи" lang="sd" hreflang="sd" data-title="سائبيريا" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="синдхи" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — сербскохорватский" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Sibir" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="сербскохорватский" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B7%83%E0%B6%BA%E0%B7%92%E0%B6%B6%E0%B7%93%E0%B6%BB%E0%B7%92%E0%B6%BA%E0%B7%8F%E0%B7%80" title="සයිබීරියාව — сингальский" lang="si" hreflang="si" data-title="සයිබීරියාව" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="сингальский" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Siberia" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%ADr" title="Sibír — словацкий" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Sibír" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="словацкий" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Sibirija" title="Sibirija — словенский" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Sibirija" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="словенский" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — албанский" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Siberia" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="албанский" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80" title="Сибир — сербский" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Сибир" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="сербский" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Sibirien" title="Sibirien — шведский" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Sibirien" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="шведский" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — суахили" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Siberia" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="суахили" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Syberyjo" title="Syberyjo — силезский" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Syberyjo" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="силезский" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%9A%E0%AF%88%E0%AE%AA%E0%AF%80%E0%AE%B0%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%BE" title="சைபீரியா — тамильский" lang="ta" hreflang="ta" data-title="சைபீரியா" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="тамильский" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%B8%E0%B1%88%E0%B0%AC%E0%B1%80%E0%B0%B0%E0%B0%BF%E0%B0%AF%E0%B0%BE" title="సైబీరియా — телугу" lang="te" hreflang="te" data-title="సైబీరియా" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="телугу" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%84%E0%B8%8B%E0%B8%9A%E0%B8%B5%E0%B9%80%E0%B8%A3%E0%B8%B5%E0%B8%A2" title="ไซบีเรีย — тайский" lang="th" hreflang="th" data-title="ไซบีเรีย" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="тайский" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Siberya" title="Siberya — тагалог" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Siberya" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="тагалог" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — талышский" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Sibir" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="талышский" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Sibirya" title="Sibirya — турецкий" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Sibirya" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="турецкий" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Себер — татарский" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Себер" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="татарский" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D1%96%D1%80" title="Сибір — украинский" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Сибір" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="украинский" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D8%A8%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%A7" title="سائبیریا — урду" lang="ur" hreflang="ur" data-title="سائبیریا" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="урду" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Sibir" title="Sibir — узбекский" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Sibir" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="узбекский" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Sib%C3%A8ria" title="Sibèria — Venetian" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Sibèria" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetian" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — вьетнамский" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Siberia" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="вьетнамский" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Siebeerje" title="Siebeerje — West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Siebeerje" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target"><span>West-Vlams</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Sibereye" title="Sibereye — валлонский" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Sibereye" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="валлонский" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — варай" lang="war" hreflang="war" data-title="Siberia" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="варай" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E8%A5%BF%E4%BC%AF%E5%88%A9%E4%BA%9E" title="西伯利亞 — у" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="西伯利亞" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="у" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AA%E1%83%B7%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%B7%E1%83%A0%E1%83%98" title="ცჷნდჷრი — мегрельский" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ცჷნდჷრი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="мегрельский" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A1%D7%99%D7%91%D7%99%D7%A8" title="סיביר — идиш" lang="yi" hreflang="yi" data-title="סיביר" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="идиш" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%A5%BF%E4%BC%AF%E5%88%A9%E4%BA%9A" title="西伯利亚 — китайский" lang="zh" hreflang="zh" data-title="西伯利亚" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="китайский" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Siberia" title="Siberia — миньнань" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Siberia" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="миньнань" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E8%A5%BF%E4%BC%AF%E5%88%A9%E4%BA%9E" title="西伯利亞 — кантонский" lang="yue" hreflang="yue" data-title="西伯利亞" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="кантонский" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5428#sitelinks-wikipedia" title="Башҡа телдәргә һылтанмаларҙы төҙәтеү" class="wbc-editpage">Һылтанмаларҙы төҙәтергә</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Исем арауыҡтары"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Эстәлек битен ҡарау [c]" accesskey="c"><span>Бит</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%80%D0%BB%D3%99%D1%88%D0%B5%D2%AF:%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" rel="discussion" title="Биттең эстәлеге тураһында фекерләшеү [t]" accesskey="t"><span>Фекер алышыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Телде үҙгәртергә" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">башҡортса</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Ҡарауҙар"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80"><span>Уҡыу</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit" title="Был битте үҙгәртеү [v]" accesskey="v"><span>Үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit" title="Биттең сығанаҡ кодын үҙгәртеү [e]" accesskey="e"><span>Кодты үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=history" title="Биттең төҙәтеүҙәр журналы [h]" accesskey="h"><span>Тарих</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ҡоралдар"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ҡоралдар" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Ҡоралдар</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Ҡоралдар</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">йәшерергә</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Күберәк мөмкинлектәр" > <div class="vector-menu-heading"> Ғәмәлдәр </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80"><span>Уҡыу</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit" title="Был битте үҙгәртеү [v]" accesskey="v"><span>Үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit" title="Биттең сығанаҡ кодын үҙгәртеү [e]" accesskey="e"><span>Кодты үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=history"><span>Тарих</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Дөйөм </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%91%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Был биткә һылтанған барлыҡ биттәрҙең исемлеге [j]" accesskey="j"><span>Был биткә һылтанмалар</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%91%D3%99%D0%B9%D0%BB%D0%B5_%D2%AF%D2%99%D0%B3%D3%99%D1%80%D1%82%D0%B5%D2%AF%D2%99%D3%99%D1%80/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80" rel="nofollow" title="Был бит һылтанған биттәрҙәге һуңғы үҙгәртеүҙәр [k]" accesskey="k"><span>Бәйле үҙгәртеүҙәр</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%82%D3%99%D1%80" title="Барлыҡ махсус биттәр исемлеге [q]" accesskey="q"><span>Махсус биттәр</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&oldid=1253314" title="Биттең был өлгөһөнә даими һылтанма"><span>Даими һылтанма</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=info" title="Был бит тураһында ентекләберәк"><span>Бит мәғлүмәттәре</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%A6%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0&page=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&id=1253314&wpFormIdentifier=titleform" title="Был биттән нисек өҙөмтә яһау тураһында мәғлүмәт"><span>Биттән өҙөмтә яһарға</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fba.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D0%25A1%25D0%25B5%25D0%25B1%25D0%25B5%25D1%2580"><span>Ҡыҫҡа URL алыу</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:QrCode&url=https%3A%2F%2Fba.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D0%25A1%25D0%25B5%25D0%25B1%25D0%25B5%25D1%2580"><span>QR код алыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Баҫтырыу/сығарыу </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:Collection&bookcmd=book_creator&referer=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80"><span>Китап төҙөү</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:DownloadAsPdf&page=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=show-download-screen"><span>PDF форматында йөкләү</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&printable=yes" title="Биттең ҡағыҙға баҫтырыу өсөн өлгөһө [p]" accesskey="p"><span>Баҫтырыу өлгөһө</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Башҡа проекттарҙа </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" hreflang="en"><span>Викимилек</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5428" title="Мәғлүмәт һаҡлағысына бәйле элементҡа һылтанма [g]" accesskey="g"><span>Викимәғлүмәт элементы</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ҡоралдар"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Уҡыу көйләүҙәре"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Уҡыу көйләүҙәре</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">йәшерергә</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="ba" dir="ltr"><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Siberia-FederalSubjects.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Siberia-FederalSubjects.svg/300px-Siberia-FederalSubjects.svg.png" decoding="async" width="300" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Siberia-FederalSubjects.svg/450px-Siberia-FederalSubjects.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Siberia-FederalSubjects.svg/600px-Siberia-FederalSubjects.svg.png 2x" data-file-width="1092" data-file-height="630" /></a><figcaption> <span style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;"><span style="border:#CC0000; background-color:#CC0000; color:#CC0000;">……</span> Себер федераль округы</span> <i style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;">5,1 млн км² (РФ территорияһының ~30.09 % биләй)</i> <span style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;"><span style="border:#CC0000; background-color:#CC0000; color:#CC0000;">…</span><span style="border:#FF4000; background-color:#FF4000; color:#FF4000;">…</span> Географик төшөнсә булараҡ Себер</span> <i>9,8 млн км² (РФ территорияһының ~57.01 %)</i> <span style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;"><span style="border:#CC0000; background-color:#CC0000; color:#CC0000;">..</span><span style="border:#FF4000; background-color:#FF4000; color:#FF4000;">..</span><span style="border:#FF9933; background-color:#FF9933; color:#FF9933;">..</span> Рәсәйҙең Азия өлөшө</span><i>13,1</i> <i>млн км² (РФ территорияһының ~76.69 %)</i> </figcaption></figure> <div class="dablink noprint">Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80_(%D0%BC%D3%99%D2%93%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80)" class="mw-disambig" title="Себер (мәғәнәләр)">Себер (мәғәнәләр)</a>.</div> <p><b>Себер</b> — Көнбайыштан Урал тауҙары менән, көнсығыштан — Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығыш тѳбәктәре, төньяҡтан — Төньяҡ Боҙло океан, көньяҡтан — Рәсәйгә сиктәш дәүләттәр (Ҡаҙағстан, Монголия, Ҡытай) менән сикләнгән Евразияның<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> төньяҡ-көнсығыш өлөшөндәге бик ҙур географик тѳбәк. </p><p>Хәҙерге заманда Себер һүҙе, ҡағиҙә булараҡ, алда аталған географик сиктәрҙәге Рәсәй Федерацияһының территорияһы тип ҡабул ителә, ә тарихи төшөнсә булараҡ, үҙенең йәйрәп ятҡан сиктәре эсенә Себер үҙенең эсенә Ҡаҙағстандың төньяҡ-көнсығышын һәм тотош Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышын да алған. </p><p>Себер Көнбайыш Себергә һәм Көнсығыш Себергә бүленә, ҡайһы саҡта Көньяҡ Себер (таулы өлөшөндә), Төньяҡ-Көнсығыш Себер һәм Урта Себер тигән төшөнсәләр ҙә ҡулланыла. Рәсәй составына XVI—XVII быуаттарҙа ингән. Географик Себер майҙаны — 9,8 млн км² (Рәсәй территорияһының 57 % яҡыны). </p><p>Географик Себер сиктәрендә йәшәгән халыҡ һаны — 24 757 359 кеше (2016). </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Этимологияһы"><span id=".D0.AD.D1.82.D0.B8.D0.BC.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D0.B3.D0.B8.D1.8F.D2.BB.D1.8B"></span>Этимологияһы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=1" title="Этимологияһы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=1" title="Этимологияһы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><span><audio id="mwe_player_0" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="220" style="width:220px;" data-durationhint="2" data-mwtitle="Ru-Сибирь.ogg" data-mwprovider="wikimediacommons" resource="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Ru-%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C.ogg"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/Ru-%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C.ogg" type="audio/ogg; codecs="vorbis"" data-width="0" data-height="0" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/7/79/Ru-%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C.ogg/Ru-%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C.ogg.mp3" type="audio/mpeg" data-transcodekey="mp3" data-width="0" data-height="0" /></audio></span><figcaption>Себер һүҙенең әйтелеше</figcaption></figure> <p>«Себер» һүҙе килеп сығышының бер нисә фаразы бар. Алтай телдәре төркөмөнә бәйле фараздар: </p> <ol><li>«Сибэр/чибэр» — «матур» мәғәнәһен аңлатҡан төрөк (башҡорттар/татарҙар) һүҙе. Мәҫәлән, Сыбаркүл күленең атамаһы татар теленән тәржемә иткәндә «сибәр (матур) күл» тигәнде аңлата. Боронғо төрөктәрҙә Шибир тигән исем таралған булған, мәҫәлән, б. э. VII быуатында йәшәгән һәм ҡытайҙың Суй династияһын ҡыйратҡан атаҡлы ҡаған Шибир-хан Төрөк-шадты ғына иҫкә алайыҡ. Шулай уҡ төрөк телдәрендә (атап әйткәндә, татар телендә) «Себер(ү)» тигән, «һепереү»(«мести»), «буран (һепертмә буран)» тигәнде аңлатҡан һүҙ бар, шулай итеп «Себер» һүҙмә-һүҙ «Буран» тигәнде лә аңлатыуы бик мөмкин.</li> <li>«Шибир» — ҡайынлыҡ, шырлыҡ (ҡуйы урман) баҫҡан һаҙлыҡлы урын тигәнде аңлатҡан монгол һүҙе. Сыңғыҙ хан дәүерендә монголдар тайганың урман-дала менән сиктәш өлөшөн шулай тип атаған тигән фараз бар<sup id="cite_ref-sibirk_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-sibirk-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</li></ol> <p>Ниндәй булһа ла этник төркөм менән бәйле фараздар (улар бөтөнләй этимологияға ҡағылмай тип иҫәпләнә, ләкин ихтималлығы мөмкин тип фаразлана): </p> <ol><li>Зоя Яковлевна Бояршинова фаразы буйынса, был термин, теле ҡайһы төркөмгә ҡарағаны бик бәхәсле булған сиртя («сипыр») этник төркөмө исеменән алынған тип һанала. Һуңғараҡ ул хәҙерге Тобольск районында, Иртыш йылғаһы буйында йәшәгән төрөк төркөмөнә ҡарата ҡулланыла башлаған.</li> <li>Вячеслав Юрьевич Софронов фаразы буйынса, бөгөнгө көндә себер татарҙары тип йөрөтөлгән төрөк телле этник төркөм менән бәйләргә мөмкин. Үларҙың үҙатамаһы — сибир, автор фекеренсә, «түҙемлек» тигәнде аңлата. бүтән төрлө фекер ҙә бар, «аҫаба» («местные») (ы/ир — ирҙәр, халыҡ, кешеләр; сибе/ү — һибелгән, сәселгән, ергә таратыу; һүҙмә-һүҙ.: «бында таралған [йәшәгән] кешеләр»)<sup id="cite_ref-vsofronov.narod_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-vsofronov.narod-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</li> <li>Владимир Яковлевич Петрухин һәм Дмитрий Сергеевич Раевский фаразлағанса, атама Көнбайыш Себерҙең көньяғынан Төньяҡ Ҡаф тауына, ә һуңынан Урта Иҙел буйына күсеп киткән күсмә ҡәбиләләр, савирҙар (суварҙар) атамаһы менән бәйле булып сыға<sup id="cite_ref-Петрухин,_Раевский—2004——198_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-Петрухин,_Раевский—2004——198-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</li></ol> <p>«Себер» атамаһының бик ҙур территорияларға таралыуы Иван Яуыз (Грозный) заманында Рус батшалығы яулап алған себер татарҙарының ханлығы баш ҡалаһы Себер атамаһы менән туранан-тура бәйләнгән. Бына Савва Есипов рус йылъяҙмаһынан (Есиповская летопись) өҙөктө уҡыйыҡ: «…пришед в Сибирскую землю … татарове же сего убояшася русских вой много пришествия, избегоша от града своего, иде же прежде сего быть в Сибири сибирскотатарский их городок стольный усть Тобола и Иртыша иже именуемый Сибирь, оставиша его пуста. Рустии же вои придоша и седоша в нём и утвердивше град крепко, иде же бо ныне именуемый Богоспасаемый град Тоболеск.» </p><p>XIII быуаттан башлап Себер тип халыҡты ғына түгел, улар йәшәгән биләмәләрҙе лә атай башлағандар. Ошондай мәғәнәлә бындай топоним тәүҙә XIII быуатта йәшәгән иран авторҙарында осрай. Sebur тамғаланышы иң тәүҙә 1375 йылда төҙөлгән Каталон атласында осраған. XV быуатта ижад ителгән йылъяҙмаларҙа Себер ере тип Тобол йылғаһының түбәнге ағымындағы һәм урта Иртыш тирәһендәге ерҙәр аталған. </p><p>Әммә «Себер» һүҙен геополитик мәғәнәлә ҡулланыу Иҙел (Волга) йылғаһынан көнсығышта ятҡан бөтөн территорияларын тамғалауға ҡайтып ҡала. 1570 йылда Англия королеваһы Елизавета I-гә яҙған хатында Иван Яуыз (Грозный) үҙен бына нисек атаған: «Псков ғали йәнәптәре һәм Тверь, Чернигов, Рязань, Полоцк ерҙәре кенәзе, рос… (һүҙ киҫәге һаҡланмаған) һәм бөтөн Себер ерҙәре ғали йәнәптәре» </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Себер_образы_һәм_уның_үҙгәрештәре"><span id=".D0.A1.D0.B5.D0.B1.D0.B5.D1.80_.D0.BE.D0.B1.D1.80.D0.B0.D0.B7.D1.8B_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D1.83.D0.BD.D1.8B.D2.A3_.D2.AF.D2.99.D0.B3.D3.99.D1.80.D0.B5.D1.88.D1.82.D3.99.D1.80.D0.B5"></span>Себер образы һәм уның үҙгәрештәре</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=2" title="Себер образы һәм уның үҙгәрештәре бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=2" title="Себер образы һәм уның үҙгәрештәре бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Айырым региональ топоним булараҡ Себер (Sibir, Sebir) атамаһы текслы һәм картографик сыҡанаҡтарҙа минимум XVI быуаттан теркәлгән (фиксируется). Был топоним ул ваҡытта Иртыштың урта ағымындағы сама менән Себер ханлығы территорияһына (хәҙерге Рәсәй Федерацияһының Свердловск, Силәбе, Төмән һәм Омск өлкәләренә, Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәләренә) тап килгән биләмәләр атамаһы булған. XVII быуат уртаһынан был топонимдың Мәскәү дәүләте контролдә тотҡан Уралдан алып Тымыҡ океанға тиклемге территорияны рус телендә билдәләү өсөн ҡулланылышы теркәлә (фиксируется). XVIII быуат башына Себер тигәндә Урал тауҙарынан көнбайыштағы (Көнгөр һәм Соликамск өйәҙҙәре, Вятка провинцияһы) территориялар күҙ алдына килә. Дөйөм самалап ҡабул иткәндә (примерное восприятие): «дәүләттең тарихи үҙәгенән көнсығышҡа табан аҙ үҙләштерелгән территориялар». XVIII йөҙ йыллыҡ аҙағына ғалим-географтар араһында Урал тауҙары Себерҙең, шулай уҡ империя европа һәм азия биләмәләренең көнбайыш сиге тигән консенсус оформился. 1780-се йылдарҙа Пермь губернияһының барлыҡҡа килеүе (сама менән — Рәсәй Федерацияһының хәҙерге Свердловск һәм Пермь өлкәләре территориялары) был мәсьәләгә буталсыҡ кереткән: Уралды тәбиғи сик итеп ҡабул итеү һаҡланған, ләкин Пермь һәм Тобольск губерналарының административ сиге шулай уҡ күмәк кешенең аңында айырым билдәләнә башлаған. Шулай, XIX быуаттың беренсе яртыһында сәйәхәтселәр һыу айырғыстағы Екатеринбургтан көнбайышҡа «Европа-Азия» билдәһе, ә губерналар сигендә торған административ берәмек билдәһе (символы) Рәсәй (метрополия) һәм Себер (окраина) араһындағы сик билдәһе тип ҡабул ителә. XIX быуат башында возникает деление Себерҙе Көнбайыш Себер һәм Көнсығыш Себер генерал-губернаторлыҡтарына бүлеү барлыҡҡа килгән, һәм был Көнсығыш һәм Көнбайыш Себер образдары популяр практикаһында нығынған. Әммә шул уҡ быуат уртаһында был субрегиондарҙың ҡабул ителгән сиктәре лә хәҙерге заман кешеһе өсөн ғәҙәттән тыш һымаҡ: Себерҙең Көнбайышы — Себер ҡырғыҙҙары өлкәһе (хәҙерге Ҡаҙағстандың көнсығышын, төньяғын, көньяғын һәм үҙәген биләгән тышҡы идаралыҡтың административ берәмеге), ә Себерҙең Көнсығышы — Чукотка, Камчатка һәм Яҡутстан биләмәләре. </p><p>Себерҙе күҙ алдына килтереү етди үҙгәрештәр Рәсәй империяһының азия өлөшөндә формалашҡан яңы регион образдары менән бәйле: Амур йылғаһы буйы һәм Уссурийск крайы ҡушылғас, совет ваҡытында уның бер өлөшө булған Төньяҡ-Көнсығыш Себерҙең һәм Яҡутстандың элекке территорияларын Алыҫ Көнсығыш тип атай башлағандар; Пермь һәм Ырымбур (Өфө) губерналарының иҡтисади үҫеше XIX—XX быуаттар сигендә (рубежында) Урал регионы формалашыуға килтергән. 1920-се йылдарҙа дөйөм Себерҙе һәм элекке Рәсәй империяһының азия өлөшөн хәҙергесә күҙ алдына баҫтырыуҙың контурына нигеҙ һалынған: Урал өлкәһе бөтөн Обь йылғаһының түбәнге өлөшөн һәм Иртыш уртаһы буйын (өлкәнең сиктәре хәҙерге Урал федераль округының контурына яҡын) биләгән. Себер крайы Омскиҙан алып Байҡал арты административ территорияларында (уның контурҙары хәҙерге Себер федераль округына оҡшаған) формалашҡан. Себер өлкәләренән айырым булған Ҡаҙаҡ автономияһы барлыҡҡа килеүе уның эсенә ингән территорияларҙы географик ысынбарлыҡ итеп ҡабул итеүҙе талап иткән. Һуңғараҡ совет практикаһы (1930-80-се йй.) башҡасараҡ сиктәр менән эш иткән: ул моментҡа көнсығышта формалашҡан Урал образы тик Свердлов (1934, 1938) һәм Ҡурған өлкәләрен генә үҙ эсенә индергән (1943), Себерҙе Көнбайыш һәм Көнсығыш өлөштәргә бүлеү кире ҡайтҡан, Яҡутстан статусы ғына бәхәсле булып ҡалған. Бындай бүлеү ярым рәсми, сөнки, бер яҡтан, был илде иҡтисади райондарға бүлеүҙә сағылған һәм мәктәптә шулай тип уҡытылған, ләкин, икенсе яҡтан, бөтөн бюрократик практикаға мотлаҡ тәьҫир ҙә итмәгән. </p><p>2000 йылда административ практикаға һәм халыҡ алдына сығарылған киңлеккә Рәсәй Федерацияһының азия өлөшөндә, сиктәре 1920-се йылдарҙағы совет ҙур административ берәмектәргә яҡын, федераль округтар төшөнсәһе индерелгән. Был популяр образдарға етди тәьҫир итте: хәҙерге моментта ҙур Төмән өлкәһенең биләмәләрен йыш ҡына Урал регионы тип атайҙар, ә Себер сиктәрен Себер округы сиктәре тип аңлаталар. Был моментта ошо мәсьәлә буйынса бер төрлө фәнни практика юҡ, мәктәптә ойошторолған уҡытыуҙа федераль округтарға бүлеү менән «традицион» иҡтисади райондарға бүлеүгә ҡараш үҙгәреп тора. Һәр конкрет кешенең Себерҙең теге йәки был географик образы хаҡында күҙаллауы уның белем кимәленән, аралашыу әйләнәһенән, һөнәренән, зауығынан, сәйәси ҡарашынан һәм башҡаларҙан тора. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Сиктәре"><span id=".D0.A1.D0.B8.D0.BA.D1.82.D3.99.D1.80.D0.B5"></span>Сиктәре</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=3" title="Сиктәре бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=3" title="Сиктәре бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Публицист һәм этнограф, «Себер герграфик, этнографик һәм тарихи отношениела колония булараҡ» тип аталған фундаменталь хеҙмәт авторы Николай Михайлович Ядринцев Себерҙең сиктәрен бына шулай билдәләгән<sup id="cite_ref-Ядринцев_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ядринцев-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>: </p> <blockquote style="float:none; padding:3px 15px 3px 15px; border:thin solid #e0e0e0"><div> Себер Азияның бөтә төньяғын биләй, төньяҡта Төньяҡ Боҙло океанға, көнсығышта ул Тымыҡ океанға саҡлы етә, көньяҡта сиктәре Ҡытай империяһы менән, көньяҡ-көнсығышта Рәсәй империяһының урта азия биләмәләре менән тоташа, ә төньяҡ-көнбайышта һәм Себерҙең көнбайышында Рәсәйҙең Европа өлөшөнән Урал һырттары менән бүленгән. </div></blockquote> <blockquote style="float:none; padding:3px 15px 3px 15px; border:thin solid #e0e0e0"><div> Сибирь занимаетъ весь сѣверъ Азіи и тянется на с. до Сѣвернаго Ледовитаго океана, на востокѣ она достигаетъ до Тихаго океана, на югѣ границы ея составляетъ Китайская имперія, на ю.-в. она граничитъ съ среднеазіатскими владѣніями Россійской имперіи, а на сѣв.-западѣ и на зап. Сибирь отдѣлена отъ Европейской Россіи Уральскимъ хребтомъ </div></blockquote> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA,_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%2C_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0.JPG/240px-%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%2C_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0.JPG" decoding="async" width="240" height="135" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%2C_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0.JPG/360px-%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%2C_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%2C_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0.JPG/480px-%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%2C_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0.JPG 2x" data-file-width="4608" data-file-height="2592" /></a><figcaption>Хабаровский ҡалаһында Амур йылғаһы яр буйы</figcaption></figure> <p>Географик планда Себер Алыҫ Көнсығыштан айырым алына, был төшөнсәгә Урал тауҙарынан алып Төньяҡ Боҙло океанға һәм Тымыҡ океанға ҡойоусы йылғалар һыу айырғысы (Обь, Надым, Таз, Пур, Йәнәсәй, Хатанга, Лена, Индигирка, Колыма йылғалары һәм , Чаны һәм Байҡал күлдәре бассейны сиктәрендә) йәғни Көнбайыш Себер һәм Көнсығыш Себер территориялары ҡарай. Был осраҡта географик яҡтан Себергә Төньяҡ Боҙло океан бассейнына ҡараған Ҡаҙағстан һәм Монголияның ҡайһы бер территорияларын да индереп була. Тарих яғынан ҡарағанда Алыҫ Көнсығыш Себер составына индерелә; географик планда бер нисә референт баҫма ошо ҡарашта тора<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Себер Көнбайыш Себергә (Ханты-Мансы автономлы һәм Ямал-Ненец автономлы округтары менән) Төмән өлкәһе, Ҡурған өлкәһе, Новосибирск өлкәһе, Омск өлкәһе, Томск һәм Кемеров өлкәләре, Алтай крайы (Алтай Республикаһы) һәм Көнсығыш Себергә (Краснояр һәм Байҡал арты крайҙары, Иркутск һәм Амур өлкәләре, Хаҡас, Тыва, Бүрәт һәм Саха-Яҡут Республикалары) бүленә. Шулай уҡ ҡайһы берҙә (тау өлөшөндә) Көньяҡ Себерҙе, Төньяҡ-Көнсығыш Себерҙе, Урта Себерҙе билдәләйҙәр. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="География"><span id=".D0.93.D0.B5.D0.BE.D0.B3.D1.80.D0.B0.D1.84.D0.B8.D1.8F"></span>География</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=4" title="География бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=4" title="География бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table width="152" cellpadding="0" cellspacing="1" style="float:right"> <tbody><tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Topographic30deg_N60E60.png" class="mw-file-description" title="N60-90, E60-90"><img alt="N60-90, E60-90" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Topographic30deg_N60E60.png/80px-Topographic30deg_N60E60.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Topographic30deg_N60E60.png/120px-Topographic30deg_N60E60.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Topographic30deg_N60E60.png/160px-Topographic30deg_N60E60.png 2x" data-file-width="1800" data-file-height="1800" /></a></span> </td> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Topographic30deg_N60E90.png" class="mw-file-description" title="N60-90, E90-120"><img alt="N60-90, E90-120" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Topographic30deg_N60E90.png/80px-Topographic30deg_N60E90.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Topographic30deg_N60E90.png/120px-Topographic30deg_N60E90.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Topographic30deg_N60E90.png/160px-Topographic30deg_N60E90.png 2x" data-file-width="1800" data-file-height="1800" /></a></span> </td> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Topographic30deg_N60E120.png" class="mw-file-description" title="N60-90, E120-150"><img alt="N60-90, E120-150" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Topographic30deg_N60E120.png/80px-Topographic30deg_N60E120.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Topographic30deg_N60E120.png/120px-Topographic30deg_N60E120.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Topographic30deg_N60E120.png/160px-Topographic30deg_N60E120.png 2x" data-file-width="1800" data-file-height="1800" /></a></span> == </td></tr> <tr> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Topographic30deg_N30E60.png" class="mw-file-description" title="N30-60, E60-90"><img alt="N30-60, E60-90" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Topographic30deg_N30E60.png/80px-Topographic30deg_N30E60.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Topographic30deg_N30E60.png/120px-Topographic30deg_N30E60.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Topographic30deg_N30E60.png/160px-Topographic30deg_N30E60.png 2x" data-file-width="1800" data-file-height="1800" /></a></span> </td> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Topographic30deg_N30E90.png" class="mw-file-description" title="N30-60, E90-120"><img alt="N30-60, E90-120" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Topographic30deg_N30E90.png/80px-Topographic30deg_N30E90.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Topographic30deg_N30E90.png/120px-Topographic30deg_N30E90.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Topographic30deg_N30E90.png/160px-Topographic30deg_N30E90.png 2x" data-file-width="1800" data-file-height="1800" /></a></span> </td> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Topographic30deg_N30E120.png" class="mw-file-description" title="N30-60, E120-150"><img alt="N30-60, E120-150" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Topographic30deg_N30E120.png/80px-Topographic30deg_N30E120.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Topographic30deg_N30E120.png/120px-Topographic30deg_N30E120.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Topographic30deg_N30E120.png/160px-Topographic30deg_N30E120.png 2x" data-file-width="1800" data-file-height="1800" /></a></span> </td></tr></tbody></table> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Vasyugan.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Vasyugan.jpg/240px-Vasyugan.jpg" decoding="async" width="240" height="144" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Vasyugan.jpg/360px-Vasyugan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Vasyugan.jpg/480px-Vasyugan.jpg 2x" data-file-width="1452" data-file-height="870" /></a><figcaption>Көнбайыш Себер тигеҙлеге</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Jack_London_Lake_by_bartosh.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Jack_London_Lake_by_bartosh.jpg/240px-Jack_London_Lake_by_bartosh.jpg" decoding="async" width="240" height="118" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Jack_London_Lake_by_bartosh.jpg/360px-Jack_London_Lake_by_bartosh.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Jack_London_Lake_by_bartosh.jpg/480px-Jack_London_Lake_by_bartosh.jpg 2x" data-file-width="2000" data-file-height="986" /></a><figcaption>Төньяҡ-Көнсығыш Себер (Магадан өлкәһе)</figcaption></figure> <p>12 577 400 км² майҙаны булып (Алыҫ Көнсығышты индермәйсә — 10 000 000 км² тирәһе), Себер Рәсәй территорияһының 73,56 % яҡынын тәшкил итә, хатта Алыҫ Көнсығышты алмағанда ла, уның территорияһы донъяла Рәсәйҙән ҡала дәүмәле буйынса икенсе урын биләгән Канаданан ҙурыраҡ. Төп тәбиғи өлкәләре — Көнбайыш Себер, Көнсығыш Себер, Урта Себер, Байҡал күле буйы, Байҡал күле арты, Төньяҡ-Көнсығыш Себер һәм Көньяҡ Себер тауҙары (Алтай, Саян тауҙары). </p><p>Себерҙең иң эре йылғалары — Йәнәсәй, Обь, Ангара, Иртыш, Лена, Амур. Иң эре күлдәре — Байҡал, Таймыр һәм Үбсү-Нур. </p><p>Миллионлы ҡалалар: Новосибирск, Омск, Красноярск. Иң эре ҡалалар: Төмән, Барнаул, Иркутск, Новокузнецк, Томск, Кемерово, Улан-Удэ. </p><p>Себерҙең эске континенталь нөктәләре — Катунь тау һырттарында урынлашҡан Белуха тауы (4509 м), (Алтай тауҙары (Таулы Алтай), ә Алыҫ Көнсығышты иҫәпләһәң — Камчатка ярымутрауында урынлашҡан Ключевская Сопка вулканы (4835 м). </p> <dl><dt>Географик тикшеренеүҙәр</dt></dl> <p>Себерҙең тәүге картаһы 1671 йылда төҙөлгән. Беренсе (1725—1730) һәм Икенсе Камчатка (1733—1741) экспедициялары — ҡарағыҙ: Витус Ионассен Беринг. </p><p>Шулай уҡ ҡарағыҙ: Себерҙе һәм уға сиктәш территориялар һәм диңгеҙҙәр өйрәнеүсе Рәсәй ергиҙәрҙәрен һәм диңгеҙ сәйәхәтселәр тураһында </p> <table bgcolor="#cccccc" style="float:right; border:1px solid white;"> <tbody><tr> <th> </th> <th> </th></tr> <tr> <td> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Jan_Czerski.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Jan_Czerski.jpg/112px-Jan_Czerski.jpg" decoding="async" width="112" height="123" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Jan_Czerski.jpg/168px-Jan_Czerski.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Jan_Czerski.jpg/224px-Jan_Czerski.jpg 2x" data-file-width="408" data-file-height="447" /></a><figcaption>Ян Черский</figcaption></figure> </td></tr> </tbody></table> <ul><li>Витус Ионассен Беринг</li> <li>Семён Иванович Дежнёв</li> <li>Игнатий Михайлович Милованов</li> <li>Николай Гаврилович Спафарий</li> <li>Алексей Ильич Чириков</li> <li>Ричард Карлович Маак</li> <li>Павел Иванович Небольсин</li> <li>Иван (Ян) Дементьевич Черский</li> <li>Владимир Клавдиевич Арсеньев</li> <li>Фома Матвеевич Августивич</li></ul> <p>Себер регионын тикшереү менән шулай уҡ сит илдәр сәйәхәтселәре лә шөғөлләнгән: </p> <ul><li>Иоһанн Эбергард Фишер</li> <li>Жан Шапп д’Отрош</li> <li>Иоһанн Георг</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Халҡы"><span id=".D0.A5.D0.B0.D0.BB.D2.A1.D1.8B"></span>Халҡы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=5" title="Халҡы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=5" title="Халҡы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Dinamika_naselenia_krupnejshih_gorodov_Sibiri.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Dinamika_naselenia_krupnejshih_gorodov_Sibiri.png/300px-Dinamika_naselenia_krupnejshih_gorodov_Sibiri.png" decoding="async" width="300" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Dinamika_naselenia_krupnejshih_gorodov_Sibiri.png/450px-Dinamika_naselenia_krupnejshih_gorodov_Sibiri.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Dinamika_naselenia_krupnejshih_gorodov_Sibiri.png/600px-Dinamika_naselenia_krupnejshih_gorodov_Sibiri.png 2x" data-file-width="1071" data-file-height="596" /></a><figcaption> Себерҙең иң эре ҡалалары халҡы һаны үҫеүе динамикаһы, 2008 й. Нәҙек һыҙыҡтар — халыҡ һаны 150—350 мең; уртаса һыҙыҡтар — халыҡ һаны 500—600 мең; ҡалын һыҙыҡтар — халыҡ һаны 950—1400 мең<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></figcaption></figure> <p>2002 йылда уҙғарылған Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәй Федерацияһының өс Федераль округында — Урал федераль округы, Себер федераль округы, Алыҫ Көнсығыш федераль округы — дөйөм алғанда ~ 39,13 миллион кеше йәшәй, был Рәсәй Федерацияһы халҡының 26,96 % тәшкил итә. </p><p>Уралды иҫәпләмәгәндә, Себер һәм Алыҫ Көнсығыш территорияһында 26,144 млн кеше йәшәй (Свердловск һәм Силәбе өлкәләренең күпмелер өлөшө Себер территорияһына инә), һәм был РФ халҡының дөйөм һанының 18,3 % тәшкил итә. Шулай итеп, Себер һәм Алыҫ Көнсығыш халҡының уртаса тығыҙлығы 1 км²-ҡа 2 кеше. </p><p>Демография институтының (ГУ-ВШЭ) «2020 Стратегияһы» эшкәртеүе сиктәрендә әҙерләнгән «Рәсәй үҫешендә миграция» докладында һуңғы 20 йыл эсендә (1990 йылдан 2010 йылға саҡлы) Себер һәм Алыҫ Көнсығыш халҡы 2 миллион кешегә кәмегән<sup id="cite_ref-sibir.ria_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-sibir.ria-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Күпселеген был Рәсәй Федерацияһының көнбайыш һәм үҙәк өлөшөнә эске миграция менән бәйләнгән. </p><p>Яҡын арала Рәсәй халҡының себер биләмәләренән көнбайышҡа миграцияһында берәй үҙгәреш булыр тигән өмөт юҡ һәм, моғайын, мобиллеге менән айырылып торған хеҙмәт ресурсы булып торған йәштәр өлөшө ҡыҫҡарыу сәбәпле, халыҡтың әүҙем миграцияһы тик 2025 йылға 9 % кәмеүе бар, тип фаразлай Демография институты (ГУ-ВШЭ) ғалимдары<sup id="cite_ref-sibir.ria_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-sibir.ria-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Себерҙең 29 ҡалаһында халыҡ һаны 100 мең кешенән артыҡ<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <dl><dt>Халыҡ һаны 200 мең кешенән артыҡ булған себер ҡалалары</dt> <dd></dd></dl> <table class="" style="border-collapse:collapse; background:transparent; width:100%; text-align:left;"> <tbody><tr valign="top"> <td style="width:33%;"> <table class="wide"> <tbody><tr> <td>Новосибирск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>1 584 138<sup id="cite_ref-2016BG_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-2016BG-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Омск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>1 178 100<sup id="cite_ref-2016BT_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-2016BT-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Красноярск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>1 066 934<sup id="cite_ref-2016BR_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-2016BR-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Төмән</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>697 037<sup id="cite_ref-2015DS_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-2015DS-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Иркутск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>620 099<sup id="cite_ref-2015DS_13-1" class="reference"><a href="#cite_note-2015DS-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr></tbody></table> </td> <td style="width:33%;"> <table class="wide"> <tbody><tr> <td>Томск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>569 428<sup id="cite_ref-2016AP_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-2016AP-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Кемерово</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>553 076<sup id="cite_ref-2016BQ_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-2016BQ-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Новокузнецк</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>551 253<sup id="cite_ref-2016AA_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-2016AA-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Улан-Удэ</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>426 650<sup id="cite_ref-2015DS_13-2" class="reference"><a href="#cite_note-2015DS-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Сорғот</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>340 845<sup id="cite_ref-2015DS_13-3" class="reference"><a href="#cite_note-2015DS-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Чита</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>339 453<sup id="cite_ref-2015DS_13-4" class="reference"><a href="#cite_note-2015DS-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr></tbody></table> </td> <td style="width:33%;"> <table class="wide"> <tbody><tr> <td>Якутск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>299 169<sup id="cite_ref-2015DS_13-5" class="reference"><a href="#cite_note-2015DS-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Нижневартовск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: #0c0; font-weight:bold; font-size: larger;">↗</span>268 456<sup id="cite_ref-2015DS_13-6" class="reference"><a href="#cite_note-2015DS-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Братск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>234 147<sup id="cite_ref-2016AA_16-1" class="reference"><a href="#cite_note-2016AA-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Ангарск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>226 776<sup id="cite_ref-2016AA_16-2" class="reference"><a href="#cite_note-2016AA-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>Бийск</td> <td align="right" style="padding-right:20px;"><span style="color: red; font-weight:bold; font-size: larger;">↘</span>203 826<sup id="cite_ref-2016AA_16-3" class="reference"><a href="#cite_note-2016AA-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr></tbody></table> </td></tr></tbody></table> <p>Норильск һәм Прокопьевск ҡалалары, депопуляция сәбәпле, исемлектән төшөп ҡалған. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Себерҙең_аҫаба_халҡы"><span id=".D0.A1.D0.B5.D0.B1.D0.B5.D1.80.D2.99.D0.B5.D2.A3_.D0.B0.D2.AB.D0.B0.D0.B1.D0.B0_.D1.85.D0.B0.D0.BB.D2.A1.D1.8B"></span>Себерҙең аҫаба халҡы</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=6" title="Себерҙең аҫаба халҡы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=6" title="Себерҙең аҫаба халҡы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Peoples_Siberia_XVI.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Peoples_Siberia_XVI.jpg/300px-Peoples_Siberia_XVI.jpg" decoding="async" width="300" height="201" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Peoples_Siberia_XVI.jpg/450px-Peoples_Siberia_XVI.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Peoples_Siberia_XVI.jpg/600px-Peoples_Siberia_XVI.jpg 2x" data-file-width="3578" data-file-height="2400" /></a><figcaption>XVI быуатта Себер халҡы</figcaption></figure> <p>Себер — халыҡ аҙ йәшәгән территория, ләкин бында тарихи осорҙарҙан бирле төрлө тел төркөмөнә ҡараған халыҡ вәкилдәре йәшәгән. Ҡайһы бер иҫәпләүҙәр буйынса подсчётам<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, XVI быуат аҙағына — XVII быуат башына Себер һәм Алыҫ Көнсығыш территорияһында 200 меңгә яҡын кеше йәшәгән. </p><p>Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы (2010), Рәсәй Федерацияһының бөтөн территорияһында йәшәгән аҫаба халыҡтарҙың һаны түбәндәгесә баһалана: </p> <table class="standard"> <tbody><tr> <th colspan="2">Төрөк<br />халыҡтары </th> <td rowspan="11" width="1.25%"> </td> <th colspan="2">Монгол<br />халыҡтары </th> <td rowspan="11" width="1.25%"> </td> <th colspan="2">Самодий<br />халыҡтары </th> <td rowspan="11" width="1.25%"> </td> <th colspan="2">Чукотка-камчат-<br />ка телдәре </th> <td rowspan="2" width="1.25%"> </td> <th colspan="2">Йәнәсәй<br />телдәре </th></tr> <tr> <td width="11%">Яҡуттар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap" width="8%">478 100 </td> <td width="11%">Буряттар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap" width="8%">461 389 </td> <td width="11%">Ненецтар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap" width="8%">44 640 </td> <td width="11%">Чукчалар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap" width="8%">15 908 </td> <td width="11%">Кеттар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap" width="8%">1 492 </td></tr> <tr> <td>Тывалар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">263 934 </td> <th colspan="2">Тунгусо-маньчжур<br />халыҡтары </th> <td>Селькуптар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">4 249 </td> <td>Коряктар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">8 743 </td></tr> <tr> <td>Хаҡастар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">72 959 </td> <td>Эвенктар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">38 396 </td> <td>Сойоттар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">3 579 </td> <td>Ительмендәр </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">3 180 </td></tr> <tr> <td>Алтайҙар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">70 800 </td> <td>Эвендар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">21 830 </td> <td>Нганасандар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">834 </td> <td>Чувандар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">1 087 </td></tr> <tr> <td>Шорҙар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">12 888 </td> <td>Нанайҙар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">12 160 </td> <td>Эндар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">237 </td> <td>Алюторҙар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">40 </td></tr> <tr> <td>Долгандар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">7 885 </td> <td>Ульчтар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">2 913 </td> <th colspan="2">Финн-уғыр<br />халыҡтары </th> <td>Керектар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">4 </td></tr> <tr> <td>Себер<br />татарҙары </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">6 779 </td> <td>Удэгейҙар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">1 657 </td> <td>Ханттар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">30 943 </td> <th colspan="2">Эскимос-алеут-<br /> халыҡтары </th></tr> <tr> <td>Телеуттар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">2 643 </td> <td>Орочтар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">686 </td> <td>Мансылар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">12 269 </td> <td>Эскимостар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">1 738 </td></tr> <tr> <td>Тофаларҙар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">761 </td> <td>Негидалдар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">567 </td> <th colspan="2">Син-тибет<br />халыҡтары </th> <td>Алеуттар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">482 </td></tr> <tr> <td>Чулымдар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">355 </td> <td>Ороктар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">346 </td> <td>Таздар </td> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">276 </td> <th>Нивхтар </th> <td style="text-align: right; white-space: nowrap">5 162 </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Флораһы_һәм_фаунаһы"><span id=".D0.A4.D0.BB.D0.BE.D1.80.D0.B0.D2.BB.D1.8B_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D1.84.D0.B0.D1.83.D0.BD.D0.B0.D2.BB.D1.8B"></span>Флораһы һәм фаунаһы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=7" title="Флораһы һәм фаунаһы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=7" title="Флораһы һәм фаунаһы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Siberian_autumn_in_taiga..JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Siberian_autumn_in_taiga..JPG/240px-Siberian_autumn_in_taiga..JPG" decoding="async" width="240" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Siberian_autumn_in_taiga..JPG/360px-Siberian_autumn_in_taiga..JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Siberian_autumn_in_taiga..JPG/480px-Siberian_autumn_in_taiga..JPG 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2304" /></a><figcaption>Тайга</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:P.t.altaica_Tomak_Male.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/P.t.altaica_Tomak_Male.jpg/240px-P.t.altaica_Tomak_Male.jpg" decoding="async" width="240" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/P.t.altaica_Tomak_Male.jpg/360px-P.t.altaica_Tomak_Male.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/P.t.altaica_Tomak_Male.jpg/480px-P.t.altaica_Tomak_Male.jpg 2x" data-file-width="1740" data-file-height="1256" /></a><figcaption>Амур юлбарыҫы</figcaption></figure> <p>Себер бик күп төрлө зона һәм интразона ландшафттарына эйә, һәм был урындың хайуандар донъяһы төрлөлөгөнә һәм уларҙың һанына тәьҫир итмәйенсә ҡалмай. Себер ландшафттарының һәр береһенә теге йәки был дәрәжәлә үҙенсәлекле хайуандар һәм үҫемлектәр донъяһы хас. </p><p>Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабына түбәндәге ҡош төрҙәре индерелгән<sup id="cite_ref-biodat_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-biodat-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>: </p> <ul><li>Ҡара торна</li> <li>Аҡ башлы сип (үләкһә менән туҡланыусы йыртҡыс ҡош, бөркөттәр ғаиләһенән)</li> <li>Туғаҙаҡ (дрофа, көнсығыш-себер подвиды)</li> <li>Көсөгән (могильник, ҡош)</li> <li>Сапсан (ыласындар ғаиләһенән)</li> <li>Биҙгәләк, ҡарһаҡ туғаҙаҡ (стрепет, үҫемлек менән туҡланыусы күсмә ҡош)</li> <li>Кәкресуҡыш көйөлдө (тонкоклювый кроншнеп, һаҙлыҡ ҡошо)</li></ul> <p>Һөтимәрҙәр: </p> <ul><li>Алыҫ Көнсығыш леопарды</li> <li>Даурия терпеһе (ҡолаҡсан терпе)</li> <li>Осло ҡолаҡ ярғанат (остроухая ночница)</li> <li>Йылға ҡондоҙо, көнбайыш себер подвиды</li> <li>Амур юлбарыҫы</li> <li>Алғы Азия леопарды</li> <li>Ирбис-бесәй (Үҙәк Азия тауҙарында йәшәүсе эре бесәй төрө)</li></ul> <p>үҫемлектәр<sup id="cite_ref-plantcare_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-plantcare-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>: </p> <ul><li>Байҡал елбәҙәге, елбәгәйе (ветреница байкальская, үлән)</li> <li>Кескәй мегадения</li> <li>Эре сәскәле ... (башмачок крупноцветковый)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Тарихы"><span id=".D0.A2.D0.B0.D1.80.D0.B8.D1.85.D1.8B"></span>Тарихы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=8" title="Тарихы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=8" title="Тарихы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Боронғо_период_(б._э._т._VIII_быуаттан_—_б._э._V_быуатына_саҡлы)"><span id=".D0.91.D0.BE.D1.80.D0.BE.D0.BD.D2.93.D0.BE_.D0.BF.D0.B5.D1.80.D0.B8.D0.BE.D0.B4_.28.D0.B1._.D1.8D._.D1.82._VIII_.D0.B1.D1.8B.D1.83.D0.B0.D1.82.D1.82.D0.B0.D0.BD_.E2.80.94_.D0.B1._.D1.8D._V_.D0.B1.D1.8B.D1.83.D0.B0.D1.82.D1.8B.D0.BD.D0.B0_.D1.81.D0.B0.D2.A1.D0.BB.D1.8B.29"></span>Боронғо период (б. э. т. VIII быуаттан — б. э. V быуатына саҡлы)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=9" title="Боронғо период (б. э. т. VIII быуаттан — б. э. V быуатына саҡлы) бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=9" title="Боронғо период (б. э. т. VIII быуаттан — б. э. V быуатына саҡлы) бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Себер территорияһында Хунну, Таншихая империяһы кеүек төрөк, чжурджен һәм монгол халыҡтарының дәүләттәре булғаны билдәле. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Урта_быуаттар_периоды_(б._э._V_—_XV_быуаттары)"><span id=".D0.A3.D1.80.D1.82.D0.B0_.D0.B1.D1.8B.D1.83.D0.B0.D1.82.D1.82.D0.B0.D1.80_.D0.BF.D0.B5.D1.80.D0.B8.D0.BE.D0.B4.D1.8B_.28.D0.B1._.D1.8D._V_.E2.80.94_XV_.D0.B1.D1.8B.D1.83.D0.B0.D1.82.D1.82.D0.B0.D1.80.D1.8B.29"></span>Урта быуаттар периоды (б. э. V — XV быуаттары)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=10" title="Урта быуаттар периоды (б. э. V — XV быуаттары) бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=10" title="Урта быуаттар периоды (б. э. V — XV быуаттары) бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Себер территорияһында кешелек тарихында билдәлелек алған ҙур империялар барлыҡҡа килгән — Бөйөк Төрөк Ҡағанаты (5 — 8 быуаттар) һәм Сыңғыҙ хан империяһы (13-14 быуаттар). Был дәүләттәрҙең иң юғары үҫеше периодында (576 йыл) — Төрөк ҡағанаты өсөн төрөктәр Көнсығышта Ҡытайҙы яулап алған һәм Көнбайышта, Ҡырымда, Византия армияһын ҡыйратҡанда, ә көньяҡта Аҡ һунндарҙы (Эфталиттарҙы) юҡ итеп, Сасанид Иранын буйһондорған осорҙа Себер тулыһынса шул дәүләттәрҙең составында булған. 13 быуатта Сыңғыҙ хан, монгол һәм төрөк халыҡтарын берләштереп, 576 йылғы төрөк Ҡағанаты батырлығын ҡабатлаған. 607 йылда, Көнсығыш Төрөк Ҡағанаты власть башына төрөк армияһы башында Ҡытайға еңеүсе сифатында баҫып ингән Себер хан (Шибир-хан Төрөк-шад) килгән. </p><p>Рустарҙың Себергә үтеп инеүе бик боронғо дәүерҙәргә барып тоташҡаны киң билдәле. Новгородлыларҙың IX быуатта уҡ Аҡ диңгеҙҙән Югор шары боғаҙына саҡлы һәм унан да ары, Кар диңгеҙенә саҡлы, барғаны тарихсыларға билдәле. Бындай диңгеҙ сәйәхәттәре тураһындағы йылъяҙма мәғлүмәт 1032 йылға ҡайтып ҡала, һәм был рус тарихнамәһендә Себер тарихының башы булып һанала. Артабанғы дәүерҙәрҙә, Югор шарына ҡиммәтле тиреләр алып ҡайтыу маҡсатында, новгородлылар регуляр рәүештә йөҙөүҙәр ойошторған. Новгородлы Андрийҙың 1139 йылда, сауҙа маҡсаты менән, Обь йылғаһы буйҙарына йөҙөп барыуы һәм унан ҡиммәтле йәнлек тиреләре тейәлгән ҙур йөк алып ҡайтыуы тураһында тәүге иҫкә алыу ҙа билдәле. Обь йылғаһы тамағында рус сауҙагәрҙәре, үҙ тауарҙарын себер йәнлек тиреләренә алмаштырып, сауҙа (торг) ойошторған рус тораҡ пункты (поселение) ла булған. Айырым алғанда, ғалим Кызласов Леонид Романович «Себерҙең боронғо ҡалалары» хеҙмәтендә XII — XIII быуат баштарында рус сауҙагәрҙәренең ваҡыты-ваҡыты менән Себергә, Йәнәсәй йылғаһына, Ҡырғыҙ ҡағанаты ҡалаларына саҡлы <sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> үтеп ингәнлеге тураһында яҙған. Профессор Кызласов раҫлауынса, урта быуаттар Себеренең (ул саҡта Мәскәү Русе составында, әлбиттә, булмаған) төп сауҙа үҙәктәре булып бөгөнгө көнгә килеп етмәгән, юғалған Грустина һәм Серпонов ҡалалары булған.<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg/240px-Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg" decoding="async" width="240" height="115" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg/360px-Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg/480px-Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg 2x" data-file-width="2305" data-file-height="1100" /></a><figcaption>Василий Иванович Суриков. «Ермактың Себерҙе алыуы». Киндер, май. 1895</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="XV—XVII_быуаттар"><span id="XV.E2.80.94XVII_.D0.B1.D1.8B.D1.83.D0.B0.D1.82.D1.82.D0.B0.D1.80"></span>XV—XVII быуаттар</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=11" title="XV—XVII быуаттар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=11" title="XV—XVII быуаттар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <blockquote><p>1483 йылда Иван III ҡушыуы буйынса мәскәү «һыу караптары ғәскәренең» («судовой рати») Көнбайыш Себергә ҙур походы ойошторола. Пельм (Свердловск өлкәһе Гарин районы) эргәһендә вогулдарҙы (мансы) ҡыйратып, ғәскәр Тобол ҡушылдығы Тавда йылғаһы, һуңынан Тура һәм Иртыш йылғалары буйлап, Иртыштың Обь йылғаһына ҡойған еренә тиклем барып еткән. Был поход һөҙөмтәһендә вогул кенәздәренең Бөйөк Мәскәү кенәзлегенән вассал бойондороҡлолоғо барлыҡҡа килгән һәм Иван III Бөйөк Югор кенәзе, Кондин һәм Обдор кенәзе тигән титулдарға лайыҡ булған<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</p></blockquote> <p>Алтын Урҙа тарҡалғас, 1495 йылдар тирәһендә, урындағы Тайбуғ кенәз тоҡомдары – тайбуғиндар һәм сыңғыҙсылар нәҫеленән булған Мөхәммәт Шейбани хан тоҡомдары – шейбанидтар араһында власть өсөн даими көрәш барған биләмәләрҙә Себер ханлығы барлыҡҡа килгән. 1555 йылда Себер ханлығы Рус батшалығы составына ингән — тайбуғин ырыуы хакимдары Едигер хан һәм уның туғаны Бекбулат Иван Яуыз (Грозный) батшаға подданлыҡҡа алыуын үтенеп мөрәжәғәт иткән һәм уның ризалығын алғас, ҡиммәтле тиреләр менән яһаҡ түләй башлай («рәсми властар», яһаҡ йыйған һәм Себер ханлығында күпмелер ваҡыт дауамында үҙҙәрен башҡа бер төрлө лә күрһәтмәгән). </p><p>1563 йылда үзбәк хакимының улы — шейбанид Күсем хан — дәүләт түңкәрелеше ойошторған һәм властҡа килгән. Баштараҡ ул Рәсәй дәүләте менән вассаллыҡ мөнәсәбәттәренә таянған, ләкин 1572 йылда, Ҡырым ханлығы хакимының Мәскәүгә поход ойошторғаны менән файҙаланып, ул был мөнәсәбәттәрҙе өҙгән һәм Рус батшалығына ҡаршы хәрби хәрәкәт башлаған. </p><p>1581 йылда Ермак Тимофей улы етәкселегендә 800 казактан торған отряд Көнбайыш Себергә походҡа йүнәлгән. 1582 йылдың 26 октябрендә отрядом отряды Себер ханлығы баш ҡалаһы Искер ҡалаһын яулап алған. 1583 йылда Ермак отрядына 300—400 һуғышсыһы менән кенәздәр Болховский һәм Глухов ҡушылған. 1585 йылда урындағы кешеләрҙең казактар лагерына һөжүм итеүе һөҙөмтәһендә, Ермак, йылғаға батып, һәләк булған; Себергә ҙур булмаған ғәскәре менән воеводалар Василий Сукин, Иван Мясной килгән. Улар, Чинги-Турға килеп еткәс, 1586 йылда Төмән ҡалаһына нигеҙ һалғандар. 1585 йылда воевода Мансуров Иртыш йылғаһы буйында Аҡ Урҙа территорияһында ҡаласыҡҡа нигеҙ һалған. 1591 йылда кенәз Кольцов-Мосальский Күсем хандың ғәскәрен тулыһынса ҡыйратҡан. Тап Рус батшалығы осоронда Себерҙе үҙләштереү башланған, ҡала-ҡәлғәләр: Төмән (1586), Тобольск (1587), Берёзово (Ханты-Мансы автономлы округ) Берёзов һәм Сорғот (1593), Тара (1594), Мангазея (1601), Томск (1604), Кузнецк (хәҙер Новокузнецк) (1618), Красноярск (1628) төҙөлгән. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Яңы_ерҙәрҙе_үҙләштереү"><span id=".D0.AF.D2.A3.D1.8B_.D0.B5.D1.80.D2.99.D3.99.D1.80.D2.99.D0.B5_.D2.AF.D2.99.D0.BB.D3.99.D1.88.D1.82.D0.B5.D1.80.D0.B5.D2.AF"></span>Яңы ерҙәрҙе үҙләштереү</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=12" title="Яңы ерҙәрҙе үҙләштереү бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=12" title="Яңы ерҙәрҙе үҙләштереү бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Күп кенә тикшеренеүселәр фекеренсә, башланғыс үҙләштереү осоронда (XVI—XVII быуаттарҙа) Себерҙә, Көньяҡ далалары кеүек, Рәсәй халҡы аҙ йәшәгән — тәүге юл һалыусылар (первопроходцы) ултыраҡ тормошҡа яраҡлы ерҙәргә килгәндәр һәм территорияларҙа нығынғандар (закрепляли). Рус подданныйлығын ҡабул иткән ҡәбиләләргә уларҙы һуғышсан күршеләрҙән һаҡлау һәм түләнгән яһаҡ дәүмәлен кәметеү вәғәҙә иткән. Урындағы абориген халыҡ, аҙ һанлы булһа ла, оҙайлы ваҡыт эсендә рустарҙан һан буйынса күберәк булған (рустар тип тәүге юл һалыусыларҙы, дөрөҫөрәге, казактарҙы атағандар), әммә уларҙың ҡоралы ла, тәжрибәле ғәскәре һәм хәрби начальниктары ла булмаған. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Krasnoyarsk_by_Witsen_1692.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Krasnoyarsk_by_Witsen_1692.jpg/220px-Krasnoyarsk_by_Witsen_1692.jpg" decoding="async" width="220" height="193" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Krasnoyarsk_by_Witsen_1692.jpg/330px-Krasnoyarsk_by_Witsen_1692.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Krasnoyarsk_by_Witsen_1692.jpg/440px-Krasnoyarsk_by_Witsen_1692.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="1125" /></a><figcaption>Красноярск. А. Колпашников гравюраһы (1730-сы йылдар һүрәтләүҙәре буйынса)</figcaption></figure> <p>Биләгән территорияларҙы үҙләштереүҙең һәм нығыныуҙың нигеҙе булып острогтар системаһы — артабанғы экспансия базаһы булып хеҙмәт иткән нығытылған тораҡ пункттар торған. Шул ваҡытта, бәйләнеш булмағанлыҡтан (мәҫәлән, Обь буйынан Мәскәүгә саҡлы бер нисә ай барырға кәрәк булған, һәм өҫтәүенә бәйләнеште йыл әйләнәһе дауам итеү мөмкин булмаған) Рәсәйҙең Себерҙе үҙләштереүе Бөйөк Себер һыу юлы, йәғни Тобол, Иртыш, Обь, Йәнәсәй йылғалары аша алып барылған. Рәсәй менән даими бәйләнеш юҡлыҡтан, урындағы воеводалар ҙур власҡа эйә булғандар һәм йыш ҡына башбаштаҡлыҡтар ҡылған, шуның һөҙөмтәһендә острог гарнизондары баш күтәргән. Бер нисә воевода вазифаһынан төшөрөлгән, әммә һуңынан баш күтәреүеләр ҡаты язаға тарттырылған. Рустарҙың төп маҡсаты ҡиммәтле тире (соболь) булған, буйһондоролған ҡәбиләләр ҡиммәтле тире менән яһаҡ түләргә тейеш булған. Воеводаларға <i>яһаҡ түләүселәргә ҡаты талаптар түгел, яғымлы мөнәсәбәттә булырға” (</i>обходиться с ясачными ласково, а не неволею и не жесточью.<i>) тигән күрһәтмә бирелгән<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Яһаҡ батшаға хеҙмәт итеү тип һаналған, һәм уны түләүсе “ғали йәнәптәренән түләү” (</i>государево жалованье<i>) — балта, бысҡы, энә, туҡыма алған. Воеводалар </i>яһаҡ кешеләрен<i> казактар һәм сәнәғәтселәр (промышленниктар) башбаштаҡлығынан яҡларға тейеш булған. Ғәмәлдә, күп воеводалар яһаҡты батша ҡаҙнаһына ғына түгел, </i>үҙенекенә<i> лә йыйған. Нигеҙҙә уларҙың ҡомһоҙлоғо арҡаһында аҫаба халыҡ баш күтәргән һәм острогтарға, монастырҙарға һәм башҡа рустар йәшәгән тораҡ пункттарына һөжүм иткәндәр. Тәүге күсеп килеүселәр артынан үҙләштереүҙең ьағы бер тулҡыны — Себергә крәҫтиәндәрҙе күсереү дәүләт инициативаһы менән башҡарылған, сөнки острог гарнизондары аҙыҡ-түлеккә мохтаж булған, ә уны килтереү өсөн юл булмаған. Крәҫтиәндәр, урындағы халыҡтың һөжүменән, төрлө юлбаҫарҙарҙан һаҡланыу маҡсатында острогтар эргәһенә килеп ултырған. Бына шулай, һуңғараҡ себер ҡалалары булып киткән, беренсе ҙур тораҡ пункттар барлыҡҡа килгән. Биләмәләрҙе үҙләштергәндә аҫаба халыҡтың мәнфәғәттәре иҫәпкә алынған.</i> </p><p>Крәҫтиәндәр “тик буш урындарға ғына ултырырға, ә яһаҡ биләмәһенә эйә булмаҫҡа тейеш, (ә кемдәр) яһаҡ кешеләренең биләмәләрен талай, ҡамсы менән һуҡтырып, ҡаты язаларға” (<i>«селиться только на порозжих местах, а ясачных угодий не имать, [а тех, кто] у ясачных людей угодья пустошает, сбивати долой и бить кнутом нещадно.»</i>)<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p> XVI быуатта Себер Илсе (Посол) приказы тарафынан идара ителгән, 1596—1599 йылдарҙа себер эштәре менән дьяк Варфоломей Иванов чете <sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, ә 1599 йылдан — Ҡазан Һарайы Приказы . 1615 йылда уның составында, 1637 йылда үҙ аллы административ берәмеккә бүленеп сыҡҡан, махсус Себер приказы барлыҡҡа килгән. Ул 1763 йылға саҡлы себер эштәре менән шөғөлләнгән.<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Һуңғараҡ Себер, хатта Себерҙә йәшәп тә ҡарамаған, ә ерҙәр менән идара итеүҙе үҙҙәренең уполномоченныйҙарына тапшырып ҡуйған, тәғәйенләнгән генерал-губернаторҙар тарафынан идара ителгән<sup id="cite_ref-potanin-1884_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-potanin-1884-28"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. XIX быуат башында Н. А. Бестужев Себерҙе колония түгел, ә «Рәсәй халыҡтары үҙләштергән колониаль ил» тигән. Декабрист Гавриил Степанович Батеньков үҙ заманындағы Себерҙе, унда кешеләрҙең аҙ йәшәүенә һәм уның тәбиғи сеймал ресурстары эксплуатацияланыуына күрһәтеп, типик колония тип атаған<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Михаил Михайлович Сперанский инициативаһы буйынса, Себер менән идара итеүҙе үҙгәртеүгә йүнәлтелгән Себер Уложениеһы ҡабул ителгән. </p><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:023_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D1%80_%D0%A3%D1%88%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B8_(cropped).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/023_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D1%80_%D0%A3%D1%88%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B8_%28cropped%29.jpg/240px-023_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D1%80_%D0%A3%D1%88%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B8_%28cropped%29.jpg" decoding="async" width="240" height="185" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/023_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D1%80_%D0%A3%D1%88%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B8_%28cropped%29.jpg/360px-023_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D1%80_%D0%A3%D1%88%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B8_%28cropped%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/023_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D1%80_%D0%A3%D1%88%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B8_%28cropped%29.jpg/480px-023_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D1%80_%D0%A3%D1%88%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B8_%28cropped%29.jpg 2x" data-file-width="1208" data-file-height="929" /></a><figcaption>Томск — «Себер Афиныһы» — Себер федераль округының иң боронғо ҡалаһы</figcaption></figure> <p>1795 йылда 595 мең рәүиз йәне иҫәпләнгән (1200 мең тирәһе кеше). 1840 йылда Тобольск һәм Томск губерналарында 1294,7 мең кеше йәшәгән, шулар араһында 67,4 мең һөргөнгә оҙатылған кеше. 1845—1855 йылдарҙа, 1843 йылдың 8 апрелендәге Себерҙе үҙләштереү менән бәйле крәҫтиәндәрҙе күсереүҙе ойоштороу тураһындағы Бойороғона ярашлы, 90,6 мең крәҫтиән күскән. XIX быуат уртаһында себер өлкәселәре (сибирское областничество), айырым алғанда, Николай Михайлович Ядринцев «Себер колония булараҡ» тигән ентекле монография яҙған<sup id="cite_ref-Ядринцев_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-Ядринцев-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Крепостной хоҡуҡ бөтөрөлгәндән (отмена) һуң, бында ирекле ерҙәр булғанлыҡтан, Себергә ерһеҙ крәҫтиәндәр күсерелә башлай. Халыҡ һаны Себерҙә бигерәк тә «алтын лихорадкаһы» тигән периодта артҡан. Халыҡ һаны һөргөнгә ебәрелгәндәр һәм каторжандар иҫәбенә артҡан — шулай, XIX быуат дауамында Себергә 1 миллионға яҡын кеше ебәрелгән<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>30<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Халыҡ һаны артһа ла, XIX быуат аҙағында Себер һаман да Рәсәйҙең башҡа өлөшөнә етерлек интегрирланмаған булған, һәм был фактты замандаштар яҡшы аңлаған. Шулай, 1885 йылда Григорий Николаевич Потанин: «Ысынлап та, был ике рус территорияларында идара итеү системаһында берҙәмлек урынлаштырып, Себерҙе Европа Рәсәйе менән бер бөтөнгә килтереү — был Себерҙе тулыһынса рус иленә һәм беҙҙең дәүләт организмының органик өлөшөнә әйләндереүҙең иң тәүге ихтыяжы» тип яҙған<sup id="cite_ref-potanin-1884_28-1" class="reference"><a href="#cite_note-potanin-1884-28"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="XX_быуат"><span id="XX_.D0.B1.D1.8B.D1.83.D0.B0.D1.82"></span>XX быуат</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=13" title="XX быуат бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=13" title="XX быуат бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>1918 йылдың июненән сентябренә саҡлы — совет власын ҡолатыу һәм Себер республикаһы һәм Ваҡытлы Себер хөкүмәте (Вологодского) төҙөлгән. 1920 йылдан 1921 йылға саҡлы большевиктар идара иткән Себерҙең административ үҙәге Омск ҡалаһы булған, ләкин һуңғараҡ уның функциялары яҡындағы Новониколаевск (Новосибирск) ҡалаһына күскән<sup id="cite_ref-hkis-part_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-hkis-part-31"><span class="cite-bracket">[</span>31<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="XXI_быуат"><span id="XXI_.D0.B1.D1.8B.D1.83.D0.B0.D1.82"></span>XXI быуат</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=14" title="XXI быуат бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=14" title="XXI быуат бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>2010 йылға ҡарата Себерҙең өс ҡалаһы — Томск, Енисейск һәм Иркутск — «тарихи тораҡ» тигән рәсми статусҡа эйә<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Элегерәк тарихи тораҡ статусына эйә булған Красноярск был дәрәжәһен 2010 йылда юғалтты<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">[</span>33<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ресурстар_һәм_сәнәғәт"><span id=".D0.A0.D0.B5.D1.81.D1.83.D1.80.D1.81.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D1.81.D3.99.D0.BD.D3.99.D2.93.D3.99.D1.82"></span>Ресурстар һәм сәнәғәт</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=15" title="Ресурстар һәм сәнәғәт бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=15" title="Ресурстар һәм сәнәғәт бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Себер ресурстарға бай, һәм уның территорияһында: дөйөм рәсәй ҡурғаш һәм платина запастарының 85 %, күмер һәм молибдендың 80 %, никелдең 71 %, нефттең (ер майының) 89 %, газдың 95 %, баҡырҙың 69 %, көмөштөң 44 % һәм алтындың 40 % тупланған<sup id="cite_ref-sibir_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-sibir-34"><span class="cite-bracket">[</span>34<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Иҡтисады"><span id=".D0.98.D2.A1.D1.82.D0.B8.D1.81.D0.B0.D0.B4.D1.8B"></span>Иҡтисады</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=16" title="Иҡтисады бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=16" title="Иҡтисады бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Mirny_in_Yakutia.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Mirny_in_Yakutia.jpg/220px-Mirny_in_Yakutia.jpg" decoding="async" width="220" height="107" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Mirny_in_Yakutia.jpg/330px-Mirny_in_Yakutia.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Mirny_in_Yakutia.jpg/440px-Mirny_in_Yakutia.jpg 2x" data-file-width="7668" data-file-height="3745" /></a><figcaption>«Мир (кимберлит торбаһы)» карьеры</figcaption></figure> <p>Геологтар фекере буйынса, Себер һәм Алыҫ Көнсығыш ер ҡуйынында тулыһынса өйрәнелмәгән иҫ киткес күп файҙалы тәбиғәт байлыҡтар ята<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite-bracket">[</span>35<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Мәҫәлән, «Газпром» ААЙ-ы рәсми сайтындағы мәҡәләлә былай тиелгән: </p> <blockquote style="float:none; padding:3px 15px 3px 15px; border:thin solid #e0e0e0"><div>«Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығыш Рәсәй Федерацияһының 60 % биләй. Көнсығыш ҡоро ерҙәрендәге газдың суммар ресурсы 52,4 трлн м³ , шельфтың — 14,9 трлн м³ тәшкил итә. Шуның менән бергә, региондағы газ потенциалының геологик яҡтан өйрәнелеүе сиктән тыш түбән һәм ҡоро ер өсөн 7,3 % һәм шельф өсөн 6 % тәшкил итә…»<sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</div></blockquote> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Сәйәсәте"><span id=".D0.A1.D3.99.D0.B9.D3.99.D1.81.D3.99.D1.82.D0.B5"></span>Сәйәсәте</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=17" title="Сәйәсәте бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=17" title="Сәйәсәте бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>1850-се йылдар уртаһында — XX быуат башында себер интеллигенцияһы араһында үҙидаралыҡты киңәйтеүгә йүнәлтелгән йәмәғәт-сәйәси ағым эш иткән. Был хәрәкәт СССР тарҡалғандан һуң яңынан тергеҙелгән.<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">[</span>38<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>39<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Экологияһы"><span id=".D0.AD.D0.BA.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D0.B3.D0.B8.D1.8F.D2.BB.D1.8B"></span>Экологияһы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=18" title="Экологияһы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=18" title="Экологияһы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Рәсәйҙең экологик яҡтан иң бысраҡ ҡалаларының (иң ҡурҡынысын, Норильск ҡалаһын индереп) күпселеге Себерҙә урынлашҡан. Региондың алты ҡалаһы — Новокузнецк, Ангарск, Омск, Красноярск, Братск һәм Новосибирск — атмосфераға ташланмаларҙы 12 миллионлы Мәскәү ҡалаһынан күберәк сығара. Экологик неблагополучиеның төп сәбәбе — 1950—1960-сы йылдарҙан себер ҡалаларында гигант «бысраҡ» производстволар — металлургия, йылылыҡ энергетикаһы, целлюлоза сәнәғәтен - урынлаштырыу. 1970-се йылдарҙан уҡ регион ҡалаларында тәүлеккә уртаса 3,7 тонна сәнәғәт ҡалдыҡтары бүленеп сыға ине, сағыштырыу өсөн - Рәсәйҙең үҙәк ҡалаларында тәүлегенә 0,7 тонна выбросов<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Әммә Себерҙең сәнәғәт үҙәктәренән алыҫ байтаҡ өлөшөндә яҡшы экологик обстановка һаҡлана, һәм был регион тәбиғәтенең күп өлөшө тейелмәгән булыуына бәйле. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Industry_in_Novokuznetsk.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Industry_in_Novokuznetsk.jpg/225px-Industry_in_Novokuznetsk.jpg" decoding="async" width="225" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Industry_in_Novokuznetsk.jpg/338px-Industry_in_Novokuznetsk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Industry_in_Novokuznetsk.jpg/450px-Industry_in_Novokuznetsk.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1066" /></a><figcaption>Новокузнецк ҡалаһы сәнәғәт зонаһы күренеше</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE.jpg/225px-%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE.jpg" decoding="async" width="225" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE.jpg/338px-%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE.jpg/450px-%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE.jpg 2x" data-file-width="4752" data-file-height="3168" /></a><figcaption>Кемерово ҡалаһы сәнәғәт зонаһы күренеше</figcaption></figure> <table class="metadata plainlinks navigation-box ruwikiWikimediaNavigation" style="margin:0 0 1em 1em; clear:right; border:solid var(--border-color-base, #a2a9b1) 1px; background:var(--background-color-neutral-subtle, #f8f9fa); color:inherit; padding:1ex; font-size:90%; float:right;"> <tbody><tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="Портал:Сибирь"><img alt="П:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/20px-Portal.svg.png" decoding="async" width="20" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/30px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/40px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span> </th> <td><span class="portal-box">Портал <b>«<a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="Портал:Сибирь (был бит юҡ)">Сибирь»</a></b></span> </td></tr> <tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="https://ba.wiktionary.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="wikt:Сибирь"><img alt="wikt:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Wiktionary-logo-ru.png/20px-Wiktionary-logo-ru.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Wiktionary-logo-ru.png/30px-Wiktionary-logo-ru.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Wiktionary-logo-ru.png/40px-Wiktionary-logo-ru.png 2x" data-file-width="135" data-file-height="135" /></a></span> </th> <td><span class="wikidict-ref"><a href="https://ba.wiktionary.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" class="extiw" title="wikt:Сибирь">Сибирь</a></span> Викиһүҙлектә </td></tr> <tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="https://ba.wikiquote.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="q:Сибирь"><img alt="q:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/20px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/30px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/40px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a></span> </th> <td><span class="wikiquote-ref"><a href="https://ba.wikiquote.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" class="extiw" title="q:Сибирь">Сибирь</a></span> Викиөҙөмтәлә </td></tr> <tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="https://ba.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="s:Сибирь"><img alt="s:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/20px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="21" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/30px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></a></span> </th> <td><span class="wikisource-ref"><a href="https://ba.wikisource.org/wiki/ba:%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" class="extiw" title="s:ba:Сибирь">Сибирь</a></span> Викикитапханала </td></tr> <tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Siberia" title="commons:Category:Siberia"><img alt="commons:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="27" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/40px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> </th> <td><span class="wikicommons-ref"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Siberia?uselang=ru">Сибирь</a></span> Викимилектә </td></tr> <tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="https://ba.wikinews.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="n:Категория:Сибирь"><img alt="n:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/20px-Wikinews-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/30px-Wikinews-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/40px-Wikinews-logo.svg.png 2x" data-file-width="759" data-file-height="415" /></a></span> </th> <td><span class="wikinews-ref"><a href="https://ba.wikinews.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" class="extiw" title="n:Категория:Сибирь">Сибирь</a></span> Викияңылыҡтарҙа </td></tr> <tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="https://ba.wikivoyage.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" title="voy:Сибирь"><img alt="voy:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/20px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/30px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/40px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png 2x" data-file-width="193" data-file-height="193" /></a></span> </th> <td><span class="wikivoyage-ref"><a href="https://ba.wikivoyage.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" class="extiw" title="voy:Сибирь">Сибирь</a></span> Викигид </td></tr> </tbody></table> <table class="toccolours" style="float: auto; font-size:90%; width:530px; background:F5F5F5;"> <tbody><tr> <th style="background:lavender;" colspan="3"><div style="float:left;"> </div><span style="color: black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; font-size:100%">Стационар сығанаҡтарҙан атмосфераға бысраҡ ташламаларҙың сығарылыуы <br /><small>(Росстат мәғлүмәттәре буйынса, меңәр тоннала)</small><sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>41<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></span> </th></tr> <tr style="font-weight:bold;"> <td width="40%">Ҡала </td> <td>2000 йыл </td> <td width="33%">2010 йыл </td></tr> <tr> <th style="background:#000000;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Норильск </td> <td>2149,1 </td> <td>1923,9 </td></tr> <tr> <th style="background:#DCDCDC;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Новокузнецк </td> <td>544,5 </td> <td>301,1 </td></tr> <tr> <th style="background:#000000;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Ангарск </td> <td>132,4 </td> <td>207,4 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Омск </td> <td>198,1 </td> <td>198,2 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Красноярск </td> <td>145,7 </td> <td>148,6 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Братск </td> <td>120,7 </td> <td>116,2 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Новосибирск </td> <td>100,8 </td> <td>101,7 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Иркутск </td> <td>56,3 </td> <td>65,5 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Барнаул </td> <td>81,0 </td> <td>55,6 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Кемерово </td> <td>68,4 </td> <td>54,9 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Чита </td> <td>59,5 </td> <td>41,4 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Томск </td> <td>17,0 </td> <td>35,7 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Шелехов </td> <td>28,4 </td> <td>33,3 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Бийск </td> <td>39,7 </td> <td>28,4 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Усолье-Сибирское </td> <td>37,1 </td> <td>26,0 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Улан-Удэ </td> <td>29,7 </td> <td>25,5 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Абакан </td> <td>9,8 </td> <td>11,6 </td></tr> <tr> <th style="background:#D3D3D3;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td>Кызыл </td> <td>15,6 </td> <td>5,8 </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Шулай_уҡ_ҡарағыҙ"><span id=".D0.A8.D1.83.D0.BB.D0.B0.D0.B9_.D1.83.D2.A1_.D2.A1.D0.B0.D1.80.D0.B0.D2.93.D1.8B.D2.99"></span>Шулай уҡ ҡарағыҙ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=19" title="Шулай уҡ ҡарағыҙ бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=19" title="Шулай уҡ ҡарағыҙ бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Рәсәйҙең Азия өлөшө</li> <li>Көнсығыш Себер</li> <li>Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышы</li> <li>Көнбайыш Себер</li> <li>Себер халыҡтарының телдәре</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Иҫкәрмәләр"><span id=".D0.98.D2.AB.D0.BA.D3.99.D1.80.D0.BC.D3.99.D0.BB.D3.99.D1.80"></span>Иҫкәрмәләр</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=20" title="Иҫкәрмәләр бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=20" title="Иҫкәрмәләр бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Әҙәбиәт"><span id=".D3.98.D2.99.D3.99.D0.B1.D0.B8.D3.99.D1.82"></span>Әҙәбиәт</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=21" title="Әҙәбиәт бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=21" title="Әҙәбиәт бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kitap.net.ru/atlasi1.php">Хади Атласи. История Сибири</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kitap.net.ru/fajzrahmanov3.php">Габдельбар Файзрахманов. Взаимоотношения Сибирского и Казанского ханств</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2017 йыл 12 март <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170312193322/http://kitap.net.ru/fajzrahmanov3.php">архивланған</a>.</span></small></li> <li>Сибирская советская энциклопедия, тт. 1—4. Новосибирск, 1929—1932.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://bsk.nios.ru/enciklopediya">Историческая энциклопедия Сибири</a>: в 3 т. / Гл. ред. В. А. Ламин. Новосибирск: Ист. наследие Сибири, 2009.</li> <li>Словцов П. А. История Сибири. От Ермака до Екатерины II. М., 2006. 512 с — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/5953311397" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 5-9533-1139-7</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ec-dejavu.ru/c-2/Colonization.html">И. Супоницкая. Колонизация земель: Сибирь и американский Запад (вторая половина XIX в.)</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2017 йыл 13 ғинуар <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170113202501/http://ec-dejavu.ru/c-2/Colonization.html">архивланған</a>.</span></small> // Одиссей: Человек в истории. — М.: Наука, 1989, с. 219—240</li> <li><a href="/w/index.php?title=%D0%A0._%D0%9C%D0%B0%D0%B0%D0%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Р. Маак (был бит юҡ)">Р. Маак</a>. Путешествие на <a href="/wiki/%D0%90%D0%BC%D1%83%D1%80" title="Амур">Амур</a>, совершенное по распоряжению Сибирского отдела Императорского <a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="Русское географическое общество (был бит юҡ)">Русского географического общества</a> в 1855 году. — СПб., 1859. — 578 с., 1 л. ил.</li> <li><a href="/w/index.php?title=%D0%A4%D0%B8%D1%88%D0%B5%D1%80,_%D0%98%D0%BE%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BD_%D0%AD%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B4&action=edit&redlink=1" class="new" title="Фишер, Иоганн Эбергард (был бит юҡ)">Фишер И. Е.</a> Сибирская история с самого открытия Сибири до завоевания сей земли российским оружием, сочиненная на немецком языке и в собрании Академическом читанная членом <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%90%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Санкт-Петербургская Академия наук (был бит юҡ)">Санкт-Петербургской Академии наук</a> и Профессором древностей и истории, так же членом исторического Геттинского собрания Иоганном Ебергардом Фишером. — <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3" title="Санкт-Петербург">Санкт-Петербург</a>: при Императорской Академии наук, 1774. — [2], 631 с.; 2 л. карт.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikiway.com/russia/siberia/">Сибирь на wikiway.com</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2013/03/zaimka-ru_shishkin-government.pdf"><i>Шишкин В. И.</i> Государственное управление Сибирью в конце XIX — первой трети XX в. // Власть и общество в Сибири в XX веке. Сб. науч. статей / Науч. ред. В. И. Шишкин. Новосибирск, 2010. С. 3-36.</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2013/05/zaimka-ru_shishkin-reform.pdf"><i>Шишкин В. И.</i> На путях реформ // Сибирь в лицах. Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, «МАСС-МЕДИА-ЦЕНТР», 2001. С. 86-107.</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%90%D0%B4%D0%B0%D0%BC&action=edit&redlink=1" class="new" title="Каменский, Адам (был бит юҡ)">Dyaryusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc spisany przez Adama Kamieńskiego. // Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bаżyńskiemu proboszczowi przy kościele św. Wojciecha w Poznaniu na Jubileusz 50-letniego kapłaństwa w dniu 23. kwietnia 1874. оd jego przyjaciól i wielbicieli. (S popiersiem Jubilara.). W Poznaniu. 1874. S. 378—388.</a> (пол.)</li> <li>Alan Wood (ed.), The History of Siberia: From Russian Conquest to Revolution. London, Routledge, 1991.</li> <li>Steven G. Marks, Road to Power: The Trans-Siberian Railroad and the Colonization of Asian Russia, 1850—1917. London, I.B. Tauris, 1991.</li> <li>James Forsyth, A History of the Peoples of Siberia: Russia’s North Asian Colony, 1581—1990. Cambridge, Cambridge University Press, 1994.</li> <li>Nicholas B. Breyfogle, Abby Schrader and Willard Sunderland (eds), Peopling the Russian Periphery: Borderland Colonization in Eurasian history. London, Routledge, 2007.</li> <li>Igor V. Naumov, The History of Siberia. Edited by David Collins. London, Routledge, 2009 (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe).</li> <li><a href="/w/index.php?title=%D0%98%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB_%D0%BE_%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D0%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="Информационный портал о Сибири (был бит юҡ)">Информационный портал о Сибири</a> — Сибирь-Инфо.рф: описание регионов СФО, достопримечательности, сибирские новости</li></ul> <p><br /> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Һылтанмалар"><span id=".D2.BA.D1.8B.D0.BB.D1.82.D0.B0.D0.BD.D0.BC.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D1.80"></span>Һылтанмалар</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&veaction=edit&section=22" title="Һылтанмалар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&action=edit&section=22" title="Һылтанмалар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><span data-wikidata-qualifier-id="P248"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/s:%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" class="extiw" title="ru:s:ЭСБЕ/Сибирь">Сибирь</a></span> // <a href="/wiki/%D0%91%D1%80%D0%BE%D0%BA%D0%B3%D0%B0%D1%83%D0%B7_%D2%BB%D3%99%D0%BC_%D0%95%D1%84%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BA_%D2%BB%D2%AF%D2%99%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5" title="Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге">Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге</a>: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Санкт-Петербург">СПб.</span>, 1890—1907.</span> <span class="ref-info" title="Рус телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(рус.)</span></li> <li>Сибирский Федеральный округ в деталях — <a rel="nofollow" class="external text" href="http://сибирь-инфо.рф">сибирь-инфо.рф</a></li></ul> <p>Категория:Себер Категория:Алыҫ Көнсығыш тарихы Категория:Рәсәй географияһы </p> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Географическая энциклопедия.</i> <span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/4465/Сибирь">Сибирь</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>.</span></span> </li> <li id="cite_note-sibirk-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-sibirk_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sibirk.ru/">Сибирк — сайт о Сибири</a></span> </li> <li id="cite_note-vsofronov.narod-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-vsofronov.narod_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://vsofronov.narod.ru/laboratory2.html">В. Софронов Тобольский хронограф, ч.1, Новосибирск, 1993</a></span> </li> <li id="cite_note-Петрухин,_Раевский—2004——198-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Петрухин,_Раевский—2004——198_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFПетрухин,_Раевский2004">Петрухин, Раевский, 2004</a>, с. 198</span> </li> <li id="cite_note-Ядринцев-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Ядринцев_5-0">5,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Ядринцев_5-1">5,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Ядринцев Н. М.</i> Сибирь как колония в географическом, этнографическом и историческом отношении / Под ред. <a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87_(%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Покровский, Николай Николаевич (историк) (был бит юҡ)">Н. Н. Покровского</a>. — 3-е изд. — Новосибирск: НИЦ "Сибирский хронограф", 2003. — 556 с. — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/5875500077" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 5-87550-007-7</a>.</span></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><span data-wikidata-qualifier-id="P248"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/s:%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C" class="extiw" title="ru:s:ЭСБЕ/Сибирь">Сибирь</a></span> // <a href="/wiki/%D0%91%D1%80%D0%BE%D0%BA%D0%B3%D0%B0%D1%83%D0%B7_%D2%BB%D3%99%D0%BC_%D0%95%D1%84%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BA_%D2%BB%D2%AF%D2%99%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5" title="Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге">Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге</a>: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Санкт-Петербург">СПб.</span>, 1890—1907.</span> <span class="ref-info" title="Рус телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(рус.)</span>; «Географический очерк страны». Цитата: «Под именем С. в обширном смысле этого слова понимаются все азиатские владения России, за исключением Закавказья, Закаспийской обл. и Туркестана».</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mojgorod.ru/cities/list.html">Народная энциклопедия городов и регионов России «Мой Город»</a></span> </li> <li id="cite_note-sibir.ria-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-sibir.ria_8-0">8,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-sibir.ria_8-1">8,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://sibir.ria.ru/society/20110303/82048328.html">Население Сибири и Дальнего Востока сократилось за 20 лет на 2 млн человек — исследование</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2014 йыл 17 октябрь <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141017203234/http://sibir.ria.ru/society/20110303/82048328.html">архивланған</a>.</span></small></span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gks.ru/bgd/regl/B08_14s/Main.htm">Данные Росстата на 1.1.2008</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2016 йыл 5 декабрь <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20161205184402/http://www.gks.ru/bgd/regl/B08_14s/Main.htm">архивланған</a>.</span></small></span> </li> <li id="cite_note-2016BG-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2016BG_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://novosibstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/novosibstat/resources/95583c8047d3eecb9007b4ed3bc4492f/Численность+населения+по+муниципальным+образованиям+на+1+января+2016+года+и+в+среднем+за+2015+год.pdf">Численность населения по муниципальным районам и городским округам Новосибирской области на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 19 март 2016.</small> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6g7SgNtTJ">Архивировано</a> 19 март 2016 года.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-2016BT-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2016BT_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://omsk.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/omsk/resources/ee0e570047d6fe23b3c1b7ed3bc4492f/chisl-raiony-2015.htm">Численность населения Омской области (на 1 января 2016 года; тысяч человек)</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 4 апрель 2016.</small> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6gVrCVraA">Архивировано</a> 4 апрель 2016 года.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-2016BR-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2016BR_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.krasstat.gks.ru/offstat/02/3/1.2.xlsx">Оценка численности постоянного населения по муниципальным образованиям Красноярского края на 1 января 2016 года</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 3 апрель 2016.</small> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6gUDQZCwI">Архивировано</a> 3 апрель 2016 года.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-2015DS-13"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-2015DS_13-0">13,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2015DS_13-1">13,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2015DS_13-2">13,2</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2015DS_13-3">13,3</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2015DS_13-4">13,4</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2015DS_13-5">13,5</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2015DS_13-6">13,6</a></sup></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar">Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 6 август 2015.</small> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6aaNzOlFO">Архивировано</a> 6 август 2015 года.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-2016AP-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2016AP_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://tmsk.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tmsk/resources/12ec2f804b668be9843cb7797736af7f/NAS-16pr.pdf">Предварительная оценка численности постоянного населения Томской области на 1 января 2016 года</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 3 февраль 2016.</small> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6f1FfAFUW">Архивировано</a> 3 февраль 2016 года.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-2016BQ-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2016BQ_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kemerovostat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/kemerovostat/resources/4e7e85004f2f177b9e0ede3a99b5ae2d/ЧИСЛЕННОСТЬ+НАСЕЛЕНИЯ+МУНИЦИПАЛЬНЫХ+ОБРАЗОВАНИЙ+КЕМЕРОВСКОЙ+ОБЛАСТИ+НА+НАЧАЛО+ГОДА.pdf">Численность населения муниципальных образований Кемеровской области на начало года</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 2 апрель 2016.</small> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6gSxXnnkw">Архивировано</a> 2 апрель 2016 года.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-2016AA-16"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-2016AA_16-0">16,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2016AA_16-1">16,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2016AA_16-2">16,2</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-2016AA_16-3">16,3</a></sup></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar">Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года</a></span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Никитин, Николай Иванович (был бит юҡ)">Никитин Н. И.</a></i> Сибирская эпопея XVII века: Начало освоения Сибири русскими людьми. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: Наука, 1987. — С. 7.</span></span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Скобелев С. Г.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://zaimka.ru/to_sun/skobelev_4.shtml">Демография коренных народов Сибири в XVII—XX вв. Колебания численности и их причины</a> // <i>Сибирская заимка</i>. — 2002. — № 3.</span></span> </li> <li id="cite_note-biodat-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-biodat_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.biodat.ru/">Красная книга России</a></span> </li> <li id="cite_note-plantcare-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-plantcare_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://plantcare.ru/sibir-dalnij-vostok/">Редкие растения Сибири и Дальнего Востока</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2019 йыл 22 май <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190522115459/http://plantcare.ru/sibir-dalnij-vostok/">архивланған</a>.</span></small></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>А. Буровский, Д. Верхотуров.</i> <span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.e-reading.club/chapter.php/151236/16/Burovskiii%2C_Verhoturov_-_Pokorenie_Sibiri__Mify_i_real%27nost%27.html">Покорение Сибири: Мифы и реальность</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>.</span></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Кызласов Л.Р.</i> <span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nbdrx.ru/pdf/Kyzlasov/ax0000101.pdf">Загадка Грустины и Серпонова, торговых городов средневековой Сибири</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>.</span></span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">Каргалов В. В. Московские воеводы XVI—XVII вв.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text">Шерстова Л. И. Русские и аборигены Южной Сибири: евразийская основа этнокультурных контактов // Сибирский плавильный котёл: социально-демографические процессы в Северной Азии XVI — начала XX века. Новосибирск: Сибирский Хронограф, 2004</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text">Клеандрова В. М., Колобов Б. В., Кутьина Г. А. и др. Законодательство Петра I. М.: Юрид. Лит., 1997, с. 423.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text">Гаврила Успенский. «Опыт повествования о древностях русских». Харьков, 1818 стр. 309</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hist.msu.ru/Science/Conf/Lomonos98/tihonenok.htm">Образование, структура и штаты Сибирского приказа XVII века</a></span> </li> <li id="cite_note-potanin-1884-28"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-potanin-1884_28-0">28,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-potanin-1884_28-1">28,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://oblastnichestvo.lib.tomsk.ru/page.php?id=99">Г. Н. Потанин. Завоевание и освоение Сибири</a></span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://history.nsc.ru/25_26_09_1.htm">М. В. Шиловский. Роль государства в развитии производительных сил Сибири во второй половине XIX — начале XX века: к постановке проблемы</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2012 йыл 30 ғинуар <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120130084805/http://history.nsc.ru/25_26_09_1.htm">архивланған</a>.</span></small></span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.orthedu.ru/nskeparh/lojok-lager.htm">Искитимский лагерь. Вместо предисловия</a></span> </li> <li id="cite_note-hkis-part-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-hkis-part_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Соскин В. Л.</i>, <i>Буторина В. П.</i>, <i>Посадков А. Л.</i> Партийное руководство развитием художественной культуры Сибири (1917—1928 гг.) // Художественная культура и интеллигенция Сибири (1917—1945 гг.). — Новосибирск: Наука, 1984. С. 3—42.</span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.rg.ru/2010/09/29/istor-posel-dok.html">Приказ N 418/339 "Об утверждении перечня исторических поселений"</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. Министерство культуры Российской Федерации, Министерство регионального развития Российской Федерации (29 июль 2010). <small>Дата обращения: 7 март 2012.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.rg.ru/2010/09/29/istor-posel-dok.html">Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. N 418/339 г. Москва "Об утверждении перечня …</a></span> </li> <li id="cite_note-sibir-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-sibir_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sibir.info/">Сибирь. Инфо — «Географическое положение, население Сибири»</a></span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-35">↑</a></span> <span class="reference-text">Реферат на сайте Allbest.Ru: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://otherreferats.allbest.ru/geography/00062238_0.html">«Западносибирская низменность, Восточная Сибирь и Дальний Восток»</a>.</span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text">Доклад на сайте Bestreferat.ru: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bestreferat.ru/referat-28713.html">«Природные ресурсы России»</a>.</span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a></span> <span class="reference-text">Статья на официальном сайте ОАО «<a href="/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B7%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BC" title="Газпром">Газпром»</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gazprom.ru/production/projects/east-program/">«Восточная газовая программа: Потенциал Дальнего Востока и Восточной Сибири»</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2010 йыл 8 декабрь <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20101208232914/http://www.gazprom.ru/production/projects/east-program/">архивланған</a>.</span></small> <span style="font-size:85%; margin-left:0.2em; color:var(--color-subtle, #54595d)">(недоступная ссылка с 18-05-2013 (4204  дней) — <a rel="nofollow" class="external text" href="//web.archive.org/web/*/http://www.gazprom.ru/production/projects/east-program/"><i>история</i></a>)</span>.</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Головко В. В. Социал. Т. 1. Начала социогармоники. - Томск, 2007 // XX быуаттың 90-сы йылдарынан башлап ҡайһы бер аҡыл эйәләре һәм сәйәсмәндәр Рәсәйҙең административ баш ҡалаһын, үҙен сарыф иткән һәм Рәсәйгә түгел, ә үҙе өсөн генә эшләгән Мәскәүҙән - илдең географик үҙәге булған - Көнбайыш Себерҙең көньяғына күереү тураһында һүҙ алып бара. Был төҙөлөшкә, транспортҡа, элемтәгә һ. б. заказдарға юл асыр һәм үҙенең артынан Себерҙе генә түгел, ә бөтөн илдең үҫешен алға «тартыр». Был идея кескәй генә «арзан» яңы баш ҡаланы картала Новосибирск – Томск – Кемерово ҡалалары сигендә төҙөргә тәҡдим иткән В.В. Головко хеҙмәттәрендә иң ҙур нигеҙләнешкә эйә// Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2009. № 1.</i> .</span></span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Головко В. В. Не будь на то Господней воли: Научная публицистика в жанре фельетона, порой памфлета. - Томск, 2012. - 66 с. // Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2012. № 1].</i> .</span></span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://expert.ru/siberia/2011/27/deologiya-chistogo-goroda/">Идеология чистого города</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>.</span></span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://expert.ru/data/public/322946/322965/sib_298_pics_sib_298_012-2.jpg">Выбросы в атмосферу загрязняющих веществ от стационарных источников</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>.</span> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2016 йыл 4 март <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304130410/http://expert.ru/data/public/322946/322965/sib_298_pics_sib_298_012-2.jpg">архивланған</a>.</span></small></span> </li> </ol>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">«<a dir="ltr" href="https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Себер&oldid=1253314">https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Себер&oldid=1253314</a>» битенән алынған</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Махсус:Категориялар">Категориялар</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%9C%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%93%D0%B0_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D2%BB%D1%8B_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80" title="Категория:Википедия:Мәҡәләлә Викикитапханаға һылтанмаһы булған мәҡәләләр">Википедия:Мәҡәләлә Викикитапханаға һылтанмаһы булған мәҡәләләр</a></li><li><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Cite_web_(%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C_webcitation-%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8%D0%B2:_deadlink_no)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Категория:Википедия:Cite web (заменить webcitation-архив: deadlink no) (был бит юҡ)">Википедия:Cite web (заменить webcitation-архив: deadlink no)</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Йәшерелгән категориялар: <ul><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D2%BB%D2%AF%D2%99%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%BA%D3%99_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D2%BB%D1%8B_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80" title="Категория:Викиһүҙлеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр">Викиһүҙлеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D3%A9%D2%99%D3%A9%D0%BC%D1%82%D3%99%D0%B3%D3%99_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D2%BB%D1%8B_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80" title="Категория:Викиөҙөмтәгә һылтанмаһы булған мәҡәләләр">Викиөҙөмтәгә һылтанмаһы булған мәҡәләләр</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%8F%D2%A3%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D2%93%D0%B0_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D2%BB%D1%8B_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80" title="Категория:Викияңылыҡтарға һылтанмаһы булған мәҡәләләр">Викияңылыҡтарға һылтанмаһы булған мәҡәләләр</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B0_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D2%BB%D1%8B_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80" title="Категория:Викигидта һылтанмаһы булған мәҡәләләр">Викигидта һылтанмаһы булған мәҡәләләр</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:ISBN_%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D2%BB%D1%8B%D0%BD_%D2%A1%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%82%D3%99%D1%80" title="Категория:ISBN серле һылтанмаһын ҡулланған биттәр">ISBN серле һылтанмаһын ҡулланған биттәр</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Cite_web_(%D0%BD%D0%B5_%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA)" title="Категория:Википедия:Cite web (не указан язык)">Википедия:Cite web (не указан язык)</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B8_%D1%81_%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BC%D0%B8_%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8_%D1%81_%D0%BC%D0%B0%D0%B9_2013" title="Категория:Википедия:Статьи с нерабочими ссылками с май 2013">Википедия:Статьи с нерабочими ссылками с май 2013</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Был бит һуңғы тапҡыр 06:39 14 сентябрь 2023 үҙгәртелгән.</li> <li id="footer-info-copyright">Текст <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">Creative Commons Attribution-ShareAlike License</a> буйынса рөхсәт ителгән; өҫтәмә шарттар ҡулланылыуы мөмкин. Тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн, <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Ҡулланыу шарттарын</a> ҡарағыҙ.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/ru">Сер һаҡлау сәйәсәте</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D1%81%D1%83%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0">Википедия тураһында</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%AF%D1%83%D0%B0%D0%BF%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%B1%D0%B0%D1%88_%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%83">Яуаплылыҡтан баш тартыу</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Тәртип кодексы</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Эшләүселәр</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/ba.wikipedia.org">Статистика</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie ҡулланыу тураһында белдереү</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//ba.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Мобиль версия</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-688fc9465-gdfnp","wgBackendResponseTime":226,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.930","walltime":"1.255","ppvisitednodes":{"value":3949,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":58326,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":17388,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":13,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":3,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":8786,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":2,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1102.289 1 -total"," 57.83% 637.456 17 Ҡалып:Население"," 9.78% 107.803 1 Ҡалып:Навигация"," 6.39% 70.480 12 Ҡалып:Cite_web"," 5.05% 55.701 7 Ҡалып:Wikidata-link"," 4.00% 44.112 6 Ҡалып:Книга"," 3.23% 35.600 3 Ҡалып:Wikidata"," 1.76% 19.391 2 Ҡалып:ВТ-ЭСБЕ"," 0.94% 10.307 1 Ҡалып:РисПортала"," 0.89% 9.765 1 Ҡалып:Другие_значения"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.621","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":29440379,"limit":52428800},"limitreport-logs":"Loaded datatype string of P373 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype string of P373 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype string of P373 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-7d9797f5d-vd74r","timestamp":"20241120024525","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0421\u0435\u0431\u0435\u0440","url":"https:\/\/ba.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%80","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5428","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5428","author":{"@type":"Organization","name":"\u0412\u0438\u043a\u0438\u043c\u0435\u0434\u0438\u0430 \u043f\u0440\u043e\u0435\u043a\u0442\u0442\u0430\u0440\u044b\u043d\u0434\u0430 \u04a1\u0430\u0442\u043d\u0430\u0448\u044b\u0443\u0441\u044b\u043b\u0430\u0440"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"\u0412\u0438\u043a\u0438\u043c\u0435\u0434\u0438\u0430 \u0424\u043e\u043d\u0434\u044b","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2017-01-18T19:32:58Z","dateModified":"2023-09-14T06:39:01Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/6\/69\/Siberia-FederalSubjects.svg"}</script> </body> </html>