CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="gu" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>બ્રહ્માંડ - વિકિપીડિયા</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )guwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":["",""],"wgDigitTransformTable":["0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9", "૦\t૧\t૨\t૩\t૪\t૫\t૬\t૭\t૮\t૯"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","જાન્યુઆરી","ફેબ્રુઆરી","માર્ચ","એપ્રિલ","મે","જૂન","જુલાઇ","ઓગસ્ટ","સપ્ટેમ્બર","ઓક્ટોબર","નવેમ્બર","ડિસેમ્બર"],"wgRequestId":"cc8624b3-e7e2-4a32-bd6d-4adb33d764dc","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"બ્રહ્માંડ","wgTitle":"બ્રહ્માંડ","wgCurRevisionId":875005,"wgRevisionId":875005,"wgArticleId":16404,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Pages with script errors","CS1 errors: unsupported parameter","CS1 maint: discouraged parameter","CS1 maint: multiple names: authors list","CS1 errors: dates","CS1 errors: deprecated parameters","Harv and Sfn no-target errors", "CS1: long volume value","Pages using ISBN magic links","લેખ જેમાં થી સુધારાની જરુર છે","સુધારાની જરુર વાળા બધા લેખો","ફાઇલોની ત્રૂટક કડીઓવાળાં પાનાં","Webarchive template wayback links","બ્રહ્માંડ","ખગોળશાસ્ત્ર","પર્યાવરણ"],"wgPageViewLanguage":"gu","wgPageContentLanguage":"gu","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"બ્રહ્માંડ","wgRelevantArticleId":16404,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"gu","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"gu"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search": true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"ScribuntoErrors":{"85a1758f":true},"ScribuntoErrors-85a1758f":"\u003Cp\u003EScript error: No such module \"Ns has subpages\".\u003C/p\u003E\u003Cp\u003ENo further details are available.\u003C/p\u003E","wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q1","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready", "user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.math.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.scribunto.errors","ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.AjaxQuickDelete","ext.gadget.refToolbar","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents", "ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=gu&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.math.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=gu&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=gu&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/1200px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1200"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/800px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/640px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="બ્રહ્માંડ - વિકિપીડિયા"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//gu.m.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="ફેરફાર કરો" href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="વિકિપીડિયા (gu)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//gu.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.gu"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="વિકિપીડિયા એટમ ફીડ" href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%9C%E0%AA%BE%E0%AA%AB%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AA%AB%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8B&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-બ્રહ્માંડ rootpage-બ્રહ્માંડ skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">લખાણ પર જાઓ</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="મુખ્ય મેનુ" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > મુખ્ય મેનુ </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">મુખ્ય મેનુ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">બાજુમાં ખસેડો</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">છુપાવો</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> ભ્રમણ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%96%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%A0" title="મુખ્ય પાના પર જાઓ [z]" accesskey="z">મુખપૃષ્ઠ</a></li><li id="n-village-pump" class="mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/વિકિપીડિયા:ચોતરો">ચોતરો</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%9C%E0%AA%BE%E0%AA%AB%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AA%AB%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8B" title="વિકિમાં હાલમાં થયેલ ફેરફારોની સૂચિ [r]" accesskey="r">તાજા ફેરફારો</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%A6%E0%AA%9A%E0%AB%8D%E0%AA%9B" title="કોઇ પણ એક લેખ બતાવો [x]" accesskey="x">કોઈ પણ એક પાનું</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Contents" title="શોધવા માટેની જગ્યા">મદદ</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%96%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%A0" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="વિકિપીડિયા" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-gu.svg" style="width: 7.5em; height: 1.3125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-gu.svg" width="120" height="19" style="width: 7.5em; height: 1.1875em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%B6%E0%AB%8B%E0%AA%A7" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="વિકિપીડિયા શોધો [f]" accesskey="f"> શોધો </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="વિકિપીડિયા શોધો" aria-label="વિકિપીડિયા શોધો" autocapitalize="sentences" title="વિકિપીડિયા શોધો [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="વિશેષ:શોધ"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">શોધો</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="વ્યક્તિગત સાધનો"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Appearance"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Appearance" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Appearance </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_gu.wikipedia.org&uselang=gu" class="">દાન આપો</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%96%E0%AA%BE%E0%AA%A4%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%96%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AB%8B&returnto=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="તમને ખાતું બનાવીને પ્રવેશ કરવા માટે આમંત્રણ છે; તેમ કરવું જોકે, આવશ્યક નથી" class="">ખાતું બનાવો</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%B8%E0%AA%AD%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%B6&returnto=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="આપને પ્રવેશ કરવા ભલામણ કરવામાં આવે છે, જોકે તે આવશ્યક નથી [o]" accesskey="o" class="">પ્રવેશ</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="વધુ વિકલ્પો" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="વ્યક્તિગત સાધનો" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > વ્યક્તિગત સાધનો </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_gu.wikipedia.org&uselang=gu">દાન આપો</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%96%E0%AA%BE%E0%AA%A4%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%96%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AB%8B&returnto=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="તમને ખાતું બનાવીને પ્રવેશ કરવા માટે આમંત્રણ છે; તેમ કરવું જોકે, આવશ્યક નથી"> ખાતું બનાવો</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%B8%E0%AA%AD%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%B6&returnto=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="આપને પ્રવેશ કરવા ભલામણ કરવામાં આવે છે, જોકે તે આવશ્યક નથી [o]" accesskey="o"> પ્રવેશ</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pages for logged out editors <a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A6%E0%AA%A6:Introduction" aria-label="Learn more about editing">વધુ જાણો</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%A6%E0%AA%BE%E0%AA%A8" title="A list of edits made from this IP address [y]" accesskey="y">યોગદાનો</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%9A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BE" title="આ IP સરનામા દ્વારા થયેલ ફેરફારની ચર્ચા [n]" accesskey="n">ચર્ચા</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eવિસર્જન\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"gu\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Cdiv style=\"background:#f5faff; border:1px solid #a7d7f9; margin:1em auto 1em auto; width:100%; font-size: 85%; padding: 0.5ex; text-align: center;\"\u003Eગુજરાતીમાં ટાઈપ કરવા માટે ડાબી બાજુના હાંસિયામાં (કે લેખની ઉપર) \u003Cb\u003Eભાષાઓ\u003C/b\u003E કે \u003Cb\u003ELanguages\u003C/b\u003E પર (કે તેની બાજુમાં રહેલા \u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Cog-ULS-gear-latest.png\" class=\"mw-file-description\"\u003E\u003Cimg src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b1/Cog-ULS-gear-latest.png\" decoding=\"async\" width=\"20\" height=\"14\" class=\"mw-file-element\" data-file-width=\"20\" data-file-height=\"14\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E પર) ક્લિક કરી Inputમાં ગુજરાતી હેઠળ તમને અનુકૂળ કીબોર્ડ પસંદ કરો.\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="વિગતો" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">વિગતો</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">બાજુમાં ખસેડો</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">છુપાવો</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">શરૂઆત</div> </a> </li> <li id="toc-વ્યત્પત્તિ,_સમાનાર્થી_શબ્દો_અને_વ્યાખ્યાઓ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#વ્યત્પત્તિ,_સમાનાર્થી_શબ્દો_અને_વ્યાખ્યાઓ"> <div class="vector-toc-text"> ૧ વ્યત્પત્તિ, સમાનાર્થી શબ્દો અને વ્યાખ્યાઓ </div> </a> <button aria-controls="toc-વ્યત્પત્તિ,_સમાનાર્થી_શબ્દો_અને_વ્યાખ્યાઓ-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Toggle વ્યત્પત્તિ, સમાનાર્થી શબ્દો અને વ્યાખ્યાઓ subsection </button> <ul id="toc-વ્યત્પત્તિ,_સમાનાર્થી_શબ્દો_અને_વ્યાખ્યાઓ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-સૌથી_વ્યાપક_વ્યાખ્યાઃ_વાસ્તવિકતા_અને_સંભાવના" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#સૌથી_વ્યાપક_વ્યાખ્યાઃ_વાસ્તવિકતા_અને_સંભાવના"> <div class="vector-toc-text"> ૧.૧ સૌથી વ્યાપક વ્યાખ્યાઃ વાસ્તવિકતા અને સંભાવના </div> </a> <ul id="toc-સૌથી_વ્યાપક_વ્યાખ્યાઃ_વાસ્તવિકતા_અને_સંભાવના-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા"> <div class="vector-toc-text"> ૧.૨ વાસ્તવિકતા તરીકેની વ્યાખ્યા </div> </a> <ul id="toc-વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-સંયુકત_અવકાશ-સમય_તરીકેની_વ્યાખ્યા" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#સંયુકત_અવકાશ-સમય_તરીકેની_વ્યાખ્યા"> <div class="vector-toc-text"> ૧.૩ સંયુકત અવકાશ-સમય તરીકેની વ્યાખ્યા </div> </a> <ul id="toc-સંયુકત_અવકાશ-સમય_તરીકેની_વ્યાખ્યા-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-અવલોકનક્ષમ_વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#અવલોકનક્ષમ_વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા"> <div class="vector-toc-text"> ૧.૪ અવલોકનક્ષમ વાસ્તવિકતા તરીકેની વ્યાખ્યા </div> </a> <ul id="toc-અવલોકનક્ષમ_વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-કદ,_વય,_બંધારણ-ઘટકો,_માળખું_અને_નિયમો" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#કદ,_વય,_બંધારણ-ઘટકો,_માળખું_અને_નિયમો"> <div class="vector-toc-text"> ૨ કદ, વય, બંધારણ-ઘટકો, માળખું અને નિયમો </div> </a> <ul id="toc-કદ,_વય,_બંધારણ-ઘટકો,_માળખું_અને_નિયમો-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ઐતિહાસિક_પ્રરૂપો" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ઐતિહાસિક_પ્રરૂપો"> <div class="vector-toc-text"> ૩ ઐતિહાસિક પ્રરૂપો </div> </a> <button aria-controls="toc-ઐતિહાસિક_પ્રરૂપો-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Toggle ઐતિહાસિક પ્રરૂપો subsection </button> <ul id="toc-ઐતિહાસિક_પ્રરૂપો-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-સર્જનની_દંતકથાઓ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#સર્જનની_દંતકથાઓ"> <div class="vector-toc-text"> ૩.૧ સર્જનની દંતકથાઓ </div> </a> <ul id="toc-સર્જનની_દંતકથાઓ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-દાર્શનિક_પ્રરૂપો" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#દાર્શનિક_પ્રરૂપો"> <div class="vector-toc-text"> ૩.૨ દાર્શનિક પ્રરૂપો </div> </a> <ul id="toc-દાર્શનિક_પ્રરૂપો-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ખગોળશાસ્ત્રીય_પ્રરૂપો" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ખગોળશાસ્ત્રીય_પ્રરૂપો"> <div class="vector-toc-text"> ૩.૩ ખગોળશાસ્ત્રીય પ્રરૂપો </div> </a> <ul id="toc-ખગોળશાસ્ત્રીય_પ્રરૂપો-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-સૈદ્ધાન્તિક_મૉડલો" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#સૈદ્ધાન્તિક_મૉડલો"> <div class="vector-toc-text"> ૪ સૈદ્ધાન્તિક મૉડલો </div> </a> <button aria-controls="toc-સૈદ્ધાન્તિક_મૉડલો-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Toggle સૈદ્ધાન્તિક મૉડલો subsection </button> <ul id="toc-સૈદ્ધાન્તિક_મૉડલો-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-સાપેક્ષતાનો_સામાન્ય_સિદ્ધાન્ત" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#સાપેક્ષતાનો_સામાન્ય_સિદ્ધાન્ત"> <div class="vector-toc-text"> ૪.૧ સાપેક્ષતાનો સામાન્ય સિદ્ધાન્ત </div> </a> <ul id="toc-સાપેક્ષતાનો_સામાન્ય_સિદ્ધાન્ત-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-વિશિષ્ટ_સાપેક્ષતા_અને_અવકાશ-સમય" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#વિશિષ્ટ_સાપેક્ષતા_અને_અવકાશ-સમય"> <div class="vector-toc-text"> ૪.૨ વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા અને અવકાશ-સમય </div> </a> <ul id="toc-વિશિષ્ટ_સાપેક્ષતા_અને_અવકાશ-સમય-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-આઈન્સ્ટાઈનનાં_ક્ષેત્ર_સમીકરણોના_ઉકેલ_તરફ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#આઈન્સ્ટાઈનનાં_ક્ષેત્ર_સમીકરણોના_ઉકેલ_તરફ"> <div class="vector-toc-text"> ૪.૩ આઈન્સ્ટાઈનનાં ક્ષેત્ર સમીકરણોના ઉકેલ તરફ </div> </a> <ul id="toc-આઈન્સ્ટાઈનનાં_ક્ષેત્ર_સમીકરણોના_ઉકેલ_તરફ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-મહાવિસ્ફોટ_મૉડલ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#મહાવિસ્ફોટ_મૉડલ"> <div class="vector-toc-text"> ૪.૪ મહાવિસ્ફોટ મૉડલ </div> </a> <ul id="toc-મહાવિસ્ફોટ_મૉડલ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-બહુ-બ્રહ્માંડ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#બહુ-બ્રહ્માંડ"> <div class="vector-toc-text"> ૫ બહુ-બ્રહ્માંડ </div> </a> <ul id="toc-બહુ-બ્રહ્માંડ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-નોંધ_અને_સંદર્ભો" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#નોંધ_અને_સંદર્ભો"> <div class="vector-toc-text"> ૬ નોંધ અને સંદર્ભો </div> </a> <ul id="toc-નોંધ_અને_સંદર્ભો-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-વધુ_વાંચન" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#વધુ_વાંચન"> <div class="vector-toc-text"> ૭ વધુ વાંચન </div> </a> <ul id="toc-વધુ_વાંચન-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-બાહ્ય_લિંક્સ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#બાહ્ય_લિંક્સ"> <div class="vector-toc-text"> ૮ બાહ્ય લિંક્સ </div> </a> <ul id="toc-બાહ્ય_લિંક્સ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="વિગતો" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Toggle the table of contents" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Toggle the table of contents </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">બ્રહ્માંડ</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="બીજી ભાષાના લેખ પર જાઓ. આમાં પ્રાપ્ત છે: ૧૮૫ ભાષાઓ" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-185" aria-hidden="true" > ૧૮૫ ભાષાઓ </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Heelal" title="Heelal – આફ્રિકન્સ" lang="af" hreflang="af" data-title="Heelal" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="આફ્રિકન્સ" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – સ્વિસ જર્મન" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Universum" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="સ્વિસ જર્મન" class="interlanguage-link-target">Alemannisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8C%A0%E1%8D%88%E1%88%AD" title="ጠፈር – એમ્હારિક" lang="am" hreflang="am" data-title="ጠፈር" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="એમ્હારિક" class="interlanguage-link-target">አማርኛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – અર્ગોનીઝ" lang="an" hreflang="an" data-title="Universo" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="અર્ગોનીઝ" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D9%83%D9%88%D9%86%D9%8A" title="فضاء كوني – અરબી" lang="ar" hreflang="ar" data-title="فضاء كوني" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="અરબી" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%AC%DC%92%DC%9D%DC%A0" title="ܬܒܝܠ – એરમૈક" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܬܒܝܠ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="એરમૈક" class="interlanguage-link-target">ܐܪܡܝܐ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%88%D9%86" title="كون – મોરોક્કન અરબી" lang="ary" hreflang="ary" data-title="كون" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="મોરોક્કન અરબી" class="interlanguage-link-target">الدارجة</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%88%D9%86" title="كون – ઈજિપ્શિયન અરબી" lang="arz" hreflang="arz" data-title="كون" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="ઈજિપ્શિયન અરબી" class="interlanguage-link-target">مصرى</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A7%B0%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A3%E0%A7%8D%E0%A6%A1" title="বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড – આસામી" lang="as" hreflang="as" data-title="বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="આસામી" class="interlanguage-link-target">অসমীয়া</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Universu" title="Universu – અસ્તુરિયન" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Universu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="અસ્તુરિયન" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Kainat" title="Kainat – અઝરબૈજાની" lang="az" hreflang="az" data-title="Kainat" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="અઝરબૈજાની" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%A6%D9%88%D8%B1%D9%86" title="ائورن – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="ائورن" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="good article badge"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D3%99%D0%BC" title="Ғаләм – બશ્કીર" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Ғаләм" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="બશ્કીર" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/W%C3%B6dall" title="Wödall – Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Wödall" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target">Boarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/V%C4%97sata" title="Vėsata – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Vėsata" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target">Žemaitėška</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Uniberso" title="Uniberso – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Uniberso" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target">Bikol Central</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Сусвет – બેલારુશિયન" lang="be" hreflang="be" data-title="Сусвет" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="બેલારુશિયન" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%81%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Сусьвет – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Сусьвет" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Вселена – બલ્ગેરિયન" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Вселена" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="બલ્ગેરિયન" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1" title="ब्रह्मांड – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="ब्रह्मांड" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target">भोजपुरी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC" title="মহাবিশ্ব – બાંગ્લા" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মহাবিশ্ব" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="બાંગ્લા" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A0%E0%BD%87%E0%BD%B2%E0%BD%82%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BE%9F%E0%BD%BA%E0%BD%93%E0%BC%8B" title="འཇིག་རྟེན་ – તિબેટીયન" lang="bo" hreflang="bo" data-title="འཇིག་རྟེན་" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="તિબેટીયન" class="interlanguage-link-target">བོད་ཡིག</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Hollved" title="Hollved – બ્રેટોન" lang="br" hreflang="br" data-title="Hollved" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="બ્રેટોન" class="interlanguage-link-target">Brezhoneg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Svemir" title="Svemir – બોસ્નિયન" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Svemir" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="બોસ્નિયન" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target">Batak Mandailing</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%88%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%BD" title="Оршолон – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Оршолон" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target">Буряад</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers – કતલાન" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Univers" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="કતલાન" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/%E1%B9%B2%CC%84-d%C3%AAu" title="Ṳ̄-dêu – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Ṳ̄-dêu" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target">閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B8" title="Вселенни – ચેચન" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Вселенни" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="ચેચન" class="interlanguage-link-target">Нохчийн</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Uniberso" title="Uniberso – સિબુઆનો" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Uniberso" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="સિબુઆનો" class="interlanguage-link-target">Cebuano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-chr mw-list-item"><a href="https://chr.wikipedia.org/wiki/%E1%8E%A6%E1%8E%B8%E1%8E%B6%E1%8E%AF_%E1%8E%A6%E1%8E%B8%E1%8E%BE%E1%8F%97" title="ᎦᎸᎶᎯ ᎦᎸᎾᏗ – શેરોકી" lang="chr" hreflang="chr" data-title="ᎦᎸᎶᎯ ᎦᎸᎾᏗ" data-language-autonym="ᏣᎳᎩ" data-language-local-name="શેરોકી" class="interlanguage-link-target">ᏣᎳᎩ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%DB%95%D8%B1%D8%AF%D9%88%D9%88%D9%86" title="گەردوون – સેન્ટ્રલ કુર્દિશ" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="گەردوون" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="સેન્ટ્રલ કુર્દિશ" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Vesm%C3%ADr" title="Vesmír – ચેક" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Vesmír" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="ચેક" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Wszechswiat" title="Wszechswiat – કાશુબિયન" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Wszechswiat" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="કાશુબિયન" class="interlanguage-link-target">Kaszëbsczi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%D1%83%D1%82_%D0%A2%C4%95%D0%BD%D1%87%D0%B5" title="Çут Тĕнче – ચૂવાશ" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çут Тĕнче" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="ચૂવાશ" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Bydysawd_(seryddiaeth)" title="Bydysawd (seryddiaeth) – વેલ્શ" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Bydysawd (seryddiaeth)" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="વેલ્શ" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Universet" title="Universet – ડેનિશ" lang="da" hreflang="da" data-title="Universet" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="ડેનિશ" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dag mw-list-item"><a href="https://dag.wikipedia.org/wiki/Dunia" title="Dunia – Dagbani" lang="dag" hreflang="dag" data-title="Dunia" data-language-autonym="Dagbanli" data-language-local-name="Dagbani" class="interlanguage-link-target">Dagbanli</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – જર્મન" lang="de" hreflang="de" data-title="Universum" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="જર્મન" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Kainat" title="Kainat – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Kainat" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target">Zazaki</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Uniwersum" title="Uniwersum – લોઅર સોર્બિયન" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Uniwersum" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="લોઅર સોર્બિયન" class="interlanguage-link-target">Dolnoserbski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%8D%CE%BC%CF%80%CE%B1%CE%BD" title="Σύμπαν – ગ્રીક" lang="el" hreflang="el" data-title="Σύμπαν" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="ગ્રીક" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="good article badge"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe – અંગ્રેજી" lang="en" hreflang="en" data-title="Universe" data-language-autonym="English" data-language-local-name="અંગ્રેજી" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – એસ્પેરાન્ટો" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Universo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="એસ્પેરાન્ટો" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – સ્પેનિશ" lang="es" hreflang="es" data-title="Universo" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="સ્પેનિશ" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – એસ્ટોનિયન" lang="et" hreflang="et" data-title="Universum" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="એસ્ટોનિયન" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="featured article badge"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Unibertsoa" title="Unibertsoa – બાસ્ક" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Unibertsoa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="બાસ્ક" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Universu" title="Universu – Extremaduran" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Universu" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremaduran" class="interlanguage-link-target">Estremeñu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="گیتی – ફારસી" lang="fa" hreflang="fa" data-title="گیتی" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="ફારસી" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="featured article badge"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Maailmankaikkeus" title="Maailmankaikkeus – ફિનિશ" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Maailmankaikkeus" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="ફિનિશ" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Vuravura_taucoko" title="Vuravura taucoko – ફીજીયન" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Vuravura taucoko" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="ફીજીયન" class="interlanguage-link-target">Na Vosa Vakaviti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Alheimurin" title="Alheimurin – ફોરિસ્ત" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Alheimurin" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="ફોરિસ્ત" class="interlanguage-link-target">Føroyskt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers – ફ્રેન્ચ" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Univers" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="ફ્રેન્ચ" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/%C3%85%C3%A5l" title="Åål – ઉત્તરી ફ્રિશિયન" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Åål" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="ઉત્તરી ફ્રિશિયન" class="interlanguage-link-target">Nordfriisk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Hielal" title="Hielal – પશ્ચિમિ ફ્રિશિયન" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Hielal" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="પશ્ચિમિ ફ્રિશિયન" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Cruinne" title="Cruinne – આઇરિશ" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Cruinne" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="આઇરિશ" class="interlanguage-link-target">Gaeilge</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Liniv%C3%A8r" title="Linivèr – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Linivèr" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Domhan" title="Domhan – સ્કોટીસ ગેલિક" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Domhan" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="સ્કોટીસ ગેલિક" class="interlanguage-link-target">Gàidhlig</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – ગેલિશિયન" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Universo" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="ગેલિશિયન" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Arapy" title="Arapy – ગુઆરાની" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Arapy" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="ગુઆરાની" class="interlanguage-link-target">Avañe'ẽ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gor mw-list-item"><a href="https://gor.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta – ગોરોન્તાલો" lang="gor" hreflang="gor" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Bahasa Hulontalo" data-language-local-name="ગોરોન્તાલો" class="interlanguage-link-target">Bahasa Hulontalo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AE-chhiu" title="Yî-chhiu – Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Yî-chhiu" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target">客家語 / Hak-kâ-ngî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%99%D7%A7%D7%95%D7%9D" title="היקום – હીબ્રુ" lang="he" hreflang="he" data-title="היקום" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="હીબ્રુ" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="ब्रह्माण्ड – હિન્દી" lang="hi" hreflang="hi" data-title="ब्रह्माण्ड" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="હિન્દી" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Sansaar" title="Sansaar – ફીજી હિંદી" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Sansaar" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="ફીજી હિંદી" class="interlanguage-link-target">Fiji Hindi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Svemir" title="Svemir – ક્રોએશિયન" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Svemir" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="ક્રોએશિયન" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Liniv%C3%A8" title="Linivè – હૈતિઅન ક્રેઓલે" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Linivè" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="હૈતિઅન ક્રેઓલે" class="interlanguage-link-target">Kreyòl ayisyen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Vil%C3%A1gegyetem" title="Világegyetem – હંગેરિયન" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Világegyetem" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="હંગેરિયન" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8F%D5%AB%D5%A5%D5%A6%D5%A5%D6%80%D6%84" title="Տիեզերք – આર્મેનિયન" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Տիեզերք" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="આર્મેનિયન" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%8F%D5%AB%D5%A5%D5%A6%D5%A5%D6%80%D6%84" title="Տիեզերք – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Տիեզերք" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target">Արեւմտահայերէն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – ઇંટરલિંગુઆ" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Universo" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="ઇંટરલિંગુઆ" class="interlanguage-link-target">Interlingua</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Dunya_raya" title="Dunya raya – ઇબાન" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Dunya raya" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="ઇબાન" class="interlanguage-link-target">Jaku Iban</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta – ઇન્ડોનેશિયન" lang="id" hreflang="id" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="ઇન્ડોનેશિયન" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe – ઇંટરલિંગ" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Universe" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="ઇંટરલિંગ" class="interlanguage-link-target">Interlingue</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/Eluigwe_na_Ala" title="Eluigwe na Ala – ઇગ્બો" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Eluigwe na Ala" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="ઇગ્બો" class="interlanguage-link-target">Igbo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Law-ang" title="Law-ang – ઇલોકો" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Law-ang" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="ઇલોકો" class="interlanguage-link-target">Ilokano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Айлам – ઇંગુશ" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Айлам" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="ઇંગુશ" class="interlanguage-link-target">ГӀалгӀай</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – ઈડો" lang="io" hreflang="io" data-title="Universo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ઈડો" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Alheimurinn" title="Alheimurinn – આઇસલેન્ડિક" lang="is" hreflang="is" data-title="Alheimurinn" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="આઇસલેન્ડિક" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – ઇટાલિયન" lang="it" hreflang="it" data-title="Universo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="ઇટાલિયન" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙 – જાપાનીઝ" lang="ja" hreflang="ja" data-title="宇宙" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="જાપાનીઝ" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Yunivoers" title="Yunivoers – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Yunivoers" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Jagat" title="Jagat – જાવાનીસ" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Jagat" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="જાવાનીસ" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A7%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9D" title="სამყარო – જ્યોર્જિયન" lang="ka" hreflang="ka" data-title="სამყარო" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="જ્યોર્જિયન" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Ame%C9%A3rad" title="Ameɣrad – કબાઇલ" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Ameɣrad" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="કબાઇલ" class="interlanguage-link-target">Taqbaylit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC" title="Әлем – કઝાખ" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Әлем" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="કઝાખ" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%B5%E0%B2%BF%E0%B2%B6%E0%B3%8D%E0%B2%B5" title="ವಿಶ್ವ – કન્નડ" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ವಿಶ್ವ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="કન્નડ" class="interlanguage-link-target">ಕನ್ನಡ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9A%B0%EC%A3%BC" title="우주 – કોરિયન" lang="ko" hreflang="ko" data-title="우주" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="કોરિયન" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%BC" title="Болум – કરાચય-બલ્કાર" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Болум" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="કરાચય-બલ્કાર" class="interlanguage-link-target">Къарачай-малкъар</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%8E%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B1" title="سَمسار – કાશ્મીરી" lang="ks" hreflang="ks" data-title="سَمسار" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="કાશ્મીરી" class="interlanguage-link-target">कॉशुर / کٲشُر</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Gerd%C3%BBn" title="Gerdûn – કુર્દિશ" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Gerdûn" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="કુર્દિશ" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Ollvys" title="Ollvys – કોર્નિશ" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Ollvys" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="કોર્નિશ" class="interlanguage-link-target">Kernowek</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Аалам – કિર્ગીઝ" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Аалам" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="કિર્ગીઝ" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – લેટિન" lang="la" hreflang="la" data-title="Universum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="લેટિન" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – લક્ઝેમબર્ગિશ" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Universum" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="લક્ઝેમબર્ગિશ" class="interlanguage-link-target">Lëtzebuergesch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%80-%D1%86%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D1%80" title="Чилер-цавар – લેઝધીયન" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Чилер-цавар" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="લેઝધીયન" class="interlanguage-link-target">Лезги</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – લિંગ્વા ફેન્કા નોવા" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Universo" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="લિંગ્વા ફેન્કા નોવા" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – લિંબૂર્ગિશ" lang="li" hreflang="li" data-title="Universum" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="લિંબૂર્ગિશ" class="interlanguage-link-target">Limburgs</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – Ligurian" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Universo" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurian" class="interlanguage-link-target">Ligure</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Univers" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target">Ladin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/%C3%9Cnivers" title="Ünivers – Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Ünivers" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombard" class="interlanguage-link-target">Lombard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BB%80%E0%BA%AD%E0%BA%81%E0%BA%B0%E0%BA%9E%E0%BA%BB%E0%BA%9A" title="ເອກະພົບ – લાઓ" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ເອກະພົບ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="લાઓ" class="interlanguage-link-target">ລາວ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Visata" title="Visata – લિથુઆનિયન" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Visata" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="લિથુઆનિયન" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Visums" title="Visums – લાતવિયન" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Visums" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="લાતવિયન" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Alam_samasta" title="Alam samasta – મિનાંગ્કાબાઉ" lang="min" hreflang="min" data-title="Alam samasta" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="મિનાંગ્કાબાઉ" class="interlanguage-link-target">Minangkabau</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Вселена – મેસેડોનિયન" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Вселена" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="મેસેડોનિયન" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%AA%E0%B4%9E%E0%B5%8D%E0%B4%9A%E0%B4%82" title="പ്രപഞ്ചം – મલયાલમ" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പ്രപഞ്ചം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="મલયાલમ" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%87%D0%BB%D0%BE%D0%BD" title="Орчлон – મોંગોલિયન" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Орчлон" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="મોંગોલિયન" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5" title="विश्व – મરાઠી" lang="mr" hreflang="mr" data-title="विश्व" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="મરાઠી" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta – મલય" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="મલય" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Ouniberso" title="Ouniberso – મિરાંડી" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Ouniberso" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="મિરાંડી" class="interlanguage-link-target">Mirandés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%85%E1%80%80%E1%80%BC%E1%80%9D%E1%80%A0%E1%80%AC" title="စကြဝဠာ – બર્મીઝ" lang="my" hreflang="my" data-title="စကြဝဠာ" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="બર્મીઝ" class="interlanguage-link-target">မြန်မာဘာသာ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%87%D9%88%D9%86" title="کهون – મઝાન્દેરાની" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="کهون" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="મઝાન્દેરાની" class="interlanguage-link-target">مازِرونی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="good article badge"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Cemanahuatl" title="Cemanahuatl – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Cemanahuatl" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target">Nāhuatl</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="featured article badge"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Annevierzo" title="Annevierzo – નેપોલિટાન" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Annevierzo" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="નેપોલિટાન" class="interlanguage-link-target">Napulitano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – લો જર્મન" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Universum" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="લો જર્મન" class="interlanguage-link-target">Plattdüütsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Hielal" title="Hielal – લો સેક્સોન" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Hielal" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="લો સેક્સોન" class="interlanguage-link-target">Nedersaksies</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="ब्रह्माण्ड – નેપાળી" lang="ne" hreflang="ne" data-title="ब्रह्माण्ड" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="નેપાળી" class="interlanguage-link-target">नेपाली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Heelal" title="Heelal – ડચ" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Heelal" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="ડચ" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Universet" title="Universet – નોર્વેજિયન નાયનૉર્સ્ક" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Universet" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="નોર્વેજિયન નાયનૉર્સ્ક" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Universet" title="Universet – નોર્વેજિયન બોકમાલ" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Universet" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="નોર્વેજિયન બોકમાલ" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe – Novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="Universe" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="Novial" class="interlanguage-link-target">Novial</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Eunivers" title="Eunivers – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Eunivers" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target">Nouormand</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nv mw-list-item"><a href="https://nv.wikipedia.org/wiki/Y%C3%A1gh%C3%A1hook%C3%A1%C3%A1n" title="Yágháhookáán – નાવાજો" lang="nv" hreflang="nv" data-title="Yágháhookáán" data-language-autonym="Diné bizaad" data-language-local-name="નાવાજો" class="interlanguage-link-target">Diné bizaad</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Univ%C3%A8rs" title="Univèrs – ઓક્સિટન" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Univèrs" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="ઓક્સિટન" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Hawaa" title="Hawaa – ઓરોમો" lang="om" hreflang="om" data-title="Hawaa" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="ઓરોમો" class="interlanguage-link-target">Oromoo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A1" title="ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ – પંજાબી" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="પંજાબી" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Sikluban" title="Sikluban – પમ્પાન્ગા" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Sikluban" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="પમ્પાન્ગા" class="interlanguage-link-target">Kapampangan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – પાપિયામેન્ટો" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Universo" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="પાપિયામેન્ટો" class="interlanguage-link-target">Papiamentu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pfl mw-list-item"><a href="https://pfl.wikipedia.org/wiki/Weltall" title="Weltall – Palatine German" lang="pfl" hreflang="pfl" data-title="Weltall" data-language-autonym="Pälzisch" data-language-local-name="Palatine German" class="interlanguage-link-target">Pälzisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wszech%C5%9Bwiat" title="Wszechświat – પોલીશ" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Wszechświat" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="પોલીશ" class="interlanguage-link-target">Polski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Univers" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target">Piemontèis</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%A6%D9%86%D8%A7%D8%AA" title="کائنات – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="کائنات" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%AA" title="کاينات – પશ્તો" lang="ps" hreflang="ps" data-title="کاينات" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="પશ્તો" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="featured article badge"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo – પોર્ટુગીઝ" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Universo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="પોર્ટુગીઝ" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Hinantin_pacha" title="Hinantin pacha – ક્વેચુઆ" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Hinantin pacha" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="ક્વેચુઆ" class="interlanguage-link-target">Runa Simi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Jegeya" title="Jegeya – Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Jegeya" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target">Romani čhib</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers – રોમાનિયન" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Univers" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="રોમાનિયન" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F" title="Вселенная – રશિયન" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Вселенная" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="રશિયન" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%81%D0%BC%D1%96%D1%80" title="Весмір – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Весмір" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target">Русиньскый</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%9A%E1%B1%A3%E1%B1%9F%E1%B1%9D" title="ᱚᱣᱟᱝ – સંતાલી" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱚᱣᱟᱝ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="સંતાલી" class="interlanguage-link-target">ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="featured article badge"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Universu" title="Universu – સિસિલિયાન" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Universu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="સિસિલિયાન" class="interlanguage-link-target">Sicilianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%B4%D9%BD%D9%8A" title="سرشٽي – સિંધી" lang="sd" hreflang="sd" data-title="سرشٽي" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="સિંધી" class="interlanguage-link-target">سنڌي</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Svemir" title="Svemir – સર્બો-ક્રોએશિયન" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Svemir" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="સર્બો-ક્રોએશિયન" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="good article badge"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B7%80%E0%B7%92%E0%B7%81%E0%B7%8A%E0%B7%80%E0%B6%BA" title="විශ්වය – સિંહાલી" lang="si" hreflang="si" data-title="විශ්වය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="સિંહાલી" class="interlanguage-link-target">සිංහල</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Universe" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Vesm%C3%ADr" title="Vesmír – સ્લોવૅક" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Vesmír" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="સ્લોવૅક" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Vesolje" title="Vesolje – સ્લોવેનિયન" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Vesolje" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="સ્લોવેનિયન" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Denga_neNyika" title="Denga neNyika – શોના" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Denga neNyika" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="શોના" class="interlanguage-link-target">ChiShona</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Koon" title="Koon – સોમાલી" lang="so" hreflang="so" data-title="Koon" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="સોમાલી" class="interlanguage-link-target">Soomaaliga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Gjith%C3%ABsia" title="Gjithësia – અલ્બેનિયન" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Gjithësia" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="અલ્બેનિયન" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%80" title="Свемир – સર્બિયન" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Свемир" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="સર્બિયન" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Al" title="Al – Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Al" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target">Seeltersk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Jagat" title="Jagat – સંડેનીઝ" lang="su" hreflang="su" data-title="Jagat" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="સંડેનીઝ" class="interlanguage-link-target">Sunda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum – સ્વીડિશ" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Universum" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="સ્વીડિશ" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Ulimwengu" title="Ulimwengu – સ્વાહિલી" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Ulimwengu" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="સ્વાહિલી" class="interlanguage-link-target">Kiswahili</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Wszech%C5%9Bwiat" title="Wszechświat – Silesian" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Wszechświat" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silesian" class="interlanguage-link-target">Ślůnski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%85%E0%AE%A3%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="அண்டம் – તમિલ" lang="ta" hreflang="ta" data-title="அண்டம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="તમિલ" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%B5%E0%B0%BF%E0%B0%B6%E0%B1%8D%E0%B0%B5%E0%B0%82" title="విశ్వం – તેલુગુ" lang="te" hreflang="te" data-title="విశ్వం" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="તેલુગુ" class="interlanguage-link-target">తెలుగు</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Олам – તાજીક" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Олам" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="તાજીક" class="interlanguage-link-target">Тоҷикӣ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%80%E0%B8%AD%E0%B8%81%E0%B8%A0%E0%B8%9E" title="เอกภพ – થાઈ" lang="th" hreflang="th" data-title="เอกภพ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="થાઈ" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Uniberso" title="Uniberso – ટાગાલોગ" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Uniberso" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="ટાગાલોગ" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Evren" title="Evren – ટર્કિશ" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Evren" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="ટર્કિશ" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"><a href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Matilo" title="Matilo – સોંગા" lang="ts" hreflang="ts" data-title="Matilo" data-language-autonym="Xitsonga" data-language-local-name="સોંગા" class="interlanguage-link-target">Xitsonga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D3%99%D0%BC" title="Галәм – તતાર" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Галәм" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="તતાર" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tw mw-list-item"><a href="https://tw.wikipedia.org/wiki/Amansan" title="Amansan – ટ્વાઇ" lang="tw" hreflang="tw" data-title="Amansan" data-language-autonym="Twi" data-language-local-name="ટ્વાઇ" class="interlanguage-link-target">Twi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%B3%D1%8B%D1%82_%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B5" title="Югыт дунне – ઉદમુર્ત" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Югыт дунне" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="ઉદમુર્ત" class="interlanguage-link-target">Удмурт</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%81%D0%B2%D1%96%D1%82" title="Всесвіт – યુક્રેનિયન" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Всесвіт" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="યુક્રેનિયન" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%A6%D9%86%D8%A7%D8%AA" title="کائنات – ઉર્દૂ" lang="ur" hreflang="ur" data-title="کائنات" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="ઉર્દૂ" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Olam" title="Olam – ઉઝ્બેક" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Olam" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ઉઝ્બેક" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Mir" title="Mir – Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Mir" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target">Vepsän kel’</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_tr%E1%BB%A5" title="Vũ trụ – વિયેતનામીસ" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Vũ trụ" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="વિયેતનામીસ" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Univiers" title="Univiers – વાલૂન" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Univiers" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="વાલૂન" class="interlanguage-link-target">Walon</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Sangkalibutan" title="Sangkalibutan – વારેય" lang="war" hreflang="war" data-title="Sangkalibutan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="વારેય" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙 – વુ ચાઈનીઝ" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="宇宙" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="વુ ચાઈનીઝ" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Ihlabathi" title="Ihlabathi – ખોસા" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Ihlabathi" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="ખોસા" class="interlanguage-link-target">IsiXhosa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%A5%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A3" title="ოქიანუ – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ოქიანუ" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target">მარგალური</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%95%D7%A0%D7%99%D7%95%D7%95%D7%A2%D7%A8%D7%A1" title="אוניווערס – યિદ્દિશ" lang="yi" hreflang="yi" data-title="אוניווערס" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="યિદ્દિશ" class="interlanguage-link-target">ייִדיש</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Yijcou" title="Yijcou – ઝુઆગ" lang="za" hreflang="za" data-title="Yijcou" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="ઝુઆગ" class="interlanguage-link-target">Vahcuengh</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zgh mw-list-item"><a href="https://zgh.wikipedia.org/wiki/%E2%B5%89%E2%B5%96%E2%B5%A3%E2%B5%A1%E2%B5%94" title="ⵉⵖⵣⵡⵔ – માનક મોરોક્કન તામાઝિટ" lang="zgh" hreflang="zgh" data-title="ⵉⵖⵣⵡⵔ" data-language-autonym="ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ" data-language-local-name="માનક મોરોક્કન તામાઝિટ" class="interlanguage-link-target">ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="good article badge"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙 – ચાઇનીઝ" lang="zh" hreflang="zh" data-title="宇宙" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="ચાઇનીઝ" class="interlanguage-link-target">中文</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="宇宙" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target">文言</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/%C3%9A-ti%C5%AB" title="Ú-tiū – Minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Ú-tiū" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnan" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙 – કેંટોનીઝ" lang="yue" hreflang="yue" data-title="宇宙" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="કેંટોનીઝ" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/UMkhathilibe" title="UMkhathilibe – ઝુલુ" lang="zu" hreflang="zu" data-title="UMkhathilibe" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="ઝુલુ" class="interlanguage-link-target">IsiZulu</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1#sitelinks-wikipedia" title="આંતરવિકિભાષા કડીમાં ફેરફાર કરો" class="wbc-editpage">કડીઓમાં ફેરફાર કરો</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="નામાવકાશો"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="સૂચિ વાળું પાનુ જુઓ [c]" accesskey="c">લેખ</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BE:%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" rel="discussion" title="અનુક્રમણિકાનાં પાના વિષે ચર્ચા [t]" accesskey="t">ચર્ચા</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Change language variant" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >ગુજરાતી </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="દેખાવ"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1">વાંચો</a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit" title="આ પાનાંના સ્રોત કોડમાં ફેરફાર કરો [e]" accesskey="e">ફેરફાર કરો</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=history" title="આ પાનાની અગાઉની આવૃત્તિઓ [h]" accesskey="h">ઇતિહાસ જુઓ</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="સાધનો" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >સાધનો </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">સાધનો</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">બાજુમાં ખસેડો</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">છુપાવો</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> ક્રિયાઓ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1">વાંચો</a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit" title="આ પાનાંના સ્રોત કોડમાં ફેરફાર કરો [e]" accesskey="e">ફેરફાર કરો</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=history">ઇતિહાસ જુઓ</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> સામાન્ય </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%85%E0%AA%B9%E0%AB%80%E0%AA%82_%E0%AA%B6%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%9C%E0%AB%8B%E0%AA%A1%E0%AA%BE%E0%AA%AF_%E0%AA%9B%E0%AB%87%3F/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="અહીં જોડાતા બધાં વિકિ પાનાઓની યાદી [j]" accesskey="j">અહિયાં શું જોડાય છે</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%9C%E0%AB%87%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%82_%E0%AA%AB%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AA%AB%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8B/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" rel="nofollow" title="આ પાના પરની કડીઓ વાળા લેખોમાં તાજેતરમાં થયેલા ફેરફારો [k]" accesskey="k">સંબંધિત ફેરફારો</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%96%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%82" title="બધા ખાસ પાનાંઓની યાદી [q]" accesskey="q">ખાસ પાનાં</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&oldid=875005" title="પાનાનાં આ પુનરાવર્તનની સ્થાયી કડી">સ્થાયી કડી</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=info" title="આ પાના વિષે વધુ માહિતી">પાનાંની માહિતી</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:CiteThisPage&page=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&id=875005&wpFormIdentifier=titleform" title="આ પાનાનો સંદર્ભ કઈ રીતે ટાંકવો તેની માહિતી">આ પાનું ટાંકો</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fgu.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25AA%25AC%25E0%25AB%258D%25E0%25AA%25B0%25E0%25AA%25B9%25E0%25AB%258D%25E0%25AA%25AE%25E0%25AA%25BE%25E0%25AA%2582%25E0%25AA%25A1">ટૂંકું URL મેળવો</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:QrCode&url=https%3A%2F%2Fgu.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25AA%25AC%25E0%25AB%258D%25E0%25AA%25B0%25E0%25AA%25B9%25E0%25AB%258D%25E0%25AA%25AE%25E0%25AA%25BE%25E0%25AA%2582%25E0%25AA%25A1">Download QR code</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> છાપો/નિકાસ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95&bookcmd=book_creator&referer=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1">પુસ્તક બનાવો</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:DownloadAsPdf&page=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=show-download-screen">PDF તરીકે ડાઉનલોડ કરો</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&printable=yes" title="આ પાનાની છાપવા માટેની આવૃત્તિ [p]" accesskey="p">પાનું છાપો</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> અન્ય પ્રકલ્પોમાં </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Universe" hreflang="en">વિકિમીડિયા કોમન્સ</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1" title="ડેટા રીપોઝીટરીમાંની વસ્તુને સંકળતી કડી [g]" accesskey="g">વિકિડેટા વસ્તુ</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Appearance"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Appearance</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">બાજુમાં ખસેડો</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">છુપાવો</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">વિકિપીડિયામાંથી</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="gu" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r825851">.mw-parser-output .ambox{border:1px solid #a2a9b1;border-left:10px solid #36c;background-color:#fbfbfb;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .ambox+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+link+style+.ambox,.mw-parser-output .ambox+link+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+style+.ambox,.mw-parser-output .ambox+.mw-empty-elt+link+link+.ambox{margin-top:-1px}html body.mediawiki .mw-parser-output .ambox.mbox-small-left{margin:4px 1em 4px 0;overflow:hidden;width:238px;border-collapse:collapse;font-size:88%;line-height:1.25em}.mw-parser-output .ambox-speedy{border-left:10px solid #b32424;background-color:#fee7e6}.mw-parser-output .ambox-delete{border-left:10px solid #b32424}.mw-parser-output .ambox-content{border-left:10px solid #f28500}.mw-parser-output .ambox-style{border-left:10px solid #fc3}.mw-parser-output .ambox-move{border-left:10px solid #9932cc}.mw-parser-output .ambox-protection{border-left:10px solid #a2a9b1}.mw-parser-output .ambox .mbox-text{border:none;padding:0.25em 0.5em;width:100%}.mw-parser-output .ambox .mbox-image{border:none;padding:2px 0 2px 0.5em;text-align:center}.mw-parser-output .ambox .mbox-imageright{border:none;padding:2px 0.5em 2px 0;text-align:center}.mw-parser-output .ambox .mbox-empty-cell{border:none;padding:0;width:1px}.mw-parser-output .ambox .mbox-image-div{width:52px}html.client-js body.skin-minerva .mw-parser-output .mbox-text-span{margin-left:23px!important}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .ambox{margin:0 10%}}</style><table class="plainlinks metadata ambox ambox-style" role="presentation"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div class="mbox-image-div"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Edit-clear.svg/40px-Edit-clear.svg.png" decoding="async" width="40" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Edit-clear.svg/60px-Edit-clear.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Edit-clear.svg/80px-Edit-clear.svg.png 2x" data-file-width="48" data-file-height="48" /></div></td><td class="mbox-text"><div class="mbox-text-span">વિકિપીડિયાના માપદંડ મુજબ આ લેખને ઉચ્ચ કક્ષાનો બનાવવા માટે તેમાં સુધારો કરવાની જરુર છે. તેમાં <a class="external text" href="https://gu.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit">ફેરફાર કરીને</a> તેને સુધારવામાં અમારી મદદ કરો. <a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BE:%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="ચર્ચા:બ્રહ્માંડ">ચર્ચા પાના</a> પર કદાચ આ બાબતે વધુ માહિતી મળી શકે છે.</div></td></tr></tbody></table> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/275px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg" decoding="async" width="275" height="275" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/413px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/550px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg 2x" data-file-width="6200" data-file-height="6200" /></a><figcaption>હબલ અવકાશ ટેલિસ્કોપમાંથી લેવાયેલી આ ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળી ચળકતા ગહન ક્ષેત્રની તસવીરમાં વિવિધ યુગો, કદ, આકારો અને રંગોનાં તારાવિશ્વો દેખાય છે. મહાવિસ્ફોટ પછીના થોડા જ સમય બાદ એકદમ નાનાં, લગભગ ૧૦૦ જેટલાં, રતુમડાં તારાવિશ્વો એ દ્રષ્ટિગમ્ય ટેલિસ્કોપથી જોઈ શકાતાં સૌથી દૂરનાં તારાવિશ્વો છે.</figcaption></figure> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%A4%E0%AB%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક રીતે (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ રીતે</a> જેટલી પણ વસ્તુઓ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AB%87_%E0%AA%9B%E0%AB%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="અસ્તિત્વ ધરાવે છે (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અસ્તિત્વ</a> ધરાવે છે, જેમ કે સમગ્ર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમય</a>, તમામ પ્રકાર અને રૂપનાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દ્રવ્યો</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઊર્જા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગ</a> તથા આ સહુને નિયંત્રિત કરતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૌતિક નિયમો</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થિરાંકો</a>, આ સહુને એકત્રિત રીતે બ્રહ્માંડ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. છતાં, બ્રહ્માંડ શબ્દનો ઉપયોગ સહેજ જુદા પ્રકારના સંદર્ભોમાં પણ થાય છે; જેમ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નિયમ અને વ્યવસ્થાસભર વિશ્વ</a> , <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="દુનિયા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દુનિયા</a> અથવા <a href="/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AA%A4" title="કુદરત">કુદરત</a> જેવી બાબતો સમજાવવા માટે બ્રહ્માંડ શબ્દ વાપરવામાં આવે છે. હાલના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AA%A8%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%AE_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ખગોળશાસ્ત્રીય નિરીક્ષણોના</a> અર્થઘટનો દર્શાવે છે કે બ્રહ્માંડની વય ૧૩.૭૩ ( ± ૦.૧૨) અબજ વર્ષ છે,<a href="#cite_note-1">[૧]</a> અને અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડનો વ્યાસ ઓછામાં ઓછો ૯૩ અબજ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાશ વર્ષ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકાશ વર્ષો</a> અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%88%E0%AA%9C%E0%AB%8D%E0%AA%9E%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%86%E0%AA%82%E0%AA%A6%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="વૈજ્ઞાનિક આંદોલન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">૮.૮૦ × ૧૦^૨૬</a> <a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%9F%E0%AA%B0" title="મીટર">મીટર</a> જેટલો છે.માત્ર ૧૩ અબજ વર્ષોમાં બે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારાવિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વો</a> એકબીજાથી ૯૩ અબજ પ્રકાશ વર્ષો જેટલી દૂર થઈ ગયાં તે વાત વિરોધાભાસી લાગી શકે, કારણ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા</a> અનુસાર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ-સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયના</a> પ્રાદેશિક વિસ્તારમાં દ્રવ્ય <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97" title="પ્રકાશનો વેગ">પ્રકાશના વેગને</a> ઓળંગી શકે નહીં. જો કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સામાન્ય સાપેક્ષતા</a> અનુસાર અવકાશ કોઈ પણ આંતરિક મર્યાદા વિના પોતાની રીતે વિસ્તરી શકે છે; અને આમ બે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારાવિશ્વો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વો</a> જો તેમની વચ્ચેનો અવકાશ વિસ્તરે તો પ્રકાશના વેગ કરતાં પણ વધુ ઝડપથી જુદી પડી શકે છે.) બ્રહ્માંડનું કદ સીમિત છે કે અસીમિત તે અનશ્ચિત છે. મહાવિસ્ફોટ (બિગ બૅન્ગ) નામે જાણીતી બ્રહ્માંડ અંગેની પ્રચલિત વૈજ્ઞાનિક માન્યતા અનુસાર બ્રહ્માંડનું વિસ્તરણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%95_%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%97%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્લાન્ક યુગારંભ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્લાન્ક યુગારંભ</a> નામના એક અત્યંત ગરમ, ઘન પદાર્થમાંથી થયું હતું, જેમાં અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડનાં તમામ દ્રવ્ય અને ઊર્જા સંકોચાયેલા હતાં. પ્લાન્ક યુગારંભથી શરૂ કરીને બ્રહ્માંડ તેના અત્યારના સ્વરૂપ સુધી કદાચ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AB%E0%AB%81%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AB%81%E0%AA%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનું ફુલાવું (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના ફુલાવાના</a> (૧૦-૩૨ સેકન્ડ કરતાં ઓછા એવા) એક સંક્ષિપ્ત ગાળાના વેગથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%88%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="વૈશ્વિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિસ્તરતું</a> આવ્યું છે.કેટલાંક સ્વતંત્ર પ્રાયોગિક પરિમાણો આ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશનું મેટ્રિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિસ્તરણના</a> અનુમાનને અને વધુ સામાન્યપણે મહાવિસ્ફોટના તર્કને ટેકો આપે છે. તાજેતરનાં અવલોકનો દર્શાવે છે કે આ વિસ્તરણ સતત વધતું જવાનું મૂળ કારણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શ્યામ ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શ્યામ ઊર્જા</a> અને બ્રહ્માંડના મોટા ભાગના દ્રવ્ય અને ઊર્જા પૃથ્વી પર જોવા મળતાં દ્રવ્ય અને ઊર્જા કરતાં મૂળભૂત રીતે જુદા છે અને સીધી રીતે અવલોકનક્ષમ નથી, તે છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%9B%E0%AB%87%E0%AA%B5%E0%AA%9F%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડની છેવટની નિયતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડની છેવટની નિયતિ</a> અંગેની આગાહીઓને હાલનાં અવલોકનોની અચોક્કસતા અવરોધે છે. તેની સમગ્ર વિસ્તાર અને ઇતિહાસમાં બ્રહ્માંડ એક સરખા ભૌતિક કાયદાઓ અને સ્થિરાંકથી નિયંત્રિત છે એવું પ્રયોગો અને અવલોકનો સૂચવે છે. બ્રહ્માંડના અંતરો વચ્ચેનું મુખ્ય બળ <a href="/wiki/%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3" title="ગુરુત્વાકર્ષણ">ગુરુત્વાકર્ષણ</a> છે, અને હાલમાં સૌથી ચોકસાઈભરેલો ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સામાન્ય સાપેક્ષતા</a> છે. જેના આધારે તે કામ કરે છે તે બાકીનાં ત્રણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%B3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%AC%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="મૂળભૂત બળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મૂળભૂત બળો</a> અને તમામ જાણીતા કણો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%A8%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રમાણભૂત નમૂનો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રમાણભૂત મૉડલમાં</a> દર્શાવવામાં આવ્યાં છે. બ્રહ્માંડ અવકાશના કમ સે કમ ત્રણ અને સમયનું એક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરિમાણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પરિમાણ</a> ધરાવે છે, અલબત્ત પ્રાયોગિક ધોરણે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%98%E0%AA%A8%E0%AA%A4%E0%AA%BE_(%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0)&action=edit&redlink=1" class="new" title="સઘનતા (ભૌતિકશાસ્ત્ર) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અતિશય નાનાં</a> પરિમાણોને ગણતરીમાં લઈ શકાયાં નથી. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશસમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમય</a>, અવકાશનાં ત્રણ અને સમયનું ચોથું એમ ચાર અસરપરસ સંબંધિત સ્થિતિના ચાર પરિમાણ એકબીજા સાથે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B9%E0%AB%81%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A7_%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%B2%E0%AA%A8%E0%AB%80%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બહુવિધ અવકલનીય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નિર્વિધ્ને</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AA%E0%AA%A3%E0%AB%87_%E0%AA%9C%E0%AB%8B%E0%AA%A1%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સ્પષ્ટપણે જોડાયેલા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્પષ્ટપણે જોડાયેલાં</a> છે, અને <a href="/w/index.php?title=3-%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="3-અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> ખૂબ નાનો, મધ્યમસર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%A8_%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%9A%E0%AA%B0_%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="રીમેન કર્વેચર ટેન્સર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વળાંક</a> ધરાવે છે, જેથી સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એકંદરે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="યુક્લીડની ભૂમિતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યુકલીડની ભૂમિતિ</a> ચોક્કસ સાબિત થાય છે. તેનાથી વિપરીત, વેગની માપપટ્ટી પર અવકાશ-સમય અત્યંત અશાંત/<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવોન્ટમ રૂપ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તોફાની</a> હોય છે. બ્રહ્માંડ શબ્દને, તમામ વસ્તુઓ જેમાં સમાઈ જાય છે તે બ્રહ્માંડ, એમ સામાન્ય રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. જો કે, બીજી વૈકલ્પિક વ્યાખ્યા અનુસાર, કેટલાક લોકો એવું અનુમાને છે કે આ "બ્રહ્માંડ" એ બીજાં ઘણાં "બ્રહ્માંડો"માંથી છૂટું પડેલું માત્ર એક બ્રહ્માંડ છે, અને આ બ્રહ્માંડોના સમૂહને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B9%E0%AB%81-%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="બહુ-બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બહુ-બ્રહ્માંડ</a> કહેવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AA%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનું પરપોટાનું અનુમાન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના પરપોટાના અનુમાન</a> અનુસાર, અનંત પ્રકારનાં "બ્રહ્માંડો" અસ્તિત્વ ધરાવે છે, અને દરેકના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૌતિક સ્થિરાંકો</a> જુદા જુદા હોય છે. એવી જ રીતે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="અનેક વિશ્વોની પૂર્વધારણા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનેક-વિશ્વોની કલ્પના</a> અનુસાર, દરેક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરિમાણ માપન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ મેઝરમેન્ટ</a> સાથે નવાં "બ્રહ્માંડો" પેદા થાય છે. આ બ્રહ્માંડો સામાન્ય રીતે આપણા પોતાના બ્રહ્માંડથી સદંતર કપાયેલા, છૂટાં છે એવું ધારવામાં આવ્યું છે અને તેથી તેને પ્રાયોગિક રીતે જોવા/તપાસવા અશકય છે. સમગ્ર દસ્તાવેજિત ઇતિહાસમાં, બ્રહ્માંડને લગતા અભ્યાસ/અવલોકનો માટે કેટલાંક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વ/બ્રહ્માંડ મીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડમીમાંસા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%89%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વની ઉત્પત્તિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ અંગેના અનુમાન</a> રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે. તેમાં સૌથી જૂનાં છે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9A%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રાચીન ગ્રીસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રાચીન ગ્રીકોએ</a> વિકસાવેલાં પરિમાણવાચક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૂકેન્દ્રીય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૂકેન્દ્રીય</a> મૉડલો. તેમના અનુમાન મુજબ, બ્રહ્માંડ અનંત અવકાશ ધરાવે છે અને સનાતન સમયથી તેનું અસ્તિત્વ છે, પણ તે સીમિત કદના સમાનકેન્દ્રીય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AB%80_%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="આકાશી ગોળો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગોળાઓનું</a> એક જૂથ ધરાવે છે- જે અવિચલ તારાઓ, <a href="/wiki/%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF" title="સૂર્ય">સૂર્ય</a> અને વિવિધ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80_(%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9)&action=edit&redlink=1" class="new" title="પૃથ્વી (ગ્રહ) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગ્રહોની</a> આસપાસ ગોળાકારમાં ફરે છે પણ <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80" title="પૃથ્વી">પૃથ્વી</a> સ્થિર છે.એ પછીની સદીઓમાં વધુ ચોક્કસ નિરીક્ષનો અને ગુરુત્વાકર્ષણની સુધારેલા સિદ્ધાન્તોના પરિણામે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="કોપરનિક્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કૉપરનિક્સના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="સૂર્યકેન્દ્રીયવાદ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૂર્યકેન્દ્રીય મૉડલ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%88%E0%AA%9D%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%82%E0%AA%9F%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="આઈઝેક ન્યૂટન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ન્યૂટનપ્રેરિત</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%B3%E0%AA%BE/_%E0%AA%B8%E0%AB%8C%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="સૂર્યમાળા/ સૌરમંડળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૌરમંડળના</a> મૉડલનો જન્મ થયો. ખગોળશાસ્ત્રમાં જેમ વધુ પ્રગતિ થતી ગઈ તેમ <a href="/wiki/%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%97%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AA%BE" title="આકાશગંગા">આકાશગંગાની</a> લાક્ષણિકતાઓ અને અન્ય તારામંડળોની તથા પશ્ચાદ્ વિદ્યુતચુંબકીય તરંગ વિકિરણોની શોધ થઈ; આ તારામંડળો અને તેમની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A3%E0%AA%AA%E0%AA%9F%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%96%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વર્ણપટની રેખા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વર્ણપટ રેખાઓના</a> વિતરણના કાળજીપૂર્વકના અભ્યાસના પરિણામે આજની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક બ્રહ્માંડ મીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આધુનિક બ્રહ્માંડમીમાંસાએ</a> આકાર લીધો છે. ચિત્ર:Hubble ultra deep field high rez edit1.jpg|thumb|right|275px|હબલ અવકાશ ટેલિસ્કોપમાંથી લેવાયેલી આ ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળી ચળકતા ગહન ક્ષેત્રની તસવીરમાં વિવિધ યુગો, કદ, આકારો અને રંગોનાં તારાવિશ્વો દેખાય છે. મહાવિસ્ફોટ પછીના થોડા જ સમય બાદ એકદમ નાનાં, લગભગ ૧૦૦ જેટલાં, રતુમડાં તારાવિશ્વો એ દ્રષ્ટિગમ્ય ટેલિસ્કોપથી જોઈ શકાતાં સૌથી દૂરનાં તારાવિશ્વો છે.]] <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%A4%E0%AB%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક રીતે (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ રીતે</a> જેટલી પણ વસ્તુઓ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AB%87_%E0%AA%9B%E0%AB%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="અસ્તિત્વ ધરાવે છે (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અસ્તિત્વ</a> ધરાવે છે, જેમ કે સમગ્ર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમય</a>, તમામ પ્રકાર અને રૂપનાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દ્રવ્યો</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઊર્જા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગ</a> તથા આ સહુને નિયંત્રિત કરતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૌતિક નિયમો</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થિરાંકો</a>, આ સહુને એકત્રિત રીતે બ્રહ્માંડ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. છતાં, બ્રહ્માંડ શબ્દનો ઉપયોગ સહેજ જુદા પ્રકારના સંદર્ભોમાં પણ થાય છે; જેમ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નિયમ અને વ્યવસ્થાસભર વિશ્વ</a> , <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="દુનિયા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દુનિયા</a> અથવા <a href="/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AA%A4" title="કુદરત">કુદરત</a> જેવી બાબતો સમજાવવા માટે બ્રહ્માંડ શબ્દ વાપરવામાં આવે છે. હાલના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AA%A8%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%AE_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ખગોળશાસ્ત્રીય નિરીક્ષણોના</a> અર્થઘટનો દર્શાવે છે કે બ્રહ્માંડની વય ૧૩.૭૩ ( ± ૦.૧૨) અબજ વર્ષ છે,<a href="#cite_note-2">[૨]</a> અને અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડનો વ્યાસ ઓછામાં ઓછો ૯૩ અબજ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાશ વર્ષ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકાશ વર્ષો</a> અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%88%E0%AA%9C%E0%AB%8D%E0%AA%9E%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%86%E0%AA%82%E0%AA%A6%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="વૈજ્ઞાનિક આંદોલન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">8.80 ×1026</a> <a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%9F%E0%AA%B0" title="મીટર">મીટર</a> જેટલો છે.માત્ર ૧૩ અબજ વર્ષોમાં બે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારાવિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વો</a> એકબીજાથી ૯૩ અબજ પ્રકાશ વર્ષો જેટલી દૂર થઈ ગયાં તે વાત વિરોધાભાસી લાગી શકે, કારણ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા</a> અનુસાર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ-સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયના</a> પ્રાદેશિક વિસ્તારમાં દ્રવ્ય <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97" title="પ્રકાશનો વેગ">પ્રકાશના વેગને</a> ઓળંગી શકે નહીં. જો કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સામાન્ય સાપેક્ષતા</a> અનુસાર અવકાશ કોઈ પણ આંતરિક મર્યાદા વિના પોતાની રીતે વિસ્તરી શકે છે; અને આમ બે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારાવિશ્વો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વો</a> જો તેમની વચ્ચેનો અવકાશ વિસ્તરે તો પ્રકાશના વેગ કરતાં પણ વધુ ઝડપથી જુદી પડી શકે છે.) બ્રહ્માંડનું કદ સીમિત છે કે અસીમિત તે અનશ્ચિત છે. મહાવિસ્ફોટ (બિગ બૅન્ગ) નામે જાણીતી બ્રહ્માંડ અંગેની પ્રચલિત વૈજ્ઞાનિક માન્યતા અનુસાર બ્રહ્માંડનું વિસ્તરણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%95_%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%97%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્લાન્ક યુગારંભ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્લાન્ક યુગારંભ</a> નામના એક અત્યંત ગરમ, ઘન પદાર્થમાંથી થયું હતું, જેમાં અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડનાં તમામ દ્રવ્ય અને ઊર્જા સંકોચાયેલા હતાં. પ્લાન્ક યુગારંભથી શરૂ કરીને બ્રહ્માંડ તેના અત્યારના સ્વરૂપ સુધી કદાચ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AB%E0%AB%81%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AB%81%E0%AA%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનું ફુલાવું (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના ફુલાવાના</a> (૧૦-૩૨ સેકન્ડ કરતાં ઓછા એવા) એક સંક્ષિપ્ત ગાળાના વેગથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%88%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="વૈશ્વિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિસ્તરતું</a> આવ્યું છે.કેટલાંક સ્વતંત્ર પ્રાયોગિક પરિમાણો આ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશનું મેટ્રિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિસ્તરણના</a> અનુમાનને અને વધુ સામાન્યપણે મહાવિસ્ફોટના તર્કને ટેકો આપે છે. તાજેતરનાં અવલોકનો દર્શાવે છે કે આ વિસ્તરણ સતત વધતું જવાનું મૂળ કારણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શ્યામ ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શ્યામ ઊર્જા</a> અને બ્રહ્માંડના મોટા ભાગના દ્રવ્ય અને ઊર્જા પૃથ્વી પર જોવા મળતાં દ્રવ્ય અને ઊર્જા કરતાં મૂળભૂત રીતે જુદા છે અને સીધી રીતે અવલોકનક્ષમ નથી, તે છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%9B%E0%AB%87%E0%AA%B5%E0%AA%9F%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડની છેવટની નિયતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડની છેવટની નિયતિ</a> અંગેની આગાહીઓને હાલનાં અવલોકનોની અચોક્કસતા અવરોધે છે. તેની સમગ્ર વિસ્તાર અને ઇતિહાસમાં બ્રહ્માંડ એક સરખા ભૌતિક કાયદાઓ અને સ્થિરાંકથી નિયંત્રિત છે એવું પ્રયોગો અને અવલોકનો સૂચવે છે. બ્રહ્માંડના અંતરો વચ્ચેનું મુખ્ય બળ <a href="/wiki/%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3" title="ગુરુત્વાકર્ષણ">ગુરુત્વાકર્ષણ</a> છે, અને હાલમાં સૌથી ચોકસાઈભરેલો ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સામાન્ય સાપેક્ષતા</a> છે. જેના આધારે તે કામ કરે છે તે બાકીનાં ત્રણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%B3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%AC%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="મૂળભૂત બળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મૂળભૂત બળો</a> અને તમામ જાણીતા કણો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%A8%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રમાણભૂત નમૂનો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રમાણભૂત મૉડલમાં</a> દર્શાવવામાં આવ્યાં છે. બ્રહ્માંડ અવકાશના કમ સે કમ ત્રણ અને સમયનું એક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરિમાણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પરિમાણ</a> ધરાવે છે, અલબત્ત પ્રાયોગિક ધોરણે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%98%E0%AA%A8%E0%AA%A4%E0%AA%BE_(%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0)&action=edit&redlink=1" class="new" title="સઘનતા (ભૌતિકશાસ્ત્ર) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અતિશય નાનાં</a> પરિમાણોને ગણતરીમાં લઈ શકાયાં નથી. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશસમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમય</a>, અવકાશનાં ત્રણ અને સમયનું ચોથું એમ ચાર અસરપરસ સંબંધિત સ્થિતિના ચાર પરિમાણ એકબીજા સાથે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B9%E0%AB%81%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A7_%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%B2%E0%AA%A8%E0%AB%80%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બહુવિધ અવકલનીય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નિર્વિધ્ને</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AA%E0%AA%A3%E0%AB%87_%E0%AA%9C%E0%AB%8B%E0%AA%A1%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સ્પષ્ટપણે જોડાયેલા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્પષ્ટપણે જોડાયેલાં</a> છે, અને <a href="/w/index.php?title=3-%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="3-અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> ખૂબ નાનો, મધ્યમસર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%A8_%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%9A%E0%AA%B0_%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="રીમેન કર્વેચર ટેન્સર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વળાંક</a> ધરાવે છે, જેથી સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એકંદરે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="યુક્લીડની ભૂમિતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યુકલીડની ભૂમિતિ</a> ચોક્કસ સાબિત થાય છે. તેનાથી વિપરીત, વેગની માપપટ્ટી પર અવકાશ-સમય અત્યંત અશાંત/<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવોન્ટમ રૂપ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તોફાની</a> હોય છે. બ્રહ્માંડ શબ્દને, તમામ વસ્તુઓ જેમાં સમાઈ જાય છે તે બ્રહ્માંડ, એમ સામાન્ય રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. જો કે, બીજી વૈકલ્પિક વ્યાખ્યા અનુસાર, કેટલાક લોકો એવું અનુમાને છે કે આ "બ્રહ્માંડ" એ બીજાં ઘણાં "બ્રહ્માંડો"માંથી છૂટું પડેલું માત્ર એક બ્રહ્માંડ છે, અને આ બ્રહ્માંડોના સમૂહને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B9%E0%AB%81-%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="બહુ-બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બહુ-બ્રહ્માંડ</a> કહેવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AA%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનું પરપોટાનું અનુમાન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના પરપોટાના અનુમાન</a> અનુસાર, અનંત પ્રકારનાં "બ્રહ્માંડો" અસ્તિત્વ ધરાવે છે, અને દરેકના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૌતિક સ્થિરાંકો</a> જુદા જુદા હોય છે. એવી જ રીતે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="અનેક વિશ્વોની પૂર્વધારણા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનેક-વિશ્વોની કલ્પના</a> અનુસાર, દરેક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરિમાણ માપન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ મેઝરમેન્ટ</a> સાથે નવાં "બ્રહ્માંડો" પેદા થાય છે. આ બ્રહ્માંડો સામાન્ય રીતે આપણા પોતાના બ્રહ્માંડથી સદંતર કપાયેલા, છૂટાં છે એવું ધારવામાં આવ્યું છે અને તેથી તેને પ્રાયોગિક રીતે જોવા/તપાસવા અશકય છે. સમગ્ર દસ્તાવેજિત ઇતિહાસમાં, બ્રહ્માંડને લગતા અભ્યાસ/અવલોકનો માટે કેટલાંક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વ/બ્રહ્માંડ મીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડમીમાંસા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%89%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વની ઉત્પત્તિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ અંગેના અનુમાન</a> રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે. તેમાં સૌથી જૂનાં છે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9A%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રાચીન ગ્રીસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રાચીન ગ્રીકોએ</a> વિકસાવેલાં પરિમાણવાચક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૂકેન્દ્રીય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૂકેન્દ્રીય</a> મૉડલો. તેમના અનુમાન મુજબ, બ્રહ્માંડ અનંત અવકાશ ધરાવે છે અને સનાતન સમયથી તેનું અસ્તિત્વ છે, પણ તે સીમિત કદના સમાનકેન્દ્રીય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AB%80_%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="આકાશી ગોળો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગોળાઓનું</a> એક જૂથ ધરાવે છે- જે અવિચલ તારાઓ, <a href="/wiki/%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF" title="સૂર્ય">સૂર્ય</a> અને વિવિધ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80_(%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9)&action=edit&redlink=1" class="new" title="પૃથ્વી (ગ્રહ) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગ્રહોની</a> આસપાસ ગોળાકારમાં ફરે છે પણ <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80" title="પૃથ્વી">પૃથ્વી</a> સ્થિર છે.એ પછીની સદીઓમાં વધુ ચોક્કસ નિરીક્ષનો અને ગુરુત્વાકર્ષણની સુધારેલા સિદ્ધાન્તોના પરિણામે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="કોપરનિક્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કૉપરનિક્સના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="સૂર્યકેન્દ્રીયવાદ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૂર્યકેન્દ્રીય મૉડલ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%88%E0%AA%9D%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%82%E0%AA%9F%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="આઈઝેક ન્યૂટન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ન્યૂટનપ્રેરિત</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%B3%E0%AA%BE/_%E0%AA%B8%E0%AB%8C%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="સૂર્યમાળા/ સૌરમંડળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૌરમંડળના</a> મૉડલનો જન્મ થયો. ખગોળશાસ્ત્રમાં જેમ વધુ પ્રગતિ થતી ગઈ તેમ <a href="/wiki/%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%97%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AA%BE" title="આકાશગંગા">આકાશગંગાની</a> લાક્ષણિકતાઓ અને અન્ય તારામંડળોની તથા પશ્ચાદ્ વિદ્યુતચુંબકીય તરંગ વિકિરણોની શોધ થઈ; આ તારામંડળો અને તેમની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A3%E0%AA%AA%E0%AA%9F%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%96%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વર્ણપટની રેખા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વર્ણપટ રેખાઓના</a> વિતરણના કાળજીપૂર્વકના અભ્યાસના પરિણામે આજની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક બ્રહ્માંડ મીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આધુનિક બ્રહ્માંડમીમાંસાએ</a> આકાર લીધો છે. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="વ્યત્પત્તિ,_સમાનાર્થી_શબ્દો_અને_વ્યાખ્યાઓ"><span id=".E0.AA.B5.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.A4.E0.AB.8D.E0.AA.AA.E0.AA.A4.E0.AB.8D.E0.AA.A4.E0.AA.BF.2C_.E0.AA.B8.E0.AA.AE.E0.AA.BE.E0.AA.A8.E0.AA.BE.E0.AA.B0.E0.AB.8D.E0.AA.A5.E0.AB.80_.E0.AA.B6.E0.AA.AC.E0.AB.8D.E0.AA.A6.E0.AB.8B_.E0.AA.85.E0.AA.A8.E0.AB.87_.E0.AA.B5.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.96.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.93">વ્યત્પત્તિ, સમાનાર્થી શબ્દો અને વ્યાખ્યાઓ</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=1" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: વ્યત્પત્તિ, સમાનાર્થી શબ્દો અને વ્યાખ્યાઓ">ફેરફાર કરો</a>]</div> યુનિવર્સ (Universe) શબ્દ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AB%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="જૂની ફ્રેન્ચ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જૂના ફ્રેન્ચ</a> શબ્દ યુનિવર્સ (Univers) પરથી આવ્યો છે, અને એ ફ્રેન્ચ શબ્દ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AA%BF%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="લેટિન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">લૅટિન</a> શબ્દ યુનિવર્સમ (universum) પરથી આવ્યો છે.<a href="#cite_note-3">[૩]</a> આધુનિક <a href="/wiki/%E0%AA%85%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%9C%E0%AB%80_%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B7%E0%AA%BE" title="અંગ્રેજી ભાષા">અંગ્રેજી</a> શબ્દ જે તાત્પર્યમાં વપરાય છે તે જ અર્થમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AA%B0%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="સિસરો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સિસરો</a> અને પાછળથી બીજા અનેક લૅટિન લેખકોએ આ લૅટિન શબ્દ વાપર્યો હતો.<a href="#cite_note-lewis_short-4">[૪]</a> યુન (un), યુનિ (uni) (યુનસ (unus), અથવા "એક"નું સંયુકત રૂપ) અને વોર્સમ(vorsum), વેરસમ(versum) (વેર્ટેર (vertere), એટલે કે "કંઈક ફરતું, ગબડતું, બદલાયેલું"-ના સંપૂર્ણ કર્મણિ કૃદંત પરથી બનાવેલી સંજ્ઞા)ના સંધિથી બનેલો લૅટિન શબ્દ યુનવોર્સમ (Unvorsum) કાવ્યાત્મક સંક્ષેપને કારણે ઉદ્ભવ્યો હતો અને સૌથી પહેલા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AA%BF%E0%AA%85%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="લ્યુક્રેટિઅસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">લુક્રેટીયસે</a> તેના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%81%E0%AA%93%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B5_%E0%AA%AA%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="વસ્તુઓના સ્વભાવ પર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ડે રેરુમ નેચુરા</a> (વસ્તુઓની પ્રકૃતિ પર )માં બુક IV (262મી લીટી)માં આ શબ્દપ્રયોગ કર્યો હતો.<a href="#cite_note-lewis_short-4">[૪]</a> "દરેક વસ્તુ ગોળ ગોળ ફરીને એકમાં ફેરવાય છે, તમામ વસ્તુઓ એકમાં જોડાય છે" એ અર્થમાં લુક્રેટીયસે આ શબ્દ વાપર્યો હતો. <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Foucault_pendulum_animated.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Foucault_pendulum_animated.gif" decoding="async" width="180" height="240" class="mw-file-element" data-file-width="180" data-file-height="240" /></a><figcaption>ફૌકાલ્ટ લોલકનો કળાત્મક પ્રયોગ દર્શાવે છે કે પૃથ્વી સ્થિર નથી, પરંતુ તે ફરે છે.</figcaption></figure> યુનવોર્સમ (unvorsum) શબ્દનું વૈકલ્પિક અર્થઘટન "તમામ વસ્તુઓ એક થઈને ફરે છે" અથવા "તમામ વસ્તુઓ એકની આસપાસ ફરે છે" એવું થઈ શકે છે.આ અર્થમાં, તેને યુનિવર્સ માટેના જૂના ગ્રીક શબ્દ, περιφορα, "કંઈક વર્તુળાકારે ફરે છે"- ના અનુવાદ રૂપે વિચારી શકાય, જે મૂળે ભોજનના સમયે, ભોજન માટે બેઠેલા મહેમાનો પાસે વર્તુળાકારે લઈ જવાતી વાનગીઓ માટે વપરાતો હતો.<a href="#cite_note-5">[૫]</a> આ ગ્રીક શબ્દનો સંબંધ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AB%80_%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="આકાશી ગોળા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યુનિવર્સના પૂર્વકાલીન ગ્રીક મૉડલ</a> સાથે હતો, જેમાં ફરતા ગોળાઓમાંના તમામ પદાર્થ પૃથ્વી કેન્દ્રિત હતા; <a href="/wiki/%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%B2" title="એરિસ્ટોટલ">ઍરિસ્ટોટલની</a> ફિલસૂફી પ્રમાણે ગતિ માટે તેમ જ અંદરની તમામ વસ્તુઓમાં આવતા ફેરફાર માટે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%AE_%E0%AA%AE%E0%AB%8B%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રિમમ મોબાઈલ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૌથી બહારની કક્ષાના ગોળાનું</a> પરિભ્રમણ જવાબદાર હતું. પૃથ્વી નિશ્ચલ છે અને <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80" title="પૃથ્વી">પૃથ્વીની</a> આસપાસ સ્વર્ગ ફરી રહ્યા છે એવું ધારવું ગ્રીકો માટે કુદરતી હતું, કારણ કે એ સિવાયની બાબત સાબિત કરવા માટે ઝીણવટપૂર્વકના <a href="/wiki/%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0" title="ખગોળશાસ્ત્ર">ખગોળશાસ્ત્રીય</a> અને ભૌતિક માપ (જેમ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AB%8C%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફૌકાલ્ટ લોલક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફોઉકાલ્ટ પેન્ડુલમ</a>)ની આવશ્યકતા હતી. <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%A5%E0%AA%BE%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AA%B8" title="પાયથાગોરસ">પાયથાગોરસ</a> આગળના પ્રાચીન <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%95_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગ્રીક ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગ્રીક ફિલસૂફોમાં</a> "યુનિવર્સ" માટે સૌથી સામાન્ય પ્રચલિત શબ્દ હતો το παν(તમામ), જેમાં તમામ દ્રવ્યો (το ολον) અને તમામ અવકાશ (το κενον) આવી જાય.<a href="#cite_note-6">[૬]</a><a href="#cite_note-7">[૭]</a> યુનિવર્સ માટે પ્રાચીન ગ્રીક ફિલસૂફો દ્વારા વપરાતાં અન્ય સમાનાર્થીઓમાં κοσμος (એટલે કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE_(%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80)&action=edit&redlink=1" class="new" title="દુનિયા (ફિલસૂફી) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દુનિયા</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5_(%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87_%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%B5%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%AD%E0%AA%B0)&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વ (નિયમ અને વ્યવસ્થાસભર) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વ્યવસ્થાસભર વિશ્વ</a> અને φυσις (એટલે કે <a href="/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AA%A4" title="કુદરત">કુદરત</a>, જેના પરથી આપણે <a href="/wiki/%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0" title="ભૌતિકશાસ્ત્ર">ફિઝિકસ</a> (ભૌતિક) શબ્દ તારવ્યો).<a href="#cite_note-8">[૮]</a> લૅટિનો લેખકો પણ આવા જ સમાનાર્થીઓ વાપરતાં (ટોટમ , મુન્દસ , નેચુરા )<a href="#cite_note-9">[૯]</a> અને આ શબ્દો આધુનિક ભાષાઓમાં પણ સચવાયેલા જોવા મળે છે, ઉ.દા. યુનિવર્સ માટે જર્મન ભાષામાં વપરાતા શબ્દો દાસ ઓલ , વેલ્ટોલ અને નાટુર . અંગ્રેજીમાં પણ આવા જ સમાનાર્થીઓ જોવા મળે છે, જેમ કે એવરીથિંગ (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%AC%E0%AA%A4%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="તમામ બાબતોની ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એવરીથિંગની ફિલસૂફીમાં</a> છે તે મુજબ), કોસમોસ (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વ/બ્રહ્માંડ મીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કોસ્મોલૉજી</a>/બ્રહ્માંડમીમાંસા મુજબ), <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE_(%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80)&action=edit&redlink=1" class="new" title="દુનિયા (ફિલસૂફી) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિશ્વ</a> (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%95%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%A8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="અનેક વિશ્વોની કલ્પના (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનેક વિશ્વોની પૂર્વધારણા</a> મુજબ) અને <a href="/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AA%A4" title="કુદરત">નેચર</a> (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AB%80_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="કુદરતી નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કુદરતી નિયમોઓ</a> અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AB%80_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="કુદરતી ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કુદરતની ફિલસૂફીમાં</a> છે તે મુજબ).<a href="#cite_note-10">[૧૦]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="સૌથી_વ્યાપક_વ્યાખ્યાઃ_વાસ્તવિકતા_અને_સંભાવના"><span id=".E0.AA.B8.E0.AB.8C.E0.AA.A5.E0.AB.80_.E0.AA.B5.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.AA.E0.AA.95_.E0.AA.B5.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.96.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.83_.E0.AA.B5.E0.AA.BE.E0.AA.B8.E0.AB.8D.E0.AA.A4.E0.AA.B5.E0.AA.BF.E0.AA.95.E0.AA.A4.E0.AA.BE_.E0.AA.85.E0.AA.A8.E0.AB.87_.E0.AA.B8.E0.AA.82.E0.AA.AD.E0.AA.BE.E0.AA.B5.E0.AA.A8.E0.AA.BE">સૌથી વ્યાપક વ્યાખ્યાઃ વાસ્તવિકતા અને સંભાવના</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=2" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: સૌથી વ્યાપક વ્યાખ્યાઃ વાસ્તવિકતા અને સંભાવના">ફેરફાર કરો</a>]</div> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%A7%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="મધ્ય યુગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મધ્યયુગના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફિલસૂફ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફિલસૂફ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AB%8B%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%89%E0%AA%9F%E0%AA%B8_%E0%AA%88%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%89%E0%AA%97%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="જોહાન્સ સ્કાઉટસ ઈરીઉગેના (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જોહાન્સ સ્કોટસ ઈરીઉગેનાના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A1%E0%AB%87_%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9D%E0%AB%80%E0%AA%93%E0%AA%A8%E0%AB%87_%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%8F_(De_divisione_naturae)&action=edit&redlink=1" class="new" title="ડે ડિવિઝીઓને નેચુરાએ (De divisione naturae) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ડે ડિવિઝીઓને નેચુરાએ</a> (De divisione naturae)માં બ્રહ્માંડની સૌથી વ્યાપક વ્યાખ્યા મળે છે; તેમણે તેને એકદમ સાદી રીતે તમામ કહીને વ્યાખ્યાયિત કરી છેઃ અસ્તિત્વ ધરાવે છે તે તમામ અને અસ્તિત્વ નથી ધરાવતું તે તમામ. ઈરીઉગેનાની વ્યાખ્યામાં સમયનો સમાવેશ નથી; આમ તેમની વ્યાખ્યા અનુસાર અસ્તિત્વ ધરાવતા તમામ, જે કદી અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા તે તમામ અને જે ભવિષ્યમાં અસ્તિત્વ ધરાવશે તેનો તથા જેનું અસ્તિત્વ નથી તે તમામ, જેનું કદી અસ્તિત્વ નહોતું અને જેનું કદી અસ્તિત્વ હોવાનું નથી તે તમામનો સમાવેશ થાય છે. તમામ બાબતોને અપનાવતી આ વ્યાખ્યાને પાછળના મોટા ભાગના ફિલસૂફોએ અપનાવી નહીં, પણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="કોન્ટમ ભૌતિકશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ ફિઝિકસમાં</a> તેનાથી સંપૂર્ણપણે ભિન્ન ન હોય તેવું કંઈક ફરીથી પ્રદર્શિત થયું, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BE%E0%AA%A1_%E0%AA%AB%E0%AB%87%E0%AA%AF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="રિર્ચાડ ફેયન્મેન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફેયંમેનના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%AD%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A8-%E0%AA%AA%E0%AA%A5_%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="અભિન્ન-પથ સૂત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અભિન્ન-પથ સૂત્રમાં</a> કદાચ તે સૌથી સ્પષ્ટપણે બહાર આવ્યું.<a href="#cite_note-path_integral-11">[૧૧]</a> આ સૂત્ર પ્રમાણે, સંપૂર્ણપણે સ્પષ્ટ શરૂઆતની સ્થિતિ ધરાવતા તંત્ર પર કરવામાં આવતા પ્રયોગનાં પરિણામો વિવિધ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%86%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સંભાવના આયામ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સંભાવના આયામો</a> ધરાવે છે, તંત્ર શરૂઆતની સ્થિતિથી અંતિમ સ્થિતિ સુધી પહોંચવા માટે પ્રગતિના જેટલા પણ પથ લઈ શકે તેમ હોય તે તમામ શકયતાઓનો સરવાળો કરવાથી નિશ્ચિત થાય છે.સ્વાભાવિક રીતે, કોઈ પણ પ્રયોગનું પરિણામ તો એક જ હોય; બીજા શબ્દોમાં, આ બ્રહ્માંડમાં માત્ર એક જ સંભવ પરિણામને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવોન્ટમ મિકેનિકસમાં માપ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ ગણતરીની</a> રહસ્યમય પ્રક્રિયા થકી વાસ્તવિક રૂપ મળે છે, આ પ્રક્રિયા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%B5%E0%AA%AB%E0%AA%82%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%A8_%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેવફંકશન કોલાપ્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તરંગક્રિયાનું પતન</a> (collapse of the wavefunction) તરીકે પણ જાણીતી છે (પણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B9%E0%AB%81-%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="બહુ-બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બહુ-બ્રહ્માંડના</a> વિભાગમાં નીચે દર્શાવેલી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="અનેક વિશ્વોની પૂર્વધારણા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનેક વિશ્વોની પૂર્વધારણા</a> પણ જોશો). ગણિતની દષ્ટિએ સુવ્યાખ્યાયિત આ વ્યાખ્યામાં જેનું અસ્તિત્વ નથી (તમામ સંભવિત પથ) તે પણ છેવટે જેનું અસ્તિત્વ રહે છે (પ્રાયોગિક ગણતરી) તેના પર પ્રભાવ ધરાવે છે એવું સ્પષ્ટ કરે છે. એક ચોક્કસ ઉદાહરણ લઈએ તો, દરેક ઈલેકટ્રોન બીજા તમામ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%87%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઇલેટ્રોન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈલેકટ્રોન</a> સાથે આંતરિક રીતે સમરૂપ હોય છે; અને તેથી, સંભાવના આયામો ગણતી વખતે તેઓ પરસ્પર જગ્યાઓ બદલે, જે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3_%E0%AA%85%E0%AA%A6%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%AC%E0%AA%A6%E0%AA%B2%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમપ્રમાણ અદલાબદલી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમપ્રમાણ અદલાબદલી</a> તરીકે ઓળખાય છે, તે સંભાવનાને પણ ગણતરીમાં લેવી પડે. બ્રહ્માંડની આ અવધારણા હયાત અને બિનહયાત બંનેને સ્વીકારે છે, જે <a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8C%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE" title="બૌદ્ધ ધર્મ">બૌદ્ધોના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શૂન્યતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શૂન્યતાના</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%AF-%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%A1%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રાતિત્ય-સામુતપાડા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વાસ્તવિકતાના પરસ્પરાવલંબી વિકાસના</a> સિદ્ધાન્તને, અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%AB%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A1_%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%AC%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%9D&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગોટફ્રાઈડ લાઈબનિઝ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગોટફ્રાઈડ લાઈબનિઝની</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%95%E0%AB%87_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="આકસ્મિક કે અનિશ્ચિત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનિશ્ચિતતા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%AD%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%93%E0%AA%B3%E0%AA%96%E0%AA%BE%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અભિન્નની ઓળખાણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અભિન્નની ઓળખાણ</a> જેવી વધુ આધુનિક વિભાવનાઓને કંઈક અંશે સમાંતર છે. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા"><span id=".E0.AA.B5.E0.AA.BE.E0.AA.B8.E0.AB.8D.E0.AA.A4.E0.AA.B5.E0.AA.BF.E0.AA.95.E0.AA.A4.E0.AA.BE_.E0.AA.A4.E0.AA.B0.E0.AB.80.E0.AA.95.E0.AB.87.E0.AA.A8.E0.AB.80_.E0.AA.B5.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.96.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE">વાસ્તવિકતા તરીકેની વ્યાખ્યા</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=3" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: વાસ્તવિકતા તરીકેની વ્યાખ્યા">ફેરફાર કરો</a>]</div> વધુ પ્રચલિત રીતે, બ્રહ્માંડને જે જીવંત છે તે તમામ, જે જીવંત હતું તે અને જે જીવંત હશે એમ વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. આ વ્યાખ્યા મુજબ અને આપણી વર્તમાન સમજણ મુજબ, બ્રહ્માંડ કુલ ત્રણ ઘટકોનું ધરાવે છેઃ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમય</a>, જે સામૂહિક રીતે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ-સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમય</a> અથવા <a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6" title="શૂન્યાવકાશ">શૂન્યાવકાશ</a> તરીકે જાણીતાં છે; <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દ્રવ્ય</a> અને વિવિધ રૂપની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઊર્જા</a> તથા અવકાશ-સમયને આવનારો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગ</a>; તેમ જ પહેલા બેને નિયંત્રિત કરનારા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ કાયદાઓ</a>. આ ઘટકો વિશે વધુ વિગતવાર વાત આગળ કરવામાં આવશે. બ્રહ્માંડ શબ્દપ્રયોગ સાથે સંબંધિત એક બીજી વ્યાખ્યા- <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડ સંબંધી સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના જે-તે સમયની</a> ક્ષણે જેટલું પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે તે તમામ, જેમ કે વર્તમાન, ઉદાહરણ તરીકે આ વાકયમાં દર્શાવ્યા મુજબ "બ્રહ્માંડ હવે <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4-%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%95%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AB%8B" title="વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો">વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગોના</a> વિકિરણમાં એકસમાનરૂપે નહાઈ રહ્યું છે." બ્રહ્માંડના ત્રણ ઘટકો (અવકાશસમય, દ્રવ્ય-ઊર્જા અને ભૌતિક કાયદા) <a href="/wiki/%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%B2" title="એરિસ્ટોટલ">ઍરિસ્ટોટલના</a> ખ્યાલો સાથે અમુક અંશે મળતા આવે છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0_(%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%B2)&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિકશાસ્ત્ર (એરિસ્ટોટલ) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ધ ફિઝિકસ</a> (Φυσικης, જેના પરથી આપણે "ફિઝિકસ"(ભૌતિકશાસ્ત્ર) શબ્દ તારવ્યો) નામના તેના પુસ્તકમાં ઍરિસ્ટોટલે το παν (તમામ)ને આશરે ત્રણ મળતાં આવતાં તત્ત્વોમાં વહેંચ્યું છેઃ દ્રવ્ય (જેનાથી બ્રહ્માંડ બન્યું છે તે તત્ત્વ), સ્વરૂપ (એ દ્રવ્ય અવકાશમાં રહી શકે તે માટેની જે વ્યવસ્થા છે તે) અને રૂપાંતર (દ્રવ્ય કેવી રીતે બને છે, વિનાશ પામે છે કે તેના ગુણધર્મોમાં ફેરફાર થાય છે, અને એ જ રીતે, કઈ રીતે રૂપમાં ફેરફાર થાય છે). દ્રવ્યોના ગુણધર્મો, રૂપ અને તેમના રૂપાંતરને નિયંત્રિત કરતા નિયમોને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ કાયદાઓ</a> તરીકે જોવામાં આવે છે. પાછળથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="લ્યુક્રેટીયસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">લુક્રેટીયસ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%88%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="એવેરોઈસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવેરોઝ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="એવિસેન્ના (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવિકેન્ના</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%9A_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8B%E0%AA%9D%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="બરુચ સ્પિનોઝા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બારુચ સ્પીનોઝા</a> જેવા ફિલસૂફોએ આ વિભાગોમાં ફેરફાર કર્યો હતો અથવા તેને વધુ સ્પષ્ટ કર્યા હતા; ઉદાહરણ તરીકે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE_%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A4%E0%AA%BE_(natura_naturata)&action=edit&redlink=1" class="new" title="નેચુરા નેચુરાતા (natura naturata) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નેચુરા નેચુરાતા</a> , પૂર્વોકત જેના પર કામ કરતા હતા તે નિષ્ક્રિય ઘટકો-માંથી ઍવેરોઝ અને સ્પીનોઝાએ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE_%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8_(natura_naturans)&action=edit&redlink=1" class="new" title="નેચુરા નેચુરાન્સ (natura naturans) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નેચુરા નેચુરાન્સ</a> (બ્રહ્માંડને નિયંત્રિત કરતા સક્રિય સિદ્ધાન્તો)ને સ્પષ્ટ કર્યા હતા. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="સંયુકત_અવકાશ-સમય_તરીકેની_વ્યાખ્યા"><span id=".E0.AA.B8.E0.AA.82.E0.AA.AF.E0.AB.81.E0.AA.95.E0.AA.A4_.E0.AA.85.E0.AA.B5.E0.AA.95.E0.AA.BE.E0.AA.B6-.E0.AA.B8.E0.AA.AE.E0.AA.AF_.E0.AA.A4.E0.AA.B0.E0.AB.80.E0.AA.95.E0.AB.87.E0.AA.A8.E0.AB.80_.E0.AA.B5.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.96.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE">સંયુકત અવકાશ-સમય તરીકેની વ્યાખ્યા</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=4" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: સંયુકત અવકાશ-સમય તરીકેની વ્યાખ્યા">ફેરફાર કરો</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/220px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/330px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/440px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg 2x" data-file-width="6200" data-file-height="6200" /></a><figcaption>નક્ષત્ર ફોરનાક્સ નજીક, આકાશના એક નાનકડા ટુકડાની હબલ અલ્ર્ટા ડિપ ફિલ્ડ તસવીર. લગભગ 13 અબજ વર્ષો અગાઉ જન્મેલા, સૌથી નાના, સૌથી વધુ રક્તવિચલિત તારાવિશ્વોમાંથી દેખાતો પ્રકાશ</figcaption></figure> હયાત છતાં અરસપરસ ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરવા માટે અશકત એવા એકબીજાથી ભિન્ન <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ-સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયોની</a> ધારણા સંભવ છે. સરળતાથી જેની કલ્પના કરી શકાય તે રૂપક અમુક જુદા જુદા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AC%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AA%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="સાબુનો પરપોટો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સાબુના પરપોટાઓનો</a> સમૂહ છે, જેમાં એક સાબુના પરપોટા પર વસતા નિરીક્ષકો, સાબુના બીજા પરપોટાઓ પરના સાથે કોઈ અરસપરસ વ્યવહાર કરી શકતા નથી, સૈદ્ધાન્તિક ધોરણે પણ નહીં. એક પ્રચલિત શબ્દપ્રયોગ પ્રમાણે, અવકાશ-સમયનો દરેક "સાબુનો પરપોટો" બ્રહ્માંડ છે, જયાં ચોક્કસ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ-સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયને</a> બ્રહ્માંડ માનવામાં આવે છે, જેમ આપણે આપણા ચંદ્રને <a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%82%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0" title="ચંદ્ર">ચંદ્ર</a> કહીએ તેમ જ. આ જુદા જુદા અવકાસ-સમયોના સમૂહને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B9%E0%AB%81-%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="બહુ-બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બહુ-બ્રહ્માંડ</a> તરીકે જોવામાં આવે છે.<a href="#cite_note-EllisKS03-12">[૧૨]</a> સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે, બીજા વિખૂટા બ્રહ્માંડો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ-સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયની</a> જુદી જુદી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરિમાણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પરિમિતિઓ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સંસ્થિતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સંસ્થિતિ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દ્રવ્ય</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઊર્જાના</a> જુદા જુદા રૂપ, અને જુદા જુદા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ કાયદાઓ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૌતિક સ્થિરાંકો</a> ધરાવતાં હોઈ શકે છે, જો કે આવી સંભાવનાઓ હાલમાં ઊંડી વિચારણા હેઠળ છે. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="અવલોકનક્ષમ_વાસ્તવિકતા_તરીકેની_વ્યાખ્યા"><span id=".E0.AA.85.E0.AA.B5.E0.AA.B2.E0.AB.8B.E0.AA.95.E0.AA.A8.E0.AA.95.E0.AB.8D.E0.AA.B7.E0.AA.AE_.E0.AA.B5.E0.AA.BE.E0.AA.B8.E0.AB.8D.E0.AA.A4.E0.AA.B5.E0.AA.BF.E0.AA.95.E0.AA.A4.E0.AA.BE_.E0.AA.A4.E0.AA.B0.E0.AB.80.E0.AA.95.E0.AB.87.E0.AA.A8.E0.AB.80_.E0.AA.B5.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE.E0.AA.96.E0.AB.8D.E0.AA.AF.E0.AA.BE">અવલોકનક્ષમ વાસ્તવિકતા તરીકેની વ્યાખ્યા</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=5" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: અવલોકનક્ષમ વાસ્તવિકતા તરીકેની વ્યાખ્યા">ફેરફાર કરો</a>]</div> હજી થોડી વધુ સંકુચિત વ્યાખ્યા અનુસાર, આપણા સંયુકત <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ-સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયમાં</a> આવેલી તમામ બાબતો બ્રહ્માંડ છે, જે આપણી સાથે અરસપરસ ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરી શકે છે અને તેનાથી ઊલટું પણ સાચું છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સાપેક્ષવાદના સામાન્ય સિદ્ધાન્ત</a> મુજબ, <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97" title="પ્રકાશનો વેગ">પ્રકાશની મર્યાદિત ગતિ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશનું વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશના સતત વિસ્તરણને</a> કારણે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશના</a> કેટલાક પ્રદેશો કદાચ આપણા બ્રહ્માંડ સાથે, તેના સમગ્ર જીવનકાળ દરમ્યાન કયારેય કોઈ પારસ્પરિક ક્રિયાપ્રતિક્રિયા નહીં કરે. ઉદાહરણ તરીકે, પૃથ્વી પરથી મોકલાયેલો રેડિયો સંદેશો, અવકાશના અમુક પ્રદેશો સુધી કદી પહોંચશે જ નહીં, ભલે ને બ્રહ્માંડ અનાદિ કાળ સુધી રહેવાનું હોય; કારણ કે પ્રકાશના વેગ કરતાં અવકાશ વધુ ઝડપથી વિસ્તરી શકે છે. અહીં એ નોંધવું યોગ્ય છે કે અવકાશના એ દૂર-સુદૂર આવેલા વિસ્તારો ખરેખર અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને આપણા જેટલા જ વાસ્તવિકતાનો હિસ્સો છે; છતાં આપણે કયારેય તેમની સાથે સંપર્ક કેળવી શકીશું નહીં. અવકાશના જેટલા વિસ્તારમાં આપણે અસર પામી શકીએ છીએ અને અસર પહોંચાડી શકીએ છીએ તે અવકાશના વિસ્તારને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AA%A8%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%AE_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડ</a> કહેવામાં આવે છે. સખત શબ્દોમાં, આ અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડનો વિસ્તાર અવલોકનકારના સ્થળ પર આધાર રાખે છે. જે અવલોકનકાર સ્થિર રહે છે તેના કરતાં પ્રવાસ કરીને આગળ વધતો અવલોકનકાર અવકાશ-સમયના વધુ મોટા વિસ્તારના સંપર્કમાં આવી શકે છે; આમ પ્રવાસ કરનાર અવલોકનકાર માટે, સ્થિર રહેનાર અવલોકનકાર કરતાં અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડ વધુ મોટું હોય છે. છતાં, સૌથી વેગીલો પ્રવાસી પણ અવકાશના તમામ હિસ્સાઓના સંપર્કમાં આવી શકતો નથી. લાક્ષણિક રીતે, આકાશગંગા તારાવિશ્વના આપણા અનુકૂળ બિંદુ પરથી દેખાતાં અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડની સરેરાશને અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડ ગણવામાં આવ્યું છે. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="કદ,_વય,_બંધારણ-ઘટકો,_માળખું_અને_નિયમો"><span id=".E0.AA.95.E0.AA.A6.2C_.E0.AA.B5.E0.AA.AF.2C_.E0.AA.AC.E0.AA.82.E0.AA.A7.E0.AA.BE.E0.AA.B0.E0.AA.A3-.E0.AA.98.E0.AA.9F.E0.AA.95.E0.AB.8B.2C_.E0.AA.AE.E0.AA.BE.E0.AA.B3.E0.AA.96.E0.AB.81.E0.AA.82_.E0.AA.85.E0.AA.A8.E0.AB.87_.E0.AA.A8.E0.AA.BF.E0.AA.AF.E0.AA.AE.E0.AB.8B">કદ, વય, બંધારણ-ઘટકો, માળખું અને નિયમો</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=6" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: કદ, વય, બંધારણ-ઘટકો, માળખું અને નિયમો">ફેરફાર કરો</a>]</div> બ્રહ્માંડ ખૂબ વિશાળ છે અને કદાચ તેનો કદ-વિસ્તાર અનંત છે; તેનું અવલોકનક્ષમ દ્રવ્ય અવકાશમાં કમ સે કમ 93 અબજ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાશ વર્ષો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકાશ વર્ષો</a> સુધી પથરાયેલું છે.<a href="#cite_note-13">[૧૩]</a> સરખામણી કરીએ તો, એક નમૂનારૂપ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%B3_%E0%AA%85%E0%AA%A5%E0%AA%B5%E0%AA%BE_%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારામંડળ અથવા તારાવિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વનો</a> વ્યાપ માત્ર 30,000 પ્રકાશ-વર્ષોનો હોય છે, અને બે પડોશી તારાવિશ્વો વચ્ચેનું લાક્ષણિક અંતર માત્ર 30 લાખ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6-%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાશ-વર્ષો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકાશ-વર્ષો</a> હોય છે.<a href="#cite_note-14">[૧૪]</a> ઉદાહરણ તરીકે, આપણી <a href="/wiki/%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%97%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AA%BE" title="આકાશગંગા">આકાશગંગા</a> આશરે 100,000 પ્રકાશ વર્ષોનો વ્યાસ ધરાવે છે,<a href="#cite_note-15">[૧૫]</a> અને આપણું સૌથી નજીકનું તારાવિશ્વ, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%A1%E0%AA%BE_%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="એન્ડ્રોમેડા તારાવિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એન્ડ્રોમેડા તારાવિશ્વ</a> આશરે 250 લાખ પ્રકાશ વર્ષો દૂર આવેલું છે.<a href="#cite_note-16">[૧૬]</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AA%A8%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%AE_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડમાં</a> સંભવતઃ 100 અબજ (1011) કરતાં વધુ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારાવિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વો</a> છે.<a href="#cite_note-17">[૧૭]</a> લાક્ષણિક તારાવિશ્વોમાં તારાવિશ્વના કેન્દ્રીય જથ્થાની આસપાસ પરિભ્રમણ કરતાં 100 લાખ<a href="#cite_note-18">[૧૮]</a> (107) <a href="/wiki/%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8B" title="તારો">તારા</a> ધરાવતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%A8_%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="વામન તારાવિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વામન તારાવિશ્વથી</a> માંડીને એક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ટ્રિલિયન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ટ્રિલિયન</a><a href="#cite_note-M101-19">[૧૯]</a> (1012) તારાઓ ધરાવતા વિરાટ તારાવિશ્વો હોય છે. <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Cosmological_composition.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Cosmological_composition.jpg" decoding="async" width="375" height="268" class="mw-file-element" data-file-width="375" data-file-height="268" /></a><figcaption>બ્રહ્માંડ મોટા ભાગે શ્યામ ઊર્જા અને શ્યામ દ્રવ્યથી બનેલું છે, પણ અત્યારે આ બંને વિશેની સમજણ ખૂબ નબળી છે.બ્રહ્માંડનો માત્ર ≈4% ભાગ, પ્રમાણમાં નાનો હિસ્સો સામાન્ય દ્રવ્યમાંથી બનેલો છે.</figcaption></figure> જયારે સરેરાશ અંતર 3000 લાખ પ્રકાશ વર્ષો કરતાં વધુ હોય ત્યારે, આખા બ્રહ્માંડમાં અવલોકનક્ષમ દ્રવ્ય એકસરખી રીતે (સમસ્વભાવી ) પથરાયેલું હોય છે.<a href="#cite_note-20">[૨૦]</a> જો કે, ઓછું અંતર હોય ત્યારે, દ્રવ્ય-જથ્થો "ઢગલો" બનાવતો દેખાય છે, એટલે કે સ્તરીકરણવાળો ગુચ્છો બનાવે છે; ઘણા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%93&action=edit&redlink=1" class="new" title="અણુઓ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અણુઓ</a> સંકોચન પામીને <a href="/wiki/%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8B" title="તારો">તારાઓ</a>, મોટા ભાગના તારાઓ તારાવિશ્વો, મોટા ભાગના તારાવિશ્વો ફરીથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%9C%E0%AB%82%E0%AA%A5_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87_%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%9A%E0%AB%8D%E0%AA%9B&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારાવિશ્વોના જૂથ અને ગુચ્છ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગુચ્છ, મહાગુચ્છ</a> અને છેવટે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9F_%E0%AA%A6%E0%AB%80%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારાવિશ્વની વિરાટ દીવાલ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વની વિરાટ દીવાલ</a> જેવું <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B0%E0%AA%9A%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%A4%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%B3%E0%AA%96%E0%AB%81%E0%AA%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનું મોટી સંરચના ધરાવતું માળખું (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૌથી મોટા કદનું માળખું</a> બને છે. બ્રહ્માંડનો અવલોકનક્ષમ દ્રવ્ય-જથ્થો સમદેશિક રીતે પણ પથરાયલો હોય છે, એટલે કે ગમે તે દિશામાંથી અવલોકન કરો તે અન્ય દિશા કરતાં જુદું ભાસશે નહીં; આકાશનો દરેક ભાગ આશરે એકસરખા ઘટકો ધરાવે છે.<a href="#cite_note-21">[૨૧]</a> બ્રહ્માંડ અત્યંત સમદેશિક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%95%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિદ્યુતચુંબકીય તરંગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિદ્યુતચુંબકીય</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%95%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિકિરણોમાં</a> પણ નહાયેલું હોય છે જે આશરે 2.725 <a href="/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="કેલ્વિન">કેલ્વિનના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%B2_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%A4%E0%AB%81%E0%AA%B2%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="થર્મલ સમતુલા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">થર્મલ સમતુલા</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A3%E0%AA%AA%E0%AA%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="શ્યામ વર્ણપટ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શ્યામ વર્ણપટને</a> મળતા આવે છે.<a href="#cite_note-22">[૨૨]</a> વિશાળ કદનું બ્રહ્માંડ સમસ્વભાવ અને સમદેશિક છે એ પૂર્વધારણા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%98%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડમીમાંસા સંબંઘી સિદ્ધાન્ત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડમીમાંસાના સિદ્ધાન્ત</a> તરીકે પણ જાણીતી છે,<a href="#cite_note-23">[૨૩]</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%85%E0%AA%82%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાનતાનો અંત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ખગોળશાસ્ત્રીય અવલોકનો પણ તેની સાખ પૂરે છે</a>. બ્રહ્માંડની વર્તમાન એકંદર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%98%E0%AA%A8%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઘનતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઘનતા</a> ઘણી ઓછી છે, આશરે 9.9 × 10−30 ગ્રામ પ્રતિ ઘન સેન્ટીમીટર. આ દ્રવ્ય-ઊર્જાના જથ્થામાં 73% <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શ્યામ ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શ્યામ ઊર્જા</a>, 23% <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A0%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઠંડું શ્યામ દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઠંડું શ્યામ દ્રવ્ય</a> અને 4% <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બેરીયોનિક દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સામાન્ય દ્રવ્ય</a> હોય છે. આમ, અણુઓની ગીચતા દર ચાર ઘનમીટરના કદ-વિસ્તારમાં એક હાઈડ્રોજન અણુ પર આધાર રાખે છે.<a href="#cite_note-24">[૨૪]</a> શ્યામ ઊર્જા અને શ્યામ દ્રવ્યના ગુણધર્મો ઘણે ભાગે અજાણ્યા છે. શ્યામ દ્રવ્ય, સામાન્ય દ્રવ્યની જેમ જ <a href="/wiki/%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3" title="ગુરુત્વાકર્ષણ">ગુરુત્વાકર્ષણ પામે</a> છે અને આમ તે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશનું મેટ્રિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના વિસ્તરણને</a> ધીમું પાડે છે; તેનાથી વિપરીત, શ્યામ ઊર્જા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3_%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97_%E0%AA%B5%E0%AA%A7%E0%AA%B5%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનો વિસ્તરણ વેગ વધવો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તેના વિસ્તરણને વેગ</a> આપે છે. આપણું બ્રહ્માંડ ઘણું <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%B5%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડની વય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જૂનું</a> છે અને સતત ઉત્ક્રાંતિ પામે છે. બ્રહ્માંડની ઉંમર અંગેના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%95%E0%AB%80%E0%AA%B8%E0%AA%A8_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%B5_%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AB%80%E0%AA%B8%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%AA%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%AC&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિલ્કીસન માઈક્રોવેવ એનીસોટ્રોપી પ્રોબ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૌથી ચોકસાઈભરેલા અનુમાન</a> મુજબ, બ્રહ્માંડની ઉંમર 13.73±0.12 અબજ વર્ષો છે, જે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AB%80_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%95%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%AA%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BE%E0%AA%A6%E0%AB%8D_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડી વિદ્યુતચુંબકીય પશ્ચાદ્ વિકિરણો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડી વિદ્યુતચુંબકીય પશ્ચાદ્ વિકિરણોના</a> અવલોકનોના આધારે નક્કી કરવામાં આવી છે.<a href="#cite_note-NASA_age-25">[૨૫]</a> સ્વતંત્ર અનુમાનો (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AB%8B%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%97%E0%AB%80_%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%96%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="કિરણોત્સર્ગી તારીખો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કિરણોત્સર્ગી તારીખો</a> જેવી ગણતરીઓ પર આધારિત) પણ તેની સાથે સહમત થાય છે, અલબત્ત તેઓ એટલા ચોક્કસ નથી, તેઓ તેની ઉંમર 11–20 અબજ વર્ષો<a href="#cite_note-26">[૨૬]</a>થી 13–15 અબજ વર્ષો જેટલી ગણે છે.<a href="#cite_note-27">[૨૭]</a> ઇતિહાસના દરેક તબક્કે બ્રહ્માંડ એકસરખું નહોતું; ઉદાહરણ તરીકે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%B0_(%E0%AA%86%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%80_%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="ક્વાસાર (આભાસી તારા) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવાસરો</a> અને તારાવિશ્વોની સંખ્યા બદલાઈ છે અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> પણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશનું મેટ્રિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિસ્તર્યો</a> હોવાનું જણાય છે. તારાવિશ્વનો પ્રકાશ માત્ર 13 અબજ વર્ષો પણ જેટલો પણ ખસ્યો હોય છતાં પણ પૃથ્વી-સ્થિત વિજ્ઞાનીઓ કેવી રીતે 30 અબજ પ્રકાશ વર્ષો દૂરના એક તારાવિશ્વનો પ્રકાશ જોઈ શકે છે, તેનો જવાબ આ અવકાશનું વિસ્તરણ આપે છે; મૂળે તેમની વચ્ચેનો અવકાશ વિસ્તર્યો હોય છે. દૂરના તારાવિશ્વનો પ્રકાશ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9A%E0%AA%B2%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="રક્તવિચલન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">રકતવિચલન</a> પામે છે તે નિરીક્ષણ સાથે આ વિસ્તરણ સાતત્ય ધરાવે છે; આ પ્રવાસ દરમ્યાન બહાર ફેંકાતા <a href="/wiki/%E0%AA%AB%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%A8" class="mw-redirect" title="ફોટોન">ફોટોન</a> ખેંચાઈને લાંબો <a href="/wiki/%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AA%B2%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%88" title="તરંગલંબાઈ">તરંગલંબ</a> રચે છે અને ઓછું <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="આવર્તન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આવર્તન</a> ધરાવે છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0_%E0%AA%86%E0%AA%88%E0%AA%8F_(Ia)_%E0%AA%B8%E0%AB%81%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AB%8B%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાર આઈએ (Ia) સુપરનોવ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ટાઈપ આઈએ (Ia) સુપરનોવાએનો</a> અભ્યાસ અને અન્ય માહિતી તરફથી મળતી પુષ્ટિના આધારે કહી શકાય છે કે આ અવકાશી વિસ્તરણનો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3_%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97_%E0%AA%B5%E0%AA%A7%E0%AA%B5%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનો વિસ્તરણ વેગ વધવો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગનો દર વધી રહ્યો છે</a>. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B2_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82_%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%A3%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%98%E0%AA%9F%E0%AA%95%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિપુલ માત્રામાં રાસાયણિક ઘટકો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સંબંધિત આંશિક</a> જુદા જુદા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%A3%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%98%E0%AA%9F%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="રાસાયણિક ઘટક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">રાસાયણિક ઘટકો</a>- ખાસ કરીને <a href="/wiki/%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A1%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%9C%E0%AA%A8" title="હાઈડ્રોજન">હાઈડ્રોજન</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A1%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%82%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%85%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%85%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ડ્યૂટીઅરિઅમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ડ્યૂટીઅરિઅમ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B9%E0%AB%80%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%85%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="હીલિઅમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">હિલિઅમ</a> જેવા સૌથી હલકા અણુઓ - આખા બ્રહ્માંડમાં અને તેના સમગ્ર અવલોકનક્ષમ ઇતિહાસમાં સમરૂપ લાગે છે.<a href="#cite_note-28">[૨૮]</a> બ્રહ્માંડમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રતિદ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અદ્રવ્ય</a> કરતાં ઘણા વધુ પ્રમાણમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દ્રવ્ય</a> આવેલાં હોય તેવું લાગે છે, આ અસમપ્રમાણ મોટા ભાગે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%80%E0%AA%AA%E0%AB%80_(CP)_%E0%AA%89%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%82%E0%AA%98%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="સીપી (CP) ઉલ્લંઘન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સીપી (CP) ઉલ્લંઘનને</a> લગતાં અવલોકનો સાથે સંબંધિત છે.<a href="#cite_note-29">[૨૯]</a> બ્રહ્માંડમાં કોઈ પણ પ્રકારની <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B0" title="વિદ્યુતભાર">વિદ્યુત જાળ</a> જોવા મળતી નથી, અને તેથી બ્રહ્માંડના અંતરો માટે મુખ્યત્વે <a href="/wiki/%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3" title="ગુરુત્વાકર્ષણ">ગુરુત્વાકર્ષણ</a> જ પ્રબળ અસર ધરાવે છે.બ્રહ્માંડ કોઈ ચોખ્ખો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%A3%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="કોણીય વેગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કોણીય વેગ</a> ધરાવતું હોય તેમ ભાસતું નથી. જો બ્રહ્માંડ સીમિત હોય તો, વિદ્યુત જાળની ગેરહાજરી અને વેગ હોવાથી તે સ્વીકૃત ભૌતિક નિયમોને (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગાસુનો નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગાસુનો નિયમ</a> અને અનુક્રમે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%A3%E0%AA%BE%E0%AA%B5-%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE-%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97_%E0%AA%95%E0%AB%83%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE_%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="તણાવ-ઊર્જા-વેગ કૃત્રિમ ટેન્સર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તણાવ-ઊર્જા-કૃત્રિમ વેગ ટેન્સરના</a> નોન-ડાઈવર્જન્સને) અનુસરશે.<a href="#cite_note-30">[૩૦]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Elementary_particle_interactions.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Elementary_particle_interactions.svg/300px-Elementary_particle_interactions.svg.png" decoding="async" width="300" height="215" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Elementary_particle_interactions.svg/450px-Elementary_particle_interactions.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Elementary_particle_interactions.svg/600px-Elementary_particle_interactions.svg.png 2x" data-file-width="775" data-file-height="555" /></a><figcaption>બ્રહ્માંડનું સર્જન જેમાંથી થયું તે પ્રારંભિક કણો.છ લેપ્ટોન અને છ કવાર્ક મળીને મોટા ભાગનાં દ્રવ્યો બનાવે છે ઉદાહરણ રૂપે, અણુકેન્દ્રના પ્રોટોન અને ન્યુટ્રોન કવાર્કના બનેલા છે, અને સર્વવ્યાપક ઈલેક્ટ્રોન લેપ્ટનના બનેલા છે.આ કણો મધ્ય હરોળમાં દર્શાવેલા નિયત બોસોન થકી ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા કરે છે, દરેક અમુક ચોક્કસ પ્રકારની નિયત સપ્રમાણતા સાથે મેળ ધરાવે છે.હિગ્સ બોસોન (હજી અવલોકિત ન હોવાથી) તે જેની સાથે જોડાયેલો છે તે કણો પર દ્રવ્યનો જથ્થો વેરતો હોવાનું માનવામાં આવે છે.ગુરુત્વાકર્ષણ બળ માટેનો કથિત નિયત બોસોન, ગ્રેવીટોન, બતાવવામાં આવ્યો નથી.</figcaption></figure> બ્રહ્માંડ સરળ, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%96%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="અખંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અખંડ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમય</a> ધરાવે છે, જેમાં ત્રણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશી</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરિમાણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પરિમાણો</a> છે અને એક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમયનું</a> પરિમાણ છે. એકંદરે, <a href="/w/index.php?title=3-%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="3-અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> લગભગ એકદમ સપાટ (શૂન્ય અંશના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%B3%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="વળાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વળાંકની</a> નજીક) જણાયો છે, તેનો અર્થ એમ થયો કે આખા બ્રહ્માંડના મોટા ભાગના હિસ્સામાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="યુક્લીડની ભૂમિતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યુકલીડની ભૂમિતિ</a> પ્રાયોગિક ધોરણે ખૂબ ચોકસાઈ સાથે સાચી પડે છે.<a href="#cite_note-Shape-31">[૩૧]</a> અવકાશ-સમય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સંસ્થિતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સંસ્થિત</a> સાથે પણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AA%E0%AA%A3%E0%AB%87_%E0%AA%9C%E0%AB%8B%E0%AA%A1%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AA%BE_%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="સ્પષ્ટપણે જોડાયેલા અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્પષ્ટપણે જોડાયેલાં</a> છે, કમ સે કમ અવલોકનક્ષમ બ્રહ્માંડના લંબાઈ-પરિમાણ સાથે તો ખરાં જ. જો કે બ્રહ્માંડને વધુ પરિમાણો છે અને તેનો અવકાશ-સમય વૈશ્વિક સંસ્થિતિ સાથે બહુવિધ રીતે, દ્વિ-પરિમાણીય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશોની</a> નળાકાર અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%88%E0%AA%A1(toroid)&action=edit&redlink=1" class="new" title="ટોરોઈડ(toroid) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ટોરોઈડલ</a> સંસ્થિતિઓ સાથે સામ્યતા ધરાવતી રીતે, જોડાયેલો હોઈ શકે એવી સંભાવનાઓને વર્તમાન અવલોકનો અવગણી શકે નહીં.<a href="#cite_note-_spacetime_topology-32">[૩૨]</a> આખું બ્રહ્માંડ એકસરખાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ કાયદાઓ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ સ્થિરાંકોથી</a> નિયંત્રિત હોય તેમ લાગે છે.<a href="#cite_note-33">[૩૩]</a> ભૌતિકશાસ્ત્રના પ્રચલિત <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%A8%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રમાણભૂત નમૂનો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રભાણભૂત મૉડલ</a> અનુસાર, તમામ દ્રવ્યનું બંધારણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="લેપ્ટોન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">લેપ્ટોન (lepton)</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવાર્ક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવાર્ક (quark)ની</a> ત્રણ પેઢીઓથી થયું છે, આ બંને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%93%E0%AA%A8(fermion)&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફેર્મીઓન(fermion) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફેર્મિઓન્સ</a>(fermion) છે. આ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%AD%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%95%E0%AA%A3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રારંભિક કણો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રાથમિક કણો</a> ત્રણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%B3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="મૂળભૂત અન્યોન્ય ક્રિયા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મૂળભૂત રીતે સંપર્કમાં</a> આવે છેઃ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%95%E0%AB%80%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિદ્યુતચુંબકીય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિદ્યુતચુંબકીય</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%AC%E0%AA%B3%E0%AA%BE_%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%AC%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="નબળા અણુકેન્દ્રીય બળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નબળા અણુકેન્દ્રીય બળને</a> સમાવતી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%AC%E0%AA%B3%E0%AB%80%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="નબળીવિદ્યુત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નબળીવિદ્યુત</a> અન્યોન્ય ક્રિયા દ્વારા; <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%AE%E0%AB%8B%E0%AA%A1%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવોન્ટમ ક્રોમોડાયનેમિકસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ ક્રોમોડાયનેમિકસ</a> થકી વર્ણાવાતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B3%E0%AB%80_%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%AC%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="શકિતશાળી અણુકેન્દ્રીય બળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શકિતશાળી અણુકેન્દ્રીય બળ</a> દ્વારા; અને <a href="/wiki/%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3" title="ગુરુત્વાકર્ષણ">ગુરુત્વાકર્ષણ</a> દ્વારા, જે અત્યારે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સાપેક્ષતાના સામાન્ય સિદ્ધાન્તથી</a> શ્રેષ્ઠ રીતે સમજાવવામાં આવે છે. પહેલી બે અન્યોન્ય ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફેરનિરૂપણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફરીથી નિરૂપાયેલી</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%A1_%E0%AA%A5%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B0%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવોન્ટમ ફિલ્ડ થીયરી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ ફિલ્ડ થીયરીથી</a> સમજાવી શકાય છે અને અમુક ચોક્કસ પ્રકારની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A4_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="નિયત સમપ્રમાણતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નિયત સમપ્રમાણતાને</a> મળતા આવતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A4_%E0%AA%AC%E0%AB%8B%E0%AA%B8%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="નિયત બોસોન્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગેજ બોસોન્સ</a> દ્વારા તેને વિહિત કરવામાં આવે છે.સામાન્ય સાપેક્ષતાની કવોન્ટમ ફિલ્ડ થીયરીનું ફેરનિરૂપણ હજી સુધી પૂર્ણ થયું નથી, અલબત્ત <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%82%E0%AA%97_%E0%AA%A5%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B0%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="સ્ટ્રિંગ થીયરી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્ટ્રિંગ થીયરીના</a> વિવિધ રૂપો ઘણા આશાસ્પદ લાગે છે. જો અવકાશી અને સમયના લંબ પૂરતા ટૂંકા હોય તો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિશિષ્ટ સાપેક્ષતાનો સિદ્ધાન્ત</a> આખા બ્રહ્માંડને લાગુ પડતો માનવામાં આવે છે; નહીં તો પછી સાપેક્ષતાનો સામાન્ય સિદ્ધાન્ત લાગુ પડવો જોઈએ. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%95%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્લાન્કનો સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્લાન્કનો સ્થિરાંક</a> એચ(h) અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3_%E0%AA%85%E0%AA%9A%E0%AA%B3%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગુરુત્વાકર્ષણ અચળાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગુરુત્વાકર્ષણનો સ્થિરાંક</a> જી(G) ની જેમ આપણા આખા બ્રહ્માંડમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૌતિક સ્થિરાંકોના</a> ચોક્કસ મૂલ્યો માટે કોઈ ખુલાસો આપી શકાય તેમ નથી. કેટલાક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સંરક્ષણ નિયમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સંરક્ષણ કાયદાઓ</a> પારખી શકાયા છે, જેમ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિદ્યુતભારનું સંરક્ષણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્ફોટક પ્રવાહ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેગનું સંરક્ષણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%A3%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="કોણીય વેગનું સંરક્ષણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કોણીય વેગ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઊર્જાનું સંરક્ષણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઊર્જાનું સંરક્ષણ</a>; અનેક કિસ્સામાં, આ સંરક્ષણ કાયદાઓને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સપ્રમાણતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમપ્રમાણતા</a> અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AB%80_%E0%AA%93%E0%AA%B3%E0%AA%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="બિયાન્ચી ઓળખ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગણિતીય સૂત્રો</a> સાથે સંબંધિત કરી શકાય છે. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ઐતિહાસિક_પ્રરૂપો">ઐતિહાસિક પ્રરૂપો</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=7" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: ઐતિહાસિક પ્રરૂપો">ફેરફાર કરો</a>]</div> જે-તે સમયે ઉપલબ્ધ માહિતી અને બ્રહ્માંડ વિશેની ધારણાઓના આધારે બ્રહ્માંડ (બ્રહ્માંડમીમાંસાઓ) અને તેની ઉત્પત્તિ (બ્રહ્માંડ ઉત્પત્તિશાસ્ત્રો)ના અનેક પ્રરૂપો રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. ઐતિહાસિક દષ્ટિએ જોઈએ તો ભગવાને કેવી વિવિધ રીતે તેની રચના કરી તેની કથા પર આ બ્રહ્માંડમીમાંસાઓ અને બ્રહ્માંડ ઉત્પત્તિશાસ્ત્રો આધારિત હતા. સ્થૂળ કાયદાઓથી નિયંત્રિત વ્યકિત નિરપેક્ષ બ્રહ્માંડનું તત્વજ્ઞાન સૌથી પ્રથમ ગ્રીક અને ભારતીયોએ રજૂ કર્યું હતું. સદીઓના સમયગાળા પછી ખગોળશાસ્ત્રના અવલોકનો, ગતિના સિદ્ધાન્તો અને ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતમાં આવેલી સ્પષ્ટતાથી બ્રહ્માંડનું વધુ ચોકસાઈભર્યું વિવરણ આપવું શકય બન્યું. ૧૯૧૫ની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%86%E0%AA%88%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનની</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સાપેક્ષતાના સામાન્ય સિદ્ધાન્તથી</a> બ્રહ્માંડમીમાંસાનો આધુનિક યુગ શરૂ થયો. જેના કારણે ઉદ્ભવ, ઉત્ક્રાંતિ અને સંપૂર્ણ બ્રહ્માંડ સુધીની બાબતોનું સંખ્યાત્મક અનુમાન કરવું શકય બન્યું. બ્રહ્માંડમીમાંસાની સૌથી આધુનિક અને સ્વીકૃત થીયરી સાપેક્ષતાના સામાન્ય સિદ્ધાન્ત પર આધારિત છે. અને વધુ સ્પષ્ટપણે તેમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AB%E0%AB%8B%E0%AA%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાવિસ્ફોટ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાવિસ્ફોટનું</a> અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે. જો કે કઈ થીયરી સાચી છે તે નિશ્ચિત કરવા માટે હજી વધુ ચોકસાઈ ભરેલી ગણતરીઓ આવશ્યક છે. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="સર્જનની_દંતકથાઓ">સર્જનની દંતકથાઓ</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=8" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: સર્જનની દંતકથાઓ">ફેરફાર કરો</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Song_of_Ur-Nammu_AO5378_mp3h9129.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Song_of_Ur-Nammu_AO5378_mp3h9129.jpg/220px-Song_of_Ur-Nammu_AO5378_mp3h9129.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Song_of_Ur-Nammu_AO5378_mp3h9129.jpg/330px-Song_of_Ur-Nammu_AO5378_mp3h9129.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Song_of_Ur-Nammu_AO5378_mp3h9129.jpg/440px-Song_of_Ur-Nammu_AO5378_mp3h9129.jpg 2x" data-file-width="2336" data-file-height="2331" /></a><figcaption>એસિરીયન દેવી ટિયામતની અગ્રદૂત દેવી નામુએ કહેલી સર્જનની સુમેરિયન કથા; સર્જનની કદાચ સૌથી પુરાણી દંતકથાઓનો એકમાત્ર અવશેષ છે.</figcaption></figure> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%A8%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%A6%E0%AA%82%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%A5%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સર્જનની દંતકથા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિશ્વની ઉત્પત્તિનું વર્ણન કરતી વાર્તાઓ</a> અનેક સંસ્કૃતિઓમાં છે, આપણે તેને લગભગ આટલા સામાન્ય પ્રકારોમાં વહેંચી શકીએ. એક પ્રકારની વાર્તાઓમાં, વિશ્વનો જન્મ એક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA%E0%AB%80_%E0%AA%88%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AB%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશ્વરૂપી ઈંડુ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિશ્વ ઈંડામાંથી</a> થયો છે; <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%B6_%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફિન્નિશ લોકો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફિનિશ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8C%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="પૌરાણિક મહાકાવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પૌરાણિક મહાકાવ્ય</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%B2%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="કાલેવાલા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કાલેવાલા</a> , <a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AB%80%E0%AA%A8" title="ચીન">ચીની</a> વાર્તા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AB%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="પંગુ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પંગુ</a> અથવા <a href="/wiki/%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%87%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B8" title="ભારતનો ઇતિહાસ">ભારતીય</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડ પુરાણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડ પુરાણનો</a> સમાવેશ આ પ્રકારની વાર્તાઓમાં થાય છે. આ વાર્તાઓ સાથે સંબંધિત વાર્તાઓમાં, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%A6%E0%AA%BF-%E0%AA%AC%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="આદિ-બુદ્ધ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આદિ-બુદ્ધ</a> જેવી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%80_%E0%AA%AC%E0%AB%8C%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="તિબેટી બૌદ્ધવાદ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તિબેટી બૌદ્ધ</a> વિભાવના, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%88%E0%AA%AF%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગૈયા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગૈયા</a> (ધરતી માતા)ની <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9A%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રાચીન ગ્રીસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રાચીન ગ્રીક</a> વાર્તા, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8C%E0%AA%9F%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="કૌટલીક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કૌટલીક</a> દેવી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%9D%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%A6%E0%AB%88%E0%AA%B5%E0%AB%80-%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%95%E0%AA%A5%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="એઝટેક દૈવી-પુરાણકથા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એઝટેક</a> અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9A%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%88%E0%AA%9C%E0%AA%BF%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રાચીન ઈજિપ્તનો ધર્મ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રાચીન ઈજિપ્ત</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="એન્નડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દેવ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%93%E0%AA%9F%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઓટમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઓટમની</a> જેમ તેમાં બ્રહ્માંડનું સર્જન કોઈ એક વ્યકિતમાંથી અથવા તેમણે જાતે ઉત્પન્ન કરેલા કશાકમાંથી થયેલું ગણવામાં આવે છે. બીજા પ્રકારની વાર્તાઓમાં, દેવનર અને દૈવીનારીના ઐકયના પરિણામે આ વિશ્વનું સર્જન થયું છે, જેમ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AB%80_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87_%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="રંગી અને પાપા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">રંગી અને પાપાની</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%93%E0%AA%B0%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%95%E0%AA%A5%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="માઓરી પુરાણકથા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">માઓરી વાર્તા</a>. તે સિવાયની વાર્તાઓમાં, પહેલેથી મોજૂદ સામગ્રીમાંથી આ બ્રહ્માંડની રચના કરવામાં આવી છે, જેમ કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%80%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બેબીલોન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બેબીલોન</a> મહાકાવ્ય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%AE%E0%AA%BE_%E0%AA%8F%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="એનુમા એલિશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એનુમા એલિશમાંના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9F%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="ટિયામત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ટિયામત</a> અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B8_%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%95%E0%AA%A5%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="નોર્સ પુરાણકથા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નોર્સની પૌરાણિક કથામાંના</a> વિરાટ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="યામીર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યામીરની</a> જેમ - અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%8C%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%95%E0%AA%A5%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="જાપાની પૌરાણિકકથા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જાપાની પૌરાણિક કથાઓ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%9D%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%97%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈઝાનાગી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈઝાનાગી</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%9D%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈઝાનામી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈઝાનામીમાં</a> દર્શાવ્યા સદંતર અસ્તવ્યસ્ત સામગ્રીમાંથી બ્રહ્માંડનું સર્જન થયું છે. બીજા પ્રકારની વાર્તાઓમાં, <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9A%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%87%E0%AA%9C%E0%AA%BF%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%A4" title="પ્રાચીન ઇજિપ્ત">પ્રાચીન ઇજિપ્તની</a> વાર્તા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="પતાહ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પતાહ</a> અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%89%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%B5%E0%AB%83%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A4_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%B0_%E0%AA%B8%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઉત્પત્તિના વૃતાન્ત અનુસાર સર્જન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઉત્પત્તિ</a> અંગેના <a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%87%E0%AA%AC%E0%AA%B2" title="બાઇબલ">બાઈબલના</a> વૃતાન્તની જેમ બ્રહ્માંડની રચના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="દેવ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દૈવી</a> આદેશને પગલે થઈ છે. બીજી વાર્તાઓમાં, બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ મૂળભૂત સિદ્ધાન્તોમાંથી થઈ છે, જેમ કે <a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%A3" title="બ્રાહ્મણ">બ્રહ્મા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%83%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકૃતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકૃતિ</a>, અથવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%93&action=edit&redlink=1" class="new" title="તાઓ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તાઓના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AA%BF%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="યિન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યિન</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="યાંગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યાંગ</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="દાર્શનિક_પ્રરૂપો">દાર્શનિક પ્રરૂપો</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=9" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: દાર્શનિક પ્રરૂપો">ફેરફાર કરો</a>]</div> બ્રહ્માંડના સૌથી પૂર્વકાલીન, જાણીતાં તત્વજ્ઞાની પ્રરૂપો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%B8%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AA%A8_%E0%AA%AA%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%87_%E0%AB%A8%E0%AA%9C%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%B9%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈસવિસન પૂર્વે ૨જી સહસ્રાબ્દિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈસવિસન પૂર્વે ૨જી સહસ્રાબ્દિના</a> ઉત્તરાર્ધમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભારતીય દર્શનશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભારતીય દર્શનશાસ્ત્ર</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B9%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%81_%E0%AA%A4%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%9C%E0%AB%8D%E0%AA%9E%E0%AA%BE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="હિન્દુ તત્વજ્ઞાન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">હિન્દુ તત્વજ્ઞાનના</a> વૈદિકકાળના ગ્રંથો, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%A6%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેદો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેદો</a> માં જોવા મળ્યા છે. તેમાં પ્રાચીન <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B9%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%81_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="હિન્દુ બ્રહ્માંડમીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">હિન્દુ બ્રહ્માંડમીમાંસાનું</a> વિવરણ કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં બ્રહ્માંડ સર્જન, વિનાશ અને પુનઃર્જન્મના પુનરાવર્તિત ચક્રમાંથી પસાર થાય છે અને આ દરેક ચક્ર ૪૩,૨૦,૦૦૦ વર્ષો સુધી ટકે છે. પ્રાચીન <a href="/wiki/%E0%AA%B9%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%81" class="mw-redirect" title="હિન્દુ">હિન્દુ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8C%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="બૌદ્ધ ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બૌદ્ધ ફિલસૂફોએ</a> પાંચ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%B3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%A4%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="મૂળભૂત તત્ત્વો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મૂળભૂત તત્ત્વોનો</a> તાત્ત્વિક સિદ્ધાંત પણ રચ્યો છેઃ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AB%81" title="વાયુ">વાયુ</a>(હવા), <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AB%80" title="પાણી">પાણી</a>, <a href="/wiki/%E0%AA%85%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%BF" title="અગ્નિ">અગ્નિ</a>, <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80" title="પૃથ્વી">પૃથ્વી</a>/<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%AE%E0%AA%BF_%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B5%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૂમિ દેવી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૂમિ</a> (ધરતી) અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="આકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આકાશ</a>. ઈસ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીમાં, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%A1%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="કાનડા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કાનડા</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%88%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વૈશેષિકા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વૈશેષિકા</a> શાળાના સ્થાપકે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરમાણુવાદ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પરમાણુવાદનો</a> સિદ્ધાન્ત રચ્યો અને <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6" title="પ્રકાશ">પ્રકાશ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગરમી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગરમી</a> એક જ તત્ત્વના ભિન્ન રૂપ છે એવું રજૂ કર્યું.<a href="#cite_note-34">[૩૪]</a> ઈ.સ. ૫મી સદીમાં, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8C%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7_%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="બૌદ્ધ પરમાણુવાદ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બૌદ્ધ પરમાણુવાદી</a> તત્વવેત્તા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%80%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%97%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="દીગ્નાગા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દીગ્નાગાએ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AB%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરમાણુ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પરમાણુ</a> એ ટપકાંના કદના, અવધિરહિત અને ઊર્જાના બનેલા છે તેવું પ્રસ્થાપિત કર્યું. તેમણે નક્કર દ્રવ્યની હાજરીનો ઈનકાર કર્યો અને ગતિ એ ઊર્જાના પ્રવાહના ક્ષણિક ઝબકારાઓથી બનેલી છે એવી રજૂઆત કરી.<a href="#cite_note-35">[૩૫]</a> ઈશુ ખ્રિસ્ત પૂર્વે છઠ્ઠી સદીથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%B8-%E0%AA%AA%E0%AA%B9%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="સોક્રેટીસ-પહેલાંની ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સોક્રેટીસ-પહેલાંના ગ્રીક ફિલસૂફોએ</a> બ્રહ્માંડ અંગેના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AB%80_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="પશ્ચિમી વિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પશ્ચિમના વિશ્વમાં</a> સૌથી પહેલા જાણીતા દાર્શનિક મૉડલ વિકસાવ્યા હતા. બાહ્ય દેખાવ છેતરામણો હોઈ શકે એવું નોંધીને આ પૂર્વકાલીન ગ્રીક ફિલસૂફોએ બાહ્ય દેખાવ પાછળ છુપાયેલી વાસ્તવિકતા સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો. ચોક્કસ ઉદાહરણ સાથે વાત કરીએ તો દ્રવ્યની સ્વરૂપ બદલવાની ક્ષમતા (ઉ.દા. તરીકે, બરફનું પાણી, પાણીનું વરાળ સ્વરૂપમાં બદલાવું) બાબતે નોંધ્યું હતું અને અમુક ફિલસૂફોએ એવી રજૂઆત કરી હતી કે વિશ્વના બહારથી તદ્દન ભિન્ન દેખાતાં ઘટક-દ્રવ્યો (લાકડું, ધાતુ, વગેરે) ખરેખર એક જ ઘટક-દ્રવ્યના, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%A6%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="આદિતત્ત્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આદિતત્ત્વના</a> જુદાં જુદાં રૂપ છે. આવું કહેનારા પહેલા હતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A5%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="થેલ્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">થેલ્સ</a>, તેમણે આ ઘટક-દ્રવ્યને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AB%80_(%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%B3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%A4%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5)&action=edit&redlink=1" class="new" title="પાણી (મૂળભૂત તત્ત્વ) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જળ</a> કહ્યું. તેમના પછી, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="એનેકિસમેન્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એનેકિસમેન્સે</a> તેને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AB%81_(%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%B3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%A4%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5)&action=edit&redlink=1" class="new" title="વાયુ (મૂળભૂત તત્ત્વ) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વાયુ</a> કહ્યું, અને આદિતત્ત્વને સંકોચન અથવા જુદા જુદા રૂપ ધરવા માટે પ્રેરનાર કોઈક આકર્ષક અને કંટાળાજનક <a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AA%B3" title="બળ">બળો</a> જરૂર હશે તેવી પૂર્વધારણા પર ભાર મૂકયો. બ્રહ્માંડની વિવિધતાને સમજાવવા માટે બહુવિધ મૂળભૂત ઘટક-દ્રવ્યો આવશ્યક છે એવું કહીને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%AE%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%A1%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="એમ્પેડોકલ્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એમ્પેડોકલ્સે</a> ચાર મૂળભૂત ઘટકો (પૃથ્વી, વાયુ, અગ્નિ અને જળ)ના અસ્તિત્વ ધરાવે છે એવી રજૂઆત કરી, અલબત્ત આ ઘટકો ભિન્ન સંયોજનો અને રૂપમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. ઘણા અનુગામી ફિલસૂફોએ આ ચાર-ઘટકો અંગેની ફિલસૂફી સ્વીકારી. એમ્પેડોકલ્સ પહેલાંના કેટલાક ફિલસૂફોએ આદિતત્ત્વ માટે ઓછા ઘટક-દ્રવ્યો હોવા અંગેની હિમાયત કરી હતી; <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B9%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%9F%E0%AB%81%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="હેરાકિલટુસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">હેરાકિલટુસએ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%A6_(%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B8)&action=edit&redlink=1" class="new" title="શબ્દ (લોગોસ) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શબ્દ</a> (લોગોસ) માટે દલીલ કરી હતી, <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%A5%E0%AA%BE%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AA%B8" title="પાયથાગોરસ">પાયથાગોરસ</a> માનતા હતા કે તમામ વસ્તુઓ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%82%E0%AA%95%E0%AA%A1%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="આંકડો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આંકડાઓથી</a> જ બનેલી છે, તો થેલ્સના શિષ્ય, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AB%87%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="એનાકિસમાન્ડેર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એનાકિસમાન્ડેરે</a> રજૂઆત કરી કે તમામ ચીજો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AA%82%E0%AA%A4_(%E0%AA%8F%E0%AA%AA%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A8)&action=edit&redlink=1" class="new" title="અનંત (એપિરોન) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનંત</a> (એપિરોન) નામે ઓળખાતા અસ્તવ્યસ્ત તત્ત્વમાંથી જ બની છે, તેમની આ ફિલસૂફી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવોન્ટમ રૂપ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ ફોમની</a> આધુનિક વિભાવના સાથે અમુક અંશે મળતી આવતી હતી. પ્રસ્તાવિત એપિરોન ફિલસૂફીમાં વિવિધ ફેરફારો સૂચવવામાં આવ્યા, જેમાં સૌથી વધુ નોંધપાત્ર સુધારો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="એનાકસાગોરસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એનાકસાગોરસે</a> સૂચવ્યો હતો; સતત ફરતા રહેતા એપિરોનમાં વણાયેલા વિશ્વનાં વિવિધ દ્રવ્યો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%89%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="નાઉસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નાઉસ</a> (મન)ના સિદ્ધાન્ત મુજબ ગતિમાં આવે છે, એવી તેમની રજૂઆત હતી. છતાં બીજા ફિલસૂફોએ- ખાસ કરીને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%80%E0%AA%AA%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="લેયુસીપસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">લેયુસીપસ</a> અને ડેમોક્રિટસે - બ્રહ્માંડ ખાલી જગ્યા, <a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6" title="શૂન્યાવકાશ">શૂન્યાવકાશમાં</a> ગતિશીલ અવિભાજય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3%E0%AB%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરમાણુ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પરમાણુઓનું</a> બનેલું છે એવો મત ધરાવતા હતા; <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%98%E0%AA%A8%E0%AA%A4%E0%AA%BE_%E0%AA%95%E0%AB%87_%E0%AA%97%E0%AB%80%E0%AA%9A%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઘનતા કે ગીચતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગીચતાની</a> સાથે સાથે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A7_(%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0)&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવરોધ (ભૌતિકશાસ્ત્ર) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગતિનો અવરોધ</a> પણ વધે છે; એથી, શૂન્યાવકાશમાં તો ગતિને કોઈ અવરોધ હશે નહીં, જે સંભવતઃ અનંત <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગમાં</a> પરિણમે એવી દલીલ સાથે <a href="/wiki/%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%B2" title="એરિસ્ટોટલ">ઍરિસ્ટોટલે</a> આ દષ્ટિકોણ ("પ્રકૃતિ શૂન્યાવકાશને તિરસ્કારે છે")નો વિરોધ કર્યો. હેરાકિલટુસે સનાતન બદલાવ તરફી દલીલ કરતા હતા, પણ તેમના દેખીતા-સમકાલીન <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AB%80%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પાર્મેન્ડીસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પાર્મેન્ડીસે</a> ક્રાંતિકારી સૂચન કર્યું- તમામ બદલાવ એક ભ્રમણા છે, અંદરની છુપાયેલી વાસ્તવિકતા સનાતન અપરિવર્તનશીલ છે અને એક જ પ્રકૃતિની છે. પાર્મેન્ડીસે આ વાસ્તવિકતાને το εν (એક) નામ આપ્યું. ઘણા ગ્રીક ફિલસૂફોને પાર્મેન્ડીસની આ થીયરી અસંભવિત લાગી, પણ તેના શિષ્ય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%9D%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈલેઅના ઝેનો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈલેઅના ઝેનોએ</a> તેમને કેટલાક પ્રખ્યાત <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9D%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઝેનોના વિરોધાભાસો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિરોધાભાસો</a> દર્શાવીને પડકારી. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%96%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="અખંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અખંડને</a> અસીમ સુધી વિભાજિત કરી શકાય છે એવો વિચાર ઘડી કાઢીને અને તેને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમયને</a> લાગુ પાડીને ઍરિસ્ટોટલે આ વિરોધાભાસો નિવાર્યા. બ્રહ્માંડ ઉત્પત્તિ વિનાનો અનંત ભૂતકાળ ધરાવે છે એવું માનતા પ્રાચીન ગ્રીક ફિલસૂફોથી વિપરીત, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%A7%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%97%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="મધ્યયુગીન ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મધ્યયુગીન ફિલસૂફો</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ધર્મશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ધર્મશાસ્ત્રીઓએ</a> બ્રહ્માંડ એક ચોક્કસ શરૂઆત અને મર્યાદિત ભૂતકાળ ધરાવે છે એવી વિભાવના વિકસાવી. <a href="/wiki/%E0%AA%AF%E0%AA%B9%E0%AB%82%E0%AA%A6%E0%AB%80_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE" title="યહૂદી ધર્મ">યહૂદી ધર્મ</a>, <a href="/wiki/%E0%AA%96%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%80_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE" title="ખ્રિસ્તી ધર્મ">ખ્રિસ્તી</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈસ્લામ ધર્મ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈસ્લામઃ</a> આ ત્રણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%95_%E0%AA%A7%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="અબ્રાહ્મીક ધર્મો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અબ્રાહ્મીક ધર્મોએ</a> બ્રહ્માંડના સર્જનની જે દંતકથાઓ રજૂ કરી હતી તેનાથી ઉપરોકત દષ્ટિકોણ પ્રેરાયેલો હતો. બ્રહ્માંડને અસીમ/અનંત ભૂતકાળ છે એવા પ્રાચીન ગ્રીક માન્યતા સામે સૌથી પહેલી આવી દલીલ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%96%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%80_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ખ્રિસ્તી ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ખ્રિસ્તી ફિલસૂફ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AA%B9%E0%AB%8B%E0%AA%A8_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%AA%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="જહોન ફિલોપોનસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જહોન ફિલોપોનસે</a> રજૂ કરી. જો કે, અસીમ ભૂતકાળ સામે અત્યંત કુશળ અને વિગતવાર મધ્યયુગીન દલીલો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%AE_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="પૂર્વકાલીન મુસ્લિમ ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પૂર્વકાલીન મુસ્લિમ ફિલસૂફ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B2-%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="અલ-કિન્દી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલ-કિન્દી</a> (અલકિન્દસ); <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AA%B9%E0%AB%82%E0%AA%A6%E0%AB%80_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%AB%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="યહૂદી ફિલસૂફી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યહૂદી ફિલસૂફ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%A6%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE_%E0%AA%97%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="સાદિયા ગાંવ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સાદિયા ગાંવ</a> (સાદિયાબેન જોસેફ); અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="કલામ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મુસ્લિમ ધર્મશાસ્ત્રી</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B2-%E0%AA%97%E0%AA%BE%E0%AA%9D%E0%AA%B2%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="અલ-ગાઝલી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલ-ગાઝલી</a> (અલગાઝેલ)-એ રજૂ કરી હતી. અસીમ ભૂતકાળની વિરુદ્ધમાં તેમણે બે તાર્કિક દલીલો વિકસાવી હતી, જેમાં પહેલી હતી "ખરેખરા અનંત/અસીમના અસ્તિત્વની અશકયતા માટેની દલીલ", જેમાં લખ્યું હતું:<a href="#cite_note-Craig-36">[૩૬]</a> <dl><dd>"ખરેખરું અનંત/અસીમનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે નહીં." <dl><dd>"ઘટનાઓનું અનંત સમયનું પ્રત્યાગમન એ ખરેખરું અનંત છે." <dl><dd>"<math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle \therefore }"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mo>∴</mo> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle \therefore }</annotation> </semantics> </math><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/fbb8b7f072bd54b28a08d8f7ad207f9df1bf9f22" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.505ex; width:1.55ex; height:1.843ex;" alt="{\displaystyle \therefore }">તેથી ઘટનાઓના અનંત સમયના પ્રત્યાગમનનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે નહીં."</dd></dl></dd></dl></dd></dl> બીજી દલીલ હતી, "ખરેખરા અનંતને ક્રમશઃ ઉમેરાથી પૂર્ણ કરવાની અશકયતા અંગેની દલીલ", જેમાં લખ્યું હતું:<a href="#cite_note-Craig-36">[૩૬]</a> <dl><dd>"ખરેખરું અનંત ક્રમશઃ ઉમેરાથી પૂર્ણ થઈ શકે નહીં." <dl><dd>"ભૂતકાળની ઘટનાઓની સમયદર્શક શૃંખલા ક્રમશઃ ઉમેરાથી પૂર્ણ થઈ હતી."</dd></dl></dd></dl> <dl><dd><dl><dd><dl><dd>"<math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle \therefore }"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mo>∴</mo> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle \therefore }</annotation> </semantics> </math><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/fbb8b7f072bd54b28a08d8f7ad207f9df1bf9f22" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.505ex; width:1.55ex; height:1.843ex;" alt="{\displaystyle \therefore }">તેથી આ ભૂતકાળની ઘટનાઓની સમયદર્શક શૃંખલા ખરેખર અનંત હોઈ શકે નહીં."</dd></dl></dd></dl></dd></dl> એ પછીના ખ્રિસ્તી ફિલસૂફો અને ધર્મશાસ્ત્રીઓએ આ બંને દલીલોને સ્વીકારી હતી અને <a href="/wiki/%E0%AA%87%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%8F%E0%AA%B2_%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F" title="ઇમેન્યુએલ કેન્ટ">ઈમ્યુનલ કાન્ટે</a> પોતાના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમય</a> અંગેની વિસંગતિના પહેલા પ્રબંધમાં તેનો ઉપયોગ કર્યો તે પછી વિશેષ કરીને બીજી દલીલ વધુ જાણીતી બની હતી.<a href="#cite_note-Craig-36">[૩૬]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ખગોળશાસ્ત્રીય_પ્રરૂપો">ખગોળશાસ્ત્રીય પ્રરૂપો</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=10" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: ખગોળશાસ્ત્રીય પ્રરૂપો">ફેરફાર કરો</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Universum.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Universum.jpg/250px-Universum.jpg" decoding="async" width="250" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Universum.jpg/375px-Universum.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Universum.jpg/500px-Universum.jpg 2x" data-file-width="770" data-file-height="600" /></a><figcaption>હાથથી રંગેલા ફલેમેરિયન લાકડાનો ટુકડો, કોપરનિકસ અને થોમસ ડિગ્સ પહેલાં એરિસ્ટોટલે વ્યકત કરેલી બ્રહ્માંડની વિભાવનાની ચિત્રથી રજૂઆત.</figcaption></figure> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="બેબિલોનનું ખગોળશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બેબિલોનના ખગોળશાસ્ત્રીઓએ</a> <a href="/wiki/%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0" title="ખગોળશાસ્ત્ર">ખગોળશાસ્ત્રની</a> શરૂઆત કરી તે પછી થોડા જ વખતમાં બ્રહ્માંડ અંગેના ખગોળશાસ્ત્રીય પ્રરૂપો રજૂ થવા માંડ્યા હતાં. તેઓ બ્રહ્માંડને દરિયામાં તરતી એક ચપટી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%9F_%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="સપાટ પૃથ્વી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સપાટ તકતી</a> તરીકે જોતા હતા, અને તેના આધારે જ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="એનાકિસમાન્દેર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એનાકિસમાન્દેર</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AA%B8%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%B9%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="મિલેટસના હેકાટીયસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મિલેટસના હેકાટીયસના</a> પૂર્વકાલીન ગ્રીક નકશાઓ બન્યા હતા. એ પછીના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9A%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રાચીન ગ્રીસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગ્રીક</a> ફિલસૂફો સ્વર્ગીય પદાર્થોની ગતિનું અવલોકન કરીને આનુભવિક પુરાવાઓના આધારે બ્રહ્માંડ માટેનું ગહન પ્રરૂપ વિકસાવવા માગતા હતા. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8B%E0%AA%B8%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A1%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="સ્નિદોસના યુડોકસસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્નિદોસના યુડોકસસએ</a> આવું પહેલું સમજાઈ શકે તેવું પ્રરૂપ રજૂ કર્યું હતું. આ પ્રરૂપ અનુસાર, અવકાશ અને સમય અનંત અને શાશ્વત હતાં, પૃથ્વી ગોળાકાર અને નિશ્ચલ હતી અને બાકીનું તમામ દ્રવ્ય સમાનકેન્દ્રી ભ્રમણ કરતાં ગોળાઓ હતા. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="કેલિપ્પસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કેલિપ્પસ</a> અને <a href="/wiki/%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%B2" title="એરિસ્ટોટલ">ઍરિસ્ટોટલે</a> આ મૉડલને વધુ સ્પષ્ટ કર્યું, અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%AE%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્ટોલેમી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્ટોલેમીના</a> ખગોળશાસ્ત્રીય નિરીક્ષણો સાથે લગભગ સંપૂર્ણ રીતે સુસંગત બનાવ્યું. આ પ્રરૂપની સફળતા મોટા ભાગે, કોઈ પણ ક્રિયાને (જેમ કે ગ્રહની સ્થિતિ) અમુક વર્તુળાકાર ક્રિયાઓના જૂથમાં (ધ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%81%E0%AA%B3%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0_%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%93%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%9C%E0%AB%82%E0%AA%A5%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82_(%E0%AA%A7_%E0%AA%AB%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%85%E0%AA%B0_%E0%AA%AE%E0%AB%8B%E0%AA%A1%E0%AB%8D%E0%AA%B8)&action=edit&redlink=1" class="new" title="અમુક વર્તુળાકાર ક્રિયાઓના જૂથમાં (ધ ફોરિઅર મોડ્સ) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફોરિઅર મોડ્સ</a>) વિઘટિત કરી શકાય છે, એવી ગાણિતિક હકીકતને આભારી હતી. જો કે, તમામ ગ્રીક વિજ્ઞાનીઓએ બ્રહ્માંડના આ ભૂકેન્દ્રીય પ્રરૂપને માન્ય રાખ્યું નહીં. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AB%8B%E0%AA%B8%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામોસનો એરીસ્ટારકસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સામોસના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%95_%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગ્રીક ખગોળશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગ્રીક ખગોળશાસ્ત્રી</a> એરીસ્ટારકસે સૌથી પહેલી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="સૂર્યકેન્દ્રીયવાદ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૂર્યકેન્દ્રી</a> થીયરી રજૂ કરી. તેની મૂળ પ્રત ખોવાઈ ગઈ હોવા છતાં, આર્કિમિડિઝના પુસ્તક ધ સેન્ડ રોકનરમાં એરીસ્ટારકસની સૂર્યકેન્દ્રી થીયરીનું વિવિરણ છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="આર્કિમિડિસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આર્કિમિડિસે</a> લખ્યું હતું: (અંગ્રેજીમાં અનુવાદિત) <blockquote> તમે રાજા ગૅલોન એ બાબતથી અવગત હશો કે "બ્રહ્માંડ" એ મોટા ભાગના ખગોળશાસ્ત્રીઓએ ગોળાના કેન્દ્રને આપેલું નામ છે, કે જે પૃથ્વીનું કેન્દ્ર છે, અને જેની ત્રિજયા સૂર્યના કેન્દ્ર અને પૃથ્વીના કેન્દ્ર વચ્ચેની સીધી રેખા સમાન છે. આ સામાન્ય વૃત્તાંત તમે ખગોળશાસ્ત્રીઓ પાસેથી સાંભળતા આવ્યા હશો.પણ એરીસ્ટારકસે એક ચોક્કસ પૂર્વધારણા ધરાવતું પુસ્તક રજૂ કર્યું છે, જેમાં નિશ્ચિત અનુમાનોના પરિણામે હમણાં આપણે જે "બ્રહ્માંડ"ની વાત કરી તેના કરતાં કેટલાય ગણું મોટું બ્રહ્માંડ છે એવું દર્શાવવામાં આવ્યું છે. તેમની પૂર્વધારણા મુજબ, નિશ્ચલ તારાઓ અને સૂર્ય સ્થિર છે, પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ અને સૂર્ય ગોળા સમાન મધ્યબિંદું ધરાવતા સ્થિર તારાઓની આસપાસ પણ વર્તુળાકારે પ્રદક્ષિણા કરે છે. એટલે તેમના મત પ્રમાણે, પૃથ્વીએ જે કક્ષામાં પ્રદક્ષિણા કરવી ઘટે તે એ સ્થિર તારાઓથી અંતરનો એટલો ગુણોત્તર ધરાવે છે, જેટલો આ ગોળાઓનું મધ્યબિંદુ પોતાની સપાટીથી અંતરનો ગુણોત્તર ધરાવે છે.</blockquote> આમ એરીસ્ટારકસ માનતા હતા કે તારાઓ ખૂબ ખૂબ દૂર છે અને તેથી જ ગમે ત્યાંથી જુઓ તો પણ કોઈ દેખીતો ફેરફાર દેખાતો નથી, અને પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરતી હોવાથી તારાઓ વચ્ચે એકબીજા સાપેક્ષે ગતિ જોઈ શકાય છે. પ્રાચીન સમયમાં જે અંતર કલ્પવામાં આવ્યું હતું તેનાથી હકીકતમાં આ તારાઓ અનેકગણા અંતરે આવેલા છે, તારાઓની ગતિ માત્ર ટેલિસ્કોપથી જોઈ શકાય છે. ગ્રહોની ગતિ દર્શાવતું ભૂકેન્દ્રીય મૉડલ, તેની જ સમાંતર ઘટના તારાઓની ગતિને ન જોઈ શકવા માટેનો ખુલાસો ધારવામાં આવે છે. પ્લુટાર્ચના નીચેના ફકરામાં જોઈ શકાય છે તેમ સૂર્યકેન્દ્રી દષ્ટિકોણનો દેખીતી રીતે ઘણો વિરોધ થયો હતો (ઓન ધ એપરન્ટ ફેસ ઈન ધ ઓર્બ ઓફ ધ મૂન - ચંદ્રના ગોળામાં દેખીતો ચહેરો): <blockquote> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="કલેન્થસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કલેન્થસ</a> (એરીસ્ટારકસના સમકાલીન અને સ્ટોઈકસના વડા)નું માનવું હતું કે સામોસના એરીસ્ટારકસ પર બ્રહ્માંડના હાર્દને (એટલે કે પૃથ્વીને) ગતિમાં મૂકવાના પાપ માટે ગુનાહિત ગણવો એ ગ્રીક લોકોની ફરજ છે, ...ધારો કે સ્વર્ગ વિરામ લઈ રહ્યું છે અને પૃથ્વી ત્રાંસા વર્તુળમાં ભ્રમણ કરે છે, અને જયારે એ ફરે છે ત્યારે એ જ વખતે, તે પોતાની ધરીની આસપાસ પણ ફરે છે.1 </blockquote> એરીસ્ટારકસના સૂર્યકેન્દ્રી મૉડલને ટેકો આપનાર પ્રાચીનકાળનો એક માત્ર ખગોળશાસ્ત્રી, કે જેનું નામ જાણી શકાયું છે તે હતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%B8%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="સેલેયુસિયાના સેલેયુકસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સેલેયુસિયાના સેલેયુકસ</a>; તેઓ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%95_%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગ્રીક ખગોળશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">હેલેનિસ્ટીક ખગોળશાસ્ત્રી</a> હતા અને એરીસ્ટારકસ પછી એક સદી જીવ્યા હતા.<a href="#cite_note-37">[૩૭]</a><a href="#cite_note-38">[૩૮]</a><a href="#cite_note-39">[૩૯]</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AB%81%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્લુટાર્ચ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્લુટાર્ચ</a> અનુસાર, <a href="/wiki/%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%95" title="તર્ક">તાર્કિક રીતે</a> સૂર્યકેન્દ્રી વ્યવસ્થા સમજાવનાર સેલેયુકસ પ્રથમ હતા, પણ તેના માટે તેમણે કઈ દલીલોનો ઉપયોગ કર્યો હતો તે જાણીતી નથી. સૂર્યકેન્દ્રી થીયરી માટે સેલેયુકસની દલીલો સંભવતઃ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AB%80-%E0%AA%93%E0%AA%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભરતી-ઓટ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભરતી-ઓટની</a> ઘટના સાથે સંબંધિત હતી.<a href="#cite_note-40">[૪૦]</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%AC%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="સ્ટ્રાબો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્ટ્રાબો</a> (1.1.9) પ્રમાણે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AB%80-%E0%AA%93%E0%AA%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભરતી-ઓટ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભરતી-ઓટ</a> ચંદ્રના આકર્ષણને કારણે આવે છે, અને મોજાંની ઊંચાઈ ચંદ્રની સૂર્ય સાપેક્ષે સ્થિતિ સાથે સંબંધ ધરાવે છે, એવું પ્રસ્થાપિત કરનાર સેલેયુકસ પ્રથમ હતા.<a href="#cite_note-41">[૪૧]</a> સૂર્યકેન્દ્રી થીયરી સાબિત કરવા માટે, વૈકલ્પિક રીતે તેમણે કદાચ <a href="/wiki/%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF" title="ભૂમિતિ">ભૌમિતિક</a> મૉડલના સ્થિરાંકો નિશ્ચિત કરીને અને પાછળથી 16મી સદીમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AA%B8_%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="નિકોલસ કોપરનિકસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નિકોલસ કોપરનિકસે</a> બનાવ્યું હતું તેવા મૉડલનો ઉપયોગ કરીને ગ્રહોની સ્થિતિની ગણતરી કરવાની પદ્ધતિ વિકસાવી હોઈ શકે.<a href="#cite_note-42">[૪૨]</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%A7%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="મધ્ય યુગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મધ્યયુગ</a> દરમ્યાન, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભારતીય ખગોળશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભારતીય ખગોળશાસ્ત્રી</a>, <a href="/wiki/%E0%AA%86%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%AD%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%9F" title="આર્યભટ્ટ">આર્યભટ્ટે</a>,<a href="#cite_note-43">[૪૩]</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AB%80_%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈસ્લામી ખગોળશાસ્ત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પર્શિયન ખગોળશાસ્ત્રીઓ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AA%BE%E0%AA%AB%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AC%E0%AA%A8_%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%B9%E0%AA%AE%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%A6_%E0%AA%85%E0%AA%AC%E0%AB%81_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B2-%E0%AA%AC%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%96%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="જાફરીબન મુહમ્મદ અબુ માશર્લ-બલ્ખી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલ્બુમાસર</a><a href="#cite_note-44">[૪૪]</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B2-%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%9C%E0%AA%9D%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="અલ-સિજઝી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલ-સિજઝીએ</a> પણ કદાચ સૂર્યકેન્દ્રી મૉડલો રજૂ કર્યા હતાં.<a href="#cite_note-Nasr-45">[૪૫]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:ThomasDiggesmap.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/ThomasDiggesmap.JPG/220px-ThomasDiggesmap.JPG" decoding="async" width="220" height="230" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/ThomasDiggesmap.JPG/330px-ThomasDiggesmap.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/ThomasDiggesmap.JPG/440px-ThomasDiggesmap.JPG 2x" data-file-width="627" data-file-height="656" /></a><figcaption>1576માં થોમસ ડિગ્સ દ્વારા, કોપરનિકસના બ્રહ્માંડના મૉડલની રજૂઆત, અલબત્ત તેમાં એક સુધારો કર્યો હતો, તેમણે તારાઓને પૃથ્વીના બંધક બતાવ્યા નહોતા, પરંતુ તેના બદલે તેને ગ્રહોને વીંટળાયેલા સમગ્ર અવકાશમાં એકસરખી રીતે પાથરી દીધા હતા.</figcaption></figure> લગભગ બે સહસ્રાબ્દિ સુધી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AB%80_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="પશ્ચિમી વિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પશ્ચિમ વિશ્વમાં</a> એરિસ્ટોટલનું મૉડલ સ્વીકૃત રહ્યું, પણ પછી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="કોપરનિક્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કોપરનિકસે</a> જો <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80" title="પૃથ્વી">પૃથ્વી</a> તેની ધરી પર ફરતી હોય અને જો <a href="/wiki/%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF" title="સૂર્ય">સૂર્યને</a> બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં ગણવામાં આવે તો ખગોળશાસ્ત્રીય માહિતી વધુ વાજબી રીતે સમજાવી શકાય છે એવી એરીસ્ટારકસની થીયરી પુનર્જીવિત કરી. <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r844213">.mw-parser-output .templatequote{overflow:hidden;margin:1em 0;padding:0 40px}.mw-parser-output .templatequote .templatequotecite{line-height:1.5em;text-align:left;padding-left:1.6em;margin-top:0}</style><blockquote class="templatequote">In the center rests the sun. For who would place this lamp of a very beautiful temple in another or better place than this wherefrom it can illuminate everything at the same time?<div class="templatequotecite">— <cite><a href="/w/index.php?title=Copernicus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Copernicus (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Copernicus</a>, in Chapter 10, Book 1 of De Revolutionibus Orbium Coelestrum (1543)</cite></div></blockquote> કોપરનિકસે જાતે નોંધ્યું હતું તેમ, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%85%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%AD%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="પૃથ્વીનું અક્ષભ્રમણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પૃથ્વી ફરે છે</a> એવું સૂચન ઘણું જૂનું હતું, કમ સે કમ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%89%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફિલોલાઉસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફિલોલસ</a> (c.ઈશુ ખ્રિસ્ત પૂર્વે 450), <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B9%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%A1%E0%AA%B8_%E0%AA%AA%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%95%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="હેરેાકિલડસ પોન્ટીકસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">હેરેાકિલડસ પોન્ટીકસ</a> (c.ઈશુ ખ્રિસ્ત પૂર્વે 350) અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%95%E0%AA%AB%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%B8_%E0%AA%A7_%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%A5%E0%AA%BE%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈકફાન્ટસ ધ પાયથાગોરિયન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈકફાન્ટસ ધ પાયથાગોરિયનના</a> સમયથી આવું સૂચન ચાલ્યું આવે છે. કોપરનિકસ કરતાં એકાદ સદી પહેલાં, ખ્રિસ્તી અભ્યાસુ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%B2%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="કયુસાના નિકોલસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કયુસાના નિકોલસે</a> પણ પોતાના પુસ્તક, ઓન લર્નેડ ઈગનોરન્સ (1440)માં, પૃથ્વી પોતાની ધરીની આસપાસ ફરે છે તેવું લખ્યું હતું.<a href="#cite_note-46">[૪૬]</a> આયભટ્ટ (476–550), <a href="/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%A4" title="બ્રહ્મગુપ્ત">બ્રહ્મગુપ્ત</a> (598–668), <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AC%E0%AB%81%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="અલ્બુમાસર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલ્બુમાસર</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B2-%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%9C%E0%AA%9D%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="અલ-સિજઝી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલ-સિજઝીએ</a> પણ પૃથ્વી પોતાની ધરીની આસપાસ ફરે છે તેવી રજૂઆત કરી હતી. <a href="/wiki/%E0%AA%A7%E0%AB%82%E0%AA%AE%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A4%E0%AB%81" title="ધૂમકેતુ">ધૂમકેતુની</a> ઘટનાનો ઉપયોગ કરીને પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરે છે તેનો પહેલો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B6%E0%AB%8B%E0%AA%A7%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="આનુભાવિક સંશોધન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આનુભાવિક પુરાવો</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%80%E0%AA%B0_%E0%AA%85%E0%AA%B2-%E0%AA%A6%E0%AB%80%E0%AA%A8_%E0%AA%85%E0%AA%B2-%E0%AA%A4%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="નાસીર અલ-દીન અલ-તુસી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તુસી</a> (1201–1274) અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B2%E0%AB%80_%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%95%E0%AB%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="અલી કુસ્કુ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલી કુસ્કુ</a>(1403–1474)-એ આપ્યો. છતાં, તુસી એરિસ્ટોટલની બ્રહ્માંડની વિભાવનામાં માનતો રહ્યો, જયારે એરિસ્ટોટલની પૃથ્વી સ્થિર છે એવી માન્યતાને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="આનુભાવિક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનુભવના</a> આધારે રદિયો આપનાર કુસ્કુ પહેલો હતો, પાછળથી કોપરનિકસ પણ પૃથ્વીના ભ્રમણને કંઈક આવી રીતે જ વાજબી ઠેરવ્યું હતું. પૃથ્વીના પોતાના ધરી પરના ભ્રમણને સમજાવવા માટે જેમ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AB%8B_%E0%AA%97%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગેલિલિયો ગેલિલેઈ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગેલિલિયો ગેલિલેઈએ</a> સમજાવ્યું હતું તેમ, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B2-%E0%AA%AC%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%9C%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="અલ-બિરજાન્દી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અલ-બિરજાન્દી</a>(d. 1528)એ આગળ વધીને "ગોળાકાર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AA%A1%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="જડતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જડતા</a>"ની થીયરી વિકસાવી.<a href="#cite_note-47">[૪૭]</a><a href="#cite_note-48">[૪૮]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Libr0309.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Libr0309.jpg/220px-Libr0309.jpg" decoding="async" width="220" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Libr0309.jpg/330px-Libr0309.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Libr0309.jpg/440px-Libr0309.jpg 2x" data-file-width="700" data-file-height="510" /></a><figcaption>ટાયકો બ્રાહેની માપ/ગણતરીઓનો ઉપયોગ કરીને જોહાન્સ કેપ્લરે પ્રકાશિત કરેલા રુડોલ્ફીન કોષ્ટકો, જેમાં તારા કોષ્ટક અને ગ્રહ કોષ્ટક આપવામાં આવ્યા હતા.</figcaption></figure> સૌથી પહેલા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A5%E0%AB%8B%E0%AA%AE%E0%AA%B8_%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%97%E0%AB%87%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="થોમસ ડિગ્ગેસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">થોમસ ડિગ્ગેસે</a> પોતાના પેરફિટ ડિસ્ક્રિપ્શન ઓફ ધ સેલેસ્ટેલિયલ ઓર્બ્સ અકોરડિંગ ટુ ધ મોસ્ટ એનસિઅન્ટ ડૉકટરાઈન ઓફ ધ પાયથાગોરિઅન્સ, લેટલી રીવાઈવ્ડ બાય કોપરનિકસ એન્ડ બાય જિઓમેટ્રિકલ ડેમોન્સ્ટ્રેશન્સ અપ્રૂવ્ડ (1576)માં રજૂઆત કરી હતી તેમ કોપરનિકસના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="સૂર્યકેન્દ્રીયવાદ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૂર્યકેન્દ્રી મૉડલમાં</a> તારાઓને ગ્રહોની વીંટળાયેલા (અનંત) અવકાશમાં એકસરખી રીતે સ્થિત થયેલા દર્શાવવામાં આવ્યા હતા.<a href="#cite_note-Misner-p755-49">[૪૯]</a> અવકાશ અનંત છે અને આપણા જેવા સૌરમંડળોથી ભરેલું છે એવા વિચારને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AA%BF%E0%AA%93%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગિઓર્દાનો બ્રુનો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગિઓર્દાનો બ્રુનોએ</a> સ્વીકાર્યો હતો; પણ આ દષ્ટિકોણને પ્રકાશન પછી, 17 ફેબ્રુઆરી 1600ના તેને રોમમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%85%E0%AA%AE%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AB%8B_%E0%AA%A6%E0%AB%80_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%93%E0%AA%B0%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="કૅમ્પો દી ફિઓરી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કૅમ્પો દી ફિઓરીમાં</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AB%80%E0%AA%B5%E0%AA%A4%E0%AB%8B_%E0%AA%B8%E0%AA%B3%E0%AA%97%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AB%80_%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="જીવતો સળગાવી દેવાની સજા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">થાંભલા સાથે બાંધીને જીવતો સળગાવી દેવામાં આવ્યો</a> હતો.<a href="#cite_note-Misner-p755-49">[૪૯]</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%88%E0%AA%9D%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%82%E0%AA%9F%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="આઈઝેક ન્યૂટન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આઈઝેક ન્યુટન</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%A8_%E0%AA%B9%E0%AB%81%E0%AA%AF%E0%AA%9C%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ક્રિસ્ટીયન હુયજેન્સ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ક્રિસ્ટીયન હુયજેન્સ</a> અને પછીના વિજ્ઞાનીઓએ આ બ્રહ્માંડ મીમાંસાનો આંશિક રીતે સ્વીકાર કર્યો હતો,<a href="#cite_note-Misner-p755p756-50">[૫૦]</a> અલબત્ત તેમાં કેટલાક વિરોધાભાસો હતા, જેનો નિવેડો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સાપેક્ષતાના સામાન્ય સિદ્ધાન્તની</a> રચના થયા પછી જ આવ્યો હતો. આ વિરોધાભાસોમાંથી પહેલો હતો કે જેમાં એવું ધારવામાં આવ્યું હતું કે અવકાશ અને સમય અનંત છે, અને બ્રહ્માંડના તારાઓ હરહંમેશથી સળગતા રહ્યા છે; જો કે, તારાઓ સતત <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઊર્જાનું</a> વિસર્જન કરતા રહે છે એટલે અસીમિત ઊર્જાનું અસ્ખલિતપણે વિસર્જન કરતા રહેતા તારા સીમિત હોય તે બાબત પરસ્પર વિરોધી લાગે છે. બીજું, એડમન્ડ હૅલી (1720)<a href="#cite_note-51">[૫૧]</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AA%BF%E0%AA%A8-%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%AA_%E0%AA%A6%E0%AB%87_%E0%AA%9A%E0%AB%87%E0%AA%B8%E0%AB%87%E0%AA%85%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="જિન-ફિલિપ દે ચેસેઅયુકસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જિનફિલિપ દે ચેસેઅયુકસ</a> (1744)<a href="#cite_note-52">[૫૨]</a>-એ સ્વતંત્રપણે નોંધ્યું છે કે એકસમાન તારાઓથી ભરેલા અનંત અવકાશની ધારણા, રાત્રિનું આકાશ પણ સૂર્યની જેમ જ તેજસ્વી પ્રકાશથી ભર્યું હશે તેવા અનુમાન તરફ દોરી જાય છે; 19મી સદીમાં આ વિરોધાભાસ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%93%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઓલ્બર્સનો વિરોધાભાસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઓલ્બર્સના વિરોધાભાસ</a> તરીકે જાણીતો બન્યો હતો.<a href="#cite_note-53">[૫૩]</a> ત્રીજું, ન્યૂટને જાતે દર્શાવ્યું હતું કે એકસમાન દ્રવ્યોથી ભરેલું અનંત અવકાશ, અનંત બળ અને અસ્થિરતાને જન્મ આપશે, જેથી દ્રવ્ય પોતાના જ ગુરુત્વાકર્ષણમાં ધ્વસં પામશે.<a href="#cite_note-Misner-p755-49">[૪૯]</a> અસ્થિરતા અંગે વધુ સ્પષ્ટતા 1902માં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8_%E0%AA%85%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="જિન્સ અસ્થિરતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જિન્સના અસ્થિરતાના</a> માનાંકમાં કરવામાં આવી હતી.<a href="#cite_note-54">[૫૪]</a> આ વિરોધાભાસોમાંથી છેલ્લા બેનું નિવારણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B2_%E0%AA%9A%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%85%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="કાર્લ ચાર્લીઅર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ચાર્લીઅર બ્રહ્માંડમાં</a> છે, જેમાં દ્રવ્ય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%96%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="ખંડિત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ખંડિત થઈને</a> સ્તરીકરણમાં (મોટી વ્યવસ્થામાં પરિભ્રમણ કરતાં દ્રવ્ય-પદાર્થો, જાતે પોતાની આસપાસ પણ ફરે છે, એડ ઈનફિનિટમ ) ગોઠવાયેલા છે, એવી રીતે કે જેથી બ્રહ્માંડ નહિવત્ એવી એકંદર ઘનતા ધરાવે; બ્રહ્માંડનું આવું વ્યવસ્થાસભર મૉડલ પૂર્વકાલીન સમયમાં 1761માં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AB%8B%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A8_%E0%AA%B9%E0%AB%87%E0%AA%88%E0%AA%A8%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%9A_%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%AE%E0%AB%8D%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="જોહાન્ન હેઈનરિચ લેમ્બાર્ટ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જોહાન હેઈનરીચ લામ્બર્ટે</a> પણ સૂચવ્યું હતું.<a href="#cite_note-55">[૫૫]</a> તારાઓ સમગ્ર અવકાશમાં એકસરખી રીતે વહેંચાયેલા નથી, ઊલટાનું તેઓ જુદા જુદા જૂથ બનાવીને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%B3_%E0%AA%85%E0%AA%A5%E0%AA%B5%E0%AA%BE_%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="તારામંડળ અથવા તારાવિશ્વ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તારાવિશ્વો</a> રચે છે એવી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A5%E0%AB%8B%E0%AA%AE%E0%AA%B8_%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%9F_(%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80)&action=edit&redlink=1" class="new" title="થોમસ રાઈટ (ખગોળશાસ્ત્રી) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">થોમસ રાઈટ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%88%E0%AA%AE%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%B2_%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઈમ્યુનેલ કાન્ત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈમ્યુનેલ કાન્ત</a> અને અન્યોને થયેલી પ્રતીતિથી ખગોળશાસ્ત્રમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ થઈ હતી.<a href="#cite_note-56">[૫૬]</a> બ્રહ્માંડનું માળખું અને ગતિશીલતાના પ્રરૂપ પર જયારે <a href="/wiki/%E0%AA%86%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%86%E0%AA%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%87%E0%AA%A8" title="આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન">આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને</a> પોતાનો સાપેક્ષતાનો સામાન્ય સિદ્ધાન્ત લાગુ પાડી જોયો ત્યારે ૧૯૧૭થી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક બ્રહ્માંડમીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સ્થૂળ બ્રહ્માંડમીમાંસાનો</a> નવો યુગ શરૂ થયો.<a href="#cite_note-einstein_1917-57">[૫૭]</a> આ સિદ્ધાન્ત અને તેના પરિણામી અસરો વિશે વધુ વિગતવાર વાત નીચેના વિભાગમાં કરવામાં આવશે. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="સૈદ્ધાન્તિક_મૉડલો">સૈદ્ધાન્તિક મૉડલો</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=11" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: સૈદ્ધાન્તિક મૉડલો">ફેરફાર કરો</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Cassini-science-br.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Cassini-science-br.jpg/220px-Cassini-science-br.jpg" decoding="async" width="220" height="318" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Cassini-science-br.jpg/330px-Cassini-science-br.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Cassini-science-br.jpg/440px-Cassini-science-br.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="924" /></a><figcaption>કાસ્સિની સ્પેસ પ્રોબે (કળાકારની છાપ) સામાન્ય સાપેક્ષતા ચકાસવા માટે લીધેલું ઉચ્ચ-ચોકસાઈનું પરીક્ષણઃ પૃથ્વી અને પ્રોબ (લીલો તરંગ) વચ્ચે મોકલાયેલા રેડિયો તરંગો, સૂર્યના દળના કારણે અવકાશ અને સમય (ભૂરી રેખાઓ)માં અટવાઈને મોડા પડ્યા.</figcaption></figure> બ્રહ્માંડ વિસ્તારમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%82%E0%AA%B3%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%A4_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="મૂળભૂત અન્યોન્ય ક્રિયા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પારસ્પરિક ક્રિયા માટેના ચાર મૂળભૂત બળોમાંથી</a>, <a href="/wiki/%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3" title="ગુરુત્વાકર્ષણ">ગુરુત્વાકર્ષણ</a> સૌથી પ્રભાવી હતું; ગ્રહો, તારાઓ, તારાવિશ્વો અને તેથી વધુ મોટા માળખાઓના સ્તરે તેમનું માળખું/બંધારણ નિશ્ચિત કરવામાં બાકીનાં ત્રણ બળો ખૂબ નહિવત્ એવો ભાગ ભજવતા હોવાનું માનવામાં આવતું હતું. તમામ દ્રવ્યો અને ઊર્જા ગુરુત્વાકર્ષણ પામે છે, એટલે ગુરુત્વાકર્ષણની અસર સંયુકતરૂપે ઊભી થાય છે; તેનાથી વિપરીત ધન ભાર અને ૠણ ભાર એકબીજાની અસરને નાબૂદ કરતા હોવાથી, બ્રહ્માંડના વિસ્તારમાં વિદ્યુતચુંબકીય બળ પ્રમાણમાં બિનમહત્ત્વનું રહે છે. પારસ્પરિક ક્રિયા ઉપજાવતાં બીજાં બે બળો, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%AC%E0%AA%B3%E0%AA%BE_%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%AC%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="નબળા અણુકેન્દ્રીય બળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નબળા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B3%E0%AB%80_%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%AC%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="શકિતશાળી અણુકેન્દ્રીય બળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શકિતશાળી અણુકેન્દ્રી બળો</a>, અંતર વધવાની સાથે ખૂબ ઝડપથી ક્ષીણ થતા જાય છે; તેમની અસર મુખ્યત્વે અણુથી પણ નાના વિસ્તારો સુધી મર્યાદિત રહે છે. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="સાપેક્ષતાનો_સામાન્ય_સિદ્ધાન્ત"><span id=".E0.AA.B8.E0.AA.BE.E0.AA.AA.E0.AB.87.E0.AA.95.E0.AB.8D.E0.AA.B7.E0.AA.A4.E0.AA.BE.E0.AA.A8.E0.AB.8B_.E0.AA.B8.E0.AA.BE.E0.AA.AE.E0.AA.BE.E0.AA.A8.E0.AB.8D.E0.AA.AF_.E0.AA.B8.E0.AA.BF.E0.AA.A6.E0.AB.8D.E0.AA.A7.E0.AA.BE.E0.AA.A8.E0.AB.8D.E0.AA.A4">સાપેક્ષતાનો સામાન્ય સિદ્ધાન્ત</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=12" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: સાપેક્ષતાનો સામાન્ય સિદ્ધાન્ત">ફેરફાર કરો</a>]</div> બ્રહ્માંડના માળખાઓને આકાર આપવામાં ગુરુત્વાકર્ષણનો પ્રબળ પ્રભાવ હોવાથી, બ્રહ્માંડના ભૂતકાળ અને ભવિષ્યના સચોટ અનુમાનો માટે ગુરુત્વાકર્ષણનો ચોક્કસ સિદ્ધાન્ત આવશ્યક છે. ઉપલબ્ધ હોય તેવો સૌથી શ્રેષ્ઠ સિદ્ધાન્ત <a href="/wiki/%E0%AA%86%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%86%E0%AA%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%87%E0%AA%A8" title="આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન">આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનનો</a> સાપેક્ષતાનો સામાન્ય સિદ્ધાન્ત છે, જે અત્યાર સુધીની તમામ પ્રાયોગિક ચકાસણીઓમાંથી પાર ઉતર્યો છે. છતાં, બ્રહ્માંડના વિસ્તારમાં તેના ઘનિષ્ઠ પ્રયોગો કરવામાં ન આવ્યા હોવાથી, સામાન્ય સાપેક્ષતાનો વિચાર કદાચ અચોક્કસ પણ નીવડી શકે. જો કે તેના બ્રહ્માંડને લગતાં અનુમાનો ખગોળશાસ્ત્રીય અવલોકનો સાથે સુસંગત છે, અને એટલે જ બીજા કોઈ સિદ્ધાન્તને અપનાવવા માટેનું કોઈ ફરજિયાત કારણ નથી. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AA%B3-%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="દળ-ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દળ-ઊર્જા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%97&action=edit&redlink=1" class="new" title="વેગ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વેગના</a> વિતરણથી ઉકેલાવા ઘટે તેવા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AA%B0_(%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="મેટ્રિક ટેન્સર (સામાન્ય સાપેક્ષતા) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયના મેટ્રિક</a> (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%88%E0%AA%A8%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A8%E0%AA%A8%E0%AA%BE_%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AB%87%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="આઈનસ્ટાઈનના ક્ષેત્ર સમીકરણો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આઈન્સ્ટાઈનનાં ક્ષેત્ર સમીકરણો</a>) માટે સામાન્ય સાપેક્ષતા દસ અરેખિત અંશતઃ વિભેદક સમીકરણો પૂરાં પાડે છે. આ અંગેની ચોક્કસ વિગતો અપ્રાપ્ય હોવાથી, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%98%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડમીમાંસા સંબંઘી સિદ્ધાન્ત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના સિદ્ધાન્તોના</a> આધારે બ્રહ્માંડના મૉડલ ઊભા કરવામાં આવ્યા છે, જે દર્શાવે છે કે બ્રહ્માંડ સમસ્વભાવી અને સમદેશિક છે. આ સિદ્ધાન્ત એમ દર્શાવે છે કે આ બ્રહ્માંડ બનાવતા વિવિધ તારાવિશ્વોની ગુરુત્વાકર્ષી અસરો, જો આખા બ્રહ્માંડમાં એકંદર ઘનતા ધરાવતી ઝીણી ધૂળ એકસરખી રીતે પાથરવામાં આવે તેના જેટલી જ છે. આ એકસરખી ધૂળની ધારણાથી આઈનસ્ટાઈનના ક્ષેત્ર સમીકરણો ઉકેલવામાં અને બ્રહ્માંડના સમયના માપક્રમો પર બ્રહ્માંડના ભૂતકાળ અને ભવિષ્યની આગાહી કરવામાં સરળતા થાય છે. આઈનસ્ટાઈનના ક્ષેત્ર સમીકરણોમાં, પરિહાર પ્રદેશમાંની ઊર્જાની ઘનતા સાથે મળતા આવતા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક</a>(Λ ),<a href="#cite_note-einstein_1917-57">[૫૭]</a><a href="#cite_note-58">[૫૮]</a>નો સમાવેશ થાય છે.<a href="#cite_note-59">[૫૯]</a> તેના ચિહ્નના આધારે બ્રહ્માંડનો સ્થિરાંક કાં તો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશનું મેટ્રિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડના વિસ્તરણને</a> ધીરું (ૠણ Λ )) પાડે છે અથવા તો વધુ વેગ (ધન Λ )) આપે છે. આઈનસ્ટાઈન સહિતના ઘણા વિજ્ઞાનીઓ Λ ને શૂન્ય વિચારતા હતા,<a href="#cite_note-60">[૬૦]</a> પરંતુ તાજેતરના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0_%E0%AA%86%E0%AA%88%E0%AA%8F_(Ia)_%E0%AA%B8%E0%AB%81%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%A8%E0%AB%8B%E0%AA%B5%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાર આઈએ (Ia) સુપરનોવા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકાર આઈએ (Ia) સુપરનોવના</a> ખગોળશાસ્ત્રીય અવલોકનોમાં બ્રહ્માંડના વિસ્તરણને ગતિ આપતી "<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શ્યામ ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શ્યામ ઊર્જા</a>" મોટા પ્રમાણમાં જોવા મળી હતી.<a href="#cite_note-61">[૬૧]</a> પ્રારંભિક અભ્યાસો સૂચવે છે કે આ શ્યામ ઊર્જા ધન Λ સાથે મેળ ખાય છે, છતાં હજી તેના આધારે વૈકલ્પિક થીયરીઓને રદ કરી શકાય તેમ નથી.<a href="#cite_note-62">[૬૨]</a> Λ એ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%AE_%E0%AA%AB%E0%AA%BF%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%A1_%E0%AA%A5%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B0%E0%AB%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="કવોન્ટમ ફિલ્ડ થીયરી (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ ફિલ્ડ થીયરીના</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B0%E0%AA%9C%E0%AA%95%E0%AA%A3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="વાસ્તવિક રજકણો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વાસ્તવિક રજકણો</a> સાથે સંકળાયેલી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF-%E0%AA%AC%E0%AA%BF%E0%AA%82%E0%AA%A6%E0%AB%81%E0%AA%82%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શૂન્ય-બિંદુંની ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શૂન્ય-બિંદુંની ઊર્જાનું</a> માપ છે એવો મત રશિયન <a href="/wiki/%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0" title="ભૌતિકશાસ્ત્ર">ભૌતિકશાસ્ત્રી</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%B5_%E0%AA%AC%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%B8%E0%AB%8B%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9A_%E0%AA%9D%E0%AB%87%E0%AA%B2%E2%80%99%E0%AA%A6%E0%AB%8B%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9A%E0%AB%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="યાકોવ બોરીસોવિચ ઝેલ’દોવિચે (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઝેલ’દોવિચે</a> વ્યકત કર્યો, એટલે કે પ્રસરણશીલ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%82%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શૂન્યાવકાશ ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શૂન્યાવકાશ ઊર્જા</a> બધે જ અસ્તિત્વ ધરાવે છે, એકદમ ખાલી જગ્યા, પરિહાર પ્રદેશમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ હોય છે.<a href="#cite_note-63">[૬૩]</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%B0_%E0%AA%85%E0%AA%B8%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="કાસીમીર અસર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કાસીમીર અસરમાં</a> આ શૂન્ય-બિંદુની ઊર્જાનો પુરાવો જોવા મળ્યો હતો. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="વિશિષ્ટ_સાપેક્ષતા_અને_અવકાશ-સમય"><span id=".E0.AA.B5.E0.AA.BF.E0.AA.B6.E0.AA.BF.E0.AA.B7.E0.AB.8D.E0.AA.9F_.E0.AA.B8.E0.AA.BE.E0.AA.AA.E0.AB.87.E0.AA.95.E0.AB.8D.E0.AA.B7.E0.AA.A4.E0.AA.BE_.E0.AA.85.E0.AA.A8.E0.AB.87_.E0.AA.85.E0.AA.B5.E0.AA.95.E0.AA.BE.E0.AA.B6-.E0.AA.B8.E0.AA.AE.E0.AA.AF">વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા અને અવકાશ-સમય</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=13" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા અને અવકાશ-સમય">ફેરફાર કરો</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Only_distance_is_real.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Only_distance_is_real.svg/300px-Only_distance_is_real.svg.png" decoding="async" width="300" height="300" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Only_distance_is_real.svg/450px-Only_distance_is_real.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Only_distance_is_real.svg/600px-Only_distance_is_real.svg.png 2x" data-file-width="441" data-file-height="441" /></a><figcaption>માત્ર તેની લંબાઈ L સળિયાનો અંતરંગ ભાગ છે (કાળા રંગથી બતાવવામાં આવ્યો છે); તેના બે અંતિમ બિંદુઓ (જેમ કે Δx, Δy અથવા Δξ, Δη) વચ્ચેનો તફાવત તેમની સંદર્ભ ફ્રેમ પર આધાર રાખે છે (અનુક્રમે ભૂરા અને લાલ રંગથી દર્શાવેલી છે).</figcaption></figure> બ્રહ્માંડ ઓછામાં ઓછા ત્રણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશી</a> અને એક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમયનું</a> પરિમાણ ધરાવે છે. લાંબા સમય સુધી એવું મનાતું રહ્યું કે આ અવકાશી અને સમયનાં પરિમાણો ભિન્ન પ્રકૃતિના અને એકબીજાથી સ્વતંત્ર છે. જો કે, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સાપેક્ષવાદના વિશિષ્ટ સિદ્ધાન્ત</a> મુજબ, અવકાશી અને સમયના અલગ પરિમાણો, તેમની ગતિમાં બદલાવ લાવવાથી આંતરપરિવર્તનક્ષમ (સીમાની અંદર) બને છે. આ આંતરપરિવર્તન સમજવા માટે, ત્રણ અલગ અવકાશી પરિમાણો વચ્ચે થતા સમાન પ્રકારના આંતરપરિવર્તનને સમજવાથી મદદ થશે. L લંબાઈના એક સળિયાના બે છેવાડાના બિંદુ લો. સંદર્ભ ફ્રેમમાં છેવાડાના બે બિંદુઓના ત્રણ નિર્ણાયક ભુજ Δx, Δy અને Δzના તફાવતથી <dl><dd><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle L^{2}=\Delta x^{2}+\Delta y^{2}+\Delta z^{2}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <msup> <mi>L</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>=</mo> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msup> <mi>x</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msup> <mi>y</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msup> <mi>z</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle L^{2}=\Delta x^{2}+\Delta y^{2}+\Delta z^{2}}</annotation> </semantics> </math><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/7ee7e5cefd951a067ed57f543a95cde9bfd21cc9" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.671ex; width:23.967ex; height:3.009ex;" alt="{\displaystyle L^{2}=\Delta x^{2}+\Delta y^{2}+\Delta z^{2}}"></dd></dl> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%A5%E0%AA%BE%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AA%B8%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="પાયથાગોરસનો પ્રમેય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પાયથાગોરસના પ્રમેયનો</a> ઉપયોગ કરીને તેની લંબાઈ નિશ્ચિત થઈ શકે છે. વારાફરતી સંદર્ભ ફ્રેમ બદલવાથી, નિર્ણાયક ભુજના તફાવતમાં ફેરફાર જોવા મળે છે, પણ છેવટે જવાબ એક સરખી લંબાઈ જ દર્શાવે છે. <dl><dd><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle L^{2}=\Delta \xi ^{2}+\Delta \eta ^{2}+\Delta \zeta ^{2}.}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <msup> <mi>L</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>=</mo> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msup> <mi>ξ</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msup> <mi>η</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msup> <mi>ζ</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>.</mo> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle L^{2}=\Delta \xi ^{2}+\Delta \eta ^{2}+\Delta \zeta ^{2}.}</annotation> </semantics> </math><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/a50a13d9dac5625ea5bd5c5d3bf2cc8677b1bdec" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.838ex; width:24.359ex; height:3.176ex;" alt="{\displaystyle L^{2}=\Delta \xi ^{2}+\Delta \eta ^{2}+\Delta \zeta ^{2}.}"></dd></dl> આમ, નિર્ણાયક ભુજોનો તફાવત ()(Δx, Δy, Δz) અને (Δξ, Δη, Δζ) સળિયાના અંતરંગ ભાગ નથી, પણ માત્ર તેને દર્શાવવા માટે વપરાયેલી સંદર્ભ ફ્રેમને સૂચવે છે; તેનાથી વિપરીપ, L લંબાઈ એ સળિયાનો અંતરંગ ભાગ છે. માત્ર તેની સંદર્ભ-ફ્રેમ વારાફરતી બદલીને, સળિયાને કોઈ અસર પહોંચાડયા વિના નિર્ણાયક ભુજોનો તફાવત બદલી શકાય છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયમાંની</a> સામ્યતાને બે ઘટનાઓ વચ્ચેનો અંતરાલ કહેવામાં આવે છે; અવકાશ-સમયમાંના એક બિંદુ તરીકે, અવકાશમાં એક નિશ્ચિત સ્થિતિ અને સમયમાં એક ચોક્કસ ક્ષણ તરીકે, ઘટનાને વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. બે ઘટનાઓ વચ્ચેનો અવકાશ-સમય અંતરાલ આપેલો છે <dl><dd><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle s^{2}=L_{1}^{2}-c^{2}\Delta t_{1}^{2}=L_{2}^{2}-c^{2}\Delta t_{2}^{2}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <msup> <mi>s</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>=</mo> <msubsup> <mi>L</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>1</mn> </mrow> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msubsup> <mo>−</mo> <msup> <mi>c</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msubsup> <mi>t</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>1</mn> </mrow> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msubsup> <mo>=</mo> <msubsup> <mi>L</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msubsup> <mo>−</mo> <msup> <mi>c</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mi mathvariant="normal">Δ</mi> <msubsup> <mi>t</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msubsup> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle s^{2}=L_{1}^{2}-c^{2}\Delta t_{1}^{2}=L_{2}^{2}-c^{2}\Delta t_{2}^{2}}</annotation> </semantics> </math><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/104cbacbe3c0d4f77b608a5c3bce9908ce2f1c77" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -1.005ex; width:31.078ex; height:3.343ex;" alt="{\displaystyle s^{2}=L_{1}^{2}-c^{2}\Delta t_{1}^{2}=L_{2}^{2}-c^{2}\Delta t_{2}^{2}}"></dd></dl> જેમાં c એ પ્રકાશનો વેગ છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિશિષ્ટ સાપેક્ષતા</a> અનુસાર, જયાં સુધી બદલાવમાં અવકાશ-સમયનો અંતરાલ s જળવાતો હોય ત્યાં સુધી એક અવકાશી અને સમયના અલગ પરિમાણો(L 1, Δt 1)ને સંદર્ભ-ફ્રેમ બદલીને બીજા (L 2, Δt 2)માં બદલી શકાય છે. સંદર્ભ-ફ્રેમમાં આ પ્રકારનો બદલાવ તેમની ગતિમાં બદલાવ સાથે મેળ ખાય છે; ગતિશીલ ફ્રેમમાં લંબાઈઓ અને સમયો, સ્થિર સંદર્ભ-ફ્રેમમાંના તેમના પ્રતિરૂપોથી જુદાં હોય છે. <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%9D_%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A4%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="લોરેન્ટઝ રૂપાંતર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">લોરેન્ટઝ રૂપાંતર</a> દ્વારા ચોક્કસ જે રીતે નિર્ણાયક ભુજા અને સમયના તફાવતો ગતિમાં બદલાય છે તેનું વિવરણ આપવામાં આવ્યું છે. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="આઈન્સ્ટાઈનનાં_ક્ષેત્ર_સમીકરણોના_ઉકેલ_તરફ"><span id=".E0.AA.86.E0.AA.88.E0.AA.A8.E0.AB.8D.E0.AA.B8.E0.AB.8D.E0.AA.9F.E0.AA.BE.E0.AA.88.E0.AA.A8.E0.AA.A8.E0.AA.BE.E0.AA.82_.E0.AA.95.E0.AB.8D.E0.AA.B7.E0.AB.87.E0.AA.A4.E0.AB.8D.E0.AA.B0_.E0.AA.B8.E0.AA.AE.E0.AB.80.E0.AA.95.E0.AA.B0.E0.AA.A3.E0.AB.8B.E0.AA.A8.E0.AA.BE_.E0.AA.89.E0.AA.95.E0.AB.87.E0.AA.B2_.E0.AA.A4.E0.AA.B0.E0.AA.AB">આઈન્સ્ટાઈનનાં ક્ષેત્ર સમીકરણોના ઉકેલ તરફ</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=14" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: આઈન્સ્ટાઈનનાં ક્ષેત્ર સમીકરણોના ઉકેલ તરફ">ફેરફાર કરો</a>]</div> ચક્કર ચક્કર ફરતાં રહેતાં તારાવિશ્વો વચ્ચેનું અંતર સમય સાથે વધતું જાય છે, પણ દરેક તારાવિશ્વમાંના તારાઓ વચ્ચેનું અંતર આશરે સરખું જ રહે છે, તેનું કારણ તેમની વચ્ચેની ગુરુત્વાકર્ષી ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા છે.આ ઍનિમેશન શૂન્ય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક</a> Λ સાથેનું બંધ ફ્રાઈડમૅન બ્રહ્માંડ દર્શાવે છે; આવું બ્રહ્માંડ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AB%E0%AB%8B%E0%AA%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાવિસ્ફોટ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાવિસ્ફોટ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%9A%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાસંકુચન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાસંકોચન</a> વચ્ચે ઝોલાં ખાતું હોય છે. ચોરસ ન હોય તેવા અથવા તો વળાંક ધરાવતા તંત્રમાં, પાયથાગોરસનો પ્રમેય માત્ર અતિસૂક્ષ્મ લંબાઈના પરિમાણમાં જ લાગુ પાડી શકાય છે અને તેને વધુ સામાન્ય <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="મેટ્રિક ટેન્સર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મેટ્રિક ટેન્સર</a> g μν સાથે મોટું કરવું પડે છે, વળી તે સ્થળે સ્થળે બદલાય છે, અને જે-તે કોઓર્ડિનેટ તંત્રની સ્થાનિક ભૂમિતિને દર્શાવે છે. છતાં, બ્રહ્માંડ તમામ સ્થળે સમસ્વભાવી અને સમદેશિક છે એ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%98%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડમીમાંસા સંબંઘી સિદ્ધાન્ત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડ સંબંધી સિદ્ધાન્તનો</a> ઉપયોગ કરીએ તો, અવકાશમાંનું કોઈ પણ બિંદુ બીજા કોઈ પણ બિંદું જેવું જ છે; તેથી મેટ્રિક ટેન્સર તમામ જગ્યાએ એકસરખું જ રાખવું ઘટે. પરિણામે મેટ્રિક ટેન્સરનું એક જ રૂપ બન્યું, જેને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%85%E0%AA%A8-%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%9F%E0%AA%B0-%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%B8%E0%AA%A8-%E0%AA%B5%E0%AB%89%E0%AA%95%E0%AA%B0_%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફ્રાઈડમૅન-લેમાઈટર-રોબર્ટસન-વૉકર મેટ્રિક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફ્રાઈડમૅન-લેમાઈટર-રોબર્ટસન-વૉકર મેટ્રિક</a>, <dl><dd><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle ds^{2}=-c^{2}dt^{2}+R(t)^{2}\left({\frac {dr^{2}}{1-kr^{2}}}+r^{2}d\theta ^{2}+r^{2}\sin ^{2}\theta \,d\phi ^{2}\right)}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mi>d</mi> <msup> <mi>s</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>=</mo> <mo>−</mo> <msup> <mi>c</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mi>d</mi> <msup> <mi>t</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <mi>R</mi> <mo stretchy="false">(</mo> <mi>t</mi> <msup> <mo stretchy="false">)</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mrow> <mo>(</mo> <mrow> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mfrac> <mrow> <mi>d</mi> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mrow> <mrow> <mn>1</mn> <mo>−</mo> <mi>k</mi> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mrow> </mfrac> </mrow> <mo>+</mo> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mi>d</mi> <msup> <mi>θ</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <msup> <mi>sin</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>⁡</mo> <mi>θ</mi> <mspace width="thinmathspace" /> <mi>d</mi> <msup> <mi>ϕ</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mrow> <mo>)</mo> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle ds^{2}=-c^{2}dt^{2}+R(t)^{2}\left({\frac {dr^{2}}{1-kr^{2}}}+r^{2}d\theta ^{2}+r^{2}\sin ^{2}\theta \,d\phi ^{2}\right)}</annotation> </semantics> </math><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/730bff626a2725a9013689e331efc42233930384" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -2.505ex; width:56.771ex; height:6.343ex;" alt="{\displaystyle ds^{2}=-c^{2}dt^{2}+R(t)^{2}\left({\frac {dr^{2}}{1-kr^{2}}}+r^{2}d\theta ^{2}+r^{2}\sin ^{2}\theta \,d\phi ^{2}\right)}"></dd></dl> જયાં (r , θ, φ) <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A3%E0%AA%BE%E0%AA%AF%E0%AA%95_%E0%AA%A4%E0%AA%82%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ગોળાકાર નિર્ણાયક તંત્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ગોળાકાર તંત્ર</a> સાથે મળતું આવે છે. આ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_(%E0%AA%97%E0%AA%A3%E0%AA%BF%E0%AA%A4)&action=edit&redlink=1" class="new" title="મેટ્રિક (ગણિત) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મેટ્રિકના</a> માત્ર બે પ્રાચલો જ અનિશ્ચિત છેઃ એકંદર લંબાઈ માપ R , જે સમય સાથે બદલાઈ શકે, અને વક્ર સૂચક k , જે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AD%E0%AB%82%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="યુક્લીડની ભૂમિતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">યુકલીડની સપાટ ભૂમિતિ</a> સાથે અથવા ધન કે ૠણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%B3%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="વળાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વળાંકના</a> સ્થળો સાથે મળતા આવતાં 0, 1 અથવા −1 માત્ર હોઈ શકે છે. બ્રહ્માંડમીમાંસામાં, બ્રહ્માંડનો ઇતિહાસ નક્કી કરવા માટે R ને સમયના પરિબળ તરીકે, k આપેલું હોય અને આઈન્સ્ટાઈનના ક્ષેત્ર સમીકરણોમાં (નાનકડું) પરિબળ ગણાતો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક</a> Λ આમ આ સહુની ગણતરીથી બ્રહ્માંડનો ઇતિહાસ નિશ્ચિત કરવા અંગેની ગણતરીઓ થઈ શકે છે. આ સમીકરણ R સમય સાથે કેવી રીતે બદલાય છે તે દર્શાવે છે, અને તેના શોધક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AA%9D%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AA%B0_%E0%AA%AB%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%85%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="એલેકઝાન્ડર ફ્રાઈડમૅન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એલેકઝાન્ડર ફ્રાઈડમૅન</a> પરથી આ સમીકરણને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%85%E0%AA%A8%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફ્રાઈડમૅનનું સમીકરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફ્રાઈડમૅન સમીકરણ</a> કહેવામાં આવે છે.<a href="#cite_note-64">[૬૪]</a> <a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Closed_Friedmann_universe_zero_Lambda.oggIMAGE_OPTIONSAnimation_illustrating_the" title="ચિત્ર:Closed Friedmann universe zero Lambda.oggIMAGE OPTIONSAnimation illustrating the">ચિત્ર:Closed Friedmann universe zero Lambda.oggIMAGE OPTIONSAnimation illustrating the</a> R(t) માટેનો ઉકેલ k અને Λ પર આધાર રાખે છે, પરંતુ તેના કેટલાક ગુણાત્મક પાસાંઓ સામાન્ય છે. સૌથી પહેલું અને સૌથી અગત્યનું, <a href="/wiki/%E0%AA%86%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%86%E0%AA%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%87%E0%AA%A8" title="આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન">આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને</a> સર્વપ્રથમ નોંધ્યા મુજબ જો ધન વળાંક (k =1) સહિત બ્રહ્માંડ સંપૂર્ણપણે સમદેશિક હોય અને દરેક સ્થળે એક ચોક્કસ મૂલ્યની ગીચતા ધરાવતું હોય, તો અને તો જ બ્રહ્માંડનું લંબાઈ પરિબળ R અવિચલ રહી શકે છે. જો કે આ સમતુલા અસ્થિર છે અને નાનાં માપોમાં બ્રહ્માંડ પણ સમસ્વભાવી ન હોવાનું જણાયું છે, એટલે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="સામાન્ય સાપેક્ષતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સામાન્ય સાપેક્ષતા</a> મુજબ R બદલવો જ પડે. જયારે R બદલાય છે, ત્યારે બ્રહ્માંડમાંના તમામ અવકાશી અંતરો તેના અનુસંધાનમાં બદલાય છે; અવકાશનું આમ એકંદર વિસ્તરણ અથવા સંકોચન થાય છે. તારાવિશ્વો એકબીજાથી દૂર સરતા જાય છે એવા અવલોકનનો પણ આ ખુલાસો આપે છે; તેમની વચ્ચેનો અવકાશ ખેંચાતો જાય છે. અવકાશનું આ વિસ્તરણ, 13.7 અબજ વર્ષો અગાઉ એક જ બિંદુ પરથી શરૂ થયેલા બે તારાવિશ્વો, અને કદી પણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%97%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાશની ગતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકાશના વેગથી</a> વધુ ઝડપથી દૂર ન જતા હોવા છતાં એકબીજાથી 40 અબજ પ્રકાશ વર્ષો દૂર હોવાના દેખીતા વિરોધાભાસને પણ સ્પષ્ટ કરે છે. બીજું, જયારે R શૂન્ય પર પહોંચતો હતો અને દ્રવ્ય અને ઊર્જા અનંતપણે ગાઢ બનતા હતા, ત્યારે ભૂતકાળમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA_%E0%AA%97%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AA%A3_%E0%AA%AC%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="એકરૂપ ગુરુત્વાકર્ષણ બળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એકરૂપ ગુરુત્વાકર્ષણ બળ</a> હતું એવું તમામ ઉકેલો સૂચવે છે. સંપૂર્ણ એકરૂપતા અને સમદેશિકતા (બ્રહ્માંડ સંબંધી સિદ્ધાન્ત) હોવાના અને જયાં માત્ર ગુરુત્વાકર્ષી પાસ્પરિક ક્રિયા નોંધપાત્ર હતી તેવી પ્રશ્નાર્થ ધરાવતી ધારણા પર આધારિત આ નિષ્કર્ષ અનિશ્ચિત ભાસી શકે. છતાં, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%9D-%E0%AA%B9%E0%AB%8B%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%82%E0%AA%97_%E0%AA%8F%E0%AA%95%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%AA(%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%9F%E0%AB%80)_%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%AF%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પેનરોઝ-હોકિંગ એકરૂપ(સિંગ્યુલારિટી) પ્રમેયો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પેનરોઝ-હોકિંગ એકરૂપ(સિંગ્યુલારિટી) પ્રમેયો</a> એવું દર્શાવે છે કે એકરૂપ ખૂબ સામાન્ય સ્થિતિમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું હોવું જોઈએ. તેથી, આઈન્સ્ટાઈનના ક્ષેત્ર સમીકરણો મુજબ, એકરૂપની સ્થિતિ પછી (જયારે R ખૂબ નાનો, સીમિત મૂલ્ય ધરાવતો હતો) તુરત સર્જાયેલી અકલ્પનીય ઉષ્ણ, ગાઢ સ્થિતિમાંથી R ખૂબ ઝડપથી વિકસ્યો હતો; બ્રહ્માંડના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%AB%E0%AB%8B%E0%AA%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાવિસ્ફોટ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાવિસ્ફોટ</a> મૉડલનો આ અર્ક છે. એક સામાન્ય ગેરસમજણ પ્રવર્તે છે કે અવકાશ અને સમયના એક જ બિંદુમાંથી દ્રવ્ય અને ઊર્જા વિસ્ફોટ પામ્યા એવું અનુમાન મહાવિસ્ફોટ મૉડલમાં કરવામાં આવ્યું છે; પણ એવું નથી. ઊલટાનું અવકાશનું સર્જન જ મહાવિસ્ફોટથી થયું હતું અને તેમાં નિયત માત્રાની ઊર્જા અને દ્રવ્ય એકસરખી રીતે ફેલાયા હતા; જેમ જેમ અવકાશનું વિસ્તરણ થતું ગયું (એટલે કે, જેમ R(t) વધતા ગયા), તેમ તેમ દ્રવ્ય અને ઊર્જાની ઘનતા ઘટતી ગઈ. <table class="toccolours" style="float:left;margin-left:1em;margin-right:2em;font-size:85%;background:#FFFDD0;color:black;width:30em;max-width:35%" cellspacing="5"> <tbody><tr> <td>style="text-align: left;" </td> <td>અવકાશને કોઈ સીમા નથી - તે કોઈ બાહ્ય અવલોકન વિના અનુભવથી વધુ સ્પષ્ટ છે.તેનો અર્થ એમ નથી કે અવકાશ અનંત છે... (અનુવાદિત, મૂળ જર્મન) </td></tr> <tr> <td style="text-align:left"><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A8%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A1_%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બર્નહાર્ડ રિમન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બર્નહાર્ડ રિમેન</a> (હેબિલિટેટેશન વોરટ્રેગ, 1854) </td></tr></tbody></table> ત્રીજું, વક્ર સૂચક k <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશ સમય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશ-સમયના</a> સરેરાશ અવકાશ વળાંકને નિશ્ચિત કરે છે, જે એક અબજ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6_%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રકાશ વર્ષ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રકાશ વર્ષોના</a> લંબાઈ માપનું સરેરાશ હોય છે. જો k =1 છે, તો વળાંક ધન (પોઝિટિવ) છે અને બ્રહ્માંડ મર્યાદિત કદ ધરાવે છે. આવાં બ્રહ્માંડોને મોટા ભાગે <a href="/w/index.php?title=3-%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="3-ગોળો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ત્રિ-પરિમાણીય ગોળા તરીકે કલ્પવામાં આવે છે, S3 જે ચતુષ્પરિમાણીય અવકાશમાં બેસાડેલો છે</a>. તેનાથી વિપરીત, જો k શૂન્ય અથવા ૠણ (નેગેટિવ) છે, તો તેની એકંદર <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="સંસ્થિતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સંસ્થિતિ</a> મુજબ બ્રહ્માંડ અનંત કદ ધરાવતું હોઈ શકે. જયારે R =0 હોય ત્યારે માત્ર એક જ ધડાકે મહાવિસ્ફોટથી અનંત અને છતાં અનંત રીતે ગાઢ બ્રહ્માંડનું સર્જન થયું હોઈ શકે તે બાબત પ્રતિ-અંતઃપ્રજ્ઞા લાગી શકે, પણ જયારે k બરાબર 1 ન હોય ત્યારે ગાણિતિક રીતે બરાબર આવું જ અનુમાન કરી શકાય છે. સરખામણી કરીએ તો, એક અનંત મેદાન શૂન્ય વળાંક પણ અનંત વિસ્તાર ધરાવે છે, જયારે એક અનંત નળાકાર એક દિશામાંથી મર્યાદિત છે અને એક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ટોરસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ટોરસ</a> એ બંને છેડાથી મર્યાદિત છે. એક ટોરોઈડલ બ્રહ્માંડ, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%88%E0%AA%A1%E0%AB%8D%E0%AA%B8_(%E0%AA%86%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A1_%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%A4)&action=edit&redlink=1" class="new" title="એસ્ટિરોઈડ્સ (આર્કેડ રમત) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એસ્ટિરોઈડ્સ</a> જેવી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AB%8B_%E0%AA%B0%E0%AA%AE%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="વીડિયો રમત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વીડિયો રમતોમાં</a> "રૅપ-અરાઉન્ડ" જોવા મળે છે તેવી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B8%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE_%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%93&action=edit&redlink=1" class="new" title="નિયતકાલિક સીમા પરિસ્થિતિઓ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">નિયતકાલિક સરહદ પરિસ્થિતિઓ</a> ધરાવતા સામાન્ય બ્રહ્માંડની જેમ ભાસી શકે છે; અવકાશની બાહ્ય "સરહદ" વટાવતો એક પ્રવાસી બહાર જતો દેખાય છે, તે તરત જ સરહદના બીજા બિંદુથી અંદર આવતો દેખાય છે. <figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg/600px-CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg" decoding="async" width="600" height="396" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg/900px-CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg/1200px-CMB_Timeline300_no_WMAP.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="1980" /></a><figcaption>અવકાશસમય અને તેના તમામ ઘટકોના ઉદ્ભવ અને વિસ્તરણ અંગેનું પ્રચલિત મૉડલ.</figcaption></figure> <div style="clear:both;"></div> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%9B%E0%AB%87%E0%AA%B5%E0%AA%9F%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%A4%E0%AA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડની છેવટની નિયતિ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડની છેવટની નિયતિ</a> હજુ સુધી નિશ્ચિત થઈ શકી નથી, કારણ કે તેનો આધાર નિર્ણાયકરૂપે વળાંક સૂચક k અને બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક Λ પર છે. જો બ્રહ્માંડ પૂરતું ગાઢ હોય, તો k બરાબર +1 થશે, એટલે કે તેનો સરેરાશ વળાંક સમગ્ર વિસ્તારમાં ધન (પોઝિટિવ) હશે અને બ્રહ્માંડ ઘટનાક્રમે ફરીથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%9A%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાસંકુચન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાસંકોચનમાં</a> વિધ્વસં પામશે, જે કદાચ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%89%E0%AA%9B%E0%AA%BE%E0%AA%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાઉછાળ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાઉછાળથી</a> એક નવા બ્રહ્માંડની રચનાની શરૂઆત કરશે.તેનાથી વિપરીત, જો બ્રહ્માંડ અપૂરતું ગાઢ હોય, તો k બરાબર 0 અથવા −1 થશે અને બ્રહ્માંડ હંમેશ માટે વિસ્તરતું રહેશે, ઠંડું પડશે અને ધીમે ધીમે તમામ જીવન માટે પ્રતિકૂળ બનશે, જેમ તારાઓ મૃત્યુ પામશે અને તેમનું તમામ દ્રવ્ય કાળા છિદ્રો (બ્લેક હોલ)માં સમાઈ જશે (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AA%BE_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AD%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિસ્તરતા બ્રહ્માંડનું ભવિષ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાહિમ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%89%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%A3%E0%AA%A4%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8B_%E0%AA%85%E0%AA%82%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડની ઉષ્ણતાનો અંત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડની ગરમીનું મૃત્યુ</a>). ઉપર નોંધ્યા પછી, તાજેતરની માહિતી દર્શાવે છે કે પહેલા ધાર્યું હતું તેમ, બ્રહ્માંડનું વિસ્તરણ ઓછું થતું જોવા મળ્યું નથી, તેના બદલે તેના વિસ્તરણનો વેગ વધી રહ્યો છે; જો અચોક્કસ સમય સુધી આમ ચાલ્યા જ કરે તો, બ્રહ્માંડ ધીમે ધીમે ટુકડે ટુકડા થઈને વેરાઈ જશે (<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="મહાવિસર્જન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">મહાવિસર્જન</a>). પ્રાયોગિક ધોરણે, બ્રહ્માંડની એકંદર ઘનતા વિધ્વંસ અને શાશ્વત વિસ્તરણ વચ્ચે ખૂબ નાજુક મૂલ્યની નજીક છે; આ પ્રશ્નના નિવારણ માટે વધુ ઝીણવટપૂર્વકના, કાળજીપૂર્વકના ખગોળશાસ્ત્રીય નિરીક્ષણો આવશ્યક છે. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="મહાવિસ્ફોટ_મૉડલ">મહાવિસ્ફોટ મૉડલ</h3>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=15" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: મહાવિસ્ફોટ મૉડલ">ફેરફાર કરો</a>]</div> પ્રચલિત મહાવિસ્ફોટ મૉડલ ઉપર દર્શાવેલા ઘણા પ્રાયોગિક અવલોકનો માટે સ્પષ્ટતા પૂરી પાડે છે, જેમ કે તારાવિશ્વો વચ્ચેના અંતર અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9A%E0%AA%B2%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="રક્તવિચલન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">રકતવિચલન</a> વચ્ચેનો સંબંધ, હાઈડ્રોજનઃહિલિઅમ અણુઓનો વૈશ્વિક ગુણોત્તર, અને સર્વવ્યાપક, સર્વદેશિક વિદ્યુતચુંબકીય કિરણોત્સર્ગી પશ્ચાદ્. ઉપર નોંધ્યું છે તેમ, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%B5%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%B0%E0%AA%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="અવકાશનું મેટ્રિક વિસ્તરણ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવકાશના મેટ્રિક વિસ્તરણના</a> કારણે રકતવિચલન ઉદ્ભવે છે; અવકાશ પોતે વિસ્તરતું હોવાથી, અવકાશમાંથી પસાર થતા <a href="/wiki/%E0%AA%AB%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%A8" class="mw-redirect" title="ફોટોન">ફોટોનની</a> તરંગલંબાઈ પણ વધે છે, અને તેની ઊર્જા ઘટે છે. ફોટોન જેટલો લાંબો પ્રવાસ ખેડે છે, તેટલા વધુ વિસ્તરણમાંથી પસાર થાય છે; અને તેથી, વધુ દૂરના તારાવિશ્વોમાંથી દેખાતા જૂના ફોટોન સૌથી વધુ રકત-વિચલિત દેખાય છે. અંતર અને રકતવિચલન વચ્ચેનો સંબંધ નિશ્ચિત કરવો એ પ્રાયોગિક <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ભૌતિક બ્રહ્માંડમીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ભૌતિક બ્રહ્માંડમીમાંસાનો</a> એક મહત્ત્વનો કોયડો હતો. <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Primordial_nucleosynthesis.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Primordial_nucleosynthesis.svg/400px-Primordial_nucleosynthesis.svg.png" decoding="async" width="400" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Primordial_nucleosynthesis.svg/600px-Primordial_nucleosynthesis.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Primordial_nucleosynthesis.svg/800px-Primordial_nucleosynthesis.svg.png 2x" data-file-width="250" data-file-height="100" /></a><figcaption>બ્રહ્માંડભરમાં પ્રમાણમાં વિપુલ માત્રામાં જોવા મળતા હળવા આણ્વિક ન્યુકિલઈ માટે જવાબદાર મુખ્ય ન્યુકિલઅર પ્રતિક્રિયાઓ.</figcaption></figure> અવકાશના એકંદર વિસ્તરણ સાથે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9C%E0%AB%8D%E0%AA%9E%E0%AA%BE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="અણુકેન્દ્રીય ભૌતિકવિજ્ઞાન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અણુકેન્દ્રીય</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%B6%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%A4_%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9C%E0%AB%8D%E0%AA%9E%E0%AA%BE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="અણુશકિત ભૌતિકવિજ્ઞાન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અણુશકિતના ભૌતિકવિજ્ઞાન</a> જોડીને બીજા પ્રાયોગિક અવલોકનો પણ સમજાવી શકાય છે. બ્રહ્માંડ જેમ જેમ વિસ્તરતું જાય છે, તેમ તેમ ઊર્જાના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%A4%E0%AA%9A%E0%AB%81%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%95%E0%AB%80%E0%AA%AF_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણો</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દ્રવ્ય</a> કરતાં વધુ ઝડપથી ઘનતા ગુમાવે છે, કારણ કે ફોટોનની ઊર્જા તેની તરંગલંબાઈ સાથે ઘટતી જાય છે. આમ, ભલે અત્યારે બ્રહ્માંડમાં ઊર્જાની ઘનતા પર દ્રવ્યનું પ્રભુત્વ છે, પણ એક સમયે તેના પર વિકિરણોનું પ્રભુત્વ હતું; કાવ્યાત્મક ભાષામાં કહીએ તો, બધું જ <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B6" title="પ્રકાશ">પ્રકાશમય</a> હતું. જેમ બ્રહ્માંડ વિસ્તરતું ગયું, તેમ તેની ઊર્જાની ઘનતા ઘટતી ચાલી અને તે વધુ ઠંડું બન્યું; એવું થતાં દ્રવ્યનાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%82%E0%AA%AD%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%95%E0%AA%A3%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રારંભિક કણો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રારંભિક કણો</a> સ્થિરતાથી સૌથી મોટા સંયોજનો બનાવી શકે છે. આમ, દ્રવ્ય-વર્ચસ્વી યુગના પૂર્વાર્ધમાં, સ્થિર <a href="/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%A8" title="પ્રોટોન">પ્રોટોન</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ન્યુટ્રોન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ન્યુટ્રોન</a> બન્યા, જે પાછળથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%86%E0%AA%A3%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%A7%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%80_%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="આણ્વિક મધ્યવર્તી કેન્દ્ર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">આણ્વિક મધ્યવર્તી કેન્દ્ર</a> સાથે સંકળાય છે. આ તબક્કે, બ્રહ્માંડ મુખ્યત્વે ૠણ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%87%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%95%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઇલેકટ્રોન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઈલેકટ્રોનના</a> ઉષ્ણ, ગાઢ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%9D%E0%AA%AE%E0%AA%BE_(%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0)&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્લાઝમા (ભૌતિકશાસ્ત્ર) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્લાઝમા</a>, તટસ્થ <a href="/wiki/%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%81%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%A8%E0%AB%8B" title="ન્યુટ્રિનો">ન્યુટ્રોન</a> અને ધન મધ્યવર્તી કેન્દ્ર હોય છે. આ ધન મધ્યવર્તી કેન્દ્રો વચ્ચે થતી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A3%E0%AB%81%E0%AA%95%E0%AB%87%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="અણુકેન્દ્રી પ્રક્રિયા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અણુકેન્દ્રી પ્રક્રિયાના</a> પરિણામે આજના હળવા ન્યુકલેઈ, વિશેષ કરીને <a href="/wiki/%E0%AA%B9%E0%AA%BE%E0%AA%88%E0%AA%A1%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%9C%E0%AA%A8" title="હાઈડ્રોજન">હાઈડ્રોજન</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A1%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AB%82%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%85%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%85%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ડ્યૂટીઅરિઅમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ડ્યૂટેરિઅમ</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B9%E0%AB%80%E0%AA%B2%E0%AA%BF%E0%AA%85%E0%AA%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="હીલિઅમ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">હિલિઅમ</a> વિપુલ પ્રમાણમાં પેદા થયા છે. ધીમે ધીમે ઈલેકટ્રોન અને ન્યૂકલેઈ જોડાઈને સ્થિર અણુનું રૂપ ધારણ કરે છે, જે વિકિરણોની તરંગલંબાઈ પ્રત્યે પારદર્શક હોય છે; આ બિંદુએ, વિકિરણો દ્રવ્યમાંથી અયુગ્મિત બને છે અને આજે જોઈ શકાતા વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણોનું સર્વવ્યાપક, સર્વદેશિક પશ્ચાદ્ બનાવે છે. આજનું ભૌતિકવિજ્ઞાન બાકીનાં અવલોકનો માટે સ્પષ્ટતા આપી શકયું નથી. પ્રચલિત થીયરી અનુસાર, બ્રહ્માંડના સર્જનમાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="પ્રતિદ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">પ્રતિદ્રવ્યો</a> કરતાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દ્રવ્યોનું</a> સહેજ ચડિયાતું અસંતુલન હાજર હતું, અથવા તો તેના સર્જન પછી તરત જ, કદાચ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%82%E0%AA%95%E0%AB%8D%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%AE_%E0%AA%AD%E0%AB%8C%E0%AA%A4%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%9C%E0%AB%8D%E0%AA%9E%E0%AA%BE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="સૂક્ષ્મ ભૌતિકવિજ્ઞાન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સૂક્ષ્મ ભૌતિક વિજ્ઞાન વિહે</a> નોંધેલા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%80%E0%AA%AA%E0%AB%80_(CP)_%E0%AA%89%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%B2%E0%AA%82%E0%AA%98%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="સીપી (CP) ઉલ્લંઘન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સીપી (CP) ઉલ્લંઘનને</a> કારણે તેમનું ટૂંક સમયમાં સર્જન થયું હશે. અલબત્ત, દ્રવ્ય અને પ્રતિદ્રવ્ય મોટા ભાગે એકબીજાનો જડથી નાશ કરીને <a href="/wiki/%E0%AA%AB%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%A8" class="mw-redirect" title="ફોટોન">ફોટોન</a> ઉપજાવે છે, આમ દ્રવ્યનો એક નાનો અવશેષ ટકી ગયો, જેના પરિણામે આજનું દ્રવ્ય-વર્ચસ્વી બ્રહ્માંડ બન્યું. બ્રહ્માંડના ઇતિહાસની ખૂબ શરૂઆતમાં (તેના સર્જન પછી આશરે 10−35 સેકન્ડ પછી), તે ઝડપથી <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AB%E0%AB%81%E0%AA%B2%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AB%81%E0%AA%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનું ફુલાવું (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ફુલવા</a> માંડ્યું હતું. તાજેતરનાં અવલોકનો પણ એવું સૂચવે છે કે <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%AC%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BF%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક</a> (Λ ) શૂન્ય નથી અને બ્રહ્માંડના ચોખ્ખા <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A6%E0%AA%B3-%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="દળ-ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">દળ-ઊર્જા</a> જથ્થામાં <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%8A%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="શ્યામ ઊર્જા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શ્યામ ઊર્જા</a> અને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AE_%E0%AA%A6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B5%E0%AB%8D%E0%AA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="શ્યામ દ્રવ્ય (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">શ્યામ દ્રવ્યનું</a> પ્રભુત્વ રહ્યું છે, જેની લાક્ષણિકતાઓનો પૂરતો વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ થયો નથી. તેમની ગુરુત્વાકર્ષી અસરોમાં તફાવત હોય છે. શ્યામ દ્રવ્ય, સામાન્ય દ્રવ્યની જેમ જ ગુરુત્વાકર્ષી અસર પામે છે અને આથી બ્રહ્માંડના વિસ્તરણને ધીમું પાડે છે; તેનાથી વિપરીત, શ્યામ ઊર્જા બ્રહ્માંડના વિસ્તરણને વેગ આપે છે. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="બહુ-બ્રહ્માંડ">બહુ-બ્રહ્માંડ</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=16" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: બહુ-બ્રહ્માંડ">ફેરફાર કરો</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%AA%9A%E0%AA%BF%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0:Multiverse_-_level_II.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Multiverse_-_level_II.svg/220px-Multiverse_-_level_II.svg.png" decoding="async" width="220" height="174" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Multiverse_-_level_II.svg/330px-Multiverse_-_level_II.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Multiverse_-_level_II.svg/440px-Multiverse_-_level_II.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="325" /></a><figcaption>બહુ-બ્રહ્માંડની ચિત્ર-રજૂઆત. જેમાં "પરપોટા" સમાન સાત બ્રહ્માંડો દર્શાવવામાં આવ્યાં છે, જે જુદા જુદા અવકાશસમય, જુદા ભૌતિક નિયમો, ભૌતિક સ્થિરાંકો, અને કદાચ જુદા પ્રકારના પરિમાણો અથવા સંસ્થિતિઓ ધરાવે છે.</figcaption></figure> આ બ્રહ્માંડ એ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%B9%E0%AB%81-%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="બહુ-બ્રહ્માંડ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બહુ-બ્રહ્માંડ</a> તરીકે ઓળખાતા, એકબીજાથી વિખૂટા પડેલા બ્રહ્માંડોના <a href="/wiki/%E0%AA%9C%E0%AB%82%E0%AA%A5" title="જૂથ">જૂથનો</a> એક હિસ્સો જ માત્ર છે, એવું પણ કેટલીક થીયરીઓમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે, જે તમામ બાબતનો જેમાં સમાવેશ છે તે બ્રહ્માંડ એવી વિભાવનાને આંતરે છે.<a href="#cite_note-EllisKS03-12">[૧૨]</a><a href="#cite_note-65">[૬૫]</a> વ્યાખ્યા પ્રમાણે, એક બ્રહ્માંડમાંની બાબતો બીજાને અસર કરી શકે તેવી કોઈ સંભાવના નથી, અને જો બે "બ્રહ્માંડો" એકબીજાને અસર કરી શકે, તો વળી તે એક જ બ્રહ્માંડના ભાગ ગણાય. આમ, ભલે કેટલાક કાલ્પનિક પાત્રો <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A4%E0%AA%B0_%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1_(%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%A8%E0%AA%BF%E0%AA%95)&action=edit&redlink=1" class="new" title="સમાંતર બ્રહ્માંડ (કાલ્પનિક) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સમાંતર કાલ્પનિક "બ્રહ્માંડો"</a> વચ્ચે આવ-જા કરે, ખરેખર તો જો કડક શબ્દોમાં કહેવામાં આવે તો આ બ્રહ્માંડ શબ્દનો ખોટો શબ્દપ્રયોગ છે. વિખૂટા બ્રહ્માંડો નક્કર છે, એટલે કે દરેકને પોતાનો અવકાશ અને સમય છે, દરેક પોતાના દ્રવ્ય અને ઊર્જા ધરાવે છે અને દરેકના પોતાના ભૌતિક નિયમો છે એવું માનવામાં આવે છે- જે સમાંતરતાની વ્યાખ્યાને પણ પડકારે છે, કારણ કે આ બ્રહ્માંડો (તેમની પાસે તેમનો પોતાનો સમય છે એટલે) સંયુકતરૂપે અથવા તો (જુદા જુદા બ્રહ્માંડોની અવકાશી સ્થિતિ વચ્ચે કોઈ સમજી શકાય તેવો સંબંધ નથી એટલે) ભૌમિતિક રીતે સમાંતર અસ્તિત્વ નથી ધરાવતા. આવા નક્કર, વિખૂટા બ્રહ્માંડોને, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AB%E0%AA%B2%E0%AA%95_(%E0%AA%A4%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="ફલક (તત્ત્વમીમાંસા) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ચેતનાના વૈકલ્પિક ફલકની</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%A4%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="તત્ત્વમીમાંસા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">તાત્ત્વિક</a> વિભાવનાથી અલગ તારવવા ઘટે, કારણ કે ચેતના આ ફલકોને નક્કર સ્થળ કલ્પવામાં નથી આવ્યા અને તે માહિતીના પ્રવાહથી જોડાયેલાં છે. વિખૂટા પડેલા બહુ-બ્રહ્માંડોની વિભાવના ઘણી જૂની છે; ઉદાહરણ તરીકે 1277માં પૅરિસના બિશપ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8D%E0%AA%9F%E0%AB%80%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%AE%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઍટીની ટેમ્પીયર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઍટીની ટેમ્પીયરે</a> જાહેર કર્યું હતું કે ઈશ્વર ઇચ્છે તેટલા બ્રહ્માંડો સર્જી શકે છે, આ પ્રશ્ન ફ્રેન્ચના ધર્મશાસ્ત્રીઓમાં ખૂબ ઉગ્રપણે ચર્ચાયો હતો.<a href="#cite_note-66">[૬૬]</a> બહુ બ્રહ્માંડોને બે વૈજ્ઞાનિક ભૂમિકાએ ચર્ચવામાં આવ્યા છે. પહેલી, વિખૂટા અવકાશ-સમયનું અસ્તિત્વ કદાચ હોઈ શકે; એવી અટકળ કરી શકાય કે દ્રવ્ય અને ઊર્જાના તમામ સ્વરૂપો એક બ્રહ્માંડમાં મર્યાદિત છે અને બે બ્રહ્માંડો વચ્ચે તેની આપલે થઈ શકતી નથી. આવી થીયરી એ બ્રહ્માંડના શરૂઆતના <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%AA%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%82_%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બ્રહ્માંડનું પરપોટાનું અનુમાન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અંધાંધૂંધ ફુલાવાનું</a> ઉદાહરણ છે.<a href="#cite_note-chaotic_inflation-67">[૬૭]</a> બીજું, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%85%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%AA%E0%AB%82%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A3%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="અનેક વિશ્વોની પૂર્વધારણા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અનેક-વિશ્વોની પૂર્વધારણા</a> અનુસાર, <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%A3_%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="પરિમાણ માપન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">કવોન્ટમ પરિમાણો</a> સાથે સામ્ય ધરાવતાં સમાંતર વિશ્વનો જન્મ થયો છે; આ બ્રહ્માંડની સમાંતર પ્રતો પેદા થાય છે, અને વળી દરેક જુદા કવોન્ટમ પરિમાણો સાથે સામ્ય ધરાવે છે. જો કે, "બહુ-બ્રહ્માંડ"નો શબ્દપ્રયોગ બંને અર્થમાં વિચારણા હેઠળ છે અને તેને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%AA%E0%AA%A8%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%A4%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="મિથ્યાપનીયતા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">અવૈજ્ઞાનિક</a> કહી શકાય; એક બ્રહ્માંડમાં કરવામાં આવેલો કોઈ પણ પ્રયોગ/કસોટી, બીજા વિખૂટા બ્રહ્માંડના અસ્તિત્વ કે ગુણધર્મો વિશે કોઈ માહિતી આપી શકતા નથી. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="નોંધ_અને_સંદર્ભો">નોંધ અને સંદર્ભો</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=17" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: નોંધ અને સંદર્ભો">ફેરફાર કરો</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r759898">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-2"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><a href="#cite_ref-1">↑</a> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r821257">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit;word-wrap:break-word}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;color:#d33}.mw-parser-output .cs1-visible-error{color:#d33}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#3a3;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite id="CITEREFChang2008" class="citation news cs1">Chang, Kenneth (2008-03-09). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nytimes.com/2008/03/09/science/space/09cosmos.html">"Gauging Age of Universe Becomes More Precise"</a>. <a href="/w/index.php?title=New_York_Times&action=edit&redlink=1" class="new" title="New York Times (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">New York Times</a>. મેળવેલ 2008-09-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+York+Times&rft.atitle=Gauging+Age+of+Universe+Becomes+More+Precise&rft.date=2008&rft.aulast=Chang&rft.aufirst=Kenneth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2008%2F03%2F09%2Fscience%2Fspace%2F09cosmos.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFChang2008" class="citation news cs1">Chang, Kenneth (2008-03-09). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nytimes.com/2008/03/09/science/space/09cosmos.html">"Gauging Age of Universe Becomes More Precise"</a>. <a href="/w/index.php?title=New_York_Times&action=edit&redlink=1" class="new" title="New York Times (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">New York Times</a>. મેળવેલ 2008-09-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+York+Times&rft.atitle=Gauging+Age+of+Universe+Becomes+More+Precise&rft.date=2008&rft.aulast=Chang&rft.aufirst=Kenneth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2008%2F03%2F09%2Fscience%2Fspace%2F09cosmos.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-3"><a href="#cite_ref-3">↑</a> ધ કોમ્પેકટ એડિશન ઓફ ધ ઓકસફર્ડ ઈંગ્લિશ ડિકશનરી , ખંડ II, ઓકસફર્ડ: ઓકસફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 1971, પૃષ્ઠ 3518. </li> <li id="cite_note-lewis_short-4">↑ <a href="#cite_ref-lewis_short_4-0">૪.૦</a> <a href="#cite_ref-lewis_short_4-1">૪.૧</a> લેવીસ અને શોર્ટ, અ લૅટિન ડિકશનરી , ઓકસફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/0198642016" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0-19-864201-6</a>, પૃ.1933, 1977–1978. </li> <li id="cite_note-5"><a href="#cite_ref-5">↑</a> લિડેલ અને સ્કોટ, અ ગ્રીક-ઈંગ્લિશ લેકિસકોન ,ઓકસફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/0198642148" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0-19-864214-8</a>, પૃ.1392. </li> <li id="cite_note-6"><a href="#cite_ref-6">↑</a> લિડેલ અને સ્કોટ, પૃ.1345–1346. </li> <li id="cite_note-7"><a href="#cite_ref-7">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFYonge,_Charles_Duke1870" class="citation book cs1">Yonge, Charles Duke (1870). An English-Greek lexicon. New York: American Bok Company. પૃષ્ઠ 567.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=An+English-Greek+lexicon&rft.place=New+York&rft.pages=567&rft.pub=American+Bok+Company&rft.date=1870&rft.au=Yonge%2C+Charles+Duke&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-8"><a href="#cite_ref-8">↑</a> લિડેલ અને સ્કોટ, પૃ.985, 1964. </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">↑</a> લેવીસ અને શોર્ટ, પૃ.1881–1882, 1175, 1189–1190. </li> <li id="cite_note-10"><a href="#cite_ref-10">↑</a> ઓઈડી (OED), પૃ.909, 569, 3821–3822, 1900. </li> <li id="cite_note-path_integral-11"><a href="#cite_ref-path_integral_11-0">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFFeynman_RP,_Hibbs_AR1965" class="citation book cs1">Feynman RP, Hibbs AR (1965). Quantum Physics and Path Integrals. New York: McGraw–Hill. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/0-07-020650-3" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/0-07-020650-3"><bdi>0-07-020650-3</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Quantum+Physics+and+Path+Integrals&rft.place=New+York&rft.pub=McGraw%E2%80%93Hill&rft.date=1965&rft.isbn=0-07-020650-3&rft.au=Feynman+RP%2C+Hibbs+AR&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFZinn_Justin_J2004" class="citation book cs1">Zinn Justin J (2004). Path Integrals in Quantum Mechanics. Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/0-19-856674-3" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/0-19-856674-3"><bdi>0-19-856674-3</bdi></a>. <a href="/wiki/OCLC_(identifier)" class="mw-redirect" title="OCLC (identifier)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/212409192">212409192</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Path+Integrals+in+Quantum+Mechanics&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2004&rft_id=info%3Aoclcnum%2F212409192&rft.isbn=0-19-856674-3&rft.au=Zinn+Justin+J&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-EllisKS03-12">↑ <a href="#cite_ref-EllisKS03_12-0">૧૨.૦</a> <a href="#cite_ref-EllisKS03_12-1">૧૨.૧</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFEllis2004" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=George_Ellis&action=edit&redlink=1" class="new" title="George Ellis (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Ellis, George F.R.</a> (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/astro-ph/0305292">"Multiverses and physical cosmology"</a> (subscription required). Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 347: 921–936. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1365-2966.2004.07261.x">10.1111/j.1365-2966.2004.07261.x</a>. મેળવેલ 2007-01-09.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.atitle=Multiverses+and+physical+cosmology&rft.volume=347&rft.pages=921-936&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1365-2966.2004.07261.x&rft.aulast=Ellis&rft.aufirst=George+F.R.&rft_id=http%3A%2F%2Farxiv.org%2Fabs%2Fastro-ph%2F0305292&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> Unknown parameter <code class="cs1-code">|coauthors=</code> ignored (<code class="cs1-code">|author=</code> suggested) (<a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A6%E0%AA%A6:CS1_errors#parameter_ignored_suggest" class="mw-redirect" title="મદદ:CS1 errors">મદદ</a>)CS1 maint: discouraged parameter (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_discouraged_parameter" title="શ્રેણી:CS1 maint: discouraged parameter">link</a>) </li> <li id="cite_note-13"><a href="#cite_ref-13">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFLineweaver2005" class="citation web cs1">Lineweaver, Charles (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sciam.com/article.cfm?articleID=0009F0CA-C523-1213-852383414B7F0147&pageNumber=5">"Misconceptions about the Big Bang"</a>. <a href="/w/index.php?title=Scientific_American&action=edit&redlink=1" class="new" title="Scientific American (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Scientific American</a>. મેળવેલ 2007-03-05.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Misconceptions+about+the+Big+Bang&rft.pub=Scientific+American&rft.date=2005&rft.aulast=Lineweaver&rft.aufirst=Charles&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sciam.com%2Farticle.cfm%3FarticleID%3D0009F0CA-C523-1213-852383414B7F0147%26pageNumber%3D5&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> Unknown parameter <code class="cs1-code">|coauthors=</code> ignored (<code class="cs1-code">|author=</code> suggested) (<a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A6%E0%AA%A6:CS1_errors#parameter_ignored_suggest" class="mw-redirect" title="મદદ:CS1 errors">મદદ</a>) </li> <li id="cite_note-14"><a href="#cite_ref-14">↑</a> રિન્ડલર (1977), પૃ. 196. </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFChristianSamar" class="citation web cs1">Christian, Eric; Samar, Safi-Harb. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/980317b.html">"How large is the Milky Way?"</a>. મેળવેલ 2007-11-28.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=How+large+is+the+Milky+Way%3F&rft.aulast=Christian&rft.aufirst=Eric&rft.au=Samar%2C+Safi-Harb&rft_id=http%3A%2F%2Fimagine.gsfc.nasa.gov%2Fdocs%2Fask_astro%2Fanswers%2F980317b.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFI._Ribas,_C._Jordi,_F._Vilardell,_E.L._Fitzpatrick,_R.W._Hilditch,_F._Edward2005" class="citation journal cs1">I. Ribas, C. Jordi, F. Vilardell, E.L. Fitzpatrick, R.W. Hilditch, F. Edward (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...635L..37R">"First Determination of the Distance and Fundamental Properties of an Eclipsing Binary in the Andromeda Galaxy"</a>. Astrophysical Journal. 635: L37–L40. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F499161">10.1086/499161</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astrophysical+Journal&rft.atitle=First+Determination+of+the+Distance+and+Fundamental+Properties+of+an+Eclipsing+Binary+in+the+Andromeda+Galaxy&rft.volume=635&rft.pages=L37-L40&rft.date=2005&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F499161&rft.au=I.+Ribas%2C+C.+Jordi%2C+F.+Vilardell%2C+E.L.+Fitzpatrick%2C+R.W.+Hilditch%2C+F.+Edward&rft_id=http%3A%2F%2Fadsabs.harvard.edu%2Fabs%2F2005ApJ...635L..37R&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">CS1 maint: multiple names: authors list (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_multiple_names:_authors_list" title="શ્રેણી:CS1 maint: multiple names: authors list">link</a>) <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFMcConnachie,_A._W.;_Irwin,_M._J.;_Ferguson,_A._M._N.;_Ibata,_R._A.;_Lewis,_G._F.;_Tanvir,_N.2005" class="citation journal cs1">McConnachie, A. W.; Irwin, M. J.; Ferguson, A. M. N.; Ibata, R. A.; Lewis, G. F.; Tanvir, N. (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=2005MNRAS.356..979M">"Distances and metallicities for 17 Local Group galaxies"</a>. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 356 (4): 979–997. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1365-2966.2004.08514.x">10.1111/j.1365-2966.2004.08514.x</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.atitle=Distances+and+metallicities+for+17+Local+Group+galaxies&rft.volume=356&rft.issue=4&rft.pages=979-997&rft.date=2005&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1365-2966.2004.08514.x&rft.au=McConnachie%2C+A.+W.%3B+Irwin%2C+M.+J.%3B+Ferguson%2C+A.+M.+N.%3B+Ibata%2C+R.+A.%3B+Lewis%2C+G.+F.%3B+Tanvir%2C+N.&rft_id=http%3A%2F%2Fadsabs.harvard.edu%2Fcgi-bin%2Fnph-bib_query%3Fbibcode%3D2005MNRAS.356..979M&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">CS1 maint: multiple names: authors list (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_multiple_names:_authors_list" title="શ્રેણી:CS1 maint: multiple names: authors list">link</a>) </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFMackie" class="citation web cs1">Mackie, Glen (<a href="/w/index.php?title=February_1&action=edit&redlink=1" class="new" title="February 1 (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">February 1</a> <a href="/w/index.php?title=2002&action=edit&redlink=1" class="new" title="2002 (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">2002</a>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://astronomy.swin.edu.au/~gmackie/billions.html">"To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand"</a>. Swinburne University. મેળવેલ 2006-12-20.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=To+see+the+Universe+in+a+Grain+of+Taranaki+Sand&rft.pub=Swinburne+University&rft.aulast=Mackie&rft.aufirst=Glen&rft_id=http%3A%2F%2Fastronomy.swin.edu.au%2F~gmackie%2Fbillions.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> Check date values in: <code class="cs1-code">|date=</code> (<a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A6%E0%AA%A6:CS1_errors#bad_date" class="mw-redirect" title="મદદ:CS1 errors">મદદ</a>) </li> <li id="cite_note-18"><a href="#cite_ref-18">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.is/20120729/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2000/pr-12-00.html">"Unveiling the Secret of a Virgo Dwarf Galaxy"</a>. ESO. 2000-05-03. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2000/pr-12-00.html">મૂળ</a> માંથી 2012-07-29 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-01-03.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Unveiling+the+Secret+of+a+Virgo+Dwarf+Galaxy&rft.pub=ESO&rft.date=2000&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.eso.org%2Foutreach%2Fpress-rel%2Fpr-2000%2Fpr-12-00.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-M101-19"><a href="#cite_ref-M101_19-0">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/hubble/science/hst_spiral_m10.html">"Hubble's Largest Galaxy Portrait Offers a New High-Definition View"</a>. NASA. 2006-02-28. મેળવેલ 2007-01-03.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Hubble%27s+Largest+Galaxy+Portrait+Offers+a+New+High-Definition+View&rft.pub=NASA&rft.date=2006&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nasa.gov%2Fmission_pages%2Fhubble%2Fscience%2Fhst_spiral_m10.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFN._Mandolesi,_P._Calzolari,_S._Cortiglioni,_F._Delpino,_G._Sironi1986" class="citation journal cs1">N. Mandolesi, P. Calzolari, S. Cortiglioni, F. Delpino, G. Sironi (1986). "Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background". Letters to Nature. 319: 751–753. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2F319751a0">10.1038/319751a0</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Letters+to+Nature&rft.atitle=Large-scale+homogeneity+of+the+Universe+measured+by+the+microwave+background&rft.volume=319&rft.pages=751-753&rft.date=1986&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2F319751a0&rft.au=N.+Mandolesi%2C+P.+Calzolari%2C+S.+Cortiglioni%2C+F.+Delpino%2C+G.+Sironi&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">CS1 maint: multiple names: authors list (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_multiple_names:_authors_list" title="શ્રેણી:CS1 maint: multiple names: authors list">link</a>) </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFHinshaw2006" class="citation web cs1">Hinshaw, Gary (November 29, 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/m_mm.html">"New Three Year Results on the Oldest Light in the Universe"</a>. NASA WMAP. મેળવેલ 2006-08-10.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=New+Three+Year+Results+on+the+Oldest+Light+in+the+Universe&rft.pub=NASA+WMAP&rft.date=2006&rft.aulast=Hinshaw&rft.aufirst=Gary&rft_id=http%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Fm_mm.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-22"><a href="#cite_ref-22">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFHinshaw2005" class="citation web cs1">Hinshaw, Gary (December 15, 2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101bbtest3.html">"Tests of the Big Bang: The CMB"</a>. NASA WMAP. મેળવેલ 2007-01-09.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Tests+of+the+Big+Bang%3A+The+CMB&rft.pub=NASA+WMAP&rft.date=2005&rft.aulast=Hinshaw&rft.aufirst=Gary&rft_id=http%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Fm_uni%2Funi_101bbtest3.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-23"><a href="#cite_ref-23">↑</a> રિન્ડલર (1977), પૃ.202. </li> <li id="cite_note-24"><a href="#cite_ref-24">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFHinshaw2006" class="citation web cs1">Hinshaw, Gary (February 10, 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101matter.html">"What is the Universe Made Of?"</a>. NASA WMAP. મેળવેલ 2007-01-04.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=What+is+the+Universe+Made+Of%3F&rft.pub=NASA+WMAP&rft.date=2006&rft.aulast=Hinshaw&rft.aufirst=Gary&rft_id=http%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Fm_uni%2Funi_101matter.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-NASA_age-25"><a href="#cite_ref-NASA_age_25-0">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150410113424/http://lambda.gsfc.nasa.gov/product/map/dr3/pub_papers/fiveyear/basic_results/wmap5basic.pdf">"Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Data Processing, Sky Maps, and Basic Results"</a> (PDF). nasa.gov. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://lambda.gsfc.nasa.gov/product/map/dr3/pub_papers/fiveyear/basic_results/wmap5basic.pdf">મૂળ</a> (PDF) માંથી 2015-04-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2008-03-06.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Five-Year+Wilkinson+Microwave+Anisotropy+Probe+%28WMAP%29+Observations%3A+Data+Processing%2C+Sky+Maps%2C+and+Basic+Results&rft.pub=nasa.gov&rft_id=http%3A%2F%2Flambda.gsfc.nasa.gov%2Fproduct%2Fmap%2Fdr3%2Fpub_papers%2Ffiveyear%2Fbasic_results%2Fwmap5basic.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-26"><a href="#cite_ref-26">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFBritt_RR2003" class="citation web cs1">Britt RR (2003-01-03). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.space.com/scienceastronomy/age_universe_030103.html">"Age of Universe Revised, Again"</a>. <a href="/w/index.php?title=Space.com&action=edit&redlink=1" class="new" title="Space.com (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">space.com</a>. મૂળ <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20030411094824/http://www.space.com/scienceastronomy/age_universe_030103.html">સંગ્રહિત</a> માંથી 2003-04-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-01-08.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Age+of+Universe+Revised%2C+Again&rft.pub=space.com&rft.date=2003&rft.au=Britt+RR&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.space.com%2Fscienceastronomy%2Fage_universe_030103.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-27"><a href="#cite_ref-27">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFWright_EL2005" class="citation web cs1">Wright EL (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astro.ucla.edu/~wright/age.html">"Age of the Universe"</a>. <a href="/w/index.php?title=UCLA&action=edit&redlink=1" class="new" title="UCLA (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">UCLA</a>. મેળવેલ 2007-01-08.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Age+of+the+Universe&rft.pub=UCLA&rft.date=2005&rft.au=Wright+EL&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.astro.ucla.edu%2F~wright%2Fage.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFKrauss_LM,_Chaboyer_B2003" class="citation journal cs1">Krauss LM, Chaboyer B (3 January 2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/299/5603/65?ijkey=3D7y0Qonz=GO7ig.&keytype=3Dref&siteid=3Dsci">"Age Estimates of Globular Clusters in the Milky Way: Constraints on Cosmology"</a>. <a href="/w/index.php?title=Science_(journal)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Science (journal) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Science</a>. <a href="/w/index.php?title=American_Association_for_the_Advancement_of_Science&action=edit&redlink=1" class="new" title="American Association for the Advancement of Science (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">American Association for the Advancement of Science</a>. 299 (5603): 65–69. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1075631">10.1126/science.1075631</a>. <a href="/w/index.php?title=PMID_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="PMID (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12511641">12511641</a>. મેળવેલ 2007-01-08.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Age+Estimates+of+Globular+Clusters+in+the+Milky+Way%3A+Constraints+on+Cosmology&rft.volume=299&rft.issue=5603&rft.pages=65-69&rft.date=2003&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1075631&rft_id=info%3Apmid%2F12511641&rft.au=Krauss+LM%2C+Chaboyer+B&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sciencemag.org%2Fcgi%2Fcontent%2Fabstract%2F299%2F5603%2F65%3Fijkey%3D3D7y0Qonz%3DGO7ig.%26keytype%3D3Dref%26siteid%3D3Dsci&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-28"><a href="#cite_ref-28">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFWright2004" class="citation web cs1">Wright, Edward L. (September 12, 2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astro.ucla.edu/~wright/BBNS.html">"Big Bang Nucleosynthesis"</a>. UCLA. મેળવેલ 2007-01-05.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Big+Bang+Nucleosynthesis&rft.pub=UCLA&rft.date=2004&rft.aulast=Wright&rft.aufirst=Edward+L.&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.astro.ucla.edu%2F~wright%2FBBNS.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFM._Harwit,_M._Spaans2003" class="citation journal cs1">M. Harwit, M. Spaans (2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003ApJ...589...53H">"Chemical Composition of the Early Universe"</a>. The Astrophysical Journal. 589 (1): 53–57. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F374415">10.1086/374415</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Astrophysical+Journal&rft.atitle=Chemical+Composition+of+the+Early+Universe&rft.volume=589&rft.issue=1&rft.pages=53-57&rft.date=2003&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F374415&rft.au=M.+Harwit%2C+M.+Spaans&rft_id=http%3A%2F%2Fadsabs.harvard.edu%2Fabs%2F2003ApJ...589...53H&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFC._Kobulnicky,_E._D._Skillman1997" class="citation journal cs1">C. Kobulnicky, E. D. Skillman (1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1997AAS...191.7603K">"Chemical Composition of the Early Universe"</a>. Bulletin of the American Astronomical Society. 29: 1329.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Bulletin+of+the+American+Astronomical+Society&rft.atitle=Chemical+Composition+of+the+Early+Universe&rft.volume=29&rft.pages=1329&rft.date=1997&rft.au=C.+Kobulnicky%2C+E.+D.+Skillman&rft_id=http%3A%2F%2Fadsabs.harvard.edu%2Fabs%2F1997AAS...191.7603K&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-29"><a href="#cite_ref-29">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pparc.ac.uk/ps/bbs/bbs_antimatter.asp">"Antimatter"</a>. Particle Physics and Astronomy Research Council. October 28, 2003. મેળવેલ 2006-08-10.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Antimatter&rft.pub=Particle+Physics+and+Astronomy+Research+Council&rft.date=2003&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pparc.ac.uk%2Fps%2Fbbs%2Fbbs_antimatter.asp&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-30"><a href="#cite_ref-30">↑</a> લાન્દાઉ અને લિફશિટ્ઝ (1975), પૃ. 361. </li> <li id="cite_note-Shape-31"><a href="#cite_ref-Shape_31-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/m_mm/mr_content.html">ડબ્લ્યુએમએપી (WMAP) મિશનઃ રિઝલ્ટ્સ - એજ ઓફ ધ યુનિવર્સ</a> </li> <li id="cite_note-_spacetime_topology-32"><a href="#cite_ref-_spacetime_topology_32-0">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFLuminet1999" class="citation conference cs1">Luminet, Jean-Pierre (1999). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/astro-ph/9901364">"Topology of the Universe: Theory and Observations"</a>. Proceedings of Cosmology School held at Cargese, Corsica, August 1998. મેળવેલ 2007-01-05.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=conference&rft.atitle=Topology+of+the+Universe%3A+Theory+and+Observations&rft.btitle=Proceedings+of+Cosmology+School+held+at+Cargese%2C+Corsica%2C+August+1998&rft.date=1999&rft.aulast=Luminet&rft.aufirst=Jean-Pierre&rft_id=http%3A%2F%2Farxiv.org%2Fabs%2Fastro-ph%2F9901364&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> Unknown parameter <code class="cs1-code">|coauthors=</code> ignored (<code class="cs1-code">|author=</code> suggested) (<a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A6%E0%AA%A6:CS1_errors#parameter_ignored_suggest" class="mw-redirect" title="મદદ:CS1 errors">મદદ</a>); Cite uses deprecated parameter <code class="cs1-code">|booktitle=</code> (<a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A6%E0%AA%A6:CS1_errors#deprecated_params" class="mw-redirect" title="મદદ:CS1 errors">મદદ</a>)CS1 maint: discouraged parameter (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_discouraged_parameter" title="શ્રેણી:CS1 maint: discouraged parameter">link</a>) <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFLuminet2003" class="citation journal cs1">Luminet, Jean-Pierre (2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/astro-ph/0310253">"Dodecahedral space topology as an explanation for weak wide-angle temperature correlations in the cosmic microwave background"</a> (subscription required). <a href="/w/index.php?title=Nature&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nature (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Nature</a>. 425: 593. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature01944">10.1038/nature01944</a>. મેળવેલ 2007-01-09.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Dodecahedral+space+topology+as+an+explanation+for+weak+wide-angle+temperature+correlations+in+the+cosmic+microwave+background&rft.volume=425&rft.pages=593&rft.date=2003&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature01944&rft.aulast=Luminet&rft.aufirst=Jean-Pierre&rft_id=http%3A%2F%2Farxiv.org%2Fabs%2Fastro-ph%2F0310253&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> Unknown parameter <code class="cs1-code">|coauthors=</code> ignored (<code class="cs1-code">|author=</code> suggested) (<a href="/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A6%E0%AA%A6:CS1_errors#parameter_ignored_suggest" class="mw-redirect" title="મદદ:CS1 errors">મદદ</a>)CS1 maint: discouraged parameter (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_discouraged_parameter" title="શ્રેણી:CS1 maint: discouraged parameter">link</a>) </li> <li id="cite_note-33"><a href="#cite_ref-33">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFStrobel2001" class="citation web cs1">Strobel, Nick (May 23, 2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astronomynotes.com/starprop/s7.htm">"The Composition of Stars"</a>. Astronomy Notes. મેળવેલ 2007-01-04.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=The+Composition+of+Stars&rft.pub=Astronomy+Notes&rft.date=2001&rft.aulast=Strobel&rft.aufirst=Nick&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.astronomynotes.com%2Fstarprop%2Fs7.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.faqs.org/faqs/astronomy/faq/part4/section-4.html">"Have physical constants changed with time?"</a>. Astrophysics (Astronomy Frequently Asked Questions). મેળવેલ 2007-01-04.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Have+physical+constants+changed+with+time%3F&rft.pub=Astrophysics+%28Astronomy+Frequently+Asked+Questions%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.faqs.org%2Ffaqs%2Fastronomy%2Ffaq%2Fpart4%2Fsection-4.html&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-34"><a href="#cite_ref-34">↑</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B2_%E0%AA%A6%E0%AB%81%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%8D%E0%AA%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="વિલ દુરાન્ત (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">વિલ દુરાન્ત</a>, અવર ઓરિએન્ટલ હેરિટેજઃ <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r844213"><blockquote class="templatequote">"Two systems of Hindu thought propound physical theories suggestively similar to those of <a href="/w/index.php?title=Ancient_Greece&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ancient Greece (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Greece</a>. Kanada, founder of the Vaisheshika philosophy, held that the world was composed of atoms as many in kind as the various elements. The <a href="/w/index.php?title=Jainism&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jainism (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Jains</a> more nearly approximated to <a href="/w/index.php?title=Democritus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Democritus (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Democritus</a> by teaching that all atoms were of the same kind, producing different effects by diverse modes of combinations. Kanada believed light and heat to be varieties of the same substance; <a href="/w/index.php?title=Udayana&action=edit&redlink=1" class="new" title="Udayana (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Udayana</a> taught that all heat comes from the sun; and <a href="/w/index.php?title=V%C4%81caspati_Mi%C5%9Bra&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vācaspati Miśra (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Vachaspati</a>, like Newton, interpreted light as composed of minute particles emitted by substances and striking the eye."</blockquote> </li> <li id="cite_note-35"><a href="#cite_ref-35">↑</a> એફ.થ.સ્ટચેરબાત્સ્કી (1930, 1962), બુદ્ધિસ્ટ લોજિક , ખંડ ૧, પૃ. ૧૯, ડોવર, ન્યૂ યોર્કઃ <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r844213"><blockquote class="templatequote">"The Buddhists denied the existence of substantial matter altogether. Movement consists for them of moments, it is a staccato movement, momentary flashes of a stream of energy... "Everything is evanescent“,... says the Buddhist, because there is no stuff... Both systems [<a href="/w/index.php?title=Samkhya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Samkhya (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Sānkhya</a>, and later Indian Buddhism] share in common a tendency to push the analysis of Existence up to its minutest, last elements which are imagined as absolute qualities, or things possessing only one unique quality. They are called “qualities” (guna-dharma) in both systems in the sense of absolute qualities, a kind of atomic, or intra-atomic, energies of which the empirical things are composed. Both systems, therefore, agree in denying the objective reality of the categories of Substance and Quality,... and of the relation of Inference uniting them. There is in Sānkhya philosophy no separate existence of qualities. What we call quality is but a particular manifestation of a subtle entity. To every new unit of quality corresponds a subtle quantum of matter which is called guna “quality”, but represents a subtle substantive entity. The same applies to early Buddhism where all qualities are substantive... or, more precisely, dynamic entities, although they are also called dharmas ('qualities')."</blockquote> </li> <li id="cite_note-Craig-36">↑ <a href="#cite_ref-Craig_36-0">૩૬.૦</a> <a href="#cite_ref-Craig_36-1">૩૬.૧</a> <a href="#cite_ref-Craig_36-2">૩૬.૨</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFCraig1979" class="citation journal cs1">Craig, William Lane (June 1979). "Whitrow and Popper on the Impossibility of an Infinite Past". The British Journal for the Philosophy of Science. 30 (2): 165–170 [165–6]. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Fbjps%2F30.2.165">10.1093/bjps/30.2.165</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+British+Journal+for+the+Philosophy+of+Science&rft.atitle=Whitrow+and+Popper+on+the+Impossibility+of+an+Infinite+Past&rft.volume=30&rft.issue=2&rft.pages=165-170+165-6&rft.date=1979&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Fbjps%2F30.2.165&rft.aulast=Craig&rft.aufirst=William+Lane&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-37"><a href="#cite_ref-37">↑</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%93%E0%AA%9F%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B_%E0%AA%88._%E0%AA%A8%E0%AB%87%E0%AA%89%E0%AA%97%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%89%E0%AA%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ઓટ્ટો ઈ. નેઉગેબાઉર (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ઓટ્ટો ઈ. નેઉગેબાઉર</a> (1945). "ધ હિસ્ટ્રી ઓફ એનિસન્ટ એસ્ટ્રોનોમી પ્રોબ્લેમ્સ એન્ડ મેથડ્સ", જર્નલ ઓફ નિઅર ઈસ્ટર્ન સ્ટડીઝ , 4 (1), પૃ. 1–38. <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r844213"><blockquote class="templatequote">"the <a href="/w/index.php?title=Chaldaea&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chaldaea (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Chaldaea</a>n Seleucus from Seleucia"</blockquote> </li> <li id="cite_note-38"><a href="#cite_ref-38">↑</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9C%E0%AA%AF%E0%AB%8B%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9C_%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%8B%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="જયોર્જ સાર્ટોન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">જયોર્જ સાર્ટોન</a> (1955). "ચાલ્ડીયન એસ્ટ્રોનોમી ઓફ ધ લાસ્ટ થ્રી સેન્ચુરીઝ બી. સી.", જર્નલ ઓફ ધ અમેરિકન ઓરિએન્ટલ સોસાયટી 75 (3), પૃ. 166–173 [169]: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r844213"><blockquote class="templatequote">"the heliocentrical astronomy invented by Aristarchos of Samos and still defended a century later by Seleucos the <a href="/w/index.php?title=Babylonia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Babylonia (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Babylonia</a>n"</blockquote> </li> <li id="cite_note-39"><a href="#cite_ref-39">↑</a> વિલિયમ પી. ડી. વિઘટ્મેન (1951, 1953), ધ ગ્રોથ ઓફ સાયન્ટિફિક આઈડિયાઝ , યેલ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, પૃ., જેમાં વિઘટ્મેન પોતાને <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B8%E0%AB%87%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%89%E0%AA%95%E0%AB%8B%E0%AA%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="સેલેઉકોસ (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">સેલેઉકોસ</a> ધ <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%9A%E0%AA%BE%E0%AA%B2%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ચાલ્ડીયા (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">ચાલ્ડીયન</a> કહે છે. </li> <li id="cite_note-40"><a href="#cite_ref-40">↑</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%B2%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%80%E0%AA%93_%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="લુસીઓ રુસો (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">લ્યુસીઓ રુસો</a>, ફલુસી એ રિફલુસી , ફેલ્ટ્રીનેલી, મિલાનો, 2003, <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/8807103494" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 88-07-10349-4</a>. </li> <li id="cite_note-41"><a href="#cite_ref-41">↑</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%B2_%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A8%E0%AA%A1%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A8_%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B0_%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બાર્ટેલ લીનડર્ટ વાન દેર વાએર્ડન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બાર્ટેલ લીનડર્ટ વાન દેર વાએર્ડન</a> (1987). "ધ હિલિયોસેન્ટ્રીક સિસ્ટમ ઈન ગ્રીક, પર્શિયન એન્ડ હિન્દુ એસ્ટ્રોનોમી", એનલ્સ ઓફ ધ ન્યૂ યોર્ક એકેડમી ઓફ સાયન્સિઝ 500 (1): 525–545 [527] </li> <li id="cite_note-42"><a href="#cite_ref-42">↑</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%B2_%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A8%E0%AA%A1%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A8_%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B0_%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બાર્ટેલ લીનડર્ટ વાન દેર વાએર્ડન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બાર્ટેલ લીનડર્ટ વાન દેર વાએર્ડન</a> (1987). "ધ હિલિયોસેન્ટ્રીક સિસ્ટમ ઈન ગ્રીક, પર્શિયન એન્ડ હિન્દુ એસ્ટ્રોનોમી", એનલ્સ ઓફ ધ ન્યૂ યોર્ક એકેડમી ઓફ સાયન્સિઝ 500 (1): 525–545 [527–9] </li> <li id="cite_note-43"><a href="#cite_ref-43">↑</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%B2_%E0%AA%B2%E0%AB%80%E0%AA%A8%E0%AA%A1%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%A8_%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B0_%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%8F%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A1%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="બાર્ટેલ લીનડર્ટ વાન દેર વાએર્ડન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">બાર્ટેલ લીનડર્ટ વાન દેર વાએર્ડન</a> (1987). "ધ હિલિયોસેન્ટ્રીક સિસ્ટમ ઈન ગ્રીક, પર્શિયન એન્ડ હિન્દુ એસ્ટ્રોનોમી", એનલ્સ ઓફ ધ ન્યૂ યોર્ક એકેડમી ઓફ સાયન્સિઝ 500 (1): 525–545 [529–34] </li> <li id="cite_note-44"><a href="#cite_ref-44">↑</a> બાર્ટેલ લીનડર્ટ વાન દેર વાએર્ડન (1987)."ધ હિલિયોસેન્ટ્રીક સિસ્ટમ ઈન ગ્રીક, પર્શિયન એન્ડ હિન્દુ એસ્ટ્રોનોમી", એનલ્સ ઓફ ધ ન્યૂ યોર્ક એકેડમી ઓફ સાયન્સિઝ 500 (1): 525–545 [534–7] </li> <li id="cite_note-Nasr-45"><a href="#cite_ref-Nasr_45-0">↑</a> ([[#CITEREF|]], pp. 135–6) harv error: no target: CITEREF (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:Harv_and_Sfn_template_errors" title="શ્રેણી:Harv and Sfn template errors">help</a>) </li> <li id="cite_note-46"><a href="#cite_ref-46">↑</a> મિસનેર, થોર્ને અને વ્હીલર (1973), પૃ. 754. </li> <li id="cite_note-47"><a href="#cite_ref-47">↑</a> ([[#CITEREF|]], pp. 145–63) harv error: no target: CITEREF (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:Harv_and_Sfn_template_errors" title="શ્રેણી:Harv and Sfn template errors">help</a>) </li> <li id="cite_note-48"><a href="#cite_ref-48">↑</a> ([[#CITEREF|]], pp. 49–64 & 66–71) harv error: no target: CITEREF (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:Harv_and_Sfn_template_errors" title="શ્રેણી:Harv and Sfn template errors">help</a>) </li> <li id="cite_note-Misner-p755-49">↑ <a href="#cite_ref-Misner-p755_49-0">૪૯.૦</a> <a href="#cite_ref-Misner-p755_49-1">૪૯.૧</a> <a href="#cite_ref-Misner-p755_49-2">૪૯.૨</a> મિસનેર, થોર્ને અને વ્હીલર (1973), પૃ.755. </li> <li id="cite_note-Misner-p755p756-50"><a href="#cite_ref-Misner-p755p756_50-0">↑</a> મિસનેર, થોર્ને અને વ્હીલર (1973), પૃ.755–756. </li> <li id="cite_note-51"><a href="#cite_ref-51">↑</a> [101] ^ મિસનેર, થોર્ને અને વ્હીલર (1973), પૃ.756. </li> <li id="cite_note-52"><a href="#cite_ref-52">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFde_Cheseaux_JPL1744" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Jean-Philippe_de_Cheseaux&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jean-Philippe de Cheseaux (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">de Cheseaux JPL</a> (1744). Traité de la Comète. Lausanne. પૃષ્ઠ 223ff.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Trait%C3%A9+de+la+Com%C3%A8te&rft.pages=223ff&rft.pub=Lausanne&rft.date=1744&rft.au=de+Cheseaux+JPL&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">. માં પરિશિષ્ટ II તરીકે પુનર્મુદ્રિત <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFDickson_FP1969" class="citation book cs1">Dickson FP (1969). The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought. Cambridge, MA: M.I.T. Press. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/978-0262540032" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/978-0262540032"><bdi>978-0262540032</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Bowl+of+Night%3A+The+Physical+Universe+and+Scientific+Thought&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.pub=M.I.T.+Press&rft.date=1969&rft.isbn=978-0262540032&rft.au=Dickson+FP&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-53"><a href="#cite_ref-53">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFOlbers_HWM1826" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Heinrich_Wilhelm_Matth%C3%A4us_Olbers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Heinrich Wilhelm Matthäus Olbers (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Olbers HWM</a> (1826). "Unknown title". Bode's Jahrbuch. 111.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Bode%27s+Jahrbuch&rft.atitle=Unknown+title&rft.volume=111&rft.date=1826&rft.au=Olbers+HWM&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">. માં પરિશિષ્ટ I તરીકે પુનર્મુદ્રિત <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFDickson_FP1969" class="citation book cs1">Dickson FP (1969). The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought. Cambridge, MA: M.I.T. Press. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/978-0262540032" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/978-0262540032"><bdi>978-0262540032</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Bowl+of+Night%3A+The+Physical+Universe+and+Scientific+Thought&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.pub=M.I.T.+Press&rft.date=1969&rft.isbn=978-0262540032&rft.au=Dickson+FP&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-54"><a href="#cite_ref-54">↑</a> જિન્સ, જે. એચ.(1902) ફિલોસોફિકલ ટ્રાન્સેકશન્સ રોયલ સોસાયટી ઓફ લંડન, સીરિઝ એ , 199 , 1. </li> <li id="cite_note-55"><a href="#cite_ref-55">↑</a> રિન્ડલર (1977), પૃ.196; મિસનેર, થોર્ને અને વ્હીલર (1973), પૃ.757. </li> <li id="cite_note-56"><a href="#cite_ref-56">↑</a> મિસનેર, થોર્ને અને વ્હીલર (1973), પૃ.756. </li> <li id="cite_note-einstein_1917-57">↑ <a href="#cite_ref-einstein_1917_57-0">૫૭.૦</a> <a href="#cite_ref-einstein_1917_57-1">૫૭.૧</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFEinstein1917" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Albert_Einstein&action=edit&redlink=1" class="new" title="Albert Einstein (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Einstein, A</a> (1917). "Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie". Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte. 1917 (part 1): 142–152.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Preussische+Akademie+der+Wissenschaften%2C+Sitzungsberichte&rft.atitle=Kosmologische+Betrachtungen+zur+allgemeinen+Relativit%C3%A4tstheorie&rft.volume=1917+%28part+1%29&rft.pages=142-152&rft.date=1917&rft.aulast=Einstein&rft.aufirst=A&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> CS1 maint: discouraged parameter (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_discouraged_parameter" title="શ્રેણી:CS1 maint: discouraged parameter">link</a>) </li> <li id="cite_note-58"><a href="#cite_ref-58">↑</a> રિન્ડલર (1977), પૃ. 226–229. </li> <li id="cite_note-59"><a href="#cite_ref-59">↑</a> લાન્દાઉ અને લિફશિટ્ઝ (1975), પૃ. 358–359. </li> <li id="cite_note-60"><a href="#cite_ref-60">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFEinstein1931" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Albert_Einstein&action=edit&redlink=1" class="new" title="Albert Einstein (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Einstein, A</a> (1931). "Zum kosmologischen Problem der allgemeinen Relativitätstheorie". Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Physikalisch-mathematische Klasse. 1931: 235–237.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Sitzungsberichte+der+Preussischen+Akademie+der+Wissenschaften%2C+Physikalisch-mathematische+Klasse&rft.atitle=Zum+kosmologischen+Problem+der+allgemeinen+Relativit%C3%A4tstheorie&rft.volume=1931&rft.pages=235-237&rft.date=1931&rft.aulast=Einstein&rft.aufirst=A&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> CS1 maint: discouraged parameter (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_discouraged_parameter" title="શ્રેણી:CS1 maint: discouraged parameter">link</a>) <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFEinstein_A.,_de_Sitter_W.1932" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Albert_Einstein&action=edit&redlink=1" class="new" title="Albert Einstein (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Einstein A.</a>, <a href="/w/index.php?title=Willem_de_Sitter&action=edit&redlink=1" class="new" title="Willem de Sitter (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">de Sitter W.</a> (1932). "On the relation between the expansion and the mean density of the universe". Proceedings of the National Academy of Sciences. 18: 213–214. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.18.3.213">10.1073/pnas.18.3.213</a>. <a href="/w/index.php?title=PMID_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="PMID (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16587663">16587663</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences&rft.atitle=On+the+relation+between+the+expansion+and+the+mean+density+of+the+universe&rft.volume=18&rft.pages=213-214&rft.date=1932&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.18.3.213&rft_id=info%3Apmid%2F16587663&rft.au=Einstein+A.%2C+de+Sitter+W.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-61"><a href="#cite_ref-61">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2004/12/text/">હબલ ટેલિસ્કોપ ન્યૂઝ રિલિઝ</a> </li> <li id="cite_note-62"><a href="#cite_ref-62">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6156110.stm">બીબીસી ન્યૂઝ સ્ટોરીઃ એવિડન્સ ધેટ ડાર્ક એનર્જી ઈઝ ધ કોસમોલોજિકલ કોન્સટન્ટ</a>(શ્યામ ઊર્જા બ્રહ્માંડ સંબંધી સ્થિરાંક છે તેનો પુરાવો) </li> <li id="cite_note-63"><a href="#cite_ref-63">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFZel'dovich_YB1967" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Yakov_Borisovich_Zel%27dovich&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yakov Borisovich Zel'dovich (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Zel'dovich YB</a> (1967). "Cosmological constant and elementary particles". Zh. Eksp. & Teor. Fiz. Pis'ma. 6: 883–884.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Zh.+Eksp.+%26+Teor.+Fiz.+Pis%27ma&rft.atitle=Cosmological+constant+and+elementary+particles&rft.volume=6&rft.pages=883-884&rft.date=1967&rft.au=Zel%27dovich+YB&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">Sov. Phys. માં અંગ્રેજી અનુવાદ— જેટીઈપી (JTEP) લેટ. , 6 , પૃ. 316–317 (1967). </li> <li id="cite_note-64"><a href="#cite_ref-64">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFFriedmann_A.1922" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Alexander_Friedmann&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alexander Friedmann (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Friedmann A.</a> (1922). "Über die Krümmung des Raumes". Zeitschrift für Physik. 10: 377–386. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2FBF01332580">10.1007/BF01332580</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Zeitschrift+f%C3%BCr+Physik&rft.atitle=%C3%9Cber+die+Kr%C3%BCmmung+des+Raumes&rft.volume=10&rft.pages=377-386&rft.date=1922&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2FBF01332580&rft.au=Friedmann+A.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-65"><a href="#cite_ref-65">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFMunitz_MK1959" class="citation journal cs1">Munitz MK (1959). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://links.jstor.org/sici?sici=0022-5037(195104)12%3A2%3C231%3AOUOM%3E2.0.CO%3B2-F">"One Universe or Many?"</a>. Journal of the History of Ideas. 12: 231–255. <a href="/w/index.php?title=Doi_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doi (identifier) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F2707516">10.2307/2707516</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+the+History+of+Ideas&rft.atitle=One+Universe+or+Many%3F&rft.volume=12&rft.pages=231-255&rft.date=1959&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F2707516&rft.au=Munitz+MK&rft_id=http%3A%2F%2Flinks.jstor.org%2Fsici%3Fsici%3D0022-5037%28195104%2912%253A2%253C231%253AOUOM%253E2.0.CO%253B2-F&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-66"><a href="#cite_ref-66">↑</a> મિસનેર, થોર્ને અને વ્હીલર (1973), પૃ.753. </li> <li id="cite_note-chaotic_inflation-67"><a href="#cite_ref-chaotic_inflation_67-0">↑</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFLinde_A.1986" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Andrei_Linde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Andrei Linde (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Linde A.</a> (1986). "Eternal chaotic inflation". Mod. Phys. Lett. A1: 81.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Mod.+Phys.+Lett.&rft.atitle=Eternal+chaotic+inflation&rft.volume=A1&rft.pages=81&rft.date=1986&rft.au=Linde+A.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFLinde_A.1986" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Andrei_Linde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Andrei Linde (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Linde A.</a> (1986). "Eternally existing self-reproducing chaotic inflationary universe". Phys. Lett. B175: 395–400.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Phys.+Lett.&rft.atitle=Eternally+existing+self-reproducing+chaotic+inflationary+universe&rft.volume=B175&rft.pages=395-400&rft.date=1986&rft.au=Linde+A.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="વધુ_વાંચન">વધુ વાંચન</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=18" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: વધુ વાંચન">ફેરફાર કરો</a>]</div> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFLandau,_Lev,_Lifshitz,_E.M.1975" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Lev_Landau&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lev Landau (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Landau, Lev</a>, <a href="/w/index.php?title=Evgeny_Lifshitz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Evgeny Lifshitz (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Lifshitz, E.M.</a> (1975). The Classical Theory of Fields (Course of Theoretical Physics, Vol. 2) (revised 4th English આવૃત્તિ). New York: Pergamon Press. પૃષ્ઠ 358–397. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/9780080181769" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/9780080181769"><bdi>9780080181769</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Classical+Theory+of+Fields+%28Course+of+Theoretical+Physics%2C+Vol.+2%29&rft.place=New+York&rft.pages=358-397&rft.edition=revised+4th+English&rft.pub=Pergamon+Press&rft.date=1975&rft.isbn=9780080181769&rft.au=Landau%2C+Lev%2C+Lifshitz%2C+E.M.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">CS1 maint: multiple names: authors list (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_multiple_names:_authors_list" title="શ્રેણી:CS1 maint: multiple names: authors list">link</a>)</li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%AA%8F%E0%AA%A1%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%A1_%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%AC%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%9F_%E0%AA%B9%E0%AB%87%E0%AA%B0%E0%AA%BF%E0%AA%B8%E0%AA%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="એડવર્ડ રોબર્ટ હેરિસન (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">એડવર્ડ રોબર્ટ હેરિસન</a> (2000) કોસ્મોલૉજી 2જી આવૃત્તિ, કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી પ્રેસ. જેન્ટલ.</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFMisner,_C.W.,Thorne,_Kip,_Wheeler,_J.A.1973" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Charles_W._Misner&action=edit&redlink=1" class="new" title="Charles W. Misner (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Misner, C.W.</a>,<a href="/w/index.php?title=Kip_Thorne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kip Thorne (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Thorne, Kip</a>, <a href="/w/index.php?title=John_Archibald_Wheeler&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Archibald Wheeler (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Wheeler, J.A.</a> (1973). <a href="/w/index.php?title=Gravitation_(book)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gravitation (book) (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Gravitation</a>. San Francisco: W. H. Freeman. પૃષ્ઠ 703–816. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/978-0-7167-0344-0" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/978-0-7167-0344-0"><bdi>978-0-7167-0344-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Gravitation&rft.place=San+Francisco&rft.pages=703-816&rft.pub=W.+H.+Freeman&rft.date=1973&rft.isbn=978-0-7167-0344-0&rft.au=Misner%2C+C.W.%2CThorne%2C+Kip%2C+Wheeler%2C+J.A.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988">CS1 maint: multiple names: authors list (<a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_multiple_names:_authors_list" title="શ્રેણી:CS1 maint: multiple names: authors list">link</a>) ધ કલાસિક ટેકસ ફોર અ જનરેશન.</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFRindler,_W.1977" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Wolfgang_Rindler&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wolfgang Rindler (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Rindler, W.</a> (1977). Essential Relativity: Special, General, and Cosmological. New York: Springer Verlag. પૃષ્ઠ 193–244. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/0-387-10090-3" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/0-387-10090-3"><bdi>0-387-10090-3</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Essential+Relativity%3A+Special%2C+General%2C+and+Cosmological&rft.place=New+York&rft.pages=193-244&rft.pub=Springer+Verlag&rft.date=1977&rft.isbn=0-387-10090-3&rft.au=Rindler%2C+W.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r821257"><cite id="CITEREFWeinberg,_S.1993" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Steven_Weinberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Steven Weinberg (પાનું અસ્તિત્વમાં નથી)">Weinberg, S.</a> (1993). The First Three Minutes: A Modern View of the Origin of the Universe (2nd updated આવૃત્તિ). New York: Basic Books. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%AA%E0%AB%81%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%95%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%8B%E0%AA%A4/978-0465024377" title="વિશેષ:પુસ્તકસ્રોત/978-0465024377"><bdi>978-0465024377</bdi></a>. <a href="/wiki/OCLC_(identifier)" class="mw-redirect" title="OCLC (identifier)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/28746057">28746057</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+First+Three+Minutes%3A+A+Modern+View+of+the+Origin+of+the+Universe&rft.place=New+York&rft.edition=2nd+updated&rft.pub=Basic+Books&rft.date=1993&rft_id=info%3Aoclcnum%2F28746057&rft.isbn=978-0465024377&rft.au=Weinberg%2C+S.&rfr_id=info%3Asid%2Fgu.wikipedia.org%3A%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" class="Z3988"> ફોર લેય રીડર્સ (સામાન્ય વાચકો માટે)</li> <li>-------- (2008) કૉસ્મોલોજી . ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસચેલેન્જિંગ.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="બાહ્ય_લિંક્સ">બાહ્ય લિંક્સ</h2>[<a href="/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&action=edit&section=19" title="પરિચ્છેદમાં ફેરફાર કરો: બાહ્ય લિંક્સ">ફેરફાર કરો</a>]</div> <ul><li>બ્રહ્માંડની ઉંમર જુઓ Space.Com પર</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pbs.org/wnet/hawking/html/home.html">"સ્ટિફન હોકિંગ્સનું બ્રહ્માંડ"</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120623201507/http://www.pbs.org/wnet/hawking/html/home.html">સંગ્રહિત</a> ૨૦૧૨-૦૬-૨૩ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a> - આ બ્રહ્માંડ જેવું છે તેવું કેમ છે?</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astro.ucla.edu/~wright/cosmology_faq.html">બ્રહ્માંડમીમાંસા - વારંવાર પૂછાતા પ્રશ્નો (FAQ)</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.shekpvar.net/~dna/Publications/Cosmos/cosmos.html">બ્રહ્માંડ - "ઈલ્યુસ્ટ્રેડેટ ડાયમેન્શનલ જર્ની ફ્રોમ માઈક્રોકોસમોસ ટુ મેક્રોકોસમોસ"</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080412094332/http://www.shekpvar.net/~dna/Publications/Cosmos/cosmos.html">સંગ્રહિત</a> ૨૦૦૮-૦૪-૧૨ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html">ગ્રહો, સૂર્ય અને અન્ય તારાઓના કદની સરખામણીનું ચિત્ર</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astro.princeton.edu/~mjuric/universe/">ઘાતાંકગણિત પ્રમાણે બ્રહ્માંડના નકશાઓ</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090124162615/http://www.astro.princeton.edu/~mjuric/universe/">સંગ્રહિત</a> ૨૦૦૯-૦૧-૨૪ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.slate.com/id/2087206/nav/navoa/">માય સો-કોલ્ડ યુનિવર્સ</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20101225211703/http://www.slate.com/id/2087206/nav/navoa/">સંગ્રહિત</a> ૨૦૧૦-૧૨-૨૫ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a> (મારું કહેવાતું બ્રહ્માંડ)- અનંત અને સમાંતર બ્રહ્માંડોની તરફેણમાં અને વિરુદ્ધમાં દલીલો</li></ul> <ul><li>મેકસ ટેગમાર્ક કૃત <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hep.upenn.edu/~max/multiverse1.html">પેરેલલ યુનિવર્સિસ</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090427091846/http://www.hep.upenn.edu/~max/multiverse1.html">સંગ્રહિત</a> ૨૦૦૯-૦૪-૨૭ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://cosmology.lbl.gov/talks/Ho_07.pdf">ધ ડાર્ક સાઈડ એન્ડ ધ બ્રાઈટ સાઈડ ઓફ ધ યુનિવર્સ</a> પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટી, શીર્લે હો</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.atlasoftheuniverse.com/">રિચાર્ડ પોવેલઃ "એન એટલાસ ઓફ ધ યુનિવર્સ"</a> - સ્પષ્ટતા સાથે જુદા જુદા માપ-કદની તસવીરો</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=1142346">અનેક મહાવિસ્ફોટો</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.exploreuniverse.com/ic/">યુનિવર્સ - સ્પેસ ઈનફર્મેશન સેન્ટર</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060421094451/http://www.exploreuniverse.com/ic/">સંગ્રહિત</a> ૨૦૦૬-૦૪-૨૧ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a></li> <li>Nasa.gov પર <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/topics/universe/index.html">બ્રહ્માંડમાં ફરો</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130417083030/http://www.nasa.gov/topics/universe/index.html">સંગ્રહિત</a> ૨૦૧૩-૦૪-૧૭ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.zideo.nl/index.php?option=com_podfeed&zideo=6c4947596d673d3d&playzideo=6c3461566f56593d">ધ સાઈઝ ઓફ ધ યુનિવર્સ, મનુષ્યોથી શરૂઆત કરીને ધીમે ધીમે આગળ વધતાં બ્રહ્માંડના કદને સમજો</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090420132041/http://www.zideo.nl/index.php?option=com_podfeed&zideo=6c4947596d673d3d&playzideo=6c3461566f56593d">સંગ્રહિત</a> ૨૦૦૯-૦૪-૨૦ ના રોજ <a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AB%87%E0%AA%AC%E0%AB%87%E0%AA%95_%E0%AA%AE%E0%AA%B6%E0%AA%BF%E0%AA%A8" title="વેબેક મશિન">વેબેક મશિન</a></li></ul>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://gu.wikipedia.org/w/index.php?title=બ્રહ્માંડ&oldid=875005">https://gu.wikipedia.org/w/index.php?title=બ્રહ્માંડ&oldid=875005</a>" થી મેળવેલ</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B6%E0%AB%87%E0%AA%B7:%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80%E0%AA%93" title="વિશેષ:શ્રેણીઓ">શ્રેણીઓ</a>: <ul><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="શ્રેણી:બ્રહ્માંડ">બ્રહ્માંડ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:%E0%AA%96%E0%AA%97%E0%AB%8B%E0%AA%B3%E0%AA%B6%E0%AA%BE%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0" title="શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર">ખગોળશાસ્ત્ર</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:%E0%AA%AA%E0%AA%B0%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%B5%E0%AA%B0%E0%AA%A3" title="શ્રેણી:પર્યાવરણ">પર્યાવરણ</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">છુપી શ્રેણીઓ: <ul><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:Pages_with_script_errors" title="શ્રેણી:Pages with script errors">Pages with script errors</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_errors:_unsupported_parameter" title="શ્રેણી:CS1 errors: unsupported parameter">CS1 errors: unsupported parameter</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_discouraged_parameter" title="શ્રેણી:CS1 maint: discouraged parameter">CS1 maint: discouraged parameter</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_maint:_multiple_names:_authors_list" title="શ્રેણી:CS1 maint: multiple names: authors list">CS1 maint: multiple names: authors list</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_errors:_dates" title="શ્રેણી:CS1 errors: dates">CS1 errors: dates</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1_errors:_deprecated_parameters" title="શ્રેણી:CS1 errors: deprecated parameters">CS1 errors: deprecated parameters</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:Harv_and_Sfn_no-target_errors" title="શ્રેણી:Harv and Sfn no-target errors">Harv and Sfn no-target errors</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:CS1:_long_volume_value" title="શ્રેણી:CS1: long volume value">CS1: long volume value</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:Pages_using_ISBN_magic_links" title="શ્રેણી:Pages using ISBN magic links">Pages using ISBN magic links</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%96_%E0%AA%9C%E0%AB%87%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82_%E0%AA%A5%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AB%81%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%9C%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%B0_%E0%AA%9B%E0%AB%87" title="શ્રેણી:લેખ જેમાં થી સુધારાની જરુર છે">લેખ જેમાં થી સુધારાની જરુર છે</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:%E0%AA%B8%E0%AB%81%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%9C%E0%AA%B0%E0%AB%81%E0%AA%B0_%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%B3%E0%AA%BE_%E0%AA%AC%E0%AA%A7%E0%AA%BE_%E0%AA%B2%E0%AB%87%E0%AA%96%E0%AB%8B" title="શ્રેણી:સુધારાની જરુર વાળા બધા લેખો">સુધારાની જરુર વાળા બધા લેખો</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:%E0%AA%AB%E0%AA%BE%E0%AA%87%E0%AA%B2%E0%AB%8B%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%82%E0%AA%9F%E0%AA%95_%E0%AA%95%E0%AA%A1%E0%AB%80%E0%AA%93%E0%AA%B5%E0%AA%BE%E0%AA%B3%E0%AA%BE%E0%AA%82_%E0%AA%AA%E0%AA%BE%E0%AA%A8%E0%AA%BE%E0%AA%82" title="શ્રેણી:ફાઇલોની ત્રૂટક કડીઓવાળાં પાનાં">ફાઇલોની ત્રૂટક કડીઓવાળાં પાનાં</a></li><li><a href="/wiki/%E0%AA%B6%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%A3%E0%AB%80:Webarchive_template_wayback_links" title="શ્રેણી:Webarchive template wayback links">Webarchive template wayback links</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> આ પાનાંમાં છેલ્લો ફેરફાર ૨૭ નવેમ્બર ૨૦૨૪ના રોજ ૧૮:૧૩ વાગ્યે થયો.</li> <li id="footer-info-copyright">આ લખાણ <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.en">Creative Commons Attribution-ShareAlike License</a> હેઠળ ઉપલબ્ધ છે; વધારાની શરતો લાગુ પડી શકે છે. વધુ માહિતી માટે <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">વપરાશની શરતો</a> જુઓ.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">ગોપનિયતા નીતિ</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%AA%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE:%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B7%E0%AB%87">વિકિપીડિયા વિષે</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%BF%E0%AA%AA%E0%AB%80%E0%AA%A1%E0%AA%BF%E0%AA%AF%E0%AA%BE:%E0%AA%B8%E0%AA%BE%E0%AA%A7%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A3_%E0%AA%87%E0%AA%A8%E0%AA%95%E0%AA%BE%E0%AA%B0">દાવેદારી ઇનકાર</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">આચારસંહિતા</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">ડેવલપર્સ</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/gu.wikipedia.org">આંકડાકીય માહિતી</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">કૂકી માહિતી</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//gu.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">મોબાઈલ દેખાવ</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6b8d669998-78pw4","wgBackendResponseTime":192,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.781","walltime":"1.045","ppvisitednodes":{"value":3759,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":102833,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":4218,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":14,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":1,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":160504,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 677.853 1 -total"," 67.10% 454.836 1 ઢાંચો:Reflist"," 21.11% 143.126 2 ઢાંચો:Cite_news"," 13.08% 88.651 18 ઢાંચો:Cite_journal"," 11.32% 76.726 1 ઢાંચો:Cleanup"," 9.32% 63.201 3 ઢાંચો:Harvard_reference"," 8.31% 56.332 15 ઢાંચો:Cite_web"," 7.44% 50.415 1 ઢાંચો:Ambox"," 6.52% 44.198 10 ઢાંચો:Cite_book"," 5.10% 34.558 1 ઢાંચો:Cquote"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.386","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5628520,"limit":52428800},"limitreport-logs":"anchor_id_list = table#1 {\n [\"CITEREFBritt_RR2003\"] = 1,\n [\"CITEREFC._Kobulnicky,_E._D._Skillman1997\"] = 1,\n [\"CITEREFChang2008\"] = 2,\n [\"CITEREFChristianSamar\"] = 1,\n [\"CITEREFCraig1979\"] = 1,\n [\"CITEREFDickson_FP1969\"] = 2,\n [\"CITEREFEinstein1917\"] = 1,\n [\"CITEREFEinstein1931\"] = 1,\n [\"CITEREFEinstein_A.,_de_Sitter_W.1932\"] = 1,\n [\"CITEREFEllis2004\"] = 1,\n [\"CITEREFFeynman_RP,_Hibbs_AR1965\"] = 1,\n [\"CITEREFFriedmann_A.1922\"] = 1,\n [\"CITEREFHinshaw2005\"] = 1,\n [\"CITEREFHinshaw2006\"] = 2,\n [\"CITEREFI._Ribas,_C._Jordi,_F._Vilardell,_E.L._Fitzpatrick,_R.W._Hilditch,_F._Edward2005\"] = 1,\n [\"CITEREFKrauss_LM,_Chaboyer_B2003\"] = 1,\n [\"CITEREFLandau,_Lev,_Lifshitz,_E.M.1975\"] = 1,\n [\"CITEREFLinde_A.1986\"] = 2,\n [\"CITEREFLineweaver2005\"] = 1,\n [\"CITEREFLuminet1999\"] = 1,\n [\"CITEREFLuminet2003\"] = 1,\n [\"CITEREFM._Harwit,_M._Spaans2003\"] = 1,\n [\"CITEREFMackie\"] = 1,\n [\"CITEREFMcConnachie,_A._W.;_Irwin,_M._J.;_Ferguson,_A._M._N.;_Ibata,_R._A.;_Lewis,_G._F.;_Tanvir,_N.2005\"] = 1,\n [\"CITEREFMisner,_C.W.,Thorne,_Kip,_Wheeler,_J.A.1973\"] = 1,\n [\"CITEREFMunitz_MK1959\"] = 1,\n [\"CITEREFN._Mandolesi,_P._Calzolari,_S._Cortiglioni,_F._Delpino,_G._Sironi1986\"] = 1,\n [\"CITEREFOlbers_HWM1826\"] = 1,\n [\"CITEREFRindler,_W.1977\"] = 1,\n [\"CITEREFStrobel2001\"] = 1,\n [\"CITEREFWeinberg,_S.1993\"] = 1,\n [\"CITEREFWright2004\"] = 1,\n [\"CITEREFWright_EL2005\"] = 1,\n [\"CITEREFYonge,_Charles_Duke1870\"] = 1,\n [\"CITEREFZel\u0026#039;dovich_YB1967\"] = 1,\n [\"CITEREFZinn_Justin_J2004\"] = 1,\n [\"CITEREFde_Cheseaux_JPL1744\"] = 1,\n}\ntemplate_list = table#1 {\n [\"Cite book\"] = 10,\n [\"Cite conference\"] = 1,\n [\"Cite journal\"] = 18,\n [\"Cite news\"] = 2,\n [\"Cite web\"] = 15,\n [\"Cleanup\"] = 1,\n [\"Clear\"] = 1,\n [\"Cquote\"] = 1,\n [\"E\"] = 1,\n [\"Harvard reference\"] = 3,\n [\"Quote\"] = 4,\n [\"Reflist\"] = 1,\n [\"Webarchive\"] = 8,\n}\narticle_whitelist = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-api-ext.codfw.main-67468f59cb-9rw57","timestamp":"20241127124400","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0aac\u0acd\u0ab0\u0ab9\u0acd\u0aae\u0abe\u0a82\u0aa1","url":"https:\/\/gu.wikipedia.org\/wiki\/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2009-09-19T17:17:32Z","dateModified":"2024-11-27T12:43:59Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/0d\/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg"}</script> </body> </html>