CINXE.COM

भारत - विकिपीडिया

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="hi" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>भारत - विकिपीडिया</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )hiwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":["",""],"wgDigitTransformTable":["0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9", "०\t१\t२\t३\t४\t५\t६\t७\t८\t९"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","जनवरी","फ़रवरी","मार्च","अप्रैल","मई","जून","जुलाई","अगस्त","सितंबर","अक्टूबर","नवम्बर","दिसम्बर"],"wgRequestId":"c624f8a1-0e5b-4b4c-8db0-837c03745675","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"भारत","wgTitle":"भारत","wgCurRevisionId":6366607,"wgRevisionId":6306940,"wgArticleId":59,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा","सीएस1 रखरखाव: BOT: original-url status unknown","सीएस1 अंग्रेज़ी-भाषा स्रोत (en)","सुधार योग्य सभी लेख", "लेख जिनमें फ़रवरी 2023 से मृत कड़ियाँ हैं","मृत कड़ियों वाले लेख","वेबआर्काइव टेम्पलेट वेबैक कड़ियाँ","टेम्पलेट कॉल में डुप्लिकेट तर्क का उपयोग करते हुए पन्ने","Pages using infobox country or infobox former country with the symbol caption or type parameters","खास उद्धृत अंग्रेज़ी भाषा पाठ वाले लेख","Pages using multiple image with auto scaled images","फास्ट अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","आई॰एस॰एन॰आई॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ", "वी॰आई॰एफ॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","वर्ल्डकैट अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","बी॰आई॰बी॰एस॰वाई॰एस॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","बी॰एन॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","बी॰एन॰ई॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","बी॰एन॰एफ॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","बी॰एन॰एफ॰ आँकड़े अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","जी॰एन॰डी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ", "जे9यू अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","एल॰सी॰सी॰एन॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","लिब्रिस अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","एन॰डी॰एल॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","एन॰के॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","एन॰एल॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","पुर्तगाल ए अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","वैटिकन बी॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ", "म्यूजिक ब्रॉन्ज़ क्षेत्र अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","साइनी अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","कुल्टुर्नव अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","ट्रोव अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","यूके संसद अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","ई॰एम॰यू॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","ऍच॰डी॰एस॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","नारा अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ", "एस॰यू॰डी॰ओ॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","टी॰डी॰वी॰आई॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ","भारत के राज्यों और केन्द्र-शासित प्रदेशों से सम्बन्धित सूचियाँ","एशिया के देश","१९४७ में स्थापित देश या क्षेत्र","भारत","जम्बूद्वीप","दक्षिण एशिया के देश","अंग्रेज़ी-भाषी देश व क्षेत्र","हिन्दुस्तानी-भाषी देश व क्षेत्र","संघीय गणराज्य"],"wgPageViewLanguage":"hi","wgPageContentLanguage":"hi","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"भारत", "wgRelevantArticleId":59,"wgIsProbablyEditable":false,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":false,"wgRestrictionEdit":["autoconfirmed"],"wgRestrictionMove":["autoconfirmed"],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"status":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":6306940,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"hi","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"hi"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q668","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform", "platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgEditLatestRevision":true};RLSTATE={"ext.gadget.charinsert-styles":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.tmh.player.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.tablesorter.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.tmh.player","site","mediawiki.page.ready", "jquery.tablesorter","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.charinsert","ext.gadget.Numeral_converter","ext.gadget.ShortUrlShare","ext.gadget.ExternalSearch","ext.gadget.switcher","ext.gadget.Prosesize","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.shortUrl","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.tmh.player.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.tablesorter.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=ext.gadget.charinsert-styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hi&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.17"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/1200px-Flag_of_India.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/800px-Flag_of_India.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="533"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/640px-Flag_of_India.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="427"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="भारत - विकिपीडिया"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="विकिपीडिया (hi)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//hi.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.hi"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="विकिपीडिया की Atom फ़ीड" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChanges&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject page-भारत rootpage-भारत skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">सामग्री पर जाएँ</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="मुख्य मेन्यू" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="मुख्य मेन्यू" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">मुख्य मेन्यू</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">मुख्य मेन्यू</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> परिभ्रमण </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="मुखपृष्ठ पर जाएँ [z]" accesskey="z"><span>मुखपृष्ठ</span></a></li><li id="n-चौपाल" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2"><span>चौपाल</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChanges" title="विकि में हाल में हुए बदलावों की सूची [r]" accesskey="r"><span>हाल में हुए परिवर्तन</span></a></li><li id="n-हाल-की-घटनाएँ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0:%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81"><span>हाल की घटनाएँ</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="परियोजना के बारे में, आप क्या कर सकतें हैं, सहायता कहाँ से लें"><span>समुदाय प्रवेशद्वार</span></a></li><li id="n-निर्वाचित-विषयवस्तु" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81"><span>निर्वाचित विषयवस्तु</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:Random" title="किसी एक लेख पर जाएँ [x]" accesskey="x"><span>यादृच्छिक लेख</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0"><span>विशेष पृष्ठ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-योगदान" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-योगदान" > <div class="vector-menu-heading"> योगदान </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-प्रयोगपृष्ठ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2"><span>प्रयोगपृष्ठ</span></a></li><li id="n-अनुरोध" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7"><span>अनुरोध</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-सहायता" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-सहायता" > <div class="vector-menu-heading"> सहायता </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-सहायता" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE"><span>सहायता</span></a></li><li id="n-स्वशिक्षा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE"><span>स्वशिक्षा</span></a></li><li id="n-अक्सर-पूछे-जाने-वाले-प्रश्न" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%9B%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8"><span>अक्सर पूछे जाने वाले प्रश्न</span></a></li><li id="n-देवनागरी-कैसे-टाइप-करें" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AE"><span>देवनागरी कैसे टाइप करें</span></a></li><li id="n-दूतावास-(Embassy)" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8"><span>दूतावास (Embassy)</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="विकिपीडिया" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-hi.svg" style="width: 7.5em; height: 1.75em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-hi.svg" width="108" height="18" style="width: 6.75em; height: 1.125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%96%E0%A5%8B%E0%A4%9C" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="इस विकि में खोजें [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>खोजें</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया में खोजें" aria-label="विकिपीडिया में खोजें" autocapitalize="sentences" title="इस विकि में खोजें [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="विशेष:खोज"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">खोजें</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="व्यक्तिगत उपकरण"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="पृष्ठ के फ़ॉन्ट का आकार, चौड़ाई और रंग बदलें" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="दिखावट" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">दिखावट</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=hi.wikipedia.org&amp;uselang=hi" class=""><span>दान करें</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81&amp;returnto=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="हमारा सुझाव है की आप खाता बनाएँ और लॉगिन करें, परन्तु यह अनिवार्य नहीं है" class=""><span>खाता बनाएँ</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8&amp;returnto=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="आपको सत्रारम्भ करने के लिए प्रोत्साहित किया जाता है; लेकिन यह अनिवार्य नहीं है [o]" accesskey="o" class=""><span>लॉग-इन करें</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="अन्य विकल्प" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="व्यक्तिगत उपकरण" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">व्यक्तिगत उपकरण</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=hi.wikipedia.org&amp;uselang=hi"><span>दान करें</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81&amp;returnto=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="हमारा सुझाव है की आप खाता बनाएँ और लॉगिन करें, परन्तु यह अनिवार्य नहीं है"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>खाता बनाएँ</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8&amp;returnto=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="आपको सत्रारम्भ करने के लिए प्रोत्साहित किया जाता है; लेकिन यह अनिवार्य नहीं है [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>लॉग-इन करें</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> लॉग-आउट किए गए संपादकों के लिए पृष्ठ <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF" aria-label="संपादन के बारे में अधिक जानें"><span>अधिक जानें</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="इस आईपी पते से संपादन की सूची [y]" accesskey="y"><span>योगदान</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="इस आईपी एड्रेससे हुए बदलावों के बारे में वार्ता [n]" accesskey="n"><span>वार्ता</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="सामग्री" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">सामग्री</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">छुपाएँ</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">शुरुआत</div> </a> </li> <li id="toc-नामोत्पत्ति" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#नामोत्पत्ति"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>नामोत्पत्ति</span> </div> </a> <ul id="toc-नामोत्पत्ति-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-इतिहास" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#इतिहास"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>इतिहास</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-इतिहास-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>इतिहास उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-इतिहास-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-प्राचीन_भारत" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#प्राचीन_भारत"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>प्राचीन भारत</span> </div> </a> <ul id="toc-प्राचीन_भारत-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मध्यकालीन_भारत" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#मध्यकालीन_भारत"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>मध्यकालीन भारत</span> </div> </a> <ul id="toc-मध्यकालीन_भारत-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-प्रारंभिक_आधुनिक_भारत" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रारंभिक_आधुनिक_भारत"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>प्रारंभिक आधुनिक भारत</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रारंभिक_आधुनिक_भारत-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-आधुनिक_भारत" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#आधुनिक_भारत"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>आधुनिक भारत</span> </div> </a> <ul id="toc-आधुनिक_भारत-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-भूगोल_एवं_जलवायु" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#भूगोल_एवं_जलवायु"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>भूगोल एवं जलवायु</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-भूगोल_एवं_जलवायु-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>भूगोल एवं जलवायु उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-भूगोल_एवं_जलवायु-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-भू-आकृतिक_विशेषतायें" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#भू-आकृतिक_विशेषतायें"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>भू-आकृतिक विशेषतायें</span> </div> </a> <ul id="toc-भू-आकृतिक_विशेषतायें-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जलवायु" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#जलवायु"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>जलवायु</span> </div> </a> <ul id="toc-जलवायु-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-राजनीति_एवं_सरकार" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#राजनीति_एवं_सरकार"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>राजनीति एवं सरकार</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-राजनीति_एवं_सरकार-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>राजनीति एवं सरकार उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-राजनीति_एवं_सरकार-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-राजनीति" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#राजनीति"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>राजनीति</span> </div> </a> <ul id="toc-राजनीति-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सरकार" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#सरकार"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>सरकार</span> </div> </a> <ul id="toc-सरकार-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-प्रशासनिक_प्रभाग" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रशासनिक_प्रभाग"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>प्रशासनिक प्रभाग</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रशासनिक_प्रभाग-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-विदेश-सम्बन्ध" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#विदेश-सम्बन्ध"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>विदेश-सम्बन्ध</span> </div> </a> <ul id="toc-विदेश-सम्बन्ध-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सैन्य_शक्ति" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#सैन्य_शक्ति"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>सैन्य शक्ति</span> </div> </a> <ul id="toc-सैन्य_शक्ति-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-अर्थव्यवस्था" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#अर्थव्यवस्था"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>अर्थव्यवस्था</span> </div> </a> <ul id="toc-अर्थव्यवस्था-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जनसांख्यिकी_एवं_भाषाएँ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#जनसांख्यिकी_एवं_भाषाएँ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>जनसांख्यिकी एवं भाषाएँ</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-जनसांख्यिकी_एवं_भाषाएँ-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>जनसांख्यिकी एवं भाषाएँ उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-जनसांख्यिकी_एवं_भाषाएँ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-धर्म" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#धर्म"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>धर्म</span> </div> </a> <ul id="toc-धर्म-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-भारत_की_जनजातियां" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#भारत_की_जनजातियां"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>भारत की जनजातियां</span> </div> </a> <ul id="toc-भारत_की_जनजातियां-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-भाषाएँ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#भाषाएँ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>भाषाएँ</span> </div> </a> <ul id="toc-भाषाएँ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-संस्कृति" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#संस्कृति"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>संस्कृति</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-संस्कृति-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>संस्कृति उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-संस्कृति-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-भारतीय_पर्व" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#भारतीय_पर्व"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>भारतीय पर्व</span> </div> </a> <ul id="toc-भारतीय_पर्व-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सिनेमा_और_टेलीविज़न" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#सिनेमा_और_टेलीविज़न"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>सिनेमा और टेलीविज़न</span> </div> </a> <ul id="toc-सिनेमा_और_टेलीविज़न-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-पाक-शैली_(खानपान)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#पाक-शैली_(खानपान)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>पाक-शैली (खानपान)</span> </div> </a> <ul id="toc-पाक-शैली_(खानपान)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-इन्हें_भी_देखें" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#इन्हें_भी_देखें"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>इन्हें भी देखें</span> </div> </a> <ul id="toc-इन्हें_भी_देखें-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सन्दर्भ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#सन्दर्भ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>सन्दर्भ</span> </div> </a> <ul id="toc-सन्दर्भ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-टिप्पणी_सूची" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#टिप्पणी_सूची"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>टिप्पणी सूची</span> </div> </a> <ul id="toc-टिप्पणी_सूची-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बाहरी_कड़ियाँ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#बाहरी_कड़ियाँ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>बाहरी कड़ियाँ</span> </div> </a> <ul id="toc-बाहरी_कड़ियाँ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="सामग्री" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="विषयसूची" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="विषयसूची को टॉगल करें" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">विषयसूची को टॉगल करें</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">भारत</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="दूसरे भाषा में लेख पर जाएँ। 302 भाषाओं में उपलब्ध" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-302" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">302 भाषाएँ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ab mw-list-item"><a href="https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B0" title="Индиа – अब्ख़ाज़ियन" lang="ab" hreflang="ab" data-title="Индиа" data-language-autonym="Аԥсшәа" data-language-local-name="अब्ख़ाज़ियन" class="interlanguage-link-target"><span>Аԥсшәа</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ace mw-list-item"><a href="https://ace.wikipedia.org/wiki/India" title="India – अचाइनीस" lang="ace" hreflang="ace" data-title="India" data-language-autonym="Acèh" data-language-local-name="अचाइनीस" class="interlanguage-link-target"><span>Acèh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ady mw-list-item"><a href="https://ady.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B5" title="Индие – अदिघे" lang="ady" hreflang="ady" data-title="Индие" data-language-autonym="Адыгабзэ" data-language-local-name="अदिघे" class="interlanguage-link-target"><span>Адыгабзэ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Indi%C3%AB" title="Indië – अफ़्रीकी" lang="af" hreflang="af" data-title="Indië" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="अफ़्रीकी" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – स्विस जर्मन" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Indien" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="स्विस जर्मन" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%85%E1%8A%95%E1%8B%B5" title="ህንድ – अम्हेरी" lang="am" hreflang="am" data-title="ህንድ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="अम्हेरी" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ami mw-list-item"><a href="https://ami.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Amis" lang="ami" hreflang="ami" data-title="India" data-language-autonym="Pangcah" data-language-local-name="Amis" class="interlanguage-link-target"><span>Pangcah</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/India" title="India – अरागोनी" lang="an" hreflang="an" data-title="India" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="अरागोनी" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Indea" title="Indea – पुरानी अंग्रेज़ी" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Indea" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="पुरानी अंग्रेज़ी" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ann mw-list-item"><a href="https://ann.wikipedia.org/wiki/India" title="India – ओबोलो" lang="ann" hreflang="ann" data-title="India" data-language-autonym="Obolo" data-language-local-name="ओबोलो" class="interlanguage-link-target"><span>Obolo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – अंगिका" lang="anp" hreflang="anp" data-title="भारत" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="अंगिका" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%86%D8%AF" title="الهند – अरबी" lang="ar" hreflang="ar" data-title="الهند" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="अरबी" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%97%DC%A2%DC%95%DC%98" title="ܗܢܕܘ – ऐरेमेक" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܗܢܕܘ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="ऐरेमेक" class="interlanguage-link-target"><span>ܐܪܡܝܐ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%87%D9%86%D8%AF" title="لهند – Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="لهند" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>الدارجة</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%86%D8%AF" title="الهند – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="الهند" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A7%B0%E0%A6%A4" title="ভাৰত – असमिया" lang="as" hreflang="as" data-title="ভাৰত" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="असमिया" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/India" title="India – अस्तुरियन" lang="ast" hreflang="ast" data-title="India" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="अस्तुरियन" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-atj mw-list-item"><a href="https://atj.wikipedia.org/wiki/Inda" title="Inda – अतिकामेक्व" lang="atj" hreflang="atj" data-title="Inda" data-language-autonym="Atikamekw" data-language-local-name="अतिकामेक्व" class="interlanguage-link-target"><span>Atikamekw</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – अवेरिक" lang="av" hreflang="av" data-title="Индия" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="अवेरिक" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-avk mw-list-item"><a href="https://avk.wikipedia.org/wiki/Barata" title="Barata – Kotava" lang="avk" hreflang="avk" data-title="Barata" data-language-autonym="Kotava" data-language-local-name="Kotava" class="interlanguage-link-target"><span>Kotava</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – अवधी" lang="awa" hreflang="awa" data-title="भारत" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="अवधी" class="interlanguage-link-target"><span>अवधी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ay mw-list-item"><a href="https://ay.wikipedia.org/wiki/Indya" title="Indya – आयमारा" lang="ay" hreflang="ay" data-title="Indya" data-language-autonym="Aymar aru" data-language-local-name="आयमारा" class="interlanguage-link-target"><span>Aymar aru</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Hindistan" title="Hindistan – अज़रबैजानी" lang="az" hreflang="az" data-title="Hindistan" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="अज़रबैजानी" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%87%DB%8C%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="هیندیستان – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="هیندیستان" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Һиндостан – बशख़िर" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Һиндостан" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="बशख़िर" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/India" title="India – बालिनीस" lang="ban" hreflang="ban" data-title="India" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="बालिनीस" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Indien" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Ind%C4%97j%C4%97" title="Indėjė – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Indėjė" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bbc mw-list-item"><a href="https://bbc.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Batak Toba" lang="bbc" hreflang="bbc" data-title="India" data-language-autonym="Batak Toba" data-language-local-name="Batak Toba" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Toba</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Indya" title="Indya – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Indya" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D1%8F" title="Індыя – बेलारूसी" lang="be" hreflang="be" data-title="Індыя" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="बेलारूसी" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D1%8F" title="Індыя – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Індыя" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Hindi" title="Hindi – बेतावी" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Hindi" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="बेतावी" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – बुल्गारियाई" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Индия" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="बुल्गारियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="भारत" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bi mw-list-item"><a href="https://bi.wikipedia.org/wiki/India" title="India – बिस्लामा" lang="bi" hreflang="bi" data-title="India" data-language-autonym="Bislama" data-language-local-name="बिस्लामा" class="interlanguage-link-target"><span>Bislama</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bjn mw-list-item"><a href="https://bjn.wikipedia.org/wiki/Hindia" title="Hindia – Banjar" lang="bjn" hreflang="bjn" data-title="Hindia" data-language-autonym="Banjar" data-language-local-name="Banjar" class="interlanguage-link-target"><span>Banjar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-blk mw-list-item"><a href="https://blk.wikipedia.org/wiki/%E1%80%A1%E1%80%B1%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%92%E1%80%AD%E1%80%9A%E1%80%81%E1%80%99%E1%80%BA%E1%80%B8%E1%80%91%E1%80%AE" title="အေင်ဒိယခမ်းထီ – Pa&#039;O" lang="blk" hreflang="blk" data-title="အေင်ဒိယခမ်းထီ" data-language-autonym="ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ" data-language-local-name="Pa&#039;O" class="interlanguage-link-target"><span>ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%A4" title="ভারত – बंगाली" lang="bn" hreflang="bn" data-title="ভারত" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="बंगाली" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A2%E0%BE%92%E0%BE%B1%E0%BC%8B%E0%BD%82%E0%BD%A2%E0%BC%8D" title="རྒྱ་གར། – तिब्बती" lang="bo" hreflang="bo" data-title="རྒྱ་གར།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="तिब्बती" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bpy mw-list-item"><a href="https://bpy.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%A4" title="ভারত – Bishnupriya" lang="bpy" hreflang="bpy" data-title="ভারত" data-language-autonym="বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী" data-language-local-name="Bishnupriya" class="interlanguage-link-target"><span>বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/India" title="India – ब्रेटन" lang="br" hreflang="br" data-title="India" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="ब्रेटन" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Indija" title="Indija – बोस्नियाई" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Indija" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="बोस्नियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="India" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bug mw-list-item"><a href="https://bug.wikipedia.org/wiki/%E1%A8%95%E1%A8%97%E1%A8%8A%E1%A8%89%E1%A8%97%E1%A8%95" title="ᨕᨗᨊᨉᨗᨕ – बगिनीस" lang="bug" hreflang="bug" data-title="ᨕᨗᨊᨉᨗᨕ" data-language-autonym="Basa Ugi" data-language-local-name="बगिनीस" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Ugi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BD%D1%8D%D0%B4%D1%85%D1%8D%D0%B3" title="Энэдхэг – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Энэдхэг" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dndia" title="Índia – कातालान" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Índia" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="कातालान" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cbk-zam mw-list-item"><a href="https://cbk-zam.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Chavacano" lang="cbk" hreflang="cbk" data-title="India" data-language-autonym="Chavacano de Zamboanga" data-language-local-name="Chavacano" class="interlanguage-link-target"><span>Chavacano de Zamboanga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/%C3%89ng-d%C3%B4" title="Éng-dô – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Éng-dô" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%80%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%B9%D1%87%D0%BE%D1%8C" title="ХӀиндойчоь – चेचन" lang="ce" hreflang="ce" data-title="ХӀиндойчоь" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="चेचन" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Indya" title="Indya – सिबुआनो" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Indya" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="सिबुआनो" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ch mw-list-item"><a href="https://ch.wikipedia.org/wiki/India" title="India – कमोरो" lang="ch" hreflang="ch" data-title="India" data-language-autonym="Chamoru" data-language-local-name="कमोरो" class="interlanguage-link-target"><span>Chamoru</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-chr mw-list-item"><a href="https://chr.wikipedia.org/wiki/%E1%8E%A2%E1%8F%82%E1%8F%97%E1%8E%A2%E1%8E%A0" title="ᎢᏂᏗᎢᎠ – चेरोकी" lang="chr" hreflang="chr" data-title="ᎢᏂᏗᎢᎠ" data-language-autonym="ᏣᎳᎩ" data-language-local-name="चेरोकी" class="interlanguage-link-target"><span>ᏣᎳᎩ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-chy mw-list-item"><a href="https://chy.wikipedia.org/wiki/India" title="India – शेयेन्न" lang="chy" hreflang="chy" data-title="India" data-language-autonym="Tsetsêhestâhese" data-language-local-name="शेयेन्न" class="interlanguage-link-target"><span>Tsetsêhestâhese</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%DA%BE%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="ھیندستان – सोरानी कुर्दिश" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ھیندستان" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="सोरानी कुर्दिश" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/India" title="India – कोर्सीकन" lang="co" hreflang="co" data-title="India" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="कोर्सीकन" class="interlanguage-link-target"><span>Corsu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ndistan" title="İndistan – क्रीमीन तुर्की" lang="crh" hreflang="crh" data-title="İndistan" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="क्रीमीन तुर्की" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Indie" title="Indie – चेक" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Indie" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="चेक" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Indie" title="Indie – काशुबियन" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Indie" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="काशुबियन" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cu mw-list-item"><a href="https://cu.wikipedia.org/wiki/%D0%87%D0%BD%D0%B4%D1%97%EA%99%97" title="Їндїꙗ – चर्च साल्विक" lang="cu" hreflang="cu" data-title="Їндїꙗ" data-language-autonym="Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ" data-language-local-name="चर्च साल्विक" class="interlanguage-link-target"><span>Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Инди – चूवाश" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Инди" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="चूवाश" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/India" title="India – वेल्श" lang="cy" hreflang="cy" data-title="India" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="वेल्श" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – डेनिश" lang="da" hreflang="da" data-title="Indien" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="डेनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dag mw-list-item"><a href="https://dag.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Dagbani" lang="dag" hreflang="dag" data-title="India" data-language-autonym="Dagbanli" data-language-local-name="Dagbani" class="interlanguage-link-target"><span>Dagbanli</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – जर्मन" lang="de" hreflang="de" data-title="Indien" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="जर्मन" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-din mw-list-item"><a href="https://din.wikipedia.org/wiki/Indi%C9%9Bn" title="Indiɛn – दिन्का" lang="din" hreflang="din" data-title="Indiɛn" data-language-autonym="Thuɔŋjäŋ" data-language-local-name="दिन्का" class="interlanguage-link-target"><span>Thuɔŋjäŋ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Hind%C4%B1stan" title="Hindıstan – Dimli" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Hindıstan" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Dimli" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Indiska" title="Indiska – निचला सॉर्बियन" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Indiska" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="निचला सॉर्बियन" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dtp mw-list-item"><a href="https://dtp.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Central Dusun" lang="dtp" hreflang="dtp" data-title="India" data-language-autonym="Kadazandusun" data-language-local-name="Central Dusun" class="interlanguage-link-target"><span>Kadazandusun</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="भारत" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%87%DE%A8%DE%82%DE%B0%DE%91%DE%A8%DE%94%DE%A7" title="އިންޑިޔާ – दिवेही" lang="dv" hreflang="dv" data-title="އިންޑިޔާ" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="दिवेही" class="interlanguage-link-target"><span>ދިވެހިބަސް</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dz mw-list-item"><a href="https://dz.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A2%E0%BE%92%E0%BE%B1%E0%BC%8B%E0%BD%82%E0%BD%A2" title="རྒྱ་གར – ज़ोन्गखा" lang="dz" hreflang="dz" data-title="རྒྱ་གར" data-language-autonym="ཇོང་ཁ" data-language-local-name="ज़ोन्गखा" class="interlanguage-link-target"><span>ཇོང་ཁ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ee mw-list-item"><a href="https://ee.wikipedia.org/wiki/India" title="India – ईवे" lang="ee" hreflang="ee" data-title="India" data-language-autonym="Eʋegbe" data-language-local-name="ईवे" class="interlanguage-link-target"><span>Eʋegbe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CE%BD%CE%B4%CE%AF%CE%B1" title="Ινδία – यूनानी" lang="el" hreflang="el" data-title="Ινδία" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="यूनानी" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/India" title="India – अंग्रेज़ी" lang="en" hreflang="en" data-title="India" data-language-autonym="English" data-language-local-name="अंग्रेज़ी" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Barato" title="Barato – एस्पेरेंतो" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Barato" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="एस्पेरेंतो" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/India" title="India – स्पेनिश" lang="es" hreflang="es" data-title="India" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="स्पेनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/India" title="India – एस्टोनियाई" lang="et" hreflang="et" data-title="India" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="एस्टोनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/India" title="India – बास्क" lang="eu" hreflang="eu" data-title="India" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="बास्क" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/La_%C3%8Dndia" title="La Índia – Extremaduran" lang="ext" hreflang="ext" data-title="La Índia" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremaduran" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF" title="هند – फ़ारसी" lang="fa" hreflang="fa" data-title="هند" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="फ़ारसी" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ff mw-list-item"><a href="https://ff.wikipedia.org/wiki/Hinndi" title="Hinndi – फुलाह" lang="ff" hreflang="ff" data-title="Hinndi" data-language-autonym="Fulfulde" data-language-local-name="फुलाह" class="interlanguage-link-target"><span>Fulfulde</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Intia" title="Intia – फ़िनिश" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Intia" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="फ़िनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="India" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Idia" title="Idia – फिजियन" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Idia" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="फिजियन" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/India" title="India – फ़ैरोइज़" lang="fo" hreflang="fo" data-title="India" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="फ़ैरोइज़" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Inde" title="Inde – फ़्रेंच" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Inde" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="फ़्रेंच" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Enda" title="Enda – Arpitan" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Enda" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitan" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – उत्तरी फ़्रीसियाई" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Indien" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="उत्तरी फ़्रीसियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Indie" title="Indie – फ्रीयुलीयान" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Indie" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="फ्रीयुलीयान" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Yndia" title="Yndia – पश्चिमी फ़्रिसियाई" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Yndia" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="पश्चिमी फ़्रिसियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_India" title="An India – आयरिश" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An India" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="आयरिश" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gag mw-list-item"><a href="https://gag.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ndiya" title="İndiya – गागौज़" lang="gag" hreflang="gag" data-title="İndiya" data-language-autonym="Gagauz" data-language-local-name="गागौज़" class="interlanguage-link-target"><span>Gagauz</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6" title="印度 – Gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="印度" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Gan" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/End" title="End – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="End" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Na_h-Innseachan" title="Na h-Innseachan – स्कॉटिश गाएलिक" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Na h-Innseachan" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="स्कॉटिश गाएलिक" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/India" title="India – गैलिशियन" lang="gl" hreflang="gl" data-title="India" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="गैलिशियन" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-glk mw-list-item"><a href="https://glk.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF" title="هند – Gilaki" lang="glk" hreflang="glk" data-title="هند" data-language-autonym="گیلکی" data-language-local-name="Gilaki" class="interlanguage-link-target"><span>گیلکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dndia" title="Índia – गुआरानी" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Índia" data-language-autonym="Avañe&#039;ẽ" data-language-local-name="गुआरानी" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – Goan Konkani" lang="gom" hreflang="gom" data-title="भारत" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="Goan Konkani" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-got mw-list-item"><a href="https://got.wikipedia.org/wiki/%F0%90%8C%B9%F0%90%8C%BD%F0%90%8C%B3%F0%90%8C%B9%F0%90%8C%B0" title="𐌹𐌽𐌳𐌹𐌰 – गॉथिक" lang="got" hreflang="got" data-title="𐌹𐌽𐌳𐌹𐌰" data-language-autonym="𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺" data-language-local-name="गॉथिक" class="interlanguage-link-target"><span>𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AD%E0%AA%BE%E0%AA%B0%E0%AA%A4" title="ભારત – गुजराती" lang="gu" hreflang="gu" data-title="ભારત" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="गुजराती" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Yn_Injey" title="Yn Injey – मैंक्स" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Yn Injey" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="मैंक्स" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Indiya" title="Indiya – हौसा" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Indiya" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="हौसा" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Yin-thu" title="Yin-thu – Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Yin-thu" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-haw mw-list-item"><a href="https://haw.wikipedia.org/wiki/%CA%BB%C4%AAnia" title="ʻĪnia – हवाई" lang="haw" hreflang="haw" data-title="ʻĪnia" data-language-autonym="Hawaiʻi" data-language-local-name="हवाई" class="interlanguage-link-target"><span>Hawaiʻi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%95%D7%93%D7%95" title="הודו – हिब्रू" lang="he" hreflang="he" data-title="הודו" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="हिब्रू" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="India" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Indija" title="Indija – क्रोएशियाई" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Indija" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="क्रोएशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Indiska" title="Indiska – ऊपरी सॉर्बियन" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Indiska" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="ऊपरी सॉर्बियन" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/End" title="End – हैतियाई" lang="ht" hreflang="ht" data-title="End" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="हैतियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/India" title="India – हंगेरियाई" lang="hu" hreflang="hu" data-title="India" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="हंगेरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%B6%D5%A4%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" title="Հնդկաստան – आर्मेनियाई" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Հնդկաստան" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="आर्मेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%B6%D5%A4%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" title="Հնդկաստան – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Հնդկաստան" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/India" title="India – इंटरलिंगुआ" lang="ia" hreflang="ia" data-title="India" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="इंटरलिंगुआ" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/India" title="India – इबान" lang="iba" hreflang="iba" data-title="India" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="इबान" class="interlanguage-link-target"><span>Jaku Iban</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/India" title="India – इंडोनेशियाई" lang="id" hreflang="id" data-title="India" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="इंडोनेशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/India" title="India – ईन्टरलिंगुइ" lang="ie" hreflang="ie" data-title="India" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="ईन्टरलिंगुइ" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/Ndia" title="Ndia – ईग्बो" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Ndia" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="ईग्बो" class="interlanguage-link-target"><span>Igbo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ik mw-list-item"><a href="https://ik.wikipedia.org/wiki/Initiaq" title="Initiaq – इनुपियाक्" lang="ik" hreflang="ik" data-title="Initiaq" data-language-autonym="Iñupiatun" data-language-local-name="इनुपियाक्" class="interlanguage-link-target"><span>Iñupiatun</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/India" title="India – इलोको" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="India" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="इलोको" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%80%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%87%D0%B5" title="ХӀиндиче – इंगुश" lang="inh" hreflang="inh" data-title="ХӀиндиче" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="इंगुश" class="interlanguage-link-target"><span>ГӀалгӀай</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/India" title="India – इडौ" lang="io" hreflang="io" data-title="India" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="इडौ" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Indland" title="Indland – आइसलैंडिक" lang="is" hreflang="is" data-title="Indland" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="आइसलैंडिक" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/India" title="India – इतालवी" lang="it" hreflang="it" data-title="India" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="इतालवी" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iu mw-list-item"><a href="https://iu.wikipedia.org/wiki/%E1%90%83%E1%93%90%E1%91%8E%E1%90%8A" title="ᐃᓐᑎᐊ – इनुक्टिटुट" lang="iu" hreflang="iu" data-title="ᐃᓐᑎᐊ" data-language-autonym="ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut" data-language-local-name="इनुक्टिटुट" class="interlanguage-link-target"><span>ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%A4%E3%83%B3%E3%83%89" title="インド – जापानी" lang="ja" hreflang="ja" data-title="インド" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="जापानी" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="India" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/xingu%27e" title="xingu&#039;e – लोज्बान" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="xingu&#039;e" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="लोज्बान" class="interlanguage-link-target"><span>La .lojban.</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Indhi" title="Indhi – जावानीज़" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Indhi" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="जावानीज़" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%9D%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98" title="ინდოეთი – जॉर्जियाई" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ინდოეთი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="जॉर्जियाई" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Hindstan" title="Hindstan – कारा-कल्पक" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Hindstan" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="कारा-कल्पक" class="interlanguage-link-target"><span>Qaraqalpaqsha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Lhend" title="Lhend – कबाइल" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Lhend" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="कबाइल" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbd mw-list-item"><a href="https://kbd.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8D" title="Индиэ – कबार्डियन" lang="kbd" hreflang="kbd" data-title="Индиэ" data-language-autonym="Адыгэбзэ" data-language-local-name="कबार्डियन" class="interlanguage-link-target"><span>Адыгэбзэ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/%C6%90nd%C9%A9" title="Ɛndɩ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Ɛndɩ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/Ndiya" title="Ndiya – त्याप" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="Ndiya" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="त्याप" class="interlanguage-link-target"><span>Tyap</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kg mw-list-item"><a href="https://kg.wikipedia.org/wiki/India" title="India – कोंगो" lang="kg" hreflang="kg" data-title="India" data-language-autonym="Kongo" data-language-local-name="कोंगो" class="interlanguage-link-target"><span>Kongo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kge mw-list-item"><a href="https://kge.wikipedia.org/wiki/Indiya" title="Indiya – Komering" lang="kge" hreflang="kge" data-title="Indiya" data-language-autonym="Kumoring" data-language-local-name="Komering" class="interlanguage-link-target"><span>Kumoring</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ki mw-list-item"><a href="https://ki.wikipedia.org/wiki/India" title="India – किकुयू" lang="ki" hreflang="ki" data-title="India" data-language-autonym="Gĩkũyũ" data-language-local-name="किकुयू" class="interlanguage-link-target"><span>Gĩkũyũ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D0%BD%D0%B4%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Үндістан – कज़ाख़" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Үндістан" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="कज़ाख़" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%A5%E1%9E%8E%E1%9F%92%E1%9E%8C%E1%9E%B6" title="ឥណ្ឌា – खमेर" lang="km" hreflang="km" data-title="ឥណ្ឌា" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="खमेर" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AD%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B2%A4" title="ಭಾರತ – कन्नड़" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಭಾರತ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="कन्नड़" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-knc mw-list-item"><a href="https://knc.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Central Kanuri" lang="knc" hreflang="knc" data-title="India" data-language-autonym="Yerwa Kanuri" data-language-local-name="Central Kanuri" class="interlanguage-link-target"><span>Yerwa Kanuri</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9D%B8%EB%8F%84" title="인도 – कोरियाई" lang="ko" hreflang="ko" data-title="인도" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="कोरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – कराचय-बल्कार" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Индия" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="कराचय-बल्कार" class="interlanguage-link-target"><span>Къарачай-малкъар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%DB%81%D9%90%D9%86%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="ہِندوستان – कश्मीरी" lang="ks" hreflang="ks" data-title="ہِندوستان" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="कश्मीरी" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Hindistan" title="Hindistan – कुर्दिश" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Hindistan" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="कुर्दिश" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kv mw-list-item"><a href="https://kv.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – कोमी" lang="kv" hreflang="kv" data-title="Индия" data-language-autonym="Коми" data-language-local-name="कोमी" class="interlanguage-link-target"><span>Коми</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Eynda" title="Eynda – कोर्निश" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Eynda" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="कोर्निश" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – किर्गीज़" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Индия" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="किर्गीज़" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/India" title="India – लैटिन" lang="la" hreflang="la" data-title="India" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="लैटिन" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/India" title="India – लादीनो" lang="lad" hreflang="lad" data-title="India" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="लादीनो" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – लग्ज़मबर्गी" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Indien" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="लग्ज़मबर्गी" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%8C%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D1%83%D1%81%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Гьиндусттан – Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="Гьиндусттан" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target"><span>Лакку</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – लेज़्घीयन" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Индия" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="लेज़्घीयन" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Barat" title="Barat – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Barat" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/India" title="India – लिंबर्गिश" lang="li" hreflang="li" data-title="India" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="लिंबर्गिश" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/India" title="India – लिगुरियन" lang="lij" hreflang="lij" data-title="India" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="लिगुरियन" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="India" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/India" title="India – लॉमबर्ड" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="India" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="लॉमबर्ड" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/India" title="India – लिंगाला" lang="ln" hreflang="ln" data-title="India" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="लिंगाला" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%9B%E0%BA%B0%E0%BB%80%E0%BA%97%E0%BA%94%E0%BA%AD%E0%BA%B4%E0%BA%99%E0%BB%80%E0%BA%94%E0%BA%8D" title="ປະເທດອິນເດຍ – लाओ" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ປະເທດອິນເດຍ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="लाओ" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Indija" title="Indija – लिथुआनियाई" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Indija" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="लिथुआनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ltg mw-list-item"><a href="https://ltg.wikipedia.org/wiki/I%C5%86deja" title="Iņdeja – Latgalian" lang="ltg" hreflang="ltg" data-title="Iņdeja" data-language-autonym="Latgaļu" data-language-local-name="Latgalian" class="interlanguage-link-target"><span>Latgaļu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Indija" title="Indija – लातवियाई" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Indija" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="लातवियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mad mw-list-item"><a href="https://mad.wikipedia.org/wiki/In%E1%B8%8Dia" title="Inḍia – मादुरीस" lang="mad" hreflang="mad" data-title="Inḍia" data-language-autonym="Madhurâ" data-language-local-name="मादुरीस" class="interlanguage-link-target"><span>Madhurâ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – मैथिली" lang="mai" hreflang="mai" data-title="भारत" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="मैथिली" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-map-bms mw-list-item"><a href="https://map-bms.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Banyumasan" lang="jv-x-bms" hreflang="jv-x-bms" data-title="India" data-language-autonym="Basa Banyumasan" data-language-local-name="Banyumasan" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Banyumasan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mdf mw-list-item"><a href="https://mdf.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – मोक्ष" lang="mdf" hreflang="mdf" data-title="Индия" data-language-autonym="Мокшень" data-language-local-name="मोक्ष" class="interlanguage-link-target"><span>Мокшень</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/India" title="India – मालागासी" lang="mg" hreflang="mg" data-title="India" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="मालागासी" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B9" title="Индий – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Индий" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mi mw-list-item"><a href="https://mi.wikipedia.org/wiki/%C4%AAnia" title="Īnia – माओरी" lang="mi" hreflang="mi" data-title="Īnia" data-language-autonym="Māori" data-language-local-name="माओरी" class="interlanguage-link-target"><span>Māori</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/India" title="India – मिनांग्काबाउ" lang="min" hreflang="min" data-title="India" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="मिनांग्काबाउ" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Индија – मकदूनियाई" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Индија" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="मकदूनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%87%E0%B4%A8%E0%B5%8D%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%AF" title="ഇന്ത്യ – मलयालम" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ഇന്ത്യ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="मलयालम" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BD%D1%8D%D1%82%D1%85%D1%8D%D0%B3" title="Энэтхэг – मंगोलियाई" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Энэтхэг" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="मंगोलियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%8F%EA%AF%9F%EA%AF%97%EA%AF%A4%EA%AF%8C%EA%AF%A5" title="ꯏꯟꯗꯤꯌꯥ – मणिपुरी" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯏꯟꯗꯤꯌꯥ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="मणिपुरी" class="interlanguage-link-target"><span>ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – मराठी" lang="mr" hreflang="mr" data-title="भारत" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="मराठी" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/India" title="India – मलय" lang="ms" hreflang="ms" data-title="India" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="मलय" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Indja" title="Indja – माल्टीज़" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Indja" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="माल्टीज़" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dndia" title="Índia – मिरांडी" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Índia" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="मिरांडी" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%A1%E1%80%AD%E1%80%94%E1%80%B9%E1%80%92%E1%80%AD%E1%80%9A%E1%80%94%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%84%E1%80%B6" title="အိန္ဒိယနိုင်ငံ – बर्मीज़" lang="my" hreflang="my" data-title="အိန္ဒိယနိုင်ငံ" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="बर्मीज़" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F_%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80" title="Индия Мастор – एर्ज़या" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Индия Мастор" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="एर्ज़या" class="interlanguage-link-target"><span>Эрзянь</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF" title="هند – माज़न्देरानी" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="هند" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="माज़न्देरानी" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Innia" title="Innia – नीपोलिटन" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Innia" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="नीपोलिटन" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – निचला जर्मन" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Indien" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="निचला जर्मन" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/India" title="India – निचली सैक्सन" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="India" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="निचली सैक्सन" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – नेपाली" lang="ne" hreflang="ne" data-title="भारत" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="नेपाली" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – नेवाड़ी" lang="new" hreflang="new" data-title="भारत" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="नेवाड़ी" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/India" title="India – डच" lang="nl" hreflang="nl" data-title="India" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="डच" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/India" title="India – नॉर्वेजियाई नॉयनॉर्स्क" lang="nn" hreflang="nn" data-title="India" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="नॉर्वेजियाई नॉयनॉर्स्क" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/India" title="India – नॉर्वेजियाई बोकमाल" lang="nb" hreflang="nb" data-title="India" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="नॉर्वेजियाई बोकमाल" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="India" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="Novial" class="interlanguage-link-target"><span>Novial</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/%C3%8Ende" title="Înde – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Înde" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nso mw-list-item"><a href="https://nso.wikipedia.org/wiki/India" title="India – उत्तरी सोथो" lang="nso" hreflang="nso" data-title="India" data-language-autonym="Sesotho sa Leboa" data-language-local-name="उत्तरी सोथो" class="interlanguage-link-target"><span>Sesotho sa Leboa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nv mw-list-item"><a href="https://nv.wikipedia.org/wiki/T%C3%B3_W%C3%B3naan%C3%ADd%C4%99%CC%81%C4%99%CC%81%CA%BC_Bits%C4%AF%CA%BC_Yisht%C5%82izhii_Bik%C3%A9yah" title="Tó Wónaanídę́ę́ʼ Bitsįʼ Yishtłizhii Bikéyah – नवाहो" lang="nv" hreflang="nv" data-title="Tó Wónaanídę́ę́ʼ Bitsįʼ Yishtłizhii Bikéyah" data-language-autonym="Diné bizaad" data-language-local-name="नवाहो" class="interlanguage-link-target"><span>Diné bizaad</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ny mw-list-item"><a href="https://ny.wikipedia.org/wiki/India" title="India – न्यानजा" lang="ny" hreflang="ny" data-title="India" data-language-autonym="Chi-Chewa" data-language-local-name="न्यानजा" class="interlanguage-link-target"><span>Chi-Chewa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dndia" title="Índia – ओसीटान" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Índia" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="ओसीटान" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-olo mw-list-item"><a href="https://olo.wikipedia.org/wiki/Indii" title="Indii – Livvi-Karelian" lang="olo" hreflang="olo" data-title="Indii" data-language-autonym="Livvinkarjala" data-language-local-name="Livvi-Karelian" class="interlanguage-link-target"><span>Livvinkarjala</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Indiyaa" title="Indiyaa – ओरोमो" lang="om" hreflang="om" data-title="Indiyaa" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="ओरोमो" class="interlanguage-link-target"><span>Oromoo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%AD%E0%AC%BE%E0%AC%B0%E0%AC%A4" title="ଭାରତ – ओड़िया" lang="or" hreflang="or" data-title="ଭାରତ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="ओड़िया" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8" title="Инди – ओस्सेटिक" lang="os" hreflang="os" data-title="Инди" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="ओस्सेटिक" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4" title="ਭਾਰਤ – पंजाबी" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਭਾਰਤ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="पंजाबी" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/India" title="India – पाम्पान्गा" lang="pam" hreflang="pam" data-title="India" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="पाम्पान्गा" class="interlanguage-link-target"><span>Kapampangan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/India" title="India – पापियामेन्टो" lang="pap" hreflang="pap" data-title="India" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="पापियामेन्टो" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Inde" title="Inde – Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Inde" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picard" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pdc mw-list-item"><a href="https://pdc.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Pennsylvania German" lang="pdc" hreflang="pdc" data-title="India" data-language-autonym="Deitsch" data-language-local-name="Pennsylvania German" class="interlanguage-link-target"><span>Deitsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pi mw-list-item"><a href="https://pi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत – पाली" lang="pi" hreflang="pi" data-title="भारत" data-language-autonym="पालि" data-language-local-name="पाली" class="interlanguage-link-target"><span>पालि</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Indie" title="Indie – पोलिश" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Indie" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="पोलिश" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="India" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DA%BE%D8%A7%D8%B1%D8%AA" title="بھارت – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="بھارت" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF" title="هند – पश्तो" lang="ps" hreflang="ps" data-title="هند" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="पश्तो" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dndia" title="Índia – पुर्तगाली" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Índia" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="पुर्तगाली" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Inriya" title="Inriya – क्वेचुआ" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Inriya" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="क्वेचुआ" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/India" title="India – रोमान्श" lang="rm" hreflang="rm" data-title="India" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="रोमान्श" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Bharat" title="Bharat – Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Bharat" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target"><span>Romani čhib</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rn mw-list-item"><a href="https://rn.wikipedia.org/wiki/Ubuhindi" title="Ubuhindi – रुन्दी" lang="rn" hreflang="rn" data-title="Ubuhindi" data-language-autonym="Ikirundi" data-language-local-name="रुन्दी" class="interlanguage-link-target"><span>Ikirundi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/India" title="India – रोमानियाई" lang="ro" hreflang="ro" data-title="India" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="रोमानियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/India" title="India – अरोमानियन" lang="rup" hreflang="rup" data-title="India" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="अरोमानियन" class="interlanguage-link-target"><span>Armãneashti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-tara mw-list-item"><a href="https://roa-tara.wikipedia.org/wiki/Indie" title="Indie – Tarantino" lang="nap-x-tara" hreflang="nap-x-tara" data-title="Indie" data-language-autonym="Tarandíne" data-language-local-name="Tarantino" class="interlanguage-link-target"><span>Tarandíne</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – रूसी" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Индия" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="रूसी" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BD%D0%B4%D1%96%D1%8F" title="Індія – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Індія" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rw mw-list-item"><a href="https://rw.wikipedia.org/wiki/Ubuhinde" title="Ubuhinde – किन्यारवांडा" lang="rw" hreflang="rw" data-title="Ubuhinde" data-language-autonym="Ikinyarwanda" data-language-local-name="किन्यारवांडा" class="interlanguage-link-target"><span>Ikinyarwanda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम् – संस्कृत" lang="sa" hreflang="sa" data-title="भारतम्" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="संस्कृत" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D1%8D" title="Ииндийэ – याकूत" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Ииндийэ" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="याकूत" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A5%E1%B1%A4%E1%B1%A7%E1%B1%9A%E1%B1%9B" title="ᱥᱤᱧᱚᱛ – संथाली" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱥᱤᱧᱚᱛ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="संथाली" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/%C3%8Cndia" title="Ìndia – सार्दिनियन" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Ìndia" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="सार्दिनियन" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Innia" title="Innia – सिसिलियन" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Innia" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="सिसिलियन" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Indie" title="Indie – स्कॉट्स" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Indie" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="स्कॉट्स" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%DA%80%D8%A7%D8%B1%D8%AA" title="ڀارت – सिंधी" lang="sd" hreflang="sd" data-title="ڀارت" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="सिंधी" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/India" title="India – नॉर्दन सामी" lang="se" hreflang="se" data-title="India" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="नॉर्दन सामी" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sg mw-list-item"><a href="https://sg.wikipedia.org/wiki/Ind%C3%AFi" title="Indïi – सांगो" lang="sg" hreflang="sg" data-title="Indïi" data-language-autonym="Sängö" data-language-local-name="सांगो" class="interlanguage-link-target"><span>Sängö</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Indija" title="Indija – सेर्बो-क्रोएशियाई" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Indija" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="सेर्बो-क्रोएशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shn mw-list-item"><a href="https://shn.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%AD%E1%80%B0%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%B8%E1%80%A2%E1%80%AD%E1%81%BC%E1%80%BA%E1%80%B8%E1%80%90%E1%80%AE%E1%80%B8%E1%80%9A%E1%82%83%E1%80%B8" title="မိူင်းဢိၼ်းတီးယႃး – शैन" lang="shn" hreflang="shn" data-title="မိူင်းဢိၼ်းတီးယႃး" data-language-autonym="တႆး" data-language-local-name="शैन" class="interlanguage-link-target"><span>တႆး</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%89%E0%B6%B1%E0%B7%8A%E0%B6%AF%E0%B7%92%E0%B6%BA%E0%B7%8F%E0%B7%80" title="ඉන්දියාව – सिंहली" lang="si" hreflang="si" data-title="ඉන්දියාව" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="सिंहली" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="India" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/India" title="India – स्लोवाक" lang="sk" hreflang="sk" data-title="India" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="स्लोवाक" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DA%BE%D8%A7%D8%B1%D8%AA" title="بھارت – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="بھارت" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target"><span>سرائیکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Indija" title="Indija – स्लोवेनियाई" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Indija" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="स्लोवेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sm mw-list-item"><a href="https://sm.wikipedia.org/wiki/Igitia" title="Igitia – सामोन" lang="sm" hreflang="sm" data-title="Igitia" data-language-autonym="Gagana Samoa" data-language-local-name="सामोन" class="interlanguage-link-target"><span>Gagana Samoa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-smn mw-list-item"><a href="https://smn.wikipedia.org/wiki/India" title="India – इनारी सामी" lang="smn" hreflang="smn" data-title="India" data-language-autonym="Anarâškielâ" data-language-local-name="इनारी सामी" class="interlanguage-link-target"><span>Anarâškielâ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/India" title="India – शोणा" lang="sn" hreflang="sn" data-title="India" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="शोणा" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Hindiya" title="Hindiya – सोमाली" lang="so" hreflang="so" data-title="Hindiya" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="सोमाली" class="interlanguage-link-target"><span>Soomaaliga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/India" title="India – अल्बानियाई" lang="sq" hreflang="sq" data-title="India" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="अल्बानियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Индија – सर्बियाई" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Индија" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="सर्बियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-srn mw-list-item"><a href="https://srn.wikipedia.org/wiki/Indiakondre" title="Indiakondre – स्रानान टॉन्गो" lang="srn" hreflang="srn" data-title="Indiakondre" data-language-autonym="Sranantongo" data-language-local-name="स्रानान टॉन्गो" class="interlanguage-link-target"><span>Sranantongo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ss mw-list-item"><a href="https://ss.wikipedia.org/wiki/INdiya" title="INdiya – स्वाती" lang="ss" hreflang="ss" data-title="INdiya" data-language-autonym="SiSwati" data-language-local-name="स्वाती" class="interlanguage-link-target"><span>SiSwati</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-st mw-list-item"><a href="https://st.wikipedia.org/wiki/India" title="India – दक्षिणी सेसेथो" lang="st" hreflang="st" data-title="India" data-language-autonym="Sesotho" data-language-local-name="दक्षिणी सेसेथो" class="interlanguage-link-target"><span>Sesotho</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Indien" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/India" title="India – सुंडानी" lang="su" hreflang="su" data-title="India" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="सुंडानी" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Indien" title="Indien – स्वीडिश" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Indien" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="स्वीडिश" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Uhindi" title="Uhindi – स्वाहिली" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Uhindi" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="स्वाहिली" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Indyje" title="Indyje – सायलिज़ियन" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Indyje" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="सायलिज़ियन" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="India" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target"><span>Sakizaya</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%87%E0%AE%A8%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%BE" title="இந்தியா – तमिल" lang="ta" hreflang="ta" data-title="இந்தியா" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="तमिल" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tay mw-list-item"><a href="https://tay.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Atayal" lang="tay" hreflang="tay" data-title="India" data-language-autonym="Tayal" data-language-local-name="Atayal" class="interlanguage-link-target"><span>Tayal</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AD%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B2%A4" title="ಭಾರತ – Tulu" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ಭಾರತ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="Tulu" class="interlanguage-link-target"><span>ತುಳು</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tdd mw-list-item"><a href="https://tdd.wikipedia.org/wiki/%E1%A5%9B%E1%A5%AB%E1%A5%92%E1%A5%B0_%E1%A5%9F%E1%A5%A4%E1%A5%A2%E1%A5%B0_%E1%A5%96%E1%A5%A4%E1%A5%B0_%E1%A5%95%E1%A5%A3%E1%A5%B0" title="ᥛᥫᥒᥰ ᥟᥤᥢᥰ ᥖᥤᥰ ᥕᥣᥰ – Tai Nuea" lang="tdd" hreflang="tdd" data-title="ᥛᥫᥒᥰ ᥟᥤᥢᥰ ᥖᥤᥰ ᥕᥣᥰ" data-language-autonym="ᥖᥭᥰ ᥖᥬᥲ ᥑᥨᥒᥰ" data-language-local-name="Tai Nuea" class="interlanguage-link-target"><span>ᥖᥭᥰ ᥖᥬᥲ ᥑᥨᥒᥰ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AD%E0%B0%BE%E0%B0%B0%E0%B0%A4%E0%B0%A6%E0%B1%87%E0%B0%B6%E0%B0%82" title="భారతదేశం – तेलुगू" lang="te" hreflang="te" data-title="భారతదేశం" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="तेलुगू" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tet mw-list-item"><a href="https://tet.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dndia" title="Índia – तेतुम" lang="tet" hreflang="tet" data-title="Índia" data-language-autonym="Tetun" data-language-local-name="तेतुम" class="interlanguage-link-target"><span>Tetun</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D2%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D1%83%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD" title="Ҳиндустон – ताजिक" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Ҳиндустон" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="ताजिक" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B9%80%E0%B8%97%E0%B8%A8%E0%B8%AD%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B8%B5%E0%B8%A2" title="ประเทศอินเดีย – थाई" lang="th" hreflang="th" data-title="ประเทศอินเดีย" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="थाई" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ti mw-list-item"><a href="https://ti.wikipedia.org/wiki/%E1%88%85%E1%8A%95%E1%8B%B2" title="ህንዲ – तिग्रीन्या" lang="ti" hreflang="ti" data-title="ህንዲ" data-language-autonym="ትግርኛ" data-language-local-name="तिग्रीन्या" class="interlanguage-link-target"><span>ትግርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Hindistan" title="Hindistan – तुर्कमेन" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Hindistan" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="तुर्कमेन" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Indiya" title="Indiya – टैगलॉग" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Indiya" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="टैगलॉग" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Hindyston" title="Hindyston – Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Hindyston" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-to mw-list-item"><a href="https://to.wikipedia.org/wiki/%CA%BBInitia" title="ʻInitia – टोंगन" lang="to" hreflang="to" data-title="ʻInitia" data-language-autonym="Lea faka-Tonga" data-language-local-name="टोंगन" class="interlanguage-link-target"><span>Lea faka-Tonga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tpi mw-list-item"><a href="https://tpi.wikipedia.org/wiki/India" title="India – टोक पिसिन" lang="tpi" hreflang="tpi" data-title="India" data-language-autonym="Tok Pisin" data-language-local-name="टोक पिसिन" class="interlanguage-link-target"><span>Tok Pisin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Hindistan" title="Hindistan – तुर्की" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Hindistan" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="तुर्की" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-trv mw-list-item"><a href="https://trv.wikipedia.org/wiki/India" title="India – तारोको" lang="trv" hreflang="trv" data-title="India" data-language-autonym="Seediq" data-language-local-name="तारोको" class="interlanguage-link-target"><span>Seediq</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"><a href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Indiya" title="Indiya – सोंगा" lang="ts" hreflang="ts" data-title="Indiya" data-language-autonym="Xitsonga" data-language-local-name="सोंगा" class="interlanguage-link-target"><span>Xitsonga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D2%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Һиндстан – तातार" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Һиндстан" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="तातार" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tum mw-list-item"><a href="https://tum.wikipedia.org/wiki/India" title="India – तम्बूका" lang="tum" hreflang="tum" data-title="India" data-language-autonym="ChiTumbuka" data-language-local-name="तम्बूका" class="interlanguage-link-target"><span>ChiTumbuka</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tw mw-list-item"><a href="https://tw.wikipedia.org/wiki/India" title="India – ट्वी" lang="tw" hreflang="tw" data-title="India" data-language-autonym="Twi" data-language-local-name="ट्वी" class="interlanguage-link-target"><span>Twi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ty mw-list-item"><a href="https://ty.wikipedia.org/wiki/%E2%80%99In%C4%ABtia" title="’Inītia – ताहितियन" lang="ty" hreflang="ty" data-title="’Inītia" data-language-autonym="Reo tahiti" data-language-local-name="ताहितियन" class="interlanguage-link-target"><span>Reo tahiti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – उदमुर्त" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Индия" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="उदमुर्त" class="interlanguage-link-target"><span>Удмурт</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%DA%BE%D9%89%D9%86%D8%AF%D9%89%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="ھىندىستان – उइगर" lang="ug" hreflang="ug" data-title="ھىندىستان" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="उइगर" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BD%D0%B4%D1%96%D1%8F" title="Індія – यूक्रेनियाई" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Індія" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="यूक्रेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DA%BE%D8%A7%D8%B1%D8%AA" title="بھارت – उर्दू" lang="ur" hreflang="ur" data-title="بھارت" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="उर्दू" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Hindiston" title="Hindiston – उज़्बेक" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Hindiston" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="उज़्बेक" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/%C3%8Cndia" title="Ìndia – वनीशन" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Ìndia" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="वनीशन" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Indii" title="Indii – Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Indii" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="अच्छा लेख"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ – वियतनामी" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Ấn Độ" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="वियतनामी" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Indi%C3%AB" title="Indië – West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Indië" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target"><span>West-Vlams</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Lind%C3%A4n" title="Lindän – वोलापुक" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Lindän" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="वोलापुक" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Inde" title="Inde – वाल्लून" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Inde" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="वाल्लून" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/India" title="India – वारै" lang="war" hreflang="war" data-title="India" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="वारै" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wo mw-list-item"><a href="https://wo.wikipedia.org/wiki/End" title="End – वोलोफ़" lang="wo" hreflang="wo" data-title="End" data-language-autonym="Wolof" data-language-local-name="वोलोफ़" class="interlanguage-link-target"><span>Wolof</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6" title="印度 – वू चीनी" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="印度" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="वू चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xal mw-list-item"><a href="https://xal.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Индия – काल्मिक" lang="xal" hreflang="xal" data-title="Индия" data-language-autonym="Хальмг" data-language-local-name="काल्मिक" class="interlanguage-link-target"><span>Хальмг</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/IIndia" title="IIndia – ख़ोसा" lang="xh" hreflang="xh" data-title="IIndia" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="ख़ोसा" class="interlanguage-link-target"><span>IsiXhosa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%9D%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98" title="ინდოეთი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ინდოეთი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%99%D7%A0%D7%93%D7%99%D7%A2" title="אינדיע – यहूदी" lang="yi" hreflang="yi" data-title="אינדיע" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="यहूदी" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="निर्वाचित लेख"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dnd%C3%AD%C3%A0" title="Índíà – योरूबा" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Índíà" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="योरूबा" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Yindu" title="Yindu – ज़ुआंग" lang="za" hreflang="za" data-title="Yindu" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="ज़ुआंग" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/India" title="India – Zeelandic" lang="zea" hreflang="zea" data-title="India" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="Zeelandic" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zgh mw-list-item"><a href="https://zgh.wikipedia.org/wiki/%E2%B5%80%E2%B5%89%E2%B5%8F%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B4%B0%E2%B5%8F" title="ⵀⵉⵏⴷⵓⵙⵜⴰⵏ – मानक मोरक्कन तामाज़ाइट" lang="zgh" hreflang="zgh" data-title="ⵀⵉⵏⴷⵓⵙⵜⴰⵏ" data-language-autonym="ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ" data-language-local-name="मानक मोरक्कन तामाज़ाइट" class="interlanguage-link-target"><span>ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6" title="印度 – चीनी" lang="zh" hreflang="zh" data-title="印度" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6" title="印度 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="印度" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/%C3%8Cn-t%C5%8D%CD%98" title="Ìn-tō͘ – मिन नान" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Ìn-tō͘" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="मिन नान" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6" title="印度 – कैंटोनीज़" lang="yue" hreflang="yue" data-title="印度" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="कैंटोनीज़" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/India" title="India – ज़ुलू" lang="zu" hreflang="zu" data-title="India" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="ज़ुलू" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q668#sitelinks-wikipedia" title="अंतरभाषा कड़ियाँ संपादित करें" class="wbc-editpage">कड़ियाँ संपादित करें</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="नामस्थान"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="सामग्री वाला पृष्ठ देखें [c]" accesskey="c"><span>लेख</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" rel="discussion" title="सामग्री पृष्ठ के बारे में वार्तालाप [t]" accesskey="t"><span>संवाद</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="भाषा का प्रकार बदलें" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">हिन्दी</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="प्रदर्शन"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;stable=1"><span>पढ़ें</span></a></li><li id="ca-current" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;stable=0&amp;redirect=no" title="इस पृष्ठ का अनिरीक्षित अवतरण देखें [v]" accesskey="v"><span>अनिरीक्षित बदलाव</span></a></li><li id="ca-viewsource" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;action=edit" title="यह पृष्ठ रक्षित हैं। आप इसका स्रोत देख सकते हैं। [e]" accesskey="e"><span>स्रोत देखें</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;action=history" title="इस पृष्ठ के पुराने अवतरण [h]" accesskey="h"><span>इतिहास देखें</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="उपकरण" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">उपकरण</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">उपकरण</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> क्रियाएँ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;stable=1"><span>पढ़ें</span></a></li><li id="ca-more-current" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;stable=0&amp;redirect=no"><span>अनिरीक्षित बदलाव</span></a></li><li id="ca-more-viewsource" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="//hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;action=edit"><span>स्रोत देखें</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;action=history"><span>इतिहास देखें</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> सामान्य </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="यहाँ का हवाला देने वाले सभी विकि पन्नों की सूची [j]" accesskey="j"><span>यहाँ क्या जुड़ता है</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:RecentChangesLinked/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" rel="nofollow" title="यहाँ जुड़े हुए सभी पन्नों में हुए हाल के बदलाव [k]" accesskey="k"><span>पृष्ठ से जुड़े बदलाव</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//hi.wikipedia.org/wiki/विकिपीडिया:अपलोड" title="फ़ाइल अपलोड करें [u]" accesskey="u"><span>चित्र अपलोड करें</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;oldid=6306940" title="पृष्ठ के इस संस्करण की स्थायी कड़ी"><span>स्थायी कड़ी</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;action=info" title="इस पृष्ठ के बारे में अधिक जानकारी"><span>पृष्ठ की जानकारी</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:CiteThisPage&amp;page=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;id=6306940&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="इस पृष्ठ को उद्धृत करने के बारे में जानकारी"><span>यह लेख उद्धृत करें</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Fhi.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25AD%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25A4"><span>संक्षिप्त URL प्राप्त करें</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Fhi.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25AD%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25A4"><span>Download QR code</span></a></li><li id="t-shorturl" class="mw-list-item"><a href="//hi.wikipedia.org/s/1ma" title="शेयर करने के लिए ये छोटा यू॰आर॰एल कॉपी करें"><span>छोटा यू॰आर॰एल</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> मुद्रण/निर्यात </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4"><span>पुस्तक बनायें</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;printable=yes" title="इस पृष्ठका छपानेलायक अवतरण [p]" accesskey="p"><span>प्रिन्ट करने लायक</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> दूसरे परियोजनाओं में </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/India" hreflang="en"><span>विकिमीडिया कॉमन्स</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://hi.wikiquote.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" hreflang="hi"><span>विकिसूक्ति</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikivoyage mw-list-item"><a href="https://hi.wikivoyage.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" hreflang="hi"><span>विकियात्रा</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q668" title="संबद्ध डेटा रिपॉज़िटरी आयटम की कड़ी [g]" accesskey="g"><span>विकिडेटा आयटम</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">दिखावट</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">छुपाएँ</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-indicator-fr-review-status" class="mw-indicator"><indicator name="fr-review-status" class="mw-fr-review-status-indicator" id="mw-fr-revision-toggle"><span class="cdx-fr-css-icon-review--status--stable"></span><b>Checked</b></indicator></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"><div id="mw-fr-revision-messages"><div id="mw-fr-revision-details" class="mw-fr-revision-details-dialog" style="display:none;"><div tabindex="0"></div><div class="cdx-dialog cdx-dialog--horizontal-actions"><header class="cdx-dialog__header cdx-dialog__header--default"><div class="cdx-dialog__header__title-group"><h2 class="cdx-dialog__header__title">Page version status</h2><p class="cdx-dialog__header__subtitle">यह इस पृष्ठ का "देखा हुआ" स्तर तक पुनरीक्षित अवतरण है</p></div><button class="cdx-button cdx-button--action-default cdx-button--weight-quiet&#10;&#9;&#9;&#9;&#9;&#9;&#9;&#9;cdx-button--size-medium cdx-button--icon-only cdx-dialog__header__close-button" aria-label="बंद करें" onclick="document.getElementById(&quot;mw-fr-revision-details&quot;).style.display = &quot;none&quot;;" type="submit"><span class="cdx-icon cdx-icon--medium&#10;&#9;&#9;&#9;&#9;&#9;&#9;&#9;cdx-fr-css-icon--close"></span></button></header><div class="cdx-dialog__body">यह <i>17 नवम्बर 2024</i> को <a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&amp;type=review&amp;page=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4">पुनरीक्षित</a> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="सहायता:पृष्ठ प्रमाणीकरण">स्थिर अवतरण</a> है। <a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;oldid=6306940&amp;diff=cur">13 अनिरीक्षित बदलावों</a> का पुनरीक्षण बाकी है।</div></div><div tabindex="0"></div></div></div></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="hi" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6042981">.mw-parser-output .infobox-subbox{padding:0;border:none;margin:-3px;width:auto;min-width:100%;font-size:100%;clear:none;float:none;background-color:transparent}.mw-parser-output .infobox-3cols-child{margin:auto}</style><table class="infobox geography vcard" style="font-size:88%;"><tbody><tr><th colspan="2" class="infobox-above adr" style="padding:0.25em 0.33em 0.33em;line-height:1.2em;font-size:1.25em;"><div style="display:inline" class="fn org country-name">भारत गणराज्य</div><br /><div style="padding-top:0.25em; font-weight:normal;">Republic of India <br /> <small> (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="भारत की आधिकारिक भाषाओं में भारत गणराज्य के नाम">अन्य क्षेत्रीय भाषाओं में</a> देखें) </small></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-image" style="text-align:center;padding:0.5em 0;"><div style="display:table; width:100%;"> <div style="display:table-cell; width:58%; vertical-align:middle; padding-left:5px;"> <div style="padding-bottom:3px;"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_India.svg" class="mw-file-description" title="भारत का ध्वज"><img alt="क्षैतिज तिरंगे झंडे में ऊपर से नीचे तक गहरी केसरिया, सफ़ेद और हरी क्षैतिज पट्टियाँ हैं। सफेद पट्टी के केंद्र में 24 तीलियों वाला एक नेवी-ब्लू पहिया है।" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/125px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="125" height="83" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/188px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/250px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></div> <div><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%9C" title="भारत का ध्वज">ध्वज</a></div> </div> <div style="display:table-cell; vertical-align:middle; padding: 0px 5px;"> <div style="padding-bottom:3px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Emblem_of_India.svg" class="mw-file-description" title="भारत का राज्य प्रतीक"><img alt="एक चित्रावली है जिसमें एक सरपट दौड़ता घोड़ा, एक 24-आरियों वाला पहिया और एक हाथी है। इसके उपर तीन शेर बाएँ, दाएँ और दर्शक की ओर मुख किए हुए हैं। चित्र में सबसे नीचे एक आदर्श वाक्य है: &quot;सत्यमेव जयते&quot;।" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/60px-Emblem_of_India.svg.png" decoding="async" width="60" height="96" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/90px-Emblem_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/120px-Emblem_of_India.svg.png 2x" data-file-width="585" data-file-height="933" /></a></span></div> <div><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="भारत का राज्य प्रतीक">राज्य प्रतीक</a></div> </div> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-full-data"><div style="line-height:1.2em;"><b>ध्येय वाक्य:&#160;</b>"<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B5_%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%87" title="सत्यमेव जयते">सत्यमेव जयते</a>" (<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="संस्कृत भाषा">संस्कृत</a>)<br /><div style="display:inline">"सत्य की ही विजय होती है"<sup id="cite_ref-india.gov.in_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-india.gov.in-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></div></div></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-full-data anthem"><div style="line-height:1.2em;"><b>राष्ट्रगान:&#160;</b>"<a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8_%E0%A4%97%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A4%A8" title="जन गण मन">जन गण मन</a>" (<a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="हिंदी">हिंदी</a>)<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>a<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>b<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-india.gov.in_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-india.gov.in-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-tatsama_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-tatsama-4"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File"><span><audio id="mwe_player_0" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="220" style="width:220px;" data-durationhint="64" data-mwtitle="Jana_Gana_Mana_instrumental.ogg" data-mwprovider="wikimediacommons"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/94/Jana_Gana_Mana_instrumental.ogg" type="audio/ogg; codecs=&quot;vorbis&quot;" data-width="0" data-height="0" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/9/94/Jana_Gana_Mana_instrumental.ogg/Jana_Gana_Mana_instrumental.ogg.mp3" type="audio/mpeg" data-transcodekey="mp3" data-width="0" data-height="0" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=as&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="as" label="অসমীয়া ‪(as)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=bn&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="bn" label="বাংলা ‪(bn)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=cs&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="cs" label="čeština ‪(cs)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=de&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="de" label="Deutsch ‪(de)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=el&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="el" label="Ελληνικά ‪(el)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=en&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="en" label="English ‪(en)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=es&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="es" label="español ‪(es)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=fr&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="fr" label="français ‪(fr)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=gu&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="gu" label="ગુજરાતી ‪(gu)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=he&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="he" label="עברית ‪(he)‬" data-dir="rtl" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=hi&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="hi" label="हिन्दी ‪(hi)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=id&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="id" label="Bahasa Indonesia ‪(id)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=kn&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="kn" label="ಕನ್ನಡ ‪(kn)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=ko&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="ko" label="한국어 ‪(ko)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=ml&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="ml" label="മലയാളം ‪(ml)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=mr&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="mr" label="मराठी ‪(mr)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=ms&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="ms" label="Bahasa Melayu ‪(ms)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=pt&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="pt" label="português ‪(pt)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=sat&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="sat" label="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ ‪(sat)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=ta&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="ta" label="தமிழ் ‪(ta)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=te&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="te" label="తెలుగు ‪(te)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=tl&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="tl" label="Tagalog ‪(tl)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=tr&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="tr" label="Türkçe ‪(tr)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=ur&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="ur" label="اردو ‪(ur)‬" data-dir="rtl" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=vi&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="vi" label="Tiếng Việt ‪(vi)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=zh-hans&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="zh-Hans" label="中文(简体) ‪(zh-hans)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=zh-tw&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="zh-Hant-TW" label="中文(臺灣) ‪(zh-tw)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AJana_Gana_Mana_instrumental.ogg&amp;lang=zh&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="zh" label="中文 ‪(zh)‬" data-dir="ltr" /></audio></span></span></div></div></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-full-data"><div style="line-height:1.2em;"><b>राष्ट्रीय गीत: "<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="वन्दे मातरम">वन्दे मातरम</a>" (<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="संस्कृत भाषा">संस्कृत</a>)<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">&#91;</span>d<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></b><br />"मैं आपको नमन करता हूँ, माँ"<span style="position:relative; top:0.2em;"><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">&#91;</span>c<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-india.gov.in_1-2" class="reference"><a href="#cite_note-india.gov.in-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></span><br /> <div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File"><span><audio id="mwe_player_1" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="220" style="width:220px;" data-durationhint="146" data-mwtitle="Vande_Mataram_on_Mohan_Veena.ogg" data-mwprovider="wikimediacommons"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/b/ba/Vande_Mataram_on_Mohan_Veena.ogg/Vande_Mataram_on_Mohan_Veena.ogg.mp3" type="audio/mpeg" data-transcodekey="mp3" data-width="0" data-height="0" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/Vande_Mataram_on_Mohan_Veena.ogg" type="audio/ogg; codecs=&quot;vorbis&quot;" data-width="0" data-height="0" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AVande_Mataram_on_Mohan_Veena.ogg&amp;lang=en&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="en" label="English ‪(en)‬" data-dir="ltr" /><track src="https://commons.wikimedia.org/w/api.php?action=timedtext&amp;title=File%3AVande_Mataram_on_Mohan_Veena.ogg&amp;lang=hi&amp;trackformat=vtt&amp;origin=%2A" kind="subtitles" type="text/vtt" srclang="hi" label="हिन्दी ‪(hi)‬" data-dir="ltr" /></audio></span></span></div></div></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-full-data"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:India_(orthographic_projection).svg" class="mw-file-description" title="भारत द्वारा नियंत्रित क्षेत्र को गहरे हरे रंग में दिखाया गया है; दावा किया गया लेकिन नियंत्रित नहीं किया गया क्षेत्र हल्के हरे रंग में दिखाया गया है"><img alt="भारत पर केंद्रित ग्लोब की छवि, जिसमें भारत पर प्रकाश डाला गया है।" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/India_%28orthographic_projection%29.svg/250px-India_%28orthographic_projection%29.svg.png" decoding="async" width="250" height="250" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/India_%28orthographic_projection%29.svg/375px-India_%28orthographic_projection%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/India_%28orthographic_projection%29.svg/500px-India_%28orthographic_projection%29.svg.png 2x" data-file-width="541" data-file-height="541" /></a></span><div style="position:relative;top:0.3em;">भारत द्वारा नियंत्रित क्षेत्र को गहरे हरे रंग में दिखाया गया है; दावा किया गया लेकिन नियंत्रित नहीं किया गया क्षेत्र हल्के हरे रंग में दिखाया गया है</div></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">राजधानी</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%88_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="नई दिल्ली">नई दिल्ली</a><br /><span class="plainlinks nourlexpansion"><a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?pagename=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;params=28_36_50_N_77_12_30_E_type:city_region:IN"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="इस जगह के लिए मानचित्र, हवाई छायाचित्र एवं अन्य आँकड़े"><span class="latitude">28°36′50″N</span> <span class="longitude">77°12′30″E</span></span></span><span class="geo-multi-punct">&#xfeff; / &#xfeff;</span><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dec" title="इस जगह के लिए मानचित्र, हवाई छायाचित्र एवं अन्य आँकड़े">28.61389°N 77.20833°E</span><span style="display:none">&#xfeff; / <span class="geo">28.61389; 77.20833</span></span></span></a></span></td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label">सबसे बड़ा शहर</th><td class="infobox-data"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r5945945">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style><div class="plainlist"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" class="mw-redirect" title="मुंबई">मुंबई</a> (शहर उचित)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a> (महानगरीय क्षेत्र)</li></ul> </div></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">आधिकारिक&#160;भाषा(एँ)</th><td class="infobox-data"><div class="hlist hlist-separated"><ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="मानक हिन्दी">हिंदी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">&#91;</span>e<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">&#91;</span>6<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></li></ul></div></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><span style="font-weight:normal;">मान्यताप्राप्त राष्ट्रीय&#160;भाषा(एँ)</span></th><td class="infobox-data">कोई नहीं (भारत की कोई राष्ट्रभाषा नहीं है)<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">&#91;</span>7<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><span style="font-weight:normal;">मान्यताप्राप्त क्षेत्रीय&#160;भाषा(एँ)</span></th><td class="infobox-data"><div class="NavFrame collapsed" style="border:none; padding:0;"> <div class="NavHead" style="background:transparent;text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81" title="भारत की आधिकारिक भाषाएँ">राज्य स्तरीय</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="आठवीं अनुसूची"><span class="nowrap">आठवीं अनुसूची</span></a><sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></div> <div class="NavContent" style="text-align:left;"><div class="hlist hlist-separated"><ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="असमिया भाषा">असमिया</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="बांग्ला भाषा">बांग्ला</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%8B_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="बोड़ो भाषा">बोड़ो</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="डोगरी भाषा">डोगरी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="गुजराती भाषा">गुजराती</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="मानक हिन्दी">हिंदी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%A1%E0%A4%BC_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="कन्नड़ भाषा">कन्नड़</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="कश्मीरी भाषा">कश्मीरी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="कोंकणी भाषा">कोंकणी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A4%95_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="ककबरक भाषा">ककबरक</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="मैथिली">मैथिली</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मलयालम भाषा">मलयालम</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मणिपुरी भाषा">मणिपुरी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मराठी भाषा">मराठी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%8B_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मिज़ो भाषा">मिज़ो</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="नेपाली भाषा">नेपाली</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="ओड़िया भाषा">ओड़िया</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="पंजाबी भाषा">पंजाबी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="संस्कृत भाषा">संस्कृत</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="संथाली भाषा">संथाली</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="सिंधी भाषा">सिंधी</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="तमिल भाषा">तमिल</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%82_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="तेलुगू भाषा">तेलुगू</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="उर्दू भाषा">उर्दू</a></li></ul></div></div> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">स्थानीय भाषाएं</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारत में स्थानीय वक्ताओं की संख्यानुसार भाषाओं की सूची">447 बोली</a><sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">&#91;</span>f<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">धर्म <div style="font-weight:normal;display:inline;"> (2011)</div></th><td class="infobox-data"><div class="plainlist"><ul><li>79.8% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="भारत में हिन्दू धर्म">हिंदू</a></li><li>14.2% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="भारत में इस्लाम">इस्लाम</a></li><li>2.3% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="भारत में ईसाई धर्म">ईसाई</a></li><li>1.7% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%96_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="भारत में सिख धर्म">सिख</a></li><li>0.7% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत में बौद्ध धर्म का इतिहास">बौद्ध</a></li><li>0.4% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="भारत में जैन धर्म">जैन</a></li><li>0.23% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भारत में नास्तिकता">नास्तिकता</a></li><li>0.65% <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="भारत में धर्म">अन्य</a><sup id="cite_ref-Census2011religion_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-Census2011religion-17"><span class="cite-bracket">&#91;</span>11<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></li></ul></div></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="वासीनाम">निवासीनाम</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%97" title="भारत के लोग">भारतीय</a></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत सरकार">सरकार</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="संघवाद">संघीय</a> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="संसदीय प्रणाली">संसदीय</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भारत का संविधान">संवैधानिक</a> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="गणराज्य">गणराज्य</a></td></tr><tr class="mergedrow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6042981"></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत के राष्ट्रपति">राष्ट्रपति</a> </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82" title="द्रौपदी मुर्मू">द्रौपदी मुर्मू</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत के उपराष्ट्रपति">उपराष्ट्रपति</a> </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA_%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%A1%E0%A4%BC" title="जगदीप धनखड़">जगदीप धनखड़</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="भारत का प्रधानमन्त्री">प्रधानमंत्री</a> </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="नरेंद्र मोदी">नरेंद्र मोदी</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%B6" title="भारत के मुख्य न्यायाधीश">मुख्य न्यायाधीश</a> </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%AF_%E0%A4%AF%E0%A4%B6%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4_%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9A%E0%A5%82%E0%A4%A1%E0%A4%BC" class="mw-redirect" title="धनञ्जय यशवंत चंद्रचूड़">धनंजय चंद्रचूड़</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7" title="लोकसभा अध्यक्ष">लोकसभा अध्यक्ष</a> </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="ओम बिड़ला">ओम बिड़ला</a></td></tr><tr style="display:none"><td colspan="2"> </td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">विधानमंडल</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6" title="भारतीय संसद">भारतीय संसद</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%A8" title="उच्च सदन">ऊपरी सदन </a></div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="राज्य सभा">राज्य सभा</a></td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%A8" title="निम्न सदन">निचला सदन</a></div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="लोक सभा">लोक सभा</a></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारत की स्वतन्त्रता">स्वतंत्रता</a>&#160;<div style="font-weight:normal;display:inline;"><a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%AE" title="यूनाइटेड किंगडम">यूनाइटेड किंगडम</a> से</div></th></tr><tr class="mergedrow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6042981"></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="भारतीय अधिराज्य">अधिराज्य</a> </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B8_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="स्वतंत्रता दिवस (भारत)">15 अगस्त 1947</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="गणराज्य">गणराज्य</a> </div></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B8_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" class="mw-redirect" title="गणतंत्र दिवस (भारत)">26 जनवरी 1950</a></td></tr><tr style="display:none"><td colspan="2"> </td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="भारत का भूगोल">क्षेत्रफल </a></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;कुल</div></th><td class="infobox-data">3,287,263<sup id="cite_ref-india.gov.in_1-3" class="reference"><a href="#cite_note-india.gov.in-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;कि॰मी<sup>2</sup> (1,269,219&#160;वर्ग मील)<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">&#91;</span>g<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#32;<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AB%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="क्षेत्रफल के अनुसार देशों की सूची">सातवाँ</a>)</td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;जल क्षेत्र&#160;(%)</div></th><td class="infobox-data">9.6</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header" style="text-align:left;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="भारत की जनसांख्यिकी">जनसंख्या</a></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;2023 आकलन</div></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="Neutral increase"><img alt="Neutral increase" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/11px-Increase_Neutral.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/17px-Increase_Neutral.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Increase_Neutral.svg/22px-Increase_Neutral.svg.png 2x" data-file-width="347" data-file-height="346" /></span></span> 1,428,627,663<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#32;(<a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="जनसंख्या के अनुसार देशों की सूची">प्रथम</a>)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;2011&#160;जनगणना</div></th><td class="infobox-data">1,210,854,977<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">&#91;</span>14<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">&#91;</span>15<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#32;<a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="जनसंख्या के अनुसार देशों की सूची">(द्वितीया)</a></td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;जनघनत्व</div></th><td class="infobox-data">428.5/किमी<sup>2</sup> (1,109.8/मील<sup>2</sup>)&#32;([[<a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%98%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="जनसंख्या घनत्व के अनुसार देशों और अधीन क्षेत्रों की सूची">30वाँ</a>]])</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="सकल घरेलू उत्पाद">GDP</a>&#160;<span style="font-weight:normal;">(<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF-%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="क्रय-शक्ति समता">PPP</a>)</span></th><td class="infobox-data">2024&#160;प्राक्कलन</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;कुल</div></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="वृद्धि"><img alt="वृद्धि" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/11px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/17px-Increase2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/22px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span> <span class="nowrap">$14.594 trillion</span><sup id="cite_ref-IMFWEO.IN_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-IMFWEO.IN-23"><span class="cite-bracket">&#91;</span>16<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#32;(<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80_(%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%80)" title="सकल घरेलू उत्पाद के अनुसार देशों की सूची (पीपीपी)">तृतीया</a>)</td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;प्रति व्यक्ति</div></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="वृद्धि"><img alt="वृद्धि" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/11px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/17px-Increase2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/22px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span> $10,123<sup id="cite_ref-IMFWEO.IN_23-1" class="reference"><a href="#cite_note-IMFWEO.IN-23"><span class="cite-bracket">&#91;</span>16<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#32;(<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80_(%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%80)" class="mw-redirect" title="प्रति व्यक्ति सकल घरेलू उत्पाद के अनुसार देशों की सूची (पीपीपी)">125वाँ</a>)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="सकल घरेलू उत्पाद">GDP</a>&#160;<span style="font-weight:normal;">(सांकेतिक)</span></th><td class="infobox-data">2024&#160;प्राक्कलन</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;कुल</div></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="वृद्धि"><img alt="वृद्धि" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/11px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/17px-Increase2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/22px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span> <span class="nowrap">$3.937 trillion</span><sup id="cite_ref-IMFWEO.IN_23-2" class="reference"><a href="#cite_note-IMFWEO.IN-23"><span class="cite-bracket">&#91;</span>16<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#32;(<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80_(%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0)" class="mw-redirect" title="सकल घरेलू उत्पाद के अनुसार देशों की सूची (नाममात्र)">5वीं</a>)</td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label"><div style="text-indent:-0.9em;margin-left:1.2em;font-weight:normal;">•&#160;प्रति व्यक्ति</div></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="वृद्धि"><img alt="वृद्धि" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/11px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/17px-Increase2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/22px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span> $2,731<sup id="cite_ref-IMFWEO.IN_23-3" class="reference"><a href="#cite_note-IMFWEO.IN-23"><span class="cite-bracket">&#91;</span>16<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#32;(<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80_(%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0)" class="mw-redirect" title="प्रति व्यक्ति सकल घरेलू उत्पाद के अनुसार देशों की सूची (नाममात्र)">136वीं</a>)</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95" title="गिनी गुणांक">गिनी</a>&#160;<span style="font-weight:normal;">(2021)</span></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span><img alt="positive decrease" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Decrease_Positive.svg/11px-Decrease_Positive.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Decrease_Positive.svg/17px-Decrease_Positive.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Decrease_Positive.svg/22px-Decrease_Positive.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span>&#160;32.8<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">&#91;</span>17<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><br /><span style="white-space:nowrap;"><span style="color:orange">मध्यम</span></span></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95" title="मानव विकास सूचकांक">HDI</a>&#160;<span style="font-weight:normal;">(2022)</span></th><td class="infobox-data"><span typeof="mw:File"><span title="वृद्धि"><img alt="वृद्धि" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/11px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/17px-Increase2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/22px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span>&#160;0.644<sup id="cite_ref-UNHDR_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-UNHDR-25"><span class="cite-bracket">&#91;</span>18<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><br /><span style="white-space:nowrap;"><span style="color:orange">मध्यम</span></span>&#160;·&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="मानव विकास सूचकांक के अनुसार देशों की सूची">134वाँ</a></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">मुद्रा</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="भारतीय रुपया">भारतीय रुपया</a> (₹) (<a href="/wiki/ISO_4217" class="mw-redirect" title="ISO 4217">INR</a>)</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">समय मंडल</th><td class="infobox-data"><span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="समन्वित सार्वत्रिक समय">UTC</a>+05:30</span> (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF" title="भारतीय मानक समय">आईएसटी</a>)</td></tr><tr class="mergedbottomrow"><th scope="row" class="infobox-label"></th><td class="infobox-data"><i><a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="डेलाइट सेविंग टाइम">डीएसटी</a> नहीं देखा गया।</i></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">दिनांक प्रारूप</th><td class="infobox-data"><div class="plainlist"><ul><li><span class="nowrap"><abbr title="day">dd</abbr>-<abbr title="month">mm</abbr>-<abbr title="year">yyyy</abbr></span><sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">&#91;</span>h<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></li></ul></div></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">वाहन चलते हैं</th><td class="infobox-data">left<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">&#91;</span>19<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">दूरभाष कोड</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B2_%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="भारत में मोबाइल टेलीफोन संख्यांकन की प्रणाली">+91</a></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A4%93_%E0%A5%A9%E0%A5%A7%E0%A5%AC%E0%A5%AC" class="mw-redirect" title="आईएसओ ३१६६">ISO 3166 कोड</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/ISO_3166-2:IN" class="mw-redirect" title="ISO 3166-2:IN">IN</a></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="इंटरनेट उच्चस्तरीय डोमेन की सूची">इंटरनेट TLD</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/.%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title=".भारत">.in</a> (<a href="/wiki/.%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4#अन्तरराष्ट्रीयकृत_डोमेन_नाम_और_देश_कोड" title=".भारत">अन्य</a>)</td></tr></tbody></table> <p><b>भारत</b> (आधिकारिक नाम: <b>भारत गणराज्य</b>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a>: <span lang="en"><i>Republic of India</i></span>, <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="लिप्यन्तरण">लिप्यन्तरण</a>: <i>रिपब्लिक ऑफ़ इंडिया</i>) <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण एशिया">दक्षिण एशिया</a> में स्थित <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="भारतीय उपमहाद्वीप">भारतीय उपमहाद्वीप</a> का सबसे बड़ा देश है। भारत भौगोलिक दृष्टि से विश्व का <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="भारत का भूगोल">सातवाँ</a> सबसे बड़ा देश है, जबकि <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="जनसंख्या">जनसंख्या</a> के दृष्टिकोण से दुनिया का सबसे बड़ा देश है<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">&#91;</span>20<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>। भारत के पश्चिम में <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a>, उत्तर पश्चिम में अफगानिस्तान, उत्तर-पूर्व में <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="चीनी जनवादी गणराज्य">चीन</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="नेपाल">नेपाल</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भूटान">भूटान</a>, पूर्व में <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="बांग्लादेश">बांग्लादेश</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="म्यान्मार">म्यान्मार</a> स्थित हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="हिंद महासागर">हिंद महासागर</a> में इसके दक्षिण पश्चिम में <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" title="मालदीव">मालदीव</a>, दक्षिण में <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="श्रीलंका">श्रीलंका</a> और दक्षिण-पूर्व में <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="इंडोनेशिया">इंडोनेशिया</a> से भारत की सामुद्रिक सीमा लगती है। इसके उत्तर में <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="हिमालय">हिमालय पर्वत</a> तथा दक्षिण में <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="हिंद महासागर">भारतीय महासागर</a> स्थित है। दक्षिण-पूर्व में <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80" title="बंगाल की खाड़ी">बंगाल की खाड़ी</a> तथा पश्चिम में <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="अरब सागर">अरब सागर</a> है। </p><p>1,200 ईसा पूर्व <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="संस्कृत भाषा">संस्कृत भाषा</a> संपूर्ण भारतीय उपमहाद्वीप में फैली हुए थी और तब तक यहां पर <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="हिंदू धर्म">हिंदू धर्म</a> का उद्धव हो चुका था और <a href="/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6" title="ऋग्वेद">ऋग्वेद</a> की रचना भी हो चुकी थी।<sup id="cite_ref-Combined-3_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-Combined-3-29"><span class="cite-bracket">&#91;</span>21<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> इसी समय बौद्ध एवं जैन धर्म उत्पन्न हो रहे होते थे।<sup id="cite_ref-Fisher2018-59_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-Fisher2018-59-30"><span class="cite-bracket">&#91;</span>22<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> प्रारंभिक राजनीतिक एकत्रीकरण ने <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8" title="गंगा बेसिन">गंगा बेसिन</a> में स्थित <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="मौर्य">मौर्य</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="गुप्त राजवंश">गुप्त साम्राज्यों</a> को जन्म दिया।<sup id="cite_ref-Combined-5_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-Combined-5-31"><span class="cite-bracket">&#91;</span>23<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> उनका समाज विस्तृत सृजनशीलता से भरा हुआ था। <sup id="cite_ref-Combined-6_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-Combined-6-32"><span class="cite-bracket">&#91;</span>24<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>प्रारंभिक मध्ययुगीन काल में, <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="ईसाई धर्म">ईसाई धर्म</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="इस्लाम">इस्लाम</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%B9%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="यहूदी धर्म">यहूदी धर्म</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="पारसी धर्म">पारसी धर्म</a> ने भारत के दक्षिणी और पश्चिमी तटों पर जड़ें जमा लीं।<sup id="cite_ref-Combined-8_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-Combined-8-33"><span class="cite-bracket">&#91;</span>25<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मध्य एशिया">मध्य एशिया</a> से मुस्लिम सेनाओं ने भारत के उत्तरी मैदानों पर लगातार अत्याचार किया,<sup id="cite_ref-Combined-9_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-Combined-9-34"><span class="cite-bracket">&#91;</span>26<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> अंततः दिल्ली सल्तनत की स्थापना हुई और उत्तर भारत को <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="इस्लामी स्वर्ण युग">मध्यकालीन इस्लाम साम्राज्य</a> में मिला लिया गया।<sup id="cite_ref-Combined-10_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-Combined-10-35"><span class="cite-bracket">&#91;</span>27<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> 15 वीं शताब्दी में, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="विजयनगर साम्राज्य">विजयनगर साम्राज्य</a> ने दक्षिण भारत में एक लंबे समय तक चलने वाली समग्र हिंदू संस्कृति बनाई।<sup id="cite_ref-AsherAsher2006-74_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-AsherAsher2006-74-36"><span class="cite-bracket">&#91;</span>28<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC" class="mw-redirect" title="पंजाब">पंजाब</a> में <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%96_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="सिख धर्म">सिख धर्म</a> की स्थापना हुई।<sup id="cite_ref-AsherAsher2006-267_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-AsherAsher2006-267-37"><span class="cite-bracket">&#91;</span>29<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> धीरे-धीरे <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="कंपनी राज">ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी के शासन</a> का विस्तार हुआ, जिसने भारत को औपनिवेशिक अर्थव्यवस्था में बदल दिया तथा अपनी <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सम्प्रभुता">संप्रभुता</a> को भी मज़बूत किया।<sup id="cite_ref-Combined-11_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-Combined-11-38"><span class="cite-bracket">&#91;</span>30<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="ब्रिटिश राज">ब्रिटिश राज शासन</a> १८५८ में शुरू हुआ। धीरे धीरे एक प्रभावशाली राष्ट्रवादी आंदोलन शुरू हुआ जिसे अहिंसक विरोध के लिए जाना गया और ब्रिटिश शासन को समाप्त करने का प्रमुख कारक बन गया।<sup id="cite_ref-Marshall2001-179-181_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-Marshall2001-179-181-39"><span class="cite-bracket">&#91;</span>31<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> 1947 में ब्रिटिश <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8" title="भारत का विभाजन">भारतीय साम्राज्य</a> को दो स्वतंत्र प्रभुत्वों में विभाजित किया गया, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="भारतीय अधिराज्य">भारतीय अधिराज्य</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="पाकिस्तान अधिराज्य">पाकिस्तान अधिराज्य</a>, जिन्हें धर्म के आधार पर विभाजित किया गया।<sup id="cite_ref-Copland2001-71-72-78_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-Copland2001-71-72-78-40"><span class="cite-bracket">&#91;</span>32<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-MetcalfMetcalf2006-222_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-MetcalfMetcalf2006-222-41"><span class="cite-bracket">&#91;</span>33<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>१९५० से भारत एक संघीय गणराज्य है। भारत की जनसंख्या १९५१ में ३६.१ करोड़ से बढ़कर २०११ में १२१.१ करोड़, २०२१ में बढ़कर १४०.७६ करोड़ हो गई।<sup id="cite_ref-Dyson2018-219_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-Dyson2018-219-42"><span class="cite-bracket">&#91;</span>34<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%86%E0%A4%AF" title="प्रति व्यक्ति आय">प्रति व्यक्ति आय</a> $64 से बढ़कर $1,498, 2020- 21 में $2150, शुरुआती 2022- 23 में $2450 हो गई और इसकी साक्षरता दर 16.6% से बढ़कर 74.04% पुरुषों के लिए एवम 64% महिलाओं की हो गई। भारत एक तेज़ी से बढ़ती हुई <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%80-20" title="जी-20">प्रमुख अर्थव्यवस्था</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="भारत में सूचना प्रौद्योगिकी">सूचना प्रौद्योगिकी</a> सेवाओं का केंद्र बन गया है।<sup id="cite_ref-MetcalfMetcalf2012-265_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-MetcalfMetcalf2012-265-43"><span class="cite-bracket">&#91;</span>35<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%A0%E0%A4%A8" title="भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान संगठन">अंतरिक्ष क्षेत्र</a> में भारत ने उल्लेखनीय तथा अद्वितीय प्रगति की। भारतीय फ़िल्में, संगीत और आध्यात्मिक शिक्षा वैश्विक संस्कृति में विशेष भूमिका निभाती हैं।<sup id="cite_ref-MetcalfMetcalf2012-266_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-MetcalfMetcalf2012-266-44"><span class="cite-bracket">&#91;</span>36<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> भारत ने ग़रीबी दर को काफ़ी हद तक कम कर दिया है।<sup id="cite_ref-Dyson2018-216-a_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-Dyson2018-216-a-45"><span class="cite-bracket">&#91;</span>37<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> भारत देश <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%81_%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="परमाणु अस्त्रों से युक्त देशों की सूची">परमाणु बम रखने वाला देश</a> है। भारत-चीन सीमा पर भारत का चीन से विवाद चल रहा है। <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0" title="कश्मीर">कश्मीर</a> क्षेत्र को लेकर भारत और <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a> में विवाद है।<sup id="cite_ref-kashmir-disputes_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-kashmir-disputes-46"><span class="cite-bracket">&#91;</span>38<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भारत में लैंगिक असमानता">लैंगिक असमानता</a>, बाल शोषण, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A4%A3" title="भारत में कुपोषण">बाल कुपोषण</a>,<sup id="cite_ref-NarayanJohn2018-lead_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-NarayanJohn2018-lead-47"><span class="cite-bracket">&#91;</span>39<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ग़रीबी, भ्रष्टाचार, प्रदूषण इत्यादि भारत के सामने प्रमुख चुनौतियाँ है।<sup id="cite_ref-BalakrishnanDey2019-lead_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-BalakrishnanDey2019-lead-48"><span class="cite-bracket">&#91;</span>40<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> 21.4% क्षेत्र पर वन है।<sup id="cite_ref-Jha2018-lead_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-Jha2018-lead-49"><span class="cite-bracket">&#91;</span>41<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%81_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80" title="भारतीय पशु और पक्षी">भारत के वन्यजीव</a>, जिन्हें परंपरागत रूप से <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत की संस्कृति">भारत की संस्कृति</a> में सहिष्णुता के साथ देखा गया है,<sup id="cite_ref-WoodroffeThirgood2005_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-WoodroffeThirgood2005-50"><span class="cite-bracket">&#91;</span>42<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> इन जंगलों और अन्य जगहों पर <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारत के संरक्षित क्षेत्र">संरक्षित आवासों</a> में निवास करते हैं। 12 फ़रवरी वर्ष 1948 में <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गांधी">महात्मा गाँधी</a> के अस्थि कलश जिन 12 तटों पर विसर्जित किए गए थे, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%AE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="त्रिमोहिनी संगम (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">त्रिमोहिनी संगम</a> भी उनमें से एक है | </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="नामोत्पत्ति"><span id=".E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.AE.E0.A5.8B.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A4.BF"></span>नामोत्पत्ति</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="भारत नाम की उत्पत्ति">भारत नाम की उत्पत्ति</a></div> <p>भारत के दो आधिकारिक नाम हैं- <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="हिंदी">हिंदी</a> में <b>भारत</b> और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80" class="mw-disambig" title="अंग्रेज़ी">अंग्रेज़ी</a> में <b>इंडिया</b> (<i>India</i>)। इंडिया नाम की उत्पत्ति <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="सिंधु नदी">सिंधु नदी</a> के <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80" class="mw-disambig" title="अंग्रेज़ी">अंग्रेज़ी</a> नाम "इंडस" से हुई है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEOxford_English_Dictionary_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEOxford_English_Dictionary-51"><span class="cite-bracket">&#91;</span>43<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3" title="भागवत पुराण">श्रीमद्भागवत महापुराण</a> में वर्णित एक कथा के अनुसार भारत नाम <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81" title="मनु">मनु</a> के वंशज तथा <a href="/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A4%AD%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5" title="ऋषभदेव">ऋषभदेव</a> के सबसे बड़े बेटे एक प्राचीन सम्राट <b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A4)" class="mw-redirect" title="भरत (भागवत)">भरत</a></b> के नाम से लिया गया है। <sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">&#91;</span>44<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">&#91;</span>45<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite-bracket">&#91;</span>46<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">&#91;</span>47<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">&#91;</span>48<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">&#91;</span>49<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> एक व्युत्पत्ति के अनुसार भारत (भा + रत) शब्द का मतलब है आंतरिक प्रकाश या विदेक-रूपी प्रकाश में लीन। एक तीसरा नाम <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="हिन्दुस्तान">हिंदुस्तान</a> भी है जिसका अर्थ <i>हिंद</i> <i>की भूमि</i>, यह नाम विशेषकर <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="अरब देश">अरब</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ईरान">ईरान</a> में प्रचलित हुआ। <sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">&#91;</span>50<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">&#91;</span>51<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> बहुत पहले भारत का एक मुंहबोला नाम <i>सोने की चिड़िया</i> भी प्रचलित था। <sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60"><span class="cite-bracket">&#91;</span>52<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> संस्कृत महाकाव्य महाभारत में वर्णित है की वर्तमान उत्तर भारत का क्षेत्र भारत के अंतर्गत आता था। भारत को कई अन्य नामों इंडिया, भारतवर्ष, आर्यावर्त, हिंद, हिंदुस्तान, जंबूद्वीप आदि से भी जाना जाता है। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="इतिहास"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.B8"></span>इतिहास</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत का इतिहास">भारत का इतिहास</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sanchi2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Sanchi2.jpg/220px-Sanchi2.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Sanchi2.jpg/330px-Sanchi2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Sanchi2.jpg/440px-Sanchi2.jpg 2x" data-file-width="866" data-file-height="578" /></a><figcaption>तीसरी शताब्दी में सम्राट <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95" title="अशोक">अशोक</a> द्वारा बनाया गया <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a> में <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%AA" title="साँची का स्तूप">साँची का स्तूप</a></figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="प्राचीन_भारत"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9A.E0.A5.80.E0.A4.A8_.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.A4"></span>प्राचीन भारत</h3></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r5613282/mw-parser-output/.tmulti">.mw-parser-output .tmulti .multiimageinner{display:flex;flex-direction:column}.mw-parser-output .tmulti .trow{display:flex;flex-direction:row;clear:left;flex-wrap:wrap;width:100%;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{margin:1px;float:left}.mw-parser-output .tmulti .theader{clear:both;font-weight:bold;text-align:center;align-self:center;background-color:transparent;width:100%}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption{background-color:transparent}.mw-parser-output .tmulti .text-align-left{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .text-align-right{text-align:right}.mw-parser-output .tmulti .text-align-center{text-align:center}@media all and (max-width:720px){.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{width:100%!important;box-sizing:border-box;max-width:none!important;align-items:center}.mw-parser-output .tmulti .trow{justify-content:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{float:none!important;max-width:100%!important;box-sizing:border-box;text-align:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle .thumbcaption{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .trow>.thumbcaption{text-align:center}}</style><div class="thumb tmulti tleft"><div class="thumbinner multiimageinner" style="width:292px;max-width:292px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:290px;max-width:290px"><div class="thumbimage" style="border:none;;height:118px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:1500-1200_BCE_Rigveda,_manuscript_page_sample_i,_Mandala_1,_Hymn_1_(Sukta_1),_Adhyaya_1,_lines_1.1.1_to_1.1.9,_Sanskrit,_Devanagari.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/1500-1200_BCE_Rigveda%2C_manuscript_page_sample_i%2C_Mandala_1%2C_Hymn_1_%28Sukta_1%29%2C_Adhyaya_1%2C_lines_1.1.1_to_1.1.9%2C_Sanskrit%2C_Devanagari.jpg/288px-1500-1200_BCE_Rigveda%2C_manuscript_page_sample_i%2C_Mandala_1%2C_Hymn_1_%28Sukta_1%29%2C_Adhyaya_1%2C_lines_1.1.1_to_1.1.9%2C_Sanskrit%2C_Devanagari.jpg" decoding="async" width="288" height="119" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/1500-1200_BCE_Rigveda%2C_manuscript_page_sample_i%2C_Mandala_1%2C_Hymn_1_%28Sukta_1%29%2C_Adhyaya_1%2C_lines_1.1.1_to_1.1.9%2C_Sanskrit%2C_Devanagari.jpg/432px-1500-1200_BCE_Rigveda%2C_manuscript_page_sample_i%2C_Mandala_1%2C_Hymn_1_%28Sukta_1%29%2C_Adhyaya_1%2C_lines_1.1.1_to_1.1.9%2C_Sanskrit%2C_Devanagari.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/1500-1200_BCE_Rigveda%2C_manuscript_page_sample_i%2C_Mandala_1%2C_Hymn_1_%28Sukta_1%29%2C_Adhyaya_1%2C_lines_1.1.1_to_1.1.9%2C_Sanskrit%2C_Devanagari.jpg/576px-1500-1200_BCE_Rigveda%2C_manuscript_page_sample_i%2C_Mandala_1%2C_Hymn_1_%28Sukta_1%29%2C_Adhyaya_1%2C_lines_1.1.1_to_1.1.9%2C_Sanskrit%2C_Devanagari.jpg 2x" data-file-width="2791" data-file-height="1150" /></a></span></div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:290px;max-width:290px"><div class="thumbimage" style="border:none;;height:169px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Battle_at_Lanka,_Ramayana,_Udaipur,_1649-53.jpg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Battle_at_Lanka%2C_Ramayana%2C_Udaipur%2C_1649-53.jpg/288px-Battle_at_Lanka%2C_Ramayana%2C_Udaipur%2C_1649-53.jpg" decoding="async" width="288" height="169" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Battle_at_Lanka%2C_Ramayana%2C_Udaipur%2C_1649-53.jpg/432px-Battle_at_Lanka%2C_Ramayana%2C_Udaipur%2C_1649-53.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Battle_at_Lanka%2C_Ramayana%2C_Udaipur%2C_1649-53.jpg/576px-Battle_at_Lanka%2C_Ramayana%2C_Udaipur%2C_1649-53.jpg 2x" data-file-width="5100" data-file-height="2995" /></a></span></div></div></div><div class="trow" style="display:flex"><div class="thumbcaption"><span style="font-family:Sans-serif;font-size:100%;color:black;background-color:transparent;;">(शीर्ष) <a href="/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6" title="ऋग्वेद">ऋग्वेद</a> की एक मध्यकालीन <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="पांडुलिपि">पांडुलिपि</a>, मौखिक रूप से, १५००-१२०० ई.पू. (नीचे) संस्कृत महाकाव्य <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3" title="रामायण">रामायण</a> की एक पांडुलिपि से एक चित्रण</span></div></div></div></div> <p>लगभग 55,000 वर्ष पहले (<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="प्राचीन भारत">प्राचीन भारत</a>) <sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61"><span class="cite-bracket">&#91;</span>53<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> आधुनिक मानव या <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%8B_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8" class="mw-redirect" title="होमो सेपियन्स">होमो सेपियंस</a> <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अफ्रीका">अफ्रीका</a> से <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="भारतीय उपमहाद्वीप">भारतीय उपमहाद्वीप</a> में पहुँचे थे। <sup id="cite_ref-Dyson2018_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-Dyson2018-62"><span class="cite-bracket">&#91;</span>54<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-PetragliaAllchin_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-PetragliaAllchin-63"><span class="cite-bracket">&#91;</span>55<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-Fisher2018_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-Fisher2018-64"><span class="cite-bracket">&#91;</span>56<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण एशिया">दक्षिण एशिया</a> में ज्ञात मानव का प्राचीनतम अवशेष 30,000 वर्ष पुराना है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEPetragliaAllchin20076_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEPetragliaAllchin20076-65"><span class="cite-bracket">&#91;</span>57<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भीमबेटका">भीमबेटका</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a> की गुफाएँ भारत में मानव जीवन का प्राचीनतम प्रमाण हैं जो आज भी देखने को मिलता है। प्रथम स्थाई बस्तियों ने 9000 वर्ष पूर्व स्वरुप लिया था। 6,500 ईसा पूर्व तक आते आते मनुष्य ने खेती करना, जानवरों को पालना तथा घरों का निर्माण करना शुरू कर दिया था, जिसका अवशेष <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="मेहरगढ़">मेहरगढ़</a> में मिला था जो कि अभी <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a> में है। <sup id="cite_ref-FOOTNOTEConinghamYoung2015104–105_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEConinghamYoung2015104–105-66"><span class="cite-bracket">&#91;</span>58<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> यह धीरे-धीरे <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिंधु घाटी सभ्यता">सिंधु घाटी सभ्यता</a> के रूप में विकसित हुए,<sup id="cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200421–23_67-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200421–23-67"><span class="cite-bracket">&#91;</span>59<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEConinghamYoung2015104–105_66-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEConinghamYoung2015104–105-66"><span class="cite-bracket">&#91;</span>58<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> जो की <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण एशिया">दक्षिण एशिया</a> की सबसे प्राचीन शहरी सभ्यता है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009181_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009181-68"><span class="cite-bracket">&#91;</span>60<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> यह <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%AC%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5" title="२६वीं शताब्दी ईसा पूर्व">2600 ईसा पूर्व</a> और <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5" title="२०वीं शताब्दी ईसा पूर्व">1900 ईसा पूर्व</a> के मध्य अपने चरम पर थी।<sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69"><span class="cite-bracket">&#91;</span>61<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> यह वर्तमान पश्चिम भारत तथा पाकिस्तान में स्थित है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEPossehl20032_70-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEPossehl20032-70"><span class="cite-bracket">&#91;</span>62<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> यह <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8_%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%8B" class="mw-redirect" title="मोहन जोदड़ो">मोहनजोदड़ो</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE" title="हड़प्पा">हड़प्पा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="धोलावीरा">धोलावीरा</a>, और <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE" title="कालीबंगा">कालीबंगा</a> जैसे शहरों के आसपास केंद्रित थी और विभिन्न प्रकार के निर्वाह पर निर्भर थी, यहाँ व्यापक बाजार था तथा शिल्प उत्पादन होता था।<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009181_68-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009181-68"><span class="cite-bracket">&#91;</span>60<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>2000 से 500 ईसा पूर्व तक <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97_(%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95)" title="ताम्र पाषाण युग (चाल्कोलिथिक)">ताम्र पाषाण युग</a> संस्कृति से <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8C%E0%A4%B9_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="लौह युग">लौह युग</a> का आगमन हुआ।<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009255_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009255-71"><span class="cite-bracket">&#91;</span>63<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> इसी युग को <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="हिंदू धर्म">हिंदू धर्म</a> से जुड़े प्राचीनतम <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%A5" title="धर्म ग्रंथ">धर्म ग्रंथ</a>,<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009186–187_72-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009186–187-72"><span class="cite-bracket">&#91;</span>64<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6" title="वेद">वेदों</a> का रचनाकाल माना जाता है<sup id="cite_ref-FOOTNOTEWitzel200368–69_73-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEWitzel200368–69-73"><span class="cite-bracket">&#91;</span>65<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC" class="mw-redirect" title="पंजाब">पंजाब</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81-%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="सिन्धु-गंगा का मैदान">गंगा के ऊपरी मैदानी क्षेत्र</a> को <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="वैदिक संस्कृति">वैदिक संस्कृति</a> का निवास स्थान माना जाता है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009255_71-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009255-71"><span class="cite-bracket">&#91;</span>63<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> कुछ इतिहासकारों का मानना है की इसी युग में उत्तर-पश्चिम से <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4" title="आर्य प्रवास सिद्धान्त">भारतीय-आर्यन</a> का आगमन हुआ था।<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009186–187_72-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009186–187-72"><span class="cite-bracket">&#91;</span>64<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> इसी अवधि में <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="जाति">जाति प्रथा</a> भी प्रारंभ हुई थी।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200441–43_74-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200441–43-74"><span class="cite-bracket">&#91;</span>66<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="वैदिक सभ्यता">वैदिक सभ्यता</a> में ईसा पूर्व 6 वीं शताब्दी में <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="गंगा">गंगा</a> के मैदानी क्षेत्र तथा उत्तर-पश्चिम भारत में छोटे-छोटे राज्य तथा उनके प्रमुख मिल कर 16 कुलीन और राजशाही में सम्मिलित हुए जिन्हे <i><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%A6" title="महाजनपद">महाजनपद</a></i> के नाम से जाना जाता है। <sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009260–265_75-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009260–265-75"><span class="cite-bracket">&#91;</span>67<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <sup id="cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200453–54_76-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200453–54-76"><span class="cite-bracket">&#91;</span>68<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> बढ़ते शहरीकरण के बीच दो अन्य स्वतंत्र अ-वैदिक धर्मों का उदय हुआ। <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0" title="महावीर">महावीर</a> के जीवन काल में जैन धर्म अस्तित्व में आया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009312–313_77-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009312–313-77"><span class="cite-bracket">&#91;</span>69<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="गौतम बुद्ध">गौतम बुद्ध</a> की शिक्षाओं पर आधारित <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="बौद्ध धर्म">बौद्ध धर्म</a> ने मध्यम वर्ग के अनुयायिओं को छोड़कर अन्य सभी वर्ग के लोगों को आकर्षित किया; इसी काल में भारत का इतिहास लेखन प्रारंभ हुआ। <sup id="cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200454–56_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200454–56-78"><span class="cite-bracket">&#91;</span>70<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein199821_79-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein199821-79"><span class="cite-bracket">&#91;</span>71<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein199867–68_80-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein199867–68-80"><span class="cite-bracket">&#91;</span>72<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> बढ़ती शहरी संपदा के युग में, दोनों धर्मों ने त्याग को एक आदर्श माना,<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009300_81-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009300-81"><span class="cite-bracket">&#91;</span>73<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> और दोनों ने लंबे समय तक चलने वाली मठ परंपराओं की स्थापना की। राजनीतिक रूप से तीसरी शताब्दी ईसा पूर्व तक <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मगध साम्राज्य">मगध साम्राज्य</a> ने अन्य राज्यों को अपने अंदर मिला कर मौर्य साम्राज्य के रूप में उभरा। <sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009319_82-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009319-82"><span class="cite-bracket">&#91;</span>74<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7" class="mw-redirect" title="मगध">मगध</a> ने <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="दक्षिण भारत">दक्षिण भारत</a> के कुछ हिस्सों को छोड़कर पूरे भारत पर अपना अधिपत्य स्थापित कर लिया लेकिन कुछ अन्य प्रमुख बड़े राज्यों ने इसके प्रमुख क्षेत्रों को अलग कर लिया। <sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein199878–79_83-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein199878–79-83"><span class="cite-bracket">&#91;</span>75<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200470_84-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200470-84"><span class="cite-bracket">&#91;</span>76<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> मौर्य राजाओं को उनके साम्राज्य की उन्नति के लिए तथा उच्च जीवन सतर के लिए जाना जाता है क्योंकि <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95" title="अशोक">सम्राट अशोक</a> ने <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%A7%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="बौद्ध धम्म">बौद्ध धम्म</a> की स्थापना की तथा शस्त्र मुक्त सेना का निर्माण किया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009367_85-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009367-85"><span class="cite-bracket">&#91;</span>77<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200463_86-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200463-86"><span class="cite-bracket">&#91;</span>78<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>180 ईसवी के आरंभ से <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मध्य एशिया">मध्य एशिया</a> से कई आक्रमण हुए, जिनके परिणामस्वरूप उत्तर भारतीय उपमहाद्वीप में <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80" title="यूनानी">यूनानी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%95" title="शक">शक</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="पार्थी">पार्थी</a> और अंततः <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3" class="mw-redirect" title="कुषाण">कुषाण</a> राजवंश स्थापित हुए। <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="तीसरी शताब्दी">तीसरी शताब्दी</a> के आगे का समय जब भारत पर <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="गुप्त वंश">गुप्त वंश</a> का शासन था, भारत का <i>स्वर्णिम काल</i> कहलाया।<sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87"><span class="cite-bracket">&#91;</span>79<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="तमिल भाषा">तमिल</a> के <i><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="संगम साहित्य">संगम साहित्य</a></i> के अनुसार ईसा पूर्व 200 से 200 ईस्वी तक दक्षिण प्रायद्वीप पर <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="चेर राजवंश">चेर राजवंश</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%B2_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="चोल राजवंश">चोल राजवंश</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="पांड्य राजवंश">पांड्य राजवंश</a> का शासन था जिन्होंने बड़े सतर पर <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="रोमन साम्राज्य">भारत और रोम के व्यापारिक संबंध</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="पश्चिमी एशिया">पश्चिम</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण पूर्व एशिया">दक्षिण पूर्व एशिया</a> के साम्राज्यों के साथ व्यापर किया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein199889–90_88-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein199889–90-88"><span class="cite-bracket">&#91;</span>80<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009408–415_89-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009408–415-89"><span class="cite-bracket">&#91;</span>81<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> चौथी-पाँचवी शताब्दी के बीच <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="गुप्त साम्राज्य">गुप्त साम्राज्य</a> ने वृहद् गंगा के मैदानी क्षेत्र में प्रशासन तथा कर निर्धारण की एक जटिल प्रणाली बनाई; यह प्रणाली बाद के भारतीय राज्यों के लिए एक आदर्श बन गई। <sup id="cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200489–91_90-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200489–91-90"><span class="cite-bracket">&#91;</span>82<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009545_91-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009545-91"><span class="cite-bracket">&#91;</span>83<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> गुप्त साम्राज्य में भक्ति पर आधारित हिन्दू धर्म का प्रचलन हुई। <sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein199898–99_92-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein199898–99-92"><span class="cite-bracket">&#91;</span>84<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="प्राचीन भारतीय विज्ञान तथा तकनीक">विज्ञान</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="भारतीय कला">कला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="भारतीय साहित्य">साहित्य</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%A4" title="भारतीय गणित">गणित</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="खगोलशास्त्र">खगोलशास्त्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="प्राचीन प्रौद्योगिकी">प्राचीन प्रौद्योगिकी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="धर्म">धर्म</a>, तथा <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="दर्शन">दर्शन</a> इन्हीं राजाओं के शासनकाल में फले-फूले, जो शास्त्रीय संस्कृत में रचा गया। <sup id="cite_ref-FOOTNOTESingh2009545_91-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESingh2009545-91"><span class="cite-bracket">&#91;</span>83<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="मध्यकालीन_भारत"><span id=".E0.A4.AE.E0.A4.A7.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A5.80.E0.A4.A8_.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.A4"></span>मध्यकालीन भारत</h3></div> <p>६०० से १२०० के बीच का समय क्षेत्रीय राज्यों में सांस्कृतिक उत्थान के युग के रूप में जाना जाता है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998132_93-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998132-93"><span class="cite-bracket">&#91;</span>85<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8C%E0%A4%9C" title="कन्नौज">कन्नौज</a> के राजा <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A8" title="हर्षवर्धन">हर्ष</a> ने ६०६ से ६४७ तक गंगा के मैदानी क्षेत्र में शासन किया तथा उसने दक्षिण में अपने राज्य का विस्तार करने का प्रयास किया किन्तु दक्क्न के <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="चालुक्य राजवंश">चालुक्यों</a> ने उसे हरा दिया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998119–120_94-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998119–120-94"><span class="cite-bracket">&#91;</span>86<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> उसके उत्तराधिकारी ने पूर्व की और राज्य का विस्तार करना चाहा लेकिन <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="बंगाल">बंगाल</a> के <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="पाल वंश">पाल</a> शासकों से उसे हारना पड़ा।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998119–120_94-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998119–120-94"><span class="cite-bracket">&#91;</span>86<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> जब चालुक्यों ने दक्षिण की और विस्तार करने का प्रयास किया तो <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%B5_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="पल्लव राजवंश">पल्ल्वों</a> ने उन्हें पराजित कर दिया, जिनका सुदूर दक्षिण में <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="पाण्ड्य राजवंश">पांड्यों</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%B2_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="चोल राजवंश">चोलों</a> द्वारा उनका विरोध किया जा रहा था।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998119–120_94-2" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998119–120-94"><span class="cite-bracket">&#91;</span>86<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> इस काल में कोई भी शासक एक साम्राज्य बनाने में सक्षम नहीं था और लगातार मूल भूमि की तुलना में दुसरे क्षेत्र की ओर आगे बढ़ने का क्रम जारी था।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998132_93-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998132-93"><span class="cite-bracket">&#91;</span>85<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> इस अवधि में नये शासन के कारण जाति में बांटे गए सामान्य कृषकों के लिए कृषि करना और सहज हो गया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998121–122_95-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998121–122-95"><span class="cite-bracket">&#91;</span>87<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> जाति व्यवस्था के परिणामस्वरूप स्थानीय मतभेद होने लगे।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998121–122_95-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998121–122-95"><span class="cite-bracket">&#91;</span>87<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>6 और 7 वीं शताब्दी में, पहली भक्ति भजन तमिल भाषा में बनाया गया था। पूरे भारत में उनकी नकल की गई और हिंदू धर्म के पुनरुत्थान और इसने उपमहाद्वीप की सभी आधुनिक भाषाओं के विकास का नेतृत्व किया। राजघरानो ने लोगों को राजधानी की आकर्षित किया। शहरीकरण के साथ शहरों में बड़े स्तर पर मंदिरों का निर्माण किया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998124_96-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998124-96"><span class="cite-bracket">&#91;</span>88<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> दक्षिण भारत की राजनीतिक और सांस्कृतिक व्यवस्था का प्रभाव दक्षिण एशिया के देशों <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="म्यांमार">म्यांमार</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%88%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="थाईलैंड">थाईलैंड</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%B8" title="लाओस">लाओस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="कंबोडिया">कंबोडिया</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="वियतनाम">वियतनाम</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%82%E0%A4%B8" class="mw-redirect" title="फिलीपींस">फिलीपींस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मलेशिया">मलेशिया</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE_(%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA)" title="जावा (द्वीप)">जावा</a> में देखा जा सकता है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEStein1998127–128_97-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEStein1998127–128-97"><span class="cite-bracket">&#91;</span>89<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>१० वीं शताब्दी के बाद घुमन्तु मुस्लिम वंशों ने जातियता तथा धर्म द्वारा संघठित तेज घोड़ों से युक्त बड़ी सेना के द्वारा उत्तर-पश्चिमी मैदानों पर बार बार आकर्मण किया, अंततः १२०६ <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A4" title="दिल्ली सल्तनत">इस्लामीक दिल्ली सल्तनत</a> की स्थापना हुई।<sup id="cite_ref-FOOTNOTELudden200268_98-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELudden200268-98"><span class="cite-bracket">&#91;</span>90<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> उन्हें उतर भारत को अधिक नियंत्रित करना था तथा दक्षिण भारत पर आकर्मण करना था। भारतीय कुलीन वर्ग के विघटनकारी सल्तनत ने बड़े पैमाने पर गैर-मुस्लिमों को स्वयं के रीतिरिवाजों पर छोड़ दिया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAsherTalbot200847_99-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAsherTalbot200847-99"><span class="cite-bracket">&#91;</span>91<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEMetcalfMetcalf20066_100-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEMetcalfMetcalf20066-100"><span class="cite-bracket">&#91;</span>92<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> १३ वीं शताब्दी में <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मंगोल साम्राज्य">मंगोलों</a> द्वारा किये के विनाशकारी आकर्मण से भारत की रक्षा की। सल्तनत के पतन के कारण स्वशासित <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="विजयनगर साम्राज्य">विजयनगर साम्राज्य</a> का मार्ग प्रशस्त हुआ।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAsherTalbot200853_101-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAsherTalbot200853-101"><span class="cite-bracket">&#91;</span>93<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> एक मजबूत <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%88%E0%A4%B5" title="शैव">शैव परंपरा</a> और सल्तनत की सैन्य तकनीक पर निर्माण करते हुए साम्राज्य ने भारत के विशाल भाग पर शासन किया और इसके बाद लंबे समय तक दक्षिण भारतीय समाज को प्रभावित किया।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEMetcalfMetcalf200612_102-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEMetcalfMetcalf200612-102"><span class="cite-bracket">&#91;</span>94<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-FOOTNOTEAsherTalbot200853_101-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAsherTalbot200853-101"><span class="cite-bracket">&#91;</span>93<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="प्रारंभिक_आधुनिक_भारत"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.82.E0.A4.AD.E0.A4.BF.E0.A4.95_.E0.A4.86.E0.A4.A7.E0.A5.81.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95_.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.A4"></span>प्रारंभिक आधुनिक भारत</h3></div> <p>१७वीं शताब्दी के मध्यकाल में <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="पुर्तगाल">पुर्तगाल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%9A_%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80" title="डच ईस्ट इंडिया कंपनी">डच</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8" class="mw-redirect" title="फ्रांस">फ्रांस</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A1_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%AE" title="यूनाइटेड किंगडम">ब्रिटेन</a> सहित अनेक यूरोपीय देशों, जो भारत से व्यापार करने के इच्छुक थे, उन्होंने देश की आतंरिक शासकीय अराजकता का फायदा उठाया हालांकि अंग्रेजों ने व्यापार करने के बहाने से देश में आए और आंतरिक विद्रोह करवाने की कोशिश की ताकि वे आपस में लड़ाई करवाकर भारतीयों को कमजोर कर सकें । इसमें वे कामयाब हुए और <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AA%E0%A5%A6" title="१८४०">१८४०</a> तक लगभग संपूर्ण देश पर शासन करने में सफल हुए। वास्तव में ये शासन की दृष्टि से नहीं आए बल्कि वे देश की भोलीभाली जनता को लूटना चाहते थे । क्योंकि भारत देश में बाहर से आया हर कोई मेहमान होता है और उसे वे देवता का दर्जा देते हैं । इसी का फायदा अंग्रेजों ने उठाया और धीरे धीरे आंतरिक अशांति इस प्रकार फैलाई की सबसे पहले यहां की शिक्षा व्यवस्था को बदला जो की दुनियां में सबसे अच्छी व्यवस्था थी । और वर्ण व्यवस्था को जाती वाद में बदल दिया गया । ऊंची नीची जातियों में विभाजन किया । मुस्लिम धर्म वालों को धक्के से गाय माता की हत्या करवाने में लगा दिया । और फिर हिंदुओं को बोला की देखो आपके मुस्लिम भाई , आपकी माता की हत्या कर रहे हैं । ये तो आपके भाई कहलाने के लायक भी नहीं है । इस प्रकार देखते ही देखते दंगा फैला दिया । लेकिन<a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AB%E0%A5%AD" title="१८५७">१८५७</a> में ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कम्पनी के विरुद्ध असफल विद्रोह, जो <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AB%E0%A5%AD_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A5%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="१८५७ का प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम">भारतीय स्वतन्त्रता के प्रथम संग्राम</a> से भी जाना जाता है, के बाद भारत का अधिकांश भाग सीधे <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अंग्रेजी शासन">अंग्रेजी शासन</a> के प्रशासनिक नियंत्रण में आ गया।<sup id="cite_ref-103" class="reference"><a href="#cite_note-103"><span class="cite-bracket">&#91;</span>95<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Konarak_Sun_Temple_Wheel_By_Piyal_Kundu_(2).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Konarak_Sun_Temple_Wheel_By_Piyal_Kundu_%282%29.jpg/270px-Konarak_Sun_Temple_Wheel_By_Piyal_Kundu_%282%29.jpg" decoding="async" width="270" height="203" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Konarak_Sun_Temple_Wheel_By_Piyal_Kundu_%282%29.jpg/405px-Konarak_Sun_Temple_Wheel_By_Piyal_Kundu_%282%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Konarak_Sun_Temple_Wheel_By_Piyal_Kundu_%282%29.jpg/540px-Konarak_Sun_Temple_Wheel_By_Piyal_Kundu_%282%29.jpg 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2304" /></a><figcaption> कोणार्क-चक्र - १३वीं शताब्दी में बने <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="उड़ीसा">उड़ीसा</a> के सूर्य मन्दिर में स्थित, यह दुनिया के सब से प्रसिद्घ ऐतिहासिक स्मारकों में से एक है।</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="आधुनिक_भारत"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.A7.E0.A5.81.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95_.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.A4"></span>आधुनिक भारत</h3></div> <p>बीसवी सदी के प्रारम्भ में आधुनिक शिक्षा के प्रसार और विश्वपटल पर बदलती राजनीतिक परिस्थितियों के चलते भारत में एक बौद्धिक आन्दोलन का सूत्रपात हुआ जिसने सामाजिक और राजनीतिक स्तरों पर अनेक परिवर्तनों एवम आन्दोलनों की नीव रखी। १८८५ में <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8" title="भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस">भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस</a> की स्थापना ने स्वतन्त्रता आन्दोलन को एक गतिमान स्वरूप दिया। बीसवीं शताब्दी के प्रारंभ में लम्बे समय तक स्वतंत्रता प्राप्ति के लिये विशाल अहिंसावादी संघर्ष चला, जिसका नेतृत्‍व <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="महात्मा गांधी">महात्मा गांधी</a>, जो आधिकारिक रूप से आधुनिक भारत के 'राष्ट्रपिता' के रूप में संबोधित किये जाते हैं, इसी सदी में <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="भारत के सामाजिक आन्दोलन">भारत के सामाजिक आन्दोलन</a>, जो सामाजिक स्वतंत्रता प्राप्ति के लिए भी विशाल अहिंसावादी एवं क्रांतिवादी संघर्ष चला, जिसका नेतृत्व <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5_%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भीमराव आंबेडकर">डॉ॰ बाबासाहेब आंबेडकर</a> ने किया, जो ‘आधुनिक भारत के निर्माता’, ‘संविधान निर्माता' एवं ‘दलितों के मसिहा’ के रूप में संबोधित किये जाते है। इसके साथ-साथ <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%B0_%E0%A4%86%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A6" class="mw-redirect" title="चंद्रशेखर आजाद">चंद्रशेखर आजाद</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9" class="mw-redirect" title="सरदार भगत सिंह">सरदार भगत सिंह</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5" title="सुखदेव">सुखदेव</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81" title="राजगुरु">राजगुरू</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7_%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B8" class="mw-redirect" title="नेताजी सुभाष चन्द्र बोस">नेताजी सुभाष चन्द्र बोस</a>, आदि के नेतृत्‍व में चले क्रांतिकारी संघर्ष के फलस्वरुप <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AB_%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4" title="१५ अगस्त">१५ अगस्त</a>, <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%AD" title="१९४७">१९४७</a> भारत ने <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अंग्रेजी शासन">अंग्रेजी शासन</a> से पूर्णतः <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="स्वतंत्रता">स्वतंत्रता</a> प्राप्त की। तदुपरान्त <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%AC_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="२६ जनवरी">२६ जनवरी</a>, <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%A6" title="१९५०">१९५०</a> को भारत एक <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="गणराज्य">गणराज्य</a> बना। </p><p>एक बहुजातीय तथा बहुधार्मिक राष्ट्र होने के कारण भारत को समय-समय पर <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="साम्प्रदायिक">साम्प्रदायिक</a> तथा जातीय विद्वेष का शिकार होना पड़ा है। क्षेत्रीय असंतोष तथा विद्रोह भी हालाँकि देश के अलग-अलग हिस्सों में होते रहे हैं, पर इसकी <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="धर्मनिरपेक्षता">धर्मनिरपेक्षता</a> तथा जनतांत्रिकता, केवल १९७५-७७ को छोड़, जब तत्कालीन प्रधानमंत्री <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="इंदिरा गांधी">इंदिरा गांधी</a> ने <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="आपातकाल">आपातकाल</a> की घोषणा कर दी थी, अक्षुण्ण रही है। </p><p>भारत के पड़ोसी राष्ट्रों के साथ अनसुलझे सीमा विवाद हैं। इसके कारण इसे छोटे पैमानों पर युद्ध का भी सामना करना पड़ा है। १९६२ में <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="चीन">चीन</a> के साथ, तथा १९४७, १९६५, १९७१ एवं १९९९ में <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a> के साथ लड़ाइयाँ हो चुकी हैं। </p><p>भारत <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="गुटनिरपेक्ष आन्दोलन">गुटनिरपेक्ष आन्दोलन</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98" class="mw-redirect" title="संयुक्त राष्ट्र संघ">संयुक्त राष्ट्र संघ</a> के संस्थापक सदस्य देशों में से एक है। </p><p>१९७४ में भारत ने अपना पहला <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%81_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A3" title="परमाणु परीक्षण">परमाणु परीक्षण</a> किया था जिसके बाद १९९८ में ५ और परीक्षण किये गये। १९९० के दशक में किये गये आर्थिक सुधारीकरण की बदौलत आज देश सबसे तेज़ी से विकासशील राष्ट्रों की सूची में आ गया है। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="भूगोल_एवं_जलवायु"><span id=".E0.A4.AD.E0.A5.82.E0.A4.97.E0.A5.8B.E0.A4.B2_.E0.A4.8F.E0.A4.B5.E0.A4.82_.E0.A4.9C.E0.A4.B2.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A5.81"></span>भूगोल एवं जलवायु</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="भारत का भूगोल">भारत का भूगोल</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="भू-आकृतिक_विशेषतायें"><span id=".E0.A4.AD.E0.A5.82-.E0.A4.86.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.95_.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.87.E0.A4.B7.E0.A4.A4.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A5.87.E0.A4.82"></span>भू-आकृतिक विशेषतायें</h3></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Yumthanghimalayas.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Yumthanghimalayas.jpg/300px-Yumthanghimalayas.jpg" decoding="async" width="300" height="201" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Yumthanghimalayas.jpg/450px-Yumthanghimalayas.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Yumthanghimalayas.jpg/600px-Yumthanghimalayas.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="670" /></a><figcaption>हिमालय उत्तर में जम्मू और कश्मीर से लेकर पूर्व में अरुणांचल प्रदेश तक भारत की अधिकतर पूर्वी सीमा बनाता है</figcaption></figure> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Rathong_from_Zemathang2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Rathong_from_Zemathang2.jpg/300px-Rathong_from_Zemathang2.jpg" decoding="async" width="300" height="199" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Rathong_from_Zemathang2.jpg/450px-Rathong_from_Zemathang2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Rathong_from_Zemathang2.jpg/600px-Rathong_from_Zemathang2.jpg 2x" data-file-width="1818" data-file-height="1204" /></a><figcaption> राथोंग शिखर, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%9C%E0%A4%82%E0%A4%98%E0%A4%BE" title="कंचनजंघा">कंचनजंघा</a> के समीप स्थित, जेमाथांग ग्लेशियर के पास से लिया गया चित्र</figcaption></figure> <p>भारत पूरी तौर पर <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%9F" title="भारतीय प्लेट">भारतीय प्लेट</a> के ऊपर स्थित है जो भारतीय आस्ट्रेलियाई प्लेट (<i>Indo-Australian Plate</i>) का उपखण्ड है। प्राचीन काल में यह प्लेट गोंडवानालैण्ड का हिस्सा थी और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अफ्रीका">अफ्रीका</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="अंटार्कटिका">अंटार्कटिका</a> के साथ जुड़ी हुई थी। तकरीबन ९ करोड़ वर्ष पहले क्रीटेशियस काल में भारतीय प्लेट १५ सेमी. वर्ष की गति से उत्तर की ओर बढ़ने लगी और इओसीन पीरियड में यूरेशियन प्लेट से टकराई। भारतीय प्लेट और यूरेशियन प्लेट के मध्य स्थित <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A5%E0%A5%80%E0%A4%9C_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="टेथीज सागर"> टेथीस</a> भूसन्नति के अवसादों के वालन द्वारा ऊपर उठने से तिब्बत पठार और <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="हिमालय">हिमालय</a> पर्वत का निर्माण हुआ। सामने की द्रोणी में बाद में अवसाद जमा हो जाने से सिन्धु-गंगा मैदान बना। भारतीय प्लेट अभी भी लगभग ५ सेमी./वर्ष की गति से उत्तर की ओर गतिशील है और हिमालय की ऊँचाई में अभी भी २ मिमी./वर्ष कि गति से उत्थान हो रहा है। </p><p>भारत के उत्तर में हिमालय की पर्वतमाला नए और <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4" title="वलित पर्वत">मोड़दार पहाड़ों</a> से बनी है। यह पर्वतश्रेणी कश्मीर से अरुणाचल तक लगभग १,५०० मील तक फैली हुई है। इसकी चौड़ाई १५० से २०० मील तक है। यह संसार की सबसे ऊँची पर्वतमाला है और इसमें अनेक चोटियाँ २४,००० फुट से अधिक ऊँची हैं। हिमालय की सबसे ऊँची चोटी माउंट एवरेस्ट है जिसकी ऊँचाई २९,०२८ फुट है जो नेपाल में स्थित है। </p><p>हिमालय के दक्षिण <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81-%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="सिन्धु-गंगा मैदान">सिन्धु-गंगा मैदान</a> है जो सिंधु, गंगा तथा ब्रह्मपुत्र और उनकी सहायक नदियों द्वारा बना है। हिमालय (शिवालिक) की तलहटी में जहाँ नदियाँ पर्वतीय क्षेत्र को छोड़कर मैदान में प्रवेश करती हैं, एक संकीर्ण पेटी में कंकड पत्थर मिश्रित निक्षेप पाया जाता है जिसमें नदियाँ अंतर्धान हो जाती हैं। इस ढलुवाँ क्षेत्र को <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%B0" title="भाबर">भाबर</a> कहते हैं। भाबर के दक्षिण में <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%88" class="mw-redirect" title="तराई">तराई</a> प्रदेश है, जहाँ विलुप्त नदियाँ पुन: प्रकट हो जाती हैं। यह क्षेत्र दलदलों और जंगलों से भरा है। तराई के दक्षिण में जलोढ़ मैदान पाया जाता है। मैदान में जलोढ़ दो किस्म के हैं, पुराना जलोढ़ और नवीन जलोढ़। पुराने जलोढ़ को <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%97%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="बाँगर">बाँगर</a> कहते हैं। यह अपेक्षाकृत ऊँची भूमि में पाया जाता है, जहाँ नदियों की बाढ़ का जल नहीं पहुँच पाता। इसमें कहीं कहीं चूने के कंकड मिलते हैं। नवीन जलोढ़ को <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="खादर">खादर</a> कहते हैं। यह नदियों की बाढ़ के मैदान तथा डेल्टा प्रदेश में पाया जाता है जहाँ नदियाँ प्रति वर्ष नई तलछट जमा करती हैं। </p><p>उत्तरी भारत के मैदान के दक्षिण का पूरा भाग एक विस्तृत पठार है जो दुनिया के सबसे पुराने स्थल खंड का अवशेष है और मुख्यत: कड़ी तथा दानेदार कायांतरित चट्टानों से बना है। पठार तीन ओर पहाड़ी श्रेणियों से घिरा है। उत्तर में <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="विंध्याचल">विंध्याचल</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="सतपुड़ा">सतपुड़ा</a> की पहाड़ियाँ हैं, जिनके बीच <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="नर्मदा नदी">नर्मदा नदी</a> पश्चिम की ओर बहती है। नर्मदा घाटी के उत्तर विंध्याचल प्रपाती ढाल बनाता है। सतपुड़ा की पर्वतश्रेणी उत्तर भारत को दक्षिण भारत से अलग करती है और पूर्व की ओर महादेव पहाड़ी तथा मैकाल पहाड़ी के नाम से जानी जाती है। सतपुड़ा के दक्षिण <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अजंता">अजंता</a> की पहाड़ियाँ हैं। प्रायद्वीप के पश्चिमी किनारे पर <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F" title="पश्चिमी घाट">पश्चिमी घाट</a> और पूर्वी किनारे पर <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F" title="पूर्वी घाट">पूर्वी घाट</a> नामक पहाडियाँ हैं। कई महत्वपूर्ण और बड़ी नदियाँ जैसे <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="गंगा">गंगा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="ब्रह्मपुत्र">ब्रह्मपुत्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="यमुना">यमुना</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="गोदावरी">गोदावरी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="कृष्णा नदी">कृष्णा</a> भारत से होकर बहती हैं। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="जलवायु"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.B2.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A5.81"></span>जलवायु</h3></div> <p><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81_%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3" class="mw-redirect" title="कोपेन का जलवायु वर्गीकरण">कोपेन</a> के वर्गीकरण में भारत में छह प्रकार की जलवायु का निरूपण है किन्तु यहाँ यह भी ध्यातव्य है कि भू-आकृति के प्रभाव में छोटे और स्थानीय स्तर पर भी जलवायु में बहुत विविधता और विशिष्टता मिलती है। भारत की जलवायु दक्षिण में <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="उष्णकटिबंधीय">उष्णकटिबंधीय</a> है और हिमालयी क्षेत्रों में अधिक ऊँचाई के कारण <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अल्पाइन">अल्पाइन</a> (ध्रुवीय जैसी), एक ओर यह पुर्वोत्तर भारत में उष्ण कटिबंधीय नम प्रकार की है तो पश्चिमी भागों में शुष्क प्रकार की। </p><p>कोपेन के वर्गीकरण के अनुसार भारत में निम्नलिखित छह प्रकार के जलवायु प्रदेश पाए जाते हैं: </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अल्पाइन">अल्पाइन</a> – (<i>ETh</i>);</li> <li>आर्द्र उपोष्ण – (<i>Cwa</i>);</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="उष्णकटिबंधीय">उष्ण कटिबंधीय नम और शुष्क</a> – (<i>Aw</i>);</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="उष्णकटिबंधीय">उष्ण कटिबंधीय नम</a> – (<i>Am</i>);</li> <li>अर्धशुष्क – (<i>BSh</i>);</li> <li>शुष्क मरुस्थलीय – (<i>BWh</i>).</li></ul> <p>परंपरागत रूप से भारत में छह <a href="/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%A4%E0%A5%81" title="ऋतु">ऋतुएँ</a> मानी जाती रहीं हैं परन्तु <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%8C%E0%A4%B8%E0%A4%AE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97" class="mw-redirect" title="भारतीय मौसम विज्ञान विभाग">भारतीय मौसम विज्ञान विभाग</a> चार ऋतुओं का वर्णन करता है जिन्हें हम उनके परंपरागत नामों से तुलनात्मक रूप में निम्नवत लिख सकते हैं: </p><p><b>शीत ऋतु</b> (<i>Winters</i>) – दिसंबर से मार्च तक, जिसमें दिसंबर और जनवरी सबसे ठंडे महीने होते हैं; उत्तरी भारत में औसत तापमान १० से १५ डिग्री सेल्सियस होता है। </p><p><b>ग्रीष्म ऋतु</b> (<i>Summers or Pre-monsoon</i>) – अप्रैल से जून तक जिसमें मई सबसे गर्म महीना होता है, औसत तापमान ३२ से ४० डिग्री सेल्सियस होता है। </p><p><b>वर्षा ऋतु</b> (<i>Monsoon or Rainy</i>) – जून से सितम्बर तक, जिसमें सार्वाधिक वर्षा अगस्त महीने में होती है, वस्तुतः मानसून का आगमन और प्रत्यावर्तन (लौटना) दोनों क्रमिक रूप से होते हैं और अलग अलग स्थानों पर इनका समय अलग अलग होता है। सामान्यतः १ जून को केरल तट पर मानसून के आगमन तारीख होती है इसके ठीक बाद यह पूर्वोत्तर भारत में पहुँचता है और क्रमशः पूर्व से पश्चिम तथा उत्तर से दक्षिण की ओर गतिशील होता है इलाहाबाद में मानसून के पहुँचने की तिथि १८ जून मानी जाती है और दिल्ली में २९ जून। </p><p><b>शरद ऋतु</b> (<i>Post-monsoon ot Autumn</i>) - उत्तरी भारत में अक्टूबर और नवंबर माह में मौसम साफ़ और शांत रहता है और अक्टूबर में मानसून लौटना शुरू हो जाता है जिससे तमिलनाडु के तट पर लौटते मानसून से वर्षा होती है। </p><p>भारत के मुख्य शहर हैं – <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुम्बई">मुम्बई</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कोलकाता</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="चेन्नई">चेन्नई</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="बंगलोर">बंगलोर</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81" title="बेंगलुरु">बेंगलुरु</a>)| </p><p>यह भी देंखे – <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारत के शहर">भारत के शहर</a> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="राजनीति_एवं_सरकार"><span id=".E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A5.80.E0.A4.A4.E0.A4.BF_.E0.A4.8F.E0.A4.B5.E0.A4.82_.E0.A4.B8.E0.A4.B0.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B0"></span>राजनीति एवं सरकार</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="राजनीति"><span id=".E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A5.80.E0.A4.A4.E0.A4.BF"></span>राजनीति</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत की राजनीति">भारत की राजनीति</a></div> <p>भारत विश्व का सबसे बड़ा लोकतंत्र है। बहुदलीय प्रणाली वाले इस संसदीय गणराज्य में छ: मान्यता-प्राप्त राष्ट्रीय पार्टियां, और ४० से भी ज़्यादा क्षेत्रीय पार्टियां हैं। भारतीय जनता पार्टी (भाजपा), जिसकी नीतियों को केंद्रीय-दक्षिणपंथी या रूढिवादी माना जाता है, के नेतृत्व में केंद्र में सरकार है जिसके प्रधानमंत्री श्री नरेंद्र मोदी हैं। अन्य पार्टियों में सबसे बडी भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस (कॉंग्रेस) है, जिसे भारतीय राजनीति में केंद्र-वामपंथी और उदार माना जाता है। २००४ से २०१४ तक केंद्र में मनमोहन सिंह की गठबन्धन सरकार का सबसे बड़ा हिस्सा कॉंग्रेस पार्टी का था। १९५० में गणराज्य के घोषित होने से १९८० के दशक के अन्त तक कॉंग्रेस का संसद में निरंतर बहुमत रहा। पर तब से राजनैतिक पटल पर भाजपा और कॉंग्रेस को अन्य पार्टियों के साथ सत्ता बांटनी पडी है। १९८९ के बाद से क्षेत्रीय पार्टियों के उदय ने केंद्र में गठबंधन सरकारों के नये दौर की शुरुआत की है। </p><p>गणराज्य के पहले तीन चुनावों (१९५१–५२, १९५७, १९६२) में जवाहरलाल नेहरू के नेतृत्व में कॉंग्रेस ने आसान जीत पाई। १९६४ में नेहरू की मृत्यु के बाद लाल बहादुर शास्त्री कुछ समय के लिये प्रधानमंत्री बने, और १९६६ में उनकी खुद की मौत के बाद इंदिरा गांधी प्रधानमंत्री बनीं। १९६७ और १९७१ के चुनावों में जीतने के बाद १९७७ के चुनावों में उन्हें हार का सामना करना पडा। १९७५ में प्रधानमंत्री रहते हुए उन्होंने राष्ट्रीय आपात्काल की घोषणा कर दी थी। इस घोषणा और इससे उपजी आम नाराज़गी के कारण १९७७ के चुनावों में नवगठित जनता पार्टी ने कॉंग्रेस को हरा दिया और पूर्व में कॉंग्रेस के सदस्य और नेहरु के केबिनेट में मंत्री रहे मोरारजी देसाई के नेतृत्व में नई सरकार बनी। यह सरकार सिर्फ़ तीन साल चली, और १९८० में हुए चुनावों में जीतकर इंदिरा गांधी फिर से प्रधानमंत्री बनीं। १९८४ में इंदिरा गांधी की हत्या के बाद उनके बेटे राजीव गांधी कॉंग्रेस के नेता और प्रधानमंत्री बने। १९८४ के चुनावों में ज़बरदस्त जीत के बाद १९८९ में नवगठित जनता दल के नेतृत्व वाले राष्ट्रीय मोर्चा ने वाम मोर्चा के बाहरी समर्थन से सरकार बनाई, जो केवल दो साल चली। १९९१ के चुनावों में किसी पार्टी को बहुमत नहीं मिला, परंतु कॉंग्रेस सबसे बडी पार्टी बनी, और पी वी नरसिंहा राव के नेतृत्व में अल्पमत सरकार बनी जो अपना कार्यकाल पूरा करने में सफल रही। </p><p>१९९६ के चुनावों के बाद दो साल तक राजनैतिक उथल पुथल का वक्त रहा, जिसमें कई गठबंधन सरकारें आई और गई। १९९६ में भाजपा ने केवल १३ दिन के लिये सरकार बनाई, जो समर्थन ना मिलने के कारण गिर गई। उसके बाद दो संयुक्त मोर्चे की सरकारें आई जो कुछ लंबे वक्त तक चली। ये सरकारें कॉंग्रेस के बाहरी समर्थन से बनी थीं। १९९८ के चुनावों के बाद भाजपा एक सफल गठबंधन बनाने में सफल रही। भाजपा के अटल बिहारी वाजपेयी के नेतृत्व में राष्ट्रीय जनतांत्रिक गठबंधन (राजग, या एनडीए) नाम के इस गठबंधन की सरकार पहली ऐसी सरकार बनी जिसने अपना पाँच साल का कार्यकाल पूरा किय। २००४ के चुनावों में भी किसी पार्टी को बहुमत नहीं मिला, पर कॉंग्रेस सबसे बडी पार्टी बनके उभरी, और इसने संयुक्त प्रगतिशील गठबंधन (संप्रग, या यूपीए) के नाम से नया गठबंधन बनाया। इस गठबंधन ने वामपंथी और गैर-भाजपा सांसदों के सहयोग से मनमोहन सिंह के नेतृत्व में पाँच साल तक शासन चलाया। २००९ के चुनावों में यूपीए और अधिक सीटें जीता जिसके कारण यह साम्यवादी (कॉम्युनिस्ट) दलों के बाहरी सहयोग के बिना ही सरकार बनाने में कामयाब रहा। इसी साल मनमोहन सिंह जवाहरलाल नेहरू के बाद ऐसे पहले प्रधानमंत्री बने जिन्हे दो लगातार कार्यकाल के लिये प्रधानमंत्री बनने का अवसर प्राप्त हुआ। २०१४ के चुनावों में १९८४ के बाद पहली बार किसी राजनैतिक पार्टी को बहुमत प्राप्त हुआ, और भाजपा ने गुजरात के पूर्व मुख्यमंत्री नरेंद्र मोदी के नेतृत्व में सरकार बनाई। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="सरकार"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.B0.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B0"></span>सरकार</h3></div> <table class="vertical-navbox nowraplinks" style="float:right;clear:right;width:22.0em;margin:0 0 1.0em 1.0em;background:#f9f9f9;border:1px solid #aaa;padding:0.2em;border-spacing:0.4em 0;text-align:center;line-height:1.4em;font-size:88%"><tbody><tr><td style="padding-top:0.4em;line-height:1.2em"><big>विविध आधारों पर</big></td></tr><tr><th style="padding:0.2em 0.4em 0.2em;padding-top:0;font-size:145%;line-height:1.2em"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश">भारत के राज्य और राज्यक्षेत्र</a> <br /> क्रमबद्ध सूचियों में</th></tr><tr><td style="padding:0.2em 0 0.4em"><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_India.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/70px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="70" height="47" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/105px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/140px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a><figcaption></figcaption></figure></td></tr><tr><td class="hlist" style="padding:0 0.1em 0.4em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AB%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="क्षेत्रफल के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र">क्षेत्रफल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="जनसंख्या के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र">जनसंख्या</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="अर्थव्यवस्था के आकार के आधार पर भारत के राज्य">अर्थव्यवस्था (GDP)</a></li></ul> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="मानव विकास सूचकांक के अनुसार भारतीय राज्यों की सूची">मानव विकास</a></li></ul> <hr /> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%87%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A4%93_3166-2:%E0%A4%86%E0%A4%87%E0%A4%8F%E0%A4%A8" title="आइएसओ 3166-2:आइएन">ISO लघु नाम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="भारत के राज्यों और संघ क्षेत्रों की राजधानियाँ">राज्य और राजधानियाँ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7_%E0%A4%A6%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="अपराध दर के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">अपराध दर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="अल्पभार जनसंख्या के आधार पर भारत के राज्य">अल्पभार लोग</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="आर्थिक मुक्ति के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">आर्थिक मुक्ति</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="उच्चतम बिन्दु के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र">उच्चतम बिन्दु</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%8A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="स्थापित ऊर्जा उत्पादन क्षमता के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र">ऊर्जा उत्पादन क्षमता</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%9A%E0%A5%B0%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="एच॰आई॰वी जागरुकता के आधार पर भारत के राज्य">एचआइवी जागरुकता</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="कर राजस्व के आधार पर भारत के राज्य">कर राजस्व</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="मानव विकास सूचकांक के अनुसार भारतीय राज्यों की सूची">मानव विकास सूचकांक</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%83%E0%A4%B9_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="गृह स्वामित्व के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">गृह स्वामित्व</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="जीवन प्रत्याशा के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">जीवन प्रत्याशा, जन्म के समय</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="टीकाकरण कवरेज के आधार पर भारत के राज्य">टीकाकरण आच्छादन</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="टीवी स्वामित्व के आधार पर भारत के राज्य">टीवी स्वामित्व</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारतीय राज्य और केंद्रशासित प्रदेश की नाम व्युत्पत्ति की सूची">नाम व्युत्पत्ति</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="निर्धनता दर के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">निर्धनता</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="परिवार के आकार के आधार पर भारत के राज्य">परिवार आकार</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="पूजा के स्थानों की संख्या के आधार पर भारत के राज्यों और केंद्र शासित प्रदेशों की सूची">पूजा स्थल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%A8_%E0%A4%A6%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="प्रजनन दर के आधार पर भारत के राज्य">प्रजनन दर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="बाल पोषाहार के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">बाल पोषण</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="घरों मे बिजली उपलब्धता के आधार पर भारत के राज्य">बिजली उपलब्धता</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="बेरोज़गारी की दर के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">बेरोजगारी दर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="मतदाताओं की संख्या के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">मतदाता संख्या</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="महिला सुरक्षा के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">महिला सुरक्षा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="मानव तस्करी की घटनाओं के आधार पर भारत के राज्यों और संघ क्षेत्रों की सूची">मानव तस्करी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%81%E0%A4%9A_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मीडिया की पहुँच के आधार पर भारत के राज्य">मीडिया पहुँच</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE" title="भारत में मोटापा">मोटापा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="लिंगानुपात के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">लिंगानुपात</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="लोकसभा सीटों के आधार पर भारत के राज्यों और संघ क्षेत्रों की सूची">लोकसभा सीटें</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="भारत के राज्यों में वनों का आवरण">वनावरण</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%98%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="वाहनों के घनत्व के आधार पर भारत के राज्य">वाहन घनत्व</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="संस्थागत प्रसव के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">संस्थागत प्रसव</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="साक्षरता दर के आधार पर भारत के राज्य">साक्षरता दर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A4%B2_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="पेयजल उपलब्धता के आधार पर भारत के राज्यों की सूची">स्वच्छ पेयजल पहुँच</a></li></ul></td> </tr><tr><td style="text-align:right;font-size:115%"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="साँचा:भारत के राज्यों और राज्यक्षेत्रों की सूचियाँ"><abbr title="यह साँचा देखें">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="साँचा वार्ता:भारत के राज्यों और राज्यक्षेत्रों की सूचियाँ"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें">सं</abbr></a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत सरकार">भारत सरकार</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Glimpses_of_the_new_Parliament_Building,_in_New_Delhi_(2).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Glimpses_of_the_new_Parliament_Building%2C_in_New_Delhi_%282%29.jpg/220px-Glimpses_of_the_new_Parliament_Building%2C_in_New_Delhi_%282%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Glimpses_of_the_new_Parliament_Building%2C_in_New_Delhi_%282%29.jpg/330px-Glimpses_of_the_new_Parliament_Building%2C_in_New_Delhi_%282%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Glimpses_of_the_new_Parliament_Building%2C_in_New_Delhi_%282%29.jpg/440px-Glimpses_of_the_new_Parliament_Building%2C_in_New_Delhi_%282%29.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="960" /></a><figcaption>भारतीय संसद भवन</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Supreme_Court_of_India_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Supreme_Court_of_India_01.jpg/220px-Supreme_Court_of_India_01.jpg" decoding="async" width="220" height="137" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Supreme_Court_of_India_01.jpg/330px-Supreme_Court_of_India_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Supreme_Court_of_India_01.jpg/440px-Supreme_Court_of_India_01.jpg 2x" data-file-width="2638" data-file-height="1643" /></a><figcaption>भारतीय सर्वोच्च न्यायालय</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भारत का संविधान">भारत का संविधान</a> भारत को एक संप्रभु, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="समाजवादी">समाजवादी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7" class="mw-redirect" title="धर्मनिरपेक्ष">धर्मनिरपेक्ष</a>, लोकतान्त्रिक गणराज्य घोषित करता है। भारत एक <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="लोकतांत्रिक गणराज्य">लोकतांत्रिक गणराज्य</a> है, जिसकी द्विसदनात्मक <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6" title="संसद">संसद</a> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="वेस्टमिन्स्टर शैली">वेस्टमिन्स्टर शैली</a> की संसदीय प्रणाली द्वारा संचालित है। भारत का प्रशासन संघीय ढांचे के अन्तर्गत चलाया जाता है, जिसके अनुसार राष्ट्रीय स्तर पर केंद्र सरकार और राज्य स्तर पर राज्य सरकारें हैं। केंद्र और राज्य सरकारों के बीच शक्तियों का बंटवारा संविधान में दी गई रूपरेखा के आधार पर होता है। वर्तमान में भारत में २८ राज्य और ८ केंद्र-शासित प्रदेश हैं। केंद्र शासित प्रदेशों में, स्थानीय प्रशासन को राज्यों की तुलना में कम शक्तियां प्राप्त होती हैं। भारत का सरकारी ढाँचा, जिसमें केंद्र राज्यों की तुलना में ज़्यादा सशक्त है, उसे आमतौर पर अर्ध-संघीय (सेमि-फ़ेडेरल) कहा जाता रहा है, पर १९९० के दशक के राजनैतिक, आर्थिक और सामाजिक बदलावों के कारण इसकी रूपरेखा धीरे-धीरे और अधिक संघीय (फ़ेडेरल) होती जा रही है। </p><p>इसके शासन में तीन मुख्य अंग हैं:- <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="न्यायपालिका">न्यायपालिका</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="कार्यपालिका">कार्यपालिका</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="विधायिका">विधायिका</a>। </p><p>विधायिका <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6" title="संसद">संसद</a> को कहते हैं, जिसके दो सदन हैं – उच्चसदन <i><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="राज्यसभा">राज्यसभा</a></i>, अथवा राज्यपरिषद् और निम्नसदन <i><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="लोकसभा">लोकसभा</a></i>. राज्यसभा में २४५ सदस्य होते हैं जबकि लोकसभा में ५४५। राज्यसभा एक स्थाई सदन है और इसके सदस्यों का चुनाव, अप्रत्यक्ष विधि से ६ वर्षों के लिये होता है। राज्यसभा के ज़्यादातर सदस्यों का चयन राज्यों की विधानसभाओं के सदस्यों द्वारा किया जाता है, और हर दूसरे साल राज्य सभा के एक तिहाई सदस्य पदमुक्त हो जाते हैं। लोकसभा के ५४३ सदस्यों का चुनाव प्रत्यक्ष विधि से, ५ वर्षों की अवधि के लिये आम चुनावों के माध्यम से किया जाता है जिनमें १८ वर्ष से अधिक उम्र के सभी भारतीय नागरिक मतदान कर सकते हैं। </p><p>कार्यपालिका <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%B2" class="mw-redirect mw-disambig" title="मंत्रिमंडल">मंत्रिमंडल</a> को कहते हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="प्रधानमन्त्री">प्रधानमन्त्री</a> मंत्रिमंडल का प्रमुख है और कार्यपालिका की सारी शक्तियाँ उसी के पास होती हैं। इसकी नियुक्ति <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="राष्ट्रपति">राष्ट्रपति</a> द्वारा संसद में बहुमत प्राप्त करने पर की जाती है। बहुमत बने रहने की स्थिति में इसका कार्यकाल ५ वर्षों का होता है। संविधान में किसी उप-प्रधानमंत्री का प्रावधान नहीं है पर समय-समय पर इसमें फेरबदल होता रहा है। मंत्रिमंडल के प्रत्येक मंत्री को संसद की सदस्यता के योग्य होना अनिवार्य है। कार्यपालिका संसद के प्रति उत्तरदायी होती है, और प्रधानमंत्री और उनका मंत्रिमण्डल लोक सभा में बहुमत के समर्थन के आधार पर ही अपने कार्यालय में बने रह सकते हैं। </p><p>भारत की स्वतंत्र न्यायपालिका का ढाँचा त्रिस्तरीय है, जिसमें <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="सर्वोच्च न्यायालय">सर्वोच्च न्यायालय</a>, जिसके प्रधान <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="प्रधान न्यायाधीश">प्रधान न्यायाधीश</a> है; २४ उच्च न्यायालय और बहुत सारी निचली अदालतें हैं। सर्वोच्च न्यायालय को अपने मूल न्यायाधिकार (ओरिजिनल ज्युरिडिक्शन), और <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="उच्च न्यायालय">उच्च न्यायालयों</a> के ऊपर अपीलीय न्यायाधिकार के मामलों, दोनो को देखने का अधिकार है। सर्वोच्च न्यायालय के मूल न्ययाधिकार में मौलिक अधिकारों के हनन के इलावा राज्यों और केंद्र, और दो या दो से अधिक राज्यों के बीच के विवाद आते हैं। सर्वोच्च न्यायालय को राज्य और केंद्रीय कानूनों को असंवैधानिक ठहराने के अधिकार है। भारत में २४ उच्च न्यायालयों के अधिकार और उत्तरदायित्व <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="सर्वोच्च न्यायालय">सर्वोच्च न्यायालय</a> की अपेक्षा सीमित हैं। संविधान ने न्यायपालिका को विस्तृत अधिकार दिये हैं, जिनमें संविधान की अंतिम व्याख्या करने का अधिकार भी सम्मिलित है। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="प्रशासनिक_प्रभाग"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.97"></span>प्रशासनिक प्रभाग</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत के राज्य">भारत के राज्य</a></div> <p>वर्तमान में भारत 28 राज्यों तथा 8 केन्द्रशासित प्रदेशों में बँटा हुआ है। राज्यों की चुनी हुई स्वतंत्र सरकारें हैं, जबकि केन्द्रशासित प्रदेशों पर केन्द्र द्वारा नियुक्त प्रबंधन शासन करता है, हालाँकि पॉण्डिचेरी और दिल्ली की लोकतांत्रिक सरकार भी हैं। </p><p><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अन्टार्कटिका">अन्टार्कटिका</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="दक्षिण गंगोत्री">दक्षिण गंगोत्री</a> और मैत्री पर भी भारत के वैज्ञानिक-स्थल हैं, यद्यपि अभी तक कोई वास्तविक आधिपत्य स्थापित नहीं किया गया है। </p> <dl><dt>राज्यों के नाम निम्नवत हैं (कोष्ठक में राजधानी का नाम)</dt> <dd></dd></dl> <figure class="noresize" typeof="mw:File/Thumb"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Political_map_of_India_HI.svg/340px-Political_map_of_India_HI.svg.png" decoding="async" width="340" height="398" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Political_map_of_India_HI.svg/510px-Political_map_of_India_HI.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Political_map_of_India_HI.svg/680px-Political_map_of_India_HI.svg.png 2x" data-file-width="1594" data-file-height="1868" usemap="#ImageMap_cb465eb43b680fb7" resource="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Political_map_of_India_HI.svg" /></span><map name="ImageMap_cb465eb43b680fb7"><area href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" shape="rect" coords="203,389,309,396" alt="हिन्द महासागर" title="हिन्द महासागर" /><area href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80" shape="rect" coords="229,246,273,266" alt="बंगाल की खाड़ी" title="बंगाल की खाड़ी" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" shape="rect" coords="293,345,336,359" alt="अंडमान सागर" title="अंडमान सागर" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" shape="rect" coords="11,281,50,295" alt="अरब सागर" title="अरब सागर" /><area href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" shape="rect" coords="85,377,134,391" alt="लक्षद्वीप सागर" title="लक्षद्वीप सागर" /><area href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8" shape="poly" coords="126,47,125,47,124,47,122,47,122,47,121,47,120,48,120,48,118,48,118,47,117,47,117,47,116,46,115,46,115,46,114,45,114,46,118,53,126,47" alt="सियाचीन" title="सियाचीन" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" shape="rect" coords="257,282,326,387" alt="अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह" title="अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह" /><area href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" shape="rect" coords="68,89,77,99" alt="चण्डीगढ़" title="चण्डीगढ़" /><area href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80" shape="rect" coords="45,242,53,252" alt="दादरा और नगर हवेली" title="दादरा और नगर हवेली" /><area href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" shape="rect" coords="26,232,35,243" alt="दमन और दीव" title="दमन और दीव" /><area href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" shape="rect" coords="130,138,137,149" alt="दिल्ली" title="दिल्ली" /><area href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" shape="rect" coords="28,306,70,375" alt="लक्षद्वीप" title="लक्षद्वीप" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" shape="rect" coords="71,337,80,348" alt="पुदुच्चेरी" title="पुदुच्चेरी" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" shape="rect" coords="151,346,160,356" alt="पुदुच्चेरी" title="पुदुच्चेरी" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" shape="rect" coords="179,279,189,289" alt="पुदुच्चेरी" title="पुदुच्चेरी" /><area href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="rect" coords="133,265,140,276" alt="आंध्र प्रदेश" title="आंध्र प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="rect" coords="295,118,302,128" alt="अरुणाचल प्रदेश" title="अरुणाचल प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE" shape="rect" coords="279,148,288,158" alt="असम" title="असम" /><area href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" shape="rect" coords="202,158,211,168" alt="बिहार" title="बिहार" /><area href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" shape="rect" coords="161,209,167,219" alt="छत्तीसगढ़" title="छत्तीसगढ़" /><area href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE" shape="rect" coords="56,294,62,304" alt="गोवा" title="गोवा" /><area href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" shape="rect" coords="48,184,55,194" alt="गुजरात" title="गुजरात" /><area href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE" shape="rect" coords="106,116,113,126" alt="हरियाणा" title="हरियाणा" /><area href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="rect" coords="116,91,123,101" alt="हिमाचल प्रदेश" title="हिमाचल प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%BC" shape="rect" coords="109,61,124,71" alt="लद्दाख़" title="लद्दाख़" /><area href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" shape="rect" coords="196,186,209,196" alt="झारखण्ड" title="झारखण्ड" /><area href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" shape="rect" coords="91,295,105,306" alt="कर्णाटक" title="कर्णाटक" /><area href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" shape="rect" coords="74,358,89,368" alt="केरल" title="केरल" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="rect" coords="118,190,133,200" alt="मध्य प्रदेश" title="मध्य प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" shape="rect" coords="93,232,108,243" alt="महाराष्ट्र" title="महाराष्ट्र" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" shape="rect" coords="322,191,336,201" alt="मणिपुर" title="मणिपुर" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" shape="rect" coords="249,179,263,191" alt="मेघालय" title="मेघालय" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" shape="rect" coords="304,198,318,208" alt="मेघालय" title="मेघालय" /><area href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" shape="rect" coords="322,173,336,184" alt="नागालैण्ड" title="नागालैण्ड" /><area href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE" shape="rect" coords="182,217,197,228" alt="ओड़िशा" title="ओड़िशा" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC" shape="rect" coords="90,100,103,111" alt="पंजाब" title="पंजाब" /><area href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" shape="rect" coords="70,146,85,157" alt="राजस्थान" title="राजस्थान" /><area href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" shape="rect" coords="210,111,226,122" alt="सिक्किम" title="सिक्किम" /><area href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81" shape="rect" coords="116,333,132,343" alt="तमिलनाडु" title="तमिलनाडु" /><area href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" shape="rect" coords="226,216,241,227" alt="त्रिपुरा" title="त्रिपुरा" /><area href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="rect" coords="148,146,164,156" alt="उत्तर प्रदेश" title="उत्तर प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" shape="rect" coords="130,104,145,115" alt="उत्तराखण्ड" title="उत्तराखण्ड" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" shape="rect" coords="225,190,241,200" alt="पश्चिम बंगाल" title="पश्चिम बंगाल" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" shape="rect" coords="2,37,60,43" alt="अफ़्गानिस्तान" title="अफ़्गानिस्तान" /><area href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="rect" coords="236,172,271,177" alt="बांग्लादेश" title="बांग्लादेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8" shape="rect" coords="242,140,267,145" alt="भूटान" title="भूटान" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0" shape="rect" coords="289,208,331,216" alt="म्यान्मार" title="म्यान्मार" /><area href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" shape="rect" coords="235,96,290,108" alt="चीन" title="चीन" /><area href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" shape="rect" coords="163,128,193,135" alt="नेपाल" title="नेपाल" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" shape="rect" coords="6,110,67,117" alt="पाकिस्तान" title="पाकिस्तान" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="rect" coords="145,376,165,386" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" shape="rect" coords="3,9,49,15" alt="ताजिकिस्तान" title="ताजिकिस्तान" /><area href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80" shape="poly" coords="69,226,69,226,69,227,68,226,68,226,69,225,68,225,67,227,67,227,70,228,70,226,69,226,69,226,69,226,69,226" alt="दादरा और नगर हवेली" title="दादरा और नगर हवेली" /><area href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" shape="poly" coords="65,224,66,224,66,223,66,223,67,223,66,224" alt="दमन और दीव" title="दमन और दीव" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" shape="poly" coords="143,327,143,326,142,326,142,326,142,326,142,326,142,325,141,326,141,325,140,325,140,326,140,326,140,327,139,327,140,328,141,328,141,328,142,328,142,328,142,328,142,328,143,328,142,328,142,327,143,326" alt="पुदुच्चेरी" title="पुदुच्चेरी" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" shape="poly" coords="171,269,172,267,171,267,171,267,172,268,172,269,171,270,171,270,171,269" alt="पुदुच्चेरी" title="पुदुच्चेरी" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" shape="poly" coords="143,338,142,337,141,338,142,339,142,339,142,339,142,339,143,339" alt="पुदुच्चेरी" title="पुदुच्चेरी" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" shape="poly" coords="92,328,92,328,92,328,91,328" alt="पुदुच्चेरी" title="पुदुच्चेरी" /><area href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="poly" coords="111,279,110,284,113,289,110,290,108,289,108,296,113,298,116,300,116,304,116,304,122,302,124,306,126,310,128,311,125,315,126,318,130,313,135,312,135,311,138,309,141,310,144,306,146,304,147,297,146,292,146,284,148,282,151,279,153,277,156,279,158,278,161,273,165,274,170,272,172,266,176,264,182,261,181,260,184,257,187,253,191,249,196,246,198,243,198,242,188,245,187,242,179,250,175,252,174,250,172,255,168,256,160,263,147,268,146,268,136,274,137,273,137,272,139,270,142,271,124,279,126,276,129,277" alt="आंध्र प्रदेश" title="आंध्र प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" shape="poly" coords="122,278,133,275,136,271,143,269,150,266,156,263,161,261,162,258,158,257,154,253,151,249,148,247,145,246,144,242,144,237,138,235,138,235,133,235,130,233,128,233,126,237,125,238,123,239,122,241,120,245,119,250,119,251,118,249,117,259,117,268,117,270,115,272,117,275,122,240,117,276" alt="तेलंगाना" title="तेलंगाना" /><area href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE" shape="poly" coords="75,289,75,288,74,287,74,286,74,286,73,283,74,283,73,283,73,282,72,282,71,280,71,278,72,279,74,280,76,280,76,280,77,280,78,281,78,282,78,284,79,285,78,285,78,285,78,286,78,286,78,288,78,288,78,289,77,288,77,289" alt="गोवा" title="गोवा" /><area href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" shape="poly" coords="65,226,64,226,65,225,65,224,66,224,67,223,66,223,67,220,67,219,67,219,66,218,67,218,67,217,66,217,66,216,67,216,67,216,65,216,66,215,65,215,65,214,65,214,65,213,65,212,65,212,66,212,66,211,67,210,67,210,66,210,65,211,65,210,65,210,66,210,66,210,64,209,65,208,65,207,66,206,67,206,65,206,64,206,65,205,64,204,65,203,66,203,67,203,68,203,69,202,66,202,64,202,63,202,64,202,64,203,63,203,62,203,62,204,62,204,62,204,62,205,61,206,62,207,62,208,61,209,61,212,59,214,59,214,59,214,58,215,57,216,55,216,54,216,53,217,53,217,52,217,51,218,50,218,49,218,48,219,47,219,45,219,44,219,44,219,42,218,41,218,41,217,39,216,38,215,37,215,36,213,33,210,34,210,33,209,31,208,30,206,29,205,26,202,25,201,25,198,25,198,25,197,26,197,25,197,26,198,26,198,27,198,27,199,27,200,28,200,29,199,29,199,30,200,30,199,30,199,32,199,32,199,32,199,33,199,33,199,33,199,34,199,35,199,35,199,35,198,36,197,35,197,36,197,37,197,37,197,38,197,39,197,39,196,40,195,41,194,42,192,42,191,43,191,42,190,40,191,39,191,39,191,39,192,39,192,38,192,37,193,35,193,35,193,34,194,32,194,31,194,30,194,28,193,27,192,26,191,24,190,22,189,22,188,22,187,22,187,21,187,22,187,22,186,21,187,21,185,20,185,20,184,19,184,20,182,20,182,20,182,21,182,22,181,22,181,23,180,22,180,21,181,19,181,18,183,16,182,16,181,16,181,17,181,17,181,17,180,17,179,18,179,19,179,19,178,20,178,20,178,24,178,24,177,24,175,25,174,26,176,26,174,27,175,28,175,28,175,30,175,31,175,31,175,32,175,33,175,34,175,35,176,37,177,39,177,40,176,41,176,42,175,43,175,43,175,45,175,46,177,48,177,49,176,49,176,50,176,51,175,51,175,51,175,50,175,50,173,50,173,51,172,51,172,51,172,52,173,53,172,54,172,55,173,57,173,58,174,59,173,59,173,61,172,61,174,63,174,63,174,63,175,64,176,65,175,66,176,67,176,67,177,69,178,70,177,70,176,71,176,71,178,72,178,71,179,72,181,72,182,74,181,74,182,73,184,73,185,74,185,74,187,76,187,76,189,77,189,78,189,79,190,79,190,79,190,81,191,81,191,81,192,82,192,82,192,82,194,83,195,84,196,84,197,83,198,82,199,81,199,80,200,79,200,81,202,79,202,79,203,79,203,79,204,80,205,79,205,80,207,79,208,79,208,78,208,78,209,78,210,78,211,79,212,80,211,81,211,83,212,83,212,81,212,80,213,79,213,79,214,78,214,77,215,77,216,76,216,75,216,75,216,75,216,76,216,77,217,78,218,78,220,77,221,77,222,77,222,75,223,75,222,75,221,73,221,72,220,72,221,73,222,72,224,72,224,72,225,72,225,72,227,71,227,71,227,70,227,69,226,69,226,69,227,68,226,68,226,69,225,68,225,67,227,65,227,66,226" alt="गुजरात" title="गुजरात" /><area href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0_(%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6)" shape="poly" coords="139,73,141,75,140,76,141,78,142,78,142,79,143,80,142,81,141,81,141,82,140,82,140,82,139,83,138,83,138,84,138,84,137,84,137,85,136,84,135,83,135,83,134,83,134,80,134,80,134,81,132,82,131,83,132,84,132,84,131,83,131,83,130,83,130,83,130,80,129,80,129,80,128,81,127,81,126,81,126,79,126,78,125,78,125,77,123,77,121,78,119,77,118,77,117,77,116,76,116,75,115,75,114,74,112,74,110,75,109,76,107,76,107,77,107,77,106,77,106,77,105,77,105,77,104,78,105,78,105,79,105,81,104,82,104,82,104,82,104,82,103,82,103,83,102,83,101,84,100,83,99,83,99,84,98,82,97,82,97,82,96,82,96,82,96,82,95,82,95,82,95,82,95,81,93,82,93,81,93,80,93,79,93,79,93,77,92,78,92,78,91,78,91,78,90,77,90,76,90,76,90,75,89,75,89,75,88,74,88,74,87,73,87,72,87,72,88,71,88,70,88,70,88,69,87,68,86,67,86,67,87,66,88,66,88,65,89,65,90,64,89,64,89,63,87,63,86,63,86,62,86,61,87,61,87,60,86,59,86,59,85,59,85,59,85,58,86,58,86,58,86,57,87,57,87,56,87,55,88,55,89,55,89,55,90,54,91,54,91,54,92,54,93,55,94,55,94,55,95,56,95,56,95,56,96,56,97,56,98,56,100,56,100,57,100,57,101,58,101,58,103,58,104,58,105,58,105,58,106,57,107,57,108,57,109,56,110,56,114,56,114,55,114,55,115,54,116,53,117,54,117,53,118,52,118,53,126,47,126,47,126,48,127,48,128,48,128,48,128,48,127,49,128,51,128,51,128,52,128,53,129,54,129,54,129,55,129,56,130,57,130,57,131,57,131,58,133,58,134,59,135,60,136,60,137,62,137,63,136,63,135,63,134,64,135,64,134,65,135,68,134,69,135,70,135,71,136,71,136,71,136,72,136,72,137,73" alt="जम्मू और कश्मीर" title="जम्मू और कश्मीर" /><area href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" shape="poly" coords="75,289,76,290,75,290,75,291,76,291,77,291,77,291,78,292,78,293,79,294,78,294,79,295,79,296,79,296,79,296,79,297,79,298,81,300,81,301,81,301,81,303,82,303,82,305,82,306,81,307,82,307,82,308,82,309,83,310,83,311,83,312,83,312,84,314,85,315,86,315,86,316,86,316,86,317,87,316,88,317,87,317,88,317,88,318,89,317,89,318,89,319,90,319,90,319,90,320,90,320,90,320,90,321,91,321,92,323,94,324,95,324,95,325,97,326,97,326,98,325,98,327,99,327,100,327,100,327,101,328,102,328,102,328,102,329,104,329,104,330,105,330,106,330,107,330,107,329,108,328,110,328,110,328,111,328,112,328,112,328,113,328,114,328,115,326,117,326,117,325,118,325,118,323,116,323,115,322,115,322,116,321,116,319,116,319,116,317,118,317,119,315,120,315,121,315,122,315,122,316,123,316,124,316,124,316,125,315,125,314,124,314,126,314,126,315,126,313,127,312,127,311,128,311,128,310,125,309,125,309,125,308,125,307,124,306,123,307,123,307,123,306,122,305,122,305,122,305,122,304,122,303,121,303,121,303,121,302,120,302,120,302,120,302,119,302,119,303,118,303,117,304,117,304,115,304,115,304,115,304,114,304,114,303,113,303,111,302,111,303,111,304,109,304,110,302,110,301,109,300,109,300,108,299,108,299,110,300,110,300,111,300,111,301,112,301,114,302,114,302,115,301,114,301,114,300,115,299,115,299,115,298,114,297,114,297,114,298,114,299,114,298,113,298,113,297,113,297,111,297,111,298,110,298,109,298,109,297,108,297,109,296,109,296,109,296,109,296,108,295,107,294,107,293,107,292,108,292,108,291,108,290,107,290,107,289,108,288,108,289,109,289,110,289,110,289,111,289,112,286,111,286,111,285,110,284,111,283,111,282,111,281,111,280,111,280,111,280,111,280,111,280,111,280,114,279,116,279,116,277,116,274,118,274,117,274,115,273,113,273,115,272,116,271,116,271,116,270,116,269,116,269,116,267,116,267,116,266,116,265,116,264,115,264,116,263,116,263,117,262,117,261,118,261,119,261,119,261,118,260,117,260,116,259,116,259,117,259,117,258,117,258,117,257,118,256,119,255,119,254,119,254,119,253,119,252,119,252,119,251,118,251,117,251,117,250,117,250,117,250,116,249,116,250,115,251,114,251,114,251,114,252,113,252,111,252,112,253,112,254,111,254,111,254,111,255,111,255,109,255,109,254,109,254,109,255,109,256,108,257,108,257,108,257,106,256,106,257,105,258,105,258,104,258,104,258,104,259,104,260,104,261,104,262,103,261,102,261,102,261,101,260,101,261,99,261,99,260,98,260,98,260,97,260,96,259,95,259,95,260,95,260,95,261,96,262,95,263,95,264,95,264,96,265,95,265,95,265,94,265,94,265,90,265,91,266,90,266,89,266,86,265,87,266,86,266,86,268,85,268,84,268,83,269,83,269,82,270,81,269,80,269,80,269,80,269,79,270,78,270,79,271,79,272,79,272,79,273,79,273,80,274,81,274,81,275,81,275,79,275,80,276,79,278,79,279,78,278,78,279,79,279,77,279,76,280,76,280,77,280,78,281,78,282,78,284,79,285,78,285,78,285,78,286,78,286,78,288,78,288,78,289,77,288,77,289" alt="कर्णाटक" title="कर्णाटक" /><area href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" shape="poly" coords="85,315,86,315,86,316,86,316,86,317,87,316,88,317,87,317,88,317,88,318,89,317,89,318,89,319,90,319,90,319,90,320,90,320,90,320,90,321,91,321,92,323,94,324,95,324,95,325,97,326,97,326,98,325,98,327,99,327,100,327,100,327,101,328,102,328,102,328,102,329,101,330,100,330,100,332,101,332,101,332,102,332,103,333,104,333,103,334,102,335,102,335,105,335,106,337,105,337,105,338,106,339,107,339,107,341,107,343,107,344,107,346,108,347,109,347,110,346,110,345,111,345,112,346,112,347,112,347,111,348,111,349,112,349,112,350,111,351,111,351,112,352,111,354,112,355,113,354,113,355,113,356,113,357,112,358,112,360,111,361,111,361,112,363,112,364,111,365,111,366,111,366,111,368,111,368,110,368,110,370,110,370,110,370,109,370,109,370,108,369,107,369,107,367,105,365,104,363,104,363,104,363,103,363,103,362,103,362,103,362,104,362,103,361,103,362,102,362,102,361,102,361,102,360,102,361,102,360,101,358,101,357,100,356,100,355,100,354,100,352,99,349,99,349,100,350,100,351,100,351,100,352,101,353,101,354,100,354,101,355,102,355,102,354,102,354,101,354,101,353,101,352,101,351,100,350,100,350,99,349,99,348,99,347,99,347,99,347,99,347,100,347,99,346,99,347,98,347,98,346,98,345,98,345,98,345,98,344,98,344,97,343,97,343,98,343,98,343,97,343,97,342,97,342,96,341,96,341,96,341,96,340,96,340,96,340,96,340,96,340,96,340,96,340,96,340,95,339,95,338,95,337,95,336,95,336,95,335,95,334,94,334,94,335,94,334,94,333,94,333,94,333,93,332,93,332,93,332,93,331,92,331,92,331,92,330,92,330,92,330,92,329,92,329,92,328,92,328,92,328,92,329,91,328,91,327,90,327,89,327,89,326,89,325,89,325,88,325,88,324,88,324,87,324,87,324,87,323,87,323,86,321,85,318,84,316,84,314" alt="केरल" title="केरल" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="poly" coords="82,192,82,194,83,195,84,196,84,197,83,198,82,199,81,199,80,200,79,200,81,202,79,202,79,203,79,203,79,204,80,205,79,205,80,207,81,207,83,207,84,206,85,207,86,207,86,209,87,211,89,210,91,211,92,212,93,213,94,213,95,214,96,213,97,214,99,214,101,213,101,214,102,214,103,215,103,217,103,217,105,217,106,217,106,216,108,216,108,216,108,215,109,214,110,213,110,212,110,211,111,211,112,211,114,211,115,211,116,210,118,210,119,213,119,213,118,212,117,212,118,214,118,214,119,214,120,214,120,214,123,214,124,214,126,212,127,213,128,212,128,213,129,213,130,213,131,214,134,214,134,212,136,212,136,212,136,212,137,211,138,212,139,212,140,213,142,213,143,213,144,213,146,213,147,212,148,213,148,213,149,213,149,213,150,214,150,215,153,215,154,213,154,212,154,211,155,210,155,208,156,207,156,206,157,206,157,205,157,204,158,204,158,202,160,202,161,201,162,202,163,201,163,201,164,200,164,200,165,199,165,198,166,197,166,196,167,195,169,195,169,193,169,192,167,191,166,190,166,190,165,189,164,190,163,189,164,187,164,185,165,186,167,186,168,186,170,186,171,187,173,187,173,187,173,187,174,186,175,185,176,185,176,184,176,183,175,183,175,182,176,182,176,181,176,181,176,181,176,179,176,178,175,178,175,177,176,177,176,176,176,176,176,176,175,175,172,176,172,177,171,176,171,176,170,176,170,175,169,174,169,174,167,174,167,172,165,172,164,171,164,171,163,170,162,170,162,171,161,170,161,170,160,171,160,170,160,170,159,173,156,172,155,173,155,171,155,171,156,170,155,170,155,171,155,170,154,170,154,171,154,171,153,171,152,170,152,171,152,171,151,172,151,171,150,172,149,172,150,171,150,171,150,171,150,171,150,170,151,169,150,168,149,167,148,168,147,168,146,169,145,169,145,169,145,170,142,170,142,170,141,170,140,170,140,171,140,170,141,169,140,168,138,168,139,169,139,169,139,170,138,170,137,170,136,170,136,170,136,169,135,169,135,169,135,169,135,168,134,168,134,169,134,168,135,167,135,166,135,165,134,165,134,166,134,167,133,167,132,167,132,166,131,167,131,167,130,167,130,168,130,168,131,169,131,170,132,173,133,173,133,174,133,176,134,176,135,177,135,177,135,178,136,179,135,180,134,180,133,181,132,180,132,181,132,180,131,179,130,179,129,180,128,180,128,178,127,177,127,175,127,174,126,173,128,172,128,170,129,170,129,169,128,167,129,166,129,166,130,165,132,165,133,164,133,164,133,163,133,163,134,162,134,160,135,159,136,158,137,157,137,155,136,153,136,152,134,151,133,150,133,151,131,151,130,150,128,150,127,150,127,151,127,152,123,153,122,154,121,155,119,155,116,157,115,158,114,158,112,160,111,161,110,161,109,163,109,164,110,166,111,167,114,168,115,168,115,167,116,168,118,167,118,168,118,170,117,171,117,170,115,171,113,171,113,172,113,173,112,173,113,175,115,176,114,177,112,177,113,181,112,182,111,181,110,181,110,180,110,180,109,180,109,181,107,180,104,180,104,182,102,183,102,184,102,184,100,184,99,186,97,184,98,182,99,183,101,182,102,182,101,181,101,179,100,179,101,177,102,178,102,176,101,176,101,174,99,174,98,175,98,174,95,174,94,174,95,173,96,172,96,170,94,170,93,172,92,172,91,171,92,174,91,174,90,173,90,175,89,175,89,177,90,177,90,179,89,180,91,180,91,181,92,182,91,184,91,185,90,188,87,189,87,190,88,192,86,193,85,193,84,193,83,192" alt="मध्य प्रदेश" title="मध्य प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" shape="poly" coords="65,227,66,226,67,227,70,228,70,226,69,226,69,226,69,226,69,226,70,227,71,227,71,227,72,227,72,225,72,225,72,224,72,224,73,222,72,221,72,220,73,221,75,221,75,222,75,223,77,222,77,222,77,221,78,220,78,218,77,217,76,216,75,216,75,216,75,216,76,216,77,216,77,215,78,214,79,214,79,213,80,213,81,212,83,212,83,212,81,211,80,211,79,212,78,211,78,210,78,209,78,208,79,208,79,208,80,207,80,207,81,207,83,207,84,206,85,207,86,207,86,209,87,211,89,210,91,211,92,212,93,213,94,213,95,214,96,213,97,214,99,214,101,213,101,214,102,214,103,215,103,217,103,217,105,217,106,217,106,216,108,216,108,216,108,215,109,214,110,213,110,212,110,211,111,211,112,211,114,211,115,211,116,210,118,210,119,213,119,213,118,212,117,212,118,214,118,214,119,214,120,214,120,214,123,214,124,214,126,212,127,213,128,212,128,213,129,213,130,213,131,214,134,214,134,212,136,212,136,212,136,212,137,211,138,212,139,212,140,213,142,213,143,213,144,213,146,213,147,212,148,213,148,213,149,213,149,213,150,214,150,215,152,216,152,216,153,216,153,217,152,217,151,218,150,217,151,218,151,219,152,220,151,224,152,224,152,226,152,227,151,228,150,228,150,229,151,229,151,230,152,230,152,231,151,232,151,233,150,234,152,233,153,234,153,235,154,236,154,236,156,237,155,238,156,238,155,239,155,239,154,239,153,239,152,238,151,239,151,239,150,240,150,240,149,241,149,241,149,241,149,243,150,244,149,245,148,246,149,246,148,246,148,246,146,246,145,245,145,243,145,243,144,242,145,241,145,239,145,238,145,237,143,236,142,236,141,235,140,236,140,236,140,236,139,236,138,236,138,235,137,235,137,235,137,235,137,236,137,237,135,236,135,236,134,236,133,236,134,235,134,234,133,234,132,233,131,233,130,233,129,233,127,231,126,232,127,233,126,234,126,234,126,235,126,236,126,237,125,237,124,237,125,238,125,239,125,239,123,239,123,238,122,238,121,239,121,240,120,241,121,242,121,242,121,243,122,243,121,244,120,245,120,246,120,247,118,247,118,247,118,248,118,249,118,250,118,251,117,250,116,249,116,250,115,251,114,251,114,251,114,252,113,252,111,252,112,253,112,254,111,254,111,254,111,255,111,255,109,255,109,254,109,254,109,255,109,256,108,257,108,257,108,257,106,256,106,257,105,258,105,258,104,258,104,258,104,259,104,260,104,261,104,262,103,261,102,261,102,261,101,260,101,261,99,261,99,260,98,260,98,260,97,260,96,259,95,259,95,260,95,260,95,261,96,262,95,263,95,264,95,264,96,265,95,265,95,265,94,265,94,265,90,265,91,266,90,266,89,266,86,265,87,266,86,266,86,268,85,268,84,268,83,269,83,269,82,270,81,269,80,269,80,269,80,269,79,270,78,270,79,271,79,272,79,272,79,273,79,273,80,274,81,274,81,275,81,275,79,275,80,276,79,278,79,279,78,278,78,279,79,279,77,279,76,280,76,280,74,280,72,279,71,278,70,276,69,276,68,275,69,274,69,274,69,273,68,271,68,270,68,268,68,267,67,264,68,264,67,264,67,262,68,262,67,261,67,260,67,260,67,260,67,257,67,257,67,257,66,254,66,252,65,251,65,251,65,250,65,249,66,249,66,248,66,248,65,248,65,248,65,247,65,246,65,246,65,246,65,246,65,245,65,244,64,244,65,242,65,242,66,242,66,242,65,242,65,241,65,240,66,240,66,240,66,239,66,238,66,240,65,240,64,241,64,240,64,239,64,238,64,237,65,236,64,236,64,235,64,235,65,234,64,233,64,234,63,234,63,232,63,230,64,230,64,229,63,229,64,229,64,229,64,227,65,226" alt="महाराष्ट्र" title="महाराष्ट्र" /><area href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" shape="poly" coords="128,150,127,151,127,152,123,153,122,154,121,155,119,155,116,157,115,158,114,158,112,160,111,161,110,161,109,163,109,164,110,166,111,167,114,168,115,168,115,167,116,168,118,167,118,168,118,170,117,171,117,170,115,171,113,171,113,172,113,173,112,173,113,175,115,176,114,177,112,177,113,181,112,182,111,181,110,181,110,180,110,180,109,180,109,181,107,180,104,180,104,182,102,183,102,184,102,184,100,184,99,186,97,184,98,182,99,183,101,182,102,182,101,181,101,179,100,179,101,177,102,178,102,176,101,176,101,174,99,174,98,175,98,174,95,174,94,174,95,173,96,172,96,170,94,170,93,172,92,172,91,171,92,174,91,174,90,173,90,175,89,175,89,177,90,177,90,179,89,180,91,180,91,181,92,182,91,184,91,185,90,188,87,189,87,190,88,192,86,193,85,193,84,193,83,192,82,192,81,192,81,191,81,191,79,190,79,190,79,190,78,189,77,189,76,189,76,187,74,187,74,185,73,185,73,184,74,182,74,181,72,182,72,181,71,179,72,178,71,178,71,176,70,176,70,177,69,178,67,177,67,176,66,176,65,175,64,176,63,175,63,174,63,174,61,174,61,172,59,173,59,173,58,174,57,173,55,173,54,172,53,172,52,173,51,172,51,172,51,172,50,169,49,167,47,166,47,163,46,161,45,159,43,159,42,159,41,158,41,157,40,156,40,154,41,153,42,151,41,149,39,149,38,149,38,148,37,148,35,145,35,143,37,140,39,139,41,137,42,135,43,134,47,133,48,135,50,136,53,135,56,135,61,134,62,131,64,130,65,129,65,127,67,125,69,124,72,122,75,119,76,117,77,115,78,112,80,111,81,111,82,110,83,109,84,110,84,111,86,111,87,112,89,112,89,112,89,113,90,113,90,114,89,115,90,115,90,116,90,117,90,119,89,119,90,119,90,120,92,120,93,119,94,120,94,121,95,121,96,121,98,121,98,121,99,124,99,124,99,128,100,129,100,130,102,130,103,132,104,132,105,135,104,136,104,136,104,138,105,138,106,138,106,138,106,136,108,136,108,135,108,135,107,134,109,135,111,136,111,135,113,135,113,134,114,135,114,135,114,138,114,141,115,140,115,139,117,139,120,138,119,138,118,139,118,141,119,143,121,144,121,144,121,145,122,146,121,147,121,148,123,148,121,149,120,149,120,149,119,151,122,150,122,149,123,149,124,150,125,149,126,150,126,149,126,149,127,149,128,149,127,150" alt="राजस्थान" title="राजस्थान" /><area href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81" shape="poly" coords="109,370,110,370,110,370,110,370,110,368,111,368,111,368,111,366,111,366,111,365,112,364,112,363,111,361,111,361,112,360,112,358,113,357,113,356,113,355,113,354,112,355,111,354,112,352,111,351,111,351,112,350,112,349,111,349,111,348,112,347,112,347,112,346,111,345,110,345,110,346,109,347,108,347,107,346,107,344,107,343,107,341,107,339,106,339,105,338,105,337,106,337,105,335,102,335,102,335,103,334,104,333,103,333,102,332,101,332,101,332,100,332,100,330,101,330,102,329,102,329,104,329,104,330,105,330,106,330,107,330,107,329,108,328,110,328,110,328,111,328,112,328,112,328,113,328,114,328,115,326,117,326,117,325,118,325,118,323,116,323,115,322,115,322,116,321,116,319,116,319,116,317,118,317,119,315,120,315,121,315,122,315,122,316,123,316,124,316,124,316,124,317,125,317,126,318,127,317,127,316,128,315,128,314,128,314,128,313,132,312,133,313,134,313,135,313,135,313,136,312,137,311,138,311,138,310,137,310,139,309,139,311,140,310,141,311,142,311,143,310,143,309,145,308,145,307,145,307,145,307,146,307,146,307,146,306,147,307,147,308,148,309,149,312,148,314,148,316,147,317,146,319,146,319,145,319,146,319,146,320,146,320,146,321,145,321,144,323,144,323,144,323,144,324,144,324,143,324,143,324,142,324,143,324,143,325,143,327,143,326,142,326,142,326,142,326,142,326,142,325,141,326,141,325,140,325,140,326,140,326,140,327,139,327,140,328,141,328,141,328,142,328,142,328,142,328,142,328,143,328,142,328,142,330,142,332,142,332,142,333,143,333,143,335,143,339,142,339,142,339,142,339,142,339,141,338,142,337,143,338,143,339,143,343,143,345,143,346,142,346,142,345,141,345,141,345,140,345,139,345,139,346,139,345,139,345,140,345,140,345,142,346,143,346,142,346,141,346,140,346,138,346,137,346,136,347,136,347,136,349,136,349,136,349,135,350,134,351,133,352,132,354,132,357,133,357,134,358,135,358,136,358,136,358,137,358,137,359,138,359,138,360,137,359,137,359,135,358,134,358,133,358,131,358,130,359,130,359,129,359,129,359,128,359,126,360,125,360,125,361,124,361,123,362,123,362,123,363,123,365,122,365,122,366,121,366,121,366,122,366,122,367,122,367,122,368,121,369,120,370,120,370,119,370,118,370,118,371,117,371,116,372,116,372,115,372,115,372,115,373,115,373,114,372,111,372,110,371,109,370" alt="तमिलनाडु" title="तमिलनाडु" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE" shape="poly" coords="251,162,251,159,251,156,250,153,252,151,251,148,255,147,256,146,259,146,262,148,268,146,281,143,291,143,293,138,296,135,312,128,314,128,312,129,312,132,314,135,314,136,309,137,299,146,295,150,294,155,293,155,292,153,289,159,290,161,286,168,286,172,282,172,280,175,277,174,278,169,278,168,281,168,281,167,279,165,283,163,283,161,281,159,281,158,279,157,277,159,277,154,272,154,272,156,269,155,267,159,263,157,258,156,255,157,252,158,253,161" alt="असम" title="असम" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" shape="poly" coords="252,158,253,161,251,162,251,164,255,165,258,166,265,165,267,165,271,165,273,166,276,165,278,165,279,166,281,165,284,163,282,161,282,159,279,158,276,159,276,155,278,153,272,154,272,156,269,155,267,158,265,158,258,156" alt="मेघालय" title="मेघालय" /><area href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="poly" coords="299,146,302,146,304,146,305,147,307,145,309,143,311,140,314,138,317,135,320,135,322,133,324,135,326,136,327,136,324,133,323,132,324,129,326,127,328,127,328,124,326,122,321,122,320,120,317,122,316,120,319,117,317,114,314,116,313,114,315,112,312,110,307,113,306,115,303,115,300,115,298,113,295,115,291,120,288,122,284,123,284,126,278,130,279,132,276,133,273,133,272,135,269,135,268,137,270,138,272,138,274,140,273,141,274,143,275,145,281,143,281,142,286,142,291,142,293,138,296,135,295,134,298,134,302,132,307,129,310,128,313,128,313,129,311,131,313,133,314,135,314,135,310,136,308,138,304,141" alt="अरुणाचल प्रदेश" title="अरुणाचल प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" shape="poly" coords="300,146,298,148,298,146,295,150,294,155,293,153,290,157,289,159,290,160,290,162,292,162,295,158,300,158,302,155,302,158,304,158,305,157,304,155,307,151,307,148,305,146,303,145" alt="नागालैण्ड" title="नागालैण्ड" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" shape="poly" coords="300,158,296,158,295,158,293,161,292,162,289,161,288,164,286,168,285,172,287,174,291,177,295,176,299,178,300,171,304,164,304,162,303,161,302,161,303,158,302,157,302,155,300,157" alt="मणिपुर" title="मणिपुर" /><area href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE" shape="poly" coords="283,172,280,176,278,174,279,181,280,184,280,187,281,190,283,193,284,197,284,199,285,200,285,198,287,201,288,200,290,198,291,195,289,194,289,191,288,189,291,189,292,186,291,181,290,177,289,175,287,174,286,172,285,172,284,172" alt="मिज़ोरम" title="मिज़ोरम" /><area href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" shape="poly" coords="278,175,279,177,279,181,275,182,275,185,274,185,274,187,275,187,274,189,273,191,272,189,271,187,270,190,269,190,268,187,268,185,267,183,267,180,268,178,270,177,271,177,273,175,274,175,277,173" alt="त्रिपुरा" title="त्रिपुरा" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" shape="poly" coords="245,202,244,198,243,193,242,192,243,189,241,190,241,186,239,185,239,182,240,181,240,179,240,177,237,176,233,174,233,173,233,171,234,169,235,170,236,169,237,166,242,166,240,162,239,164,236,162,235,161,233,159,233,155,236,153,235,151,235,150,239,154,241,153,241,152,243,153,243,155,247,157,249,153,252,151,251,148,247,148,245,146,243,147,239,146,238,143,236,143,235,144,230,143,233,149,233,151,233,153,229,158,229,159,233,161,230,164,230,166,229,167,231,169,230,172,231,174,229,175,230,176,229,179,226,181,224,180,224,183,221,183,219,185,215,188,213,187,211,188,210,191,213,192,214,193,218,194,217,196,221,199,221,201,220,202,222,204,223,204,224,207,226,205,228,208,230,209,233,205,236,204,234,207,234,210,237,209,246,209,246,204" alt="पश्चिम बंगाल" title="पश्चिम बंगाल" /><area href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" shape="poly" coords="230,143,233,144,234,145,236,143,239,144,239,142,239,139,239,137,239,133,237,132,233,133,232,133,231,138,230,140" alt="सिक्किम" title="सिक्किम" /><area href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8" shape="poly" coords="240,139,244,135,244,133,247,130,249,131,251,128,254,129,257,129,256,132,258,132,260,131,262,132,263,131,267,132,268,135,268,137,271,139,273,138,274,139,273,141,273,143,274,144,274,145,268,146,266,147,259,147,257,145,254,147,250,148,247,148,245,146,243,148,241,146,239,145,239,144,240,142,241,140" alt="भूटान" title="भूटान" /><area href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="poly" coords="281,214,280,211,281,209,283,207,284,208,285,209,284,203,284,198,281,192,280,188,280,184,278,180,277,181,275,183,275,185,274,187,274,188,273,191,272,189,270,187,270,190,269,190,268,187,268,185,267,183,267,180,267,178,270,177,271,177,273,175,274,176,277,172,278,170,278,168,280,169,281,168,279,166,276,164,272,165,272,166,268,165,259,166,253,165,251,164,250,159,250,153,249,153,247,156,246,156,244,155,242,153,241,152,241,154,239,155,239,152,236,151,235,150,235,152,236,153,234,155,234,156,233,158,233,159,235,161,236,162,239,163,241,164,242,166,242,166,237,166,237,168,235,170,233,170,233,172,233,173,236,176,239,177,239,177,241,180,240,182,239,183,239,185,241,187,241,189,242,190,243,190,243,192,244,195,245,201,246,203,250,203,252,205,254,205,255,203,257,205,259,203,262,201,263,201,265,200,265,198,267,200,267,202,269,199,269,197,272,198,275,198,276,204,278,208,279,211" alt="बांग्लादेश" title="बांग्लादेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" shape="poly" coords="232,161,233,163,230,164,230,166,229,167,227,166,226,168,224,168,221,171,222,172,221,174,220,176,218,175,217,176,215,178,213,176,212,176,211,174,209,174,208,174,206,177,203,177,200,179,198,177,195,180,193,180,193,177,193,177,192,178,190,176,190,177,183,178,185,176,185,174,182,173,182,169,183,167,187,166,189,163,191,162,192,163,192,162,195,162,196,161,191,159,189,156,190,156,191,154,190,153,188,153,190,151,192,152,193,151,192,151,192,148,189,148,189,148,189,146,188,146" alt="बिहार" title="बिहार" /><area href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" shape="poly" coords="227,166,231,169,230,172,231,174,229,174,230,177,227,181,225,181,225,182,223,184,222,183,220,185,216,187,215,188,213,187,211,187,210,191,214,192,218,194,217,196,220,198,222,202,220,202,218,200,218,202,216,200,211,199,213,201,213,204,211,205,210,204,208,204,206,203,205,205,203,205,202,204,202,200,200,200,196,200,194,202,192,201,191,199,193,196,193,194,191,193,190,191,190,190,190,188,189,186,188,187,185,184,183,181,182,180,183,177,185,178,189,177,190,176,192,178,194,177,194,178,194,180,196,179,198,177,200,179,203,177,205,178,208,173,210,174,211,174,213,177,215,179,217,175,221,175,222,173,223,172,222,170,225,167,226,168" alt="झारखण्ड" title="झारखण्ड" /><area href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE" shape="poly" coords="187,143,187,142,189,142,190,140,192,142,193,143,195,143,196,146,195,148,198,148,201,149,202,150,206,148,207,149,207,152,208,152,210,150,213,151,217,153,219,152,221,151,222,153,224,154,224,153,227,153,228,152,230,153,232,150,233,149,233,153,229,159,185,240,188,242,189,244,193,245,195,243,195,242,198,240,201,239,205,234,210,232,215,230,219,227,220,226,222,222,223,220,222,215,223,212,228,210,230,208,227,207,226,205,224,207,224,204,222,203,218,200,217,202,216,200,213,199,211,199,212,204,211,205,209,204,206,203,203,205,202,204,202,200,200,200,197,200,194,202,192,201,190,199,190,201,187,203,185,205,185,207,184,208,183,211,183,213,181,213,181,214,180,216,177,215,175,215,174,218,173,220,172,219,172,221,172,224,173,225,172,228,174,230,176,230,176,232,174,231,173,230,172,231,170,229,168,229,166,228,166,231,168,232,169,233,168,235,169,237,169,240,170,243,169,244,167,245,166,245,167,247,165,248,164,250,162,251,161,253,159,255,164,256,167,254,169,252,172,254,172,252,172,250,172,248,174,247,175,248,174,251,175,251,177,249,179,250,180,249,181,247,179,246,180,244,183,245,185,243" alt="ओड़िशा" title="ओड़िशा" /><area href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" shape="poly" coords="166,246,169,244,170,243,170,239,170,237,168,234,168,233,166,230,166,229,170,229,172,231,173,231,175,232,176,231,175,229,173,229,172,228,173,224,171,223,171,219,173,219,175,215,180,216,181,213,184,213,183,210,184,208,185,206,185,205,189,201,191,199,193,196,193,194,191,193,189,190,190,188,189,187,187,187,185,183,184,181,182,181,181,184,179,185,176,182,173,186,168,185,165,185,164,184,163,185,164,186,163,188,164,189,166,188,169,191,170,192,167,194,166,195,164,200,159,201,157,202,156,205,154,209,153,215,150,217,152,219,151,223,153,224,151,226,150,227,152,229,151,231,151,233,153,233,154,235,156,236,155,239,152,237,149,239,149,242,150,243,148,244,150,246,152,246,154,250,154,252,156,252,157,254,157,257,161,254,162,252,162,250,164,249,165,249,167,246" alt="छत्तीसगढ़" title="छत्तीसगढ़" /><area href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="poly" coords="177,183,179,185,181,184,182,182,183,179,184,176,184,174,182,172,181,169,183,167,187,166,190,162,192,163,192,162,194,163,196,161,192,159,189,157,191,156,190,154,187,153,189,152,192,152,193,152,192,150,191,149,189,148,189,146,187,144,185,142,183,141,180,143,179,141,175,141,174,140,174,139,172,139,167,137,166,137,161,135,160,133,158,131,153,129,152,127,151,129,149,127,148,127,144,125,141,126,138,124,137,122,135,122,133,120,135,119,129,114,127,116,126,117,125,115,122,115,122,113,125,109,122,107,117,113,116,115,115,119,116,123,116,125,118,129,118,130,120,133,120,136,118,139,119,142,121,143,122,145,121,146,122,148,120,148,119,150,119,150,120,149,122,149,123,149,125,148,127,148,128,149,131,150,134,150,136,152,137,155,136,157,135,160,133,163,130,164,129,165,128,167,129,169,128,170,127,172,127,172,128,175,127,176,129,178,129,179,130,178,132,179,133,180,134,179,135,178,135,177,135,175,134,175,133,175,133,174,133,172,132,170,131,168,130,166,131,165,132,166,135,164,135,167,136,168,137,169,139,169,139,166,141,168,141,169,143,169,145,168,148,166,149,166,151,168,151,169,150,171,151,171,152,169,156,169,155,172,160,172,161,168,162,169,164,168,164,170,166,171,167,172,170,174,171,175,175,174,177,175,176,177,176,177,177,179,175,181,176,183" alt="उत्तर प्रदेश" title="उत्तर प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" shape="poly" coords="122,107,125,109,123,113,122,113,123,116,125,115,126,117,130,114,135,120,133,120,136,123,137,122,140,125,143,126,145,126,147,128,148,127,148,125,151,121,150,119,152,116,151,114,153,113,154,112,157,109,154,107,152,106,149,105,148,102,146,101,144,100,143,101,140,98,138,98,137,99,134,98,133,97,130,97,128,97,126,99,125,98,123,102,123,105,124,106" alt="उत्तराखण्ड" title="उत्तराखण्ड" /><area href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" shape="poly" coords="156,109,155,112,153,112,153,114,152,115,152,117,150,119,150,120,149,123,148,127,151,129,152,127,157,132,160,132,159,133,163,136,167,138,168,137,172,140,175,139,174,141,179,142,180,143,181,144,184,141,187,143,191,141,193,143,195,143,196,145,195,147,197,148,198,147,200,149,202,150,203,150,205,148,207,148,207,152,208,152,210,150,212,151,215,152,218,153,221,151,222,153,224,154,224,153,226,153,229,152,231,153,231,152,232,149,233,148,231,145,231,143,231,139,233,135,232,134,229,135,228,136,225,136,223,136,223,137,221,136,219,135,216,133,214,133,215,135,214,135,213,135,211,134,211,135,208,136,207,133,205,132,203,131,201,131,200,130,200,127,199,127,198,128,195,127,194,126,193,127,191,126,190,126,190,126,189,122,189,121,187,120,184,122,182,123,181,121,182,120,179,119,179,117,176,116,174,113,171,111,167,110,165,110,161,108,160,109,160,112,159,111" alt="नेपाल" title="नेपाल" /><area href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" shape="poly" coords="114,126,116,125,117,126,118,127,118,129,117,129,116,130,116,129,114,129,113,128,114,127" alt="दिल्ली" title="दिल्ली" /><area href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE" shape="poly" coords="113,100,114,101,114,103,114,107,113,106,112,107,111,109,112,110,111,110,109,109,108,109,107,109,107,111,107,113,105,113,103,113,100,114,100,114,97,116,97,117,97,115,96,113,95,112,92,111,90,112,89,111,90,113,90,113,91,115,90,116,90,118,91,119,93,119,95,120,98,120,99,123,100,126,100,128,102,130,105,133,105,136,105,137,107,137,106,136,107,135,107,133,110,135,111,135,113,133,114,135,114,137,114,140,116,139,119,138,120,137,119,136,120,134,119,132,117,129,116,129,115,129,113,128,114,127,114,126,117,125,116,123,116,120,115,119,116,117,117,115,117,113,119,111,120,109,122,107,121,106,118,106,117,105,117,102,114,100" alt="हरियाणा" title="हरियाणा" /><area href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC" shape="poly" coords="113,100,112,101,113,102,114,103,115,104,114,107,113,105,112,107,111,108,112,110,111,110,110,109,109,109,107,109,107,113,107,113,105,114,103,113,101,114,100,113,97,116,96,114,97,112,95,112,94,111,92,111,90,112,88,111,85,110,83,110,84,108,84,106,83,104,84,104,88,100,92,97,91,96,91,94,92,93,91,89,93,87,95,86,98,86,100,84,100,83,104,81,104,82,102,84,102,87,103,87,105,88,105,89,106,92,107,94,107,95,109,93,111,95,111,96,111,98,112,99" alt="पंजाब" title="पंजाब" /><area href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" shape="poly" coords="111,98,113,99,115,102,117,104,118,106,121,107,123,106,123,104,124,101,124,99,126,98,127,99,128,97,129,97,132,98,135,98,136,99,138,98,135,97,135,95,134,93,135,92,133,89,133,85,132,83,131,80,130,78,128,80,126,79,124,76,122,76,118,76,115,74,114,73,112,73,110,74,107,75,106,77,105,76,105,77,105,80,103,81,104,82,102,85,101,87,104,88,105,89,106,91,107,93,107,94,107,94,109,94,110,95,112,97" alt="हिमाचल प्रदेश" title="हिमाचल प्रदेश" /><area href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" shape="poly" coords="113,100,113,100,113,101,112,101,113,102,114,103,114,101,114,100" alt="चण्डीगढ़" title="चण्डीगढ़" /><area href="/wiki/Pakistan" shape="poly" coords="101,84,96,82,93,82,93,80,90,78,87,77,84,77,83,76,82,71,82,67,81,64,81,59,82,53,84,53,86,52,87,50,84,48,84,47,80,45,78,45,77,41,72,41,74,37,74,33,77,32,81,30,82,29,75,30,71,32,67,34,65,36,63,37,63,43,65,49,62,53,59,56,59,61,57,63,49,63,47,63,48,65,52,69,50,71,46,72,45,72,42,76,39,77,36,79,37,83,37,86,36,88,32,87,30,87,27,88,24,89,19,90,19,91,16,91,12,91,10,96,7,99,7,104,5,107,1,109,1,109,1,113,1,114,1,118,2,122,1,126,0,132,1,134,1,138,0,142,1,146,0,149,0,156,6,158,6,162,5,165,5,167,10,170,11,174,12,175,15,176,20,177,27,174,35,174,39,177,49,176,51,172,49,168,46,164,46,161,43,158,41,156,41,153,41,150,37,148,35,146,35,145,37,140,42,136,46,133,52,135,56,136,65,130,65,126,74,120,77,116,77,114,90,97,92,90" alt="Pakistan" title="Pakistan" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="143,367,144,365,144,363,144,362,143,362,144,362,145,362,146,361,146,360,146,359,146,358,146,357,146,357,146,357,146,356,147,356,146,355,146,355,145,355,145,354,146,355,147,355,148,356,147,356,148,356,148,356,149,356,150,356,149,355,149,355,148,354,148,354,147,354,147,354,147,354,145,354,145,353,144,353,144,352,144,352,145,352,145,352,146,352,147,352,148,352,148,352,149,353,150,355,151,355,151,355,152,356,151,355,150,355,150,356,151,356,152,356,152,356,154,358,155,359,153,359,154,361,155,362,156,361,157,362,158,364,158,365,158,364,159,366,158,367,160,368,160,367,161,368,160,369,161,370,161,371,160,372,162,372,163,374,164,376,163,376,165,378,166,379,166,380,167,381,167,382,167,384,167,387,165,391,164,391,162,393,162,393,161,394,160,395,157,396,155,396,154,397,153,398,148,398,147,397,146,395,145,394,144,392,143,390,142,388,142,387,141,384,142,384,142,382,141,379,141,377,141,372,142,370,142,371,142,371,141,372,142,373,142,375,142,373,142,372,143,370,143,369,143,367,143,367,143,367,143,367" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="140,355,140,354,140,355,141,355,141,355,141,356,141,355,140,355,140,355,140,355,140,355" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="142,361,143,362,141,361,140,361,140,361,140,361,141,361,141,361,142,361" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="142,354,143,353,142,354,142,354,142,354,143,354,142,354,142,354" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="143,354,143,354,143,354,143,354,143,354,143,354,143,353" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="143,353,143,353,143,353,143,353,143,353,143,353,143,353" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="142,354,141,354,142,354,142,354,142,354,142,354" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="140,360,140,360,140,360,140,360" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" shape="poly" coords="142,354,142,354" alt="श्रीलंका" title="श्रीलंका" /><area href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" shape="poly" coords="113,46,116,48,119,52,116,54,114,55,111,55,108,56,107,57,105,57,101,58,100,55,98,56,96,55,93,55,93,54,89,54,88,55,87,53,90,51,88,49,86,48,85,47,84,45,83,43,81,43,80,41,76,41,75,37,79,36,80,33,82,32,87,32,90,30,93,30,97,29,101,30,106,33,109,40,113,43" alt="जम्मू और कश्मीर में विवादित क्षेत्र" title="जम्मू और कश्मीर में विवादित क्षेत्र" /><area href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" shape="poly" coords="90,54,87,56,85,58,86,60,86,62,87,63,90,64,87,65,87,68,88,69,87,72,89,74,90,76,91,77,90,77,89,76,86,75,85,75,84,74,84,74,84,71,83,68,83,65,82,63,82,61,83,58,82,57,85,55,88,54,87,54" alt="जम्मू और कश्मीर में विवादित क्षेत्र" title="जम्मू और कश्मीर में विवादित क्षेत्र" /></map><figcaption><big>भारत के २९ राज्यों और ७ केंद्र शासित प्रदेशों के एक क्लिक करने योग्य नक्शा</big></figcaption></figure> <table> <tbody><tr> <td> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="अरुणाचल प्रदेश">अरुणाचल प्रदेश</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="इटानगर">इटानगर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE" title="असम">असम</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="दिसपुर">दिसपुर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="उत्तर प्रदेश">उत्तर प्रदेश</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%8A" title="लखनऊ">लखनऊ</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="उत्तराखण्ड">उत्तराखण्ड</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A8" title="देहरादून">देहरादून</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="ओड़िशा">ओड़िशा</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="भुवनेश्वर">भुवनेश्वर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="आंध्र प्रदेश">आंध्र प्रदेश</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="अमरावती">अमरावती</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="कर्नाटक">कर्नाटक</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="बंगलोर">बंगलोर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल">केरल</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="तिरुवनंतपुरम">तिरुवनंतपुरम</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%86" class="mw-redirect" title="गोआ">गोआ</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A3%E0%A4%9C%E0%A5%80" title="पणजी">पणजी</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="गांधीनगर">गांधीनगर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="छत्तीसगढ़">छत्तीसगढ़</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="रायपुर">रायपुर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%82%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="झारखंड">झारखंड</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="रांची">रांची</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81" class="mw-redirect" title="तमिलनाडु">तमिलनाडु</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="चेन्नई">चेन्नई</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="तेलंगाना">तेलंगाना</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="हैदराबाद">हैदराबाद</a>)</li></ul> </td> <td width="20"> </td> <td valign="top"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="त्रिपुरा">त्रिपुरा</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="अगरतला">अगरतला</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="नागालैंड">नागालैंड</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="कोहिमा">कोहिमा</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="पश्चिम बंगाल">पश्चिम बंगाल</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कोलकाता</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="पंजाब (भारत)">पंजाब</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" class="mw-redirect" title="चंडीगढ़">चंडीगढ़†</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बिहार">बिहार</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पटना">पटना</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="मणिपुर">मणिपुर</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="इम्फाल">इम्फाल</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" class="mw-redirect" title="मुंबई">मुंबई</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="मिज़ोरम">मिज़ोरम</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%87%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="आइजोल">आइजोल</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मेघालय">मेघालय</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97" title="शिलांग">शिलांग</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जयपुर">जयपुर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" title="सिक्किम">सिक्किम</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="गंगटोक">गंगटोक</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE" title="हरियाणा">हरियाणा</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" class="mw-redirect" title="चंडीगढ़">चंडीगढ़†</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="हिमाचल प्रदेश">हिमाचल प्रदेश</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="शिमला">शिमला</a>)</li></ul> </td></tr></tbody></table> <dl><dt>केन्द्रशासित प्रदेश</dt></dl> <table> <tbody><tr> <td> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0_(%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6)" title="जम्मू और कश्मीर (केंद्र शासित प्रदेश)">जम्मू और कश्मीर</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="श्रीनगर">श्रीनगर</a>/<a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="जम्मू">जम्मू</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%96" class="mw-redirect" title="लदाख">लदाख</a>* (<a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B9" title="लेह">लेह</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B5_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" class="mw-redirect" title="अंडमान व निकोबार द्वीपसमूह">अंडमान व निकोबार द्वीपसमूह</a>(<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%B0" title="पोर्ट ब्लेयर">पोर्ट ब्लेयर</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" class="mw-redirect" title="चंडीगढ़">चंडीगढ़†</a>* (चंडीगढ़)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" title="दमन और दीव">दमन और दीव</a>* (<a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8" title="दमन">दमन</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="दादरा और नागर हवेली">दादरा और नागर हवेली</a>* (<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="सिलवासा">सिलवासा</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%89%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="पॉण्डिचेरी">पॉण्डिचेरी</a>* (<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="पुडुचेरी">पुडुचेरी</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="लक्षद्वीप">लक्षद्वीप</a>* (<a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="कवरत्ती">कवरत्ती</a>)</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%88_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="नई दिल्ली">नई दिल्ली</a>)</li></ul> </td></tr></tbody></table> <p>†चंडीगढ़ एक केंद्रशासित प्रदेश है तथा यह पंजाब और हरियाणा दोनों राज्यों की राजधानी है। 26 जनवरी 2020 को दादरा एव नगर हवेली तथा दमन द्वीप का विलय करके एक केंद्रशासित प्रदेश बना दिया गया है। अब इसका पूरा नाम दादरा एवं नगर हवेली तथा दमन द्वीप है। </p><p><span id="भारत_के_प्रमुख_शहर"></span> </p> <div style="margin:0 auto"> <table class="navbox"> <tbody><tr> <th colspan="10" class="navbox-title"><div style="float:right; width:6em; height:2.6em">&#160;</div><div class="plainlinks hlist navbar mini" style="float: left;height:2.6em;"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%AC%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा:भारत के सबसे बड़े महानगरीय क्षेत्र"><span title="इस साँचे को देखें" style="">द</span></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%AC%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="साँचा वार्ता:भारत के सबसे बड़े महानगरीय क्षेत्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"><span title="इस साँचे के बारे में चर्चा करें" style="">वा</span></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%AC%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit"><span title="इस साँचे का संपादन करें" style="">ब</span></a></li></ul></div> <div style="height:2.6em;line-height:1.3em;"><span style="font-size:110%;"><a class="mw-selflink selflink">भारत</a> के सबसे बड़े शहर</span><br /><span style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A7" title="भारत की जनगणना २०११">भारत की जनगणना २०११</a><sup id="cite_ref-104" class="reference"><a href="#cite_note-104"><span class="cite-bracket">&#91;</span>96<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></span></div> </th></tr> <tr> <th> </th> <th>श्रेणी </th> <th>शहर का नाम </th> <th><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश">राज्य/केंद्र शासित प्रदेश</a> </th> <th>जनसंख्या </th> <th>श्रेणी </th> <th>शहर का नाम </th> <th><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश">राज्य/केंद्र शासित प्रदेश</a> </th> <th>जनसंख्या </th> <th> </th></tr> <tr> <td rowspan="11" style="text-align: center"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Mumbai_03-2016_10_skyline_of_Lotus_Colony.jpg" class="mw-file-description" title="मुंबई"><img alt="मुंबई" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Mumbai_03-2016_10_skyline_of_Lotus_Colony.jpg/135px-Mumbai_03-2016_10_skyline_of_Lotus_Colony.jpg" decoding="async" width="135" height="76" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Mumbai_03-2016_10_skyline_of_Lotus_Colony.jpg/203px-Mumbai_03-2016_10_skyline_of_Lotus_Colony.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Mumbai_03-2016_10_skyline_of_Lotus_Colony.jpg/270px-Mumbai_03-2016_10_skyline_of_Lotus_Colony.jpg 2x" data-file-width="5411" data-file-height="3044" /></a></span><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" class="mw-redirect" title="मुंबई">मुंबई</a><br /> <p><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Skyscrapers_connaught_place_New_Delhi.JPG" class="mw-file-description" title="दिल्ली"><img alt="दिल्ली" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Skyscrapers_connaught_place_New_Delhi.JPG/135px-Skyscrapers_connaught_place_New_Delhi.JPG" decoding="async" width="135" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Skyscrapers_connaught_place_New_Delhi.JPG/203px-Skyscrapers_connaught_place_New_Delhi.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Skyscrapers_connaught_place_New_Delhi.JPG/270px-Skyscrapers_connaught_place_New_Delhi.JPG 2x" data-file-width="824" data-file-height="550" /></a></span><br /><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a> </p> </td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" class="mw-redirect" title="मुंबई">मुंबई</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></td> <td>12,478,447</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">११</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="कानपुर">कानपुर</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="उत्तर प्रदेश">उत्तर प्रदेश</a></td> <td>2,920,067 </td> <td rowspan="11" style="text-align: center"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Bangalore_skyline_(7121517855).jpg" class="mw-file-description" title="बेंगलुरु"><img alt="बेंगलुरु" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Bangalore_skyline_%287121517855%29.jpg/135px-Bangalore_skyline_%287121517855%29.jpg" decoding="async" width="135" height="72" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Bangalore_skyline_%287121517855%29.jpg/203px-Bangalore_skyline_%287121517855%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Bangalore_skyline_%287121517855%29.jpg/270px-Bangalore_skyline_%287121517855%29.jpg 2x" data-file-width="4809" data-file-height="2576" /></a></span><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81" title="बेंगलुरु">बेंगलुरु</a><br /> <p><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Hyderabad_Financial_district,India.jpg" class="mw-file-description" title="हैदराबाद"><img alt="हैदराबाद" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Hyderabad_Financial_district%2CIndia.jpg/135px-Hyderabad_Financial_district%2CIndia.jpg" decoding="async" width="135" height="55" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Hyderabad_Financial_district%2CIndia.jpg/203px-Hyderabad_Financial_district%2CIndia.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Hyderabad_Financial_district%2CIndia.jpg/270px-Hyderabad_Financial_district%2CIndia.jpg 2x" data-file-width="1157" data-file-height="472" /></a></span><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="हैदराबाद">हैदराबाद</a> </p> </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">२</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a></td> <td>11,007,835</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१२</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%8A" title="लखनऊ">लखनऊ</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="उत्तर प्रदेश">उत्तर प्रदेश</a></td> <td>2,901,474 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">३</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81" title="बेंगलुरु">बेंगलुरु</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="कर्नाटक">कर्नाटक</a></td> <td>8,425,970</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१३</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="नागपुर">नागपुर</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></td> <td>2,405,421 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">४</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="हैदराबाद">हैदराबाद</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="तेलंगाना">तेलंगाना</a></td> <td>6,809,970</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१४</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8C%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="इंदौर">इंदौर</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a></td> <td>1,960 521 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">५</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="अहमदाबाद">अहमदाबाद</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a></td> <td>5,570,585</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१५</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="ठाणे">ठाणे</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></td> <td>1,818,872 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">६</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="चेन्नई">चेन्नई</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81" class="mw-redirect" title="तमिलनाडु">तमिलनाडु</a></td> <td>4,681,087</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१६</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a></td> <td>1,795,648 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">७</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कोलकाता</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="पश्चिम बंगाल">पश्चिम बंगाल</a></td> <td>4,486,679</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१७</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="विशाखपट्नम">विशाखपट्नम</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="आंध्र प्रदेश">आंध्र प्रदेश</a></td> <td>1,730,320 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">८</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="सुरत">सुरत</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a></td> <td>4,462,002</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१८</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%80-%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%B5%E0%A4%A1" title="पिंपरी-चिंचवड">पिंपरी-चिंचवड</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></td> <td>1,729,359 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">९</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="पुणे">पुणे</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></td> <td>3,115,431</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१९</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पटना">पटना</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बिहार">बिहार</a></td> <td>1,683,200 </td></tr> <tr> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">१०</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जयपुर">जयपुर</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a></td> <td>3,073,350</td> <td align="center" style="background:#f0f0f0;">२०</td> <td align="left"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="लुधियाना">लुधियाना</a></b></td> <td align="left"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC,_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="पंजाब, भारत">पंजाब</a></td> <td>1,613,878 </td></tr> </tbody></table> </div> <div style="clear:both;"></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="विदेश-सम्बन्ध"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.B6-.E0.A4.B8.E0.A4.AE.E0.A5.8D.E0.A4.AC.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A7"></span>विदेश-सम्बन्ध</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7" class="mw-redirect" title="भारत के वैदेशिक सम्बन्ध">भारत के वैदेशिक सम्बन्ध</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Putin_and_Modi_in_New_Delhi_in_2014.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Putin_and_Modi_in_New_Delhi_in_2014.jpeg/220px-Putin_and_Modi_in_New_Delhi_in_2014.jpeg" decoding="async" width="220" height="136" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Putin_and_Modi_in_New_Delhi_in_2014.jpeg/330px-Putin_and_Modi_in_New_Delhi_in_2014.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Putin_and_Modi_in_New_Delhi_in_2014.jpeg/440px-Putin_and_Modi_in_New_Delhi_in_2014.jpeg 2x" data-file-width="1100" data-file-height="678" /></a><figcaption>2014 में पुतिन और मोदी नई दिल्ली में</figcaption></figure> <p>1947 में अपनी स्वतंत्रता के बाद, भारत के अधिकांश देशों के साथ सौहार्दपूर्ण संबंध बनाए रखा है। 1950 के दशक में, भारत ने पुरजोर रूप से <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अफ्रीका">अफ्रीका</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया</a> में यूरोपीय उपनिवेशों की स्वतंत्रता का समर्थन किया और गुट निरपेक्ष आंदोलन में एक अग्रणी की भूमिका निभाई।<sup id="cite_ref-105" class="reference"><a href="#cite_note-105"><span class="cite-bracket">&#91;</span>97<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> 1980 के दशक में भारत दो पड़ोसी देशों के निमंत्रण पर, सेना के द्वारा संक्षिप्त सैन्य हस्तक्षेप किया, एक श्रीलंका में और दुसरा मालदीव में। भारत के पड़ोसी <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a> के साथ एक तनाव भरा संबंध है और दोनों देशों के बीच चार बार युद्ध हुआ था, 1947, 1965, 1971 और 1999 में। कश्मीर विवाद इन युद्धों का प्रमुख कारण था।<sup id="cite_ref-106" class="reference"><a href="#cite_note-106"><span class="cite-bracket">&#91;</span>98<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> 1962 के भारत - चीन युद्ध और पाकिस्तान के साथ 1965 के युद्ध के बाद भारत और सोवियत संघ के साथ सैन्य संबंधों में बहुत बढ़ोतरी हुई। 1960 के दशक के अन्त में सोवियत संघ भारत का सबसे बड़ा हथियार आपूर्तिकर्ता के रूप में उभरी थी।<sup id="cite_ref-107" class="reference"><a href="#cite_note-107"><span class="cite-bracket">&#91;</span>99<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>रूस के साथ सामरिक संबंधों के अलावा, भारत का <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="इजरायल">इजरायल</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8" class="mw-redirect" title="फ्रांस">फ्रांस</a> के साथ विस्तृत रक्षा संबंध हैं। हाल के वर्षों में, भारत ने क्षेत्रीय सहयोग और विश्व व्यापार संगठन के लिए एक दक्षिण एशियाई एसोसिएशन में प्रभावशाली भूमिका निभाई है। <sup id="cite_ref-108" class="reference"><a href="#cite_note-108"><span class="cite-bracket">&#91;</span>100<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> भारत ने 100,000 सैन्य और पुलिस कर्मियों को चार महाद्वीपों भर में संयुक्त राष्ट्र के पैंतीस शांति अभियानों में सेवा प्रदान की है।<sup id="cite_ref-109" class="reference"><a href="#cite_note-109"><span class="cite-bracket">&#91;</span>101<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> भारत ने विभिन्न बहुपक्षीय मंचों, सबसे खासकर पूर्वी एशिया के शिखर बैठक और <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%80-8" class="mw-redirect" title="जी-8">जी-8</a> 5 में एक सक्रिय भागीदारी निभाई है। आर्थिक क्षेत्र में भारत का दक्षिण अमेरिका, एशिया, और अफ्रीका के विकासशील देशों के साथ घनिष्ठ संबंध है।<sup id="cite_ref-110" class="reference"><a href="#cite_note-110"><span class="cite-bracket">&#91;</span>102<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <sup id="cite_ref-111" class="reference"><a href="#cite_note-111"><span class="cite-bracket">&#91;</span>103<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="सैन्य_शक्ति"><span id=".E0.A4.B8.E0.A5.88.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B6.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A4.BF"></span>सैन्य शक्ति</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%B6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81" title="भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ">भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AC%E0%A4%B2" title="भारत के अर्धसैनिक बल">भारत के अर्धसैनिक बल</a></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Indian_Navy%27s_aircraft_carriers_INS_Viraat_and_Vikramaditya.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Indian_Navy%27s_aircraft_carriers_INS_Viraat_and_Vikramaditya.jpg/200px-Indian_Navy%27s_aircraft_carriers_INS_Viraat_and_Vikramaditya.jpg" decoding="async" width="200" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Indian_Navy%27s_aircraft_carriers_INS_Viraat_and_Vikramaditya.jpg/300px-Indian_Navy%27s_aircraft_carriers_INS_Viraat_and_Vikramaditya.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Indian_Navy%27s_aircraft_carriers_INS_Viraat_and_Vikramaditya.jpg/400px-Indian_Navy%27s_aircraft_carriers_INS_Viraat_and_Vikramaditya.jpg 2x" data-file-width="3840" data-file-height="2560" /></a><figcaption> भारतीय नौसेना के विमानवाहक पोत - विराट एवं विक्रमादित्य</figcaption></figure> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:HAL_Tejas_AeroIndia-2009.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/HAL_Tejas_AeroIndia-2009.JPG/200px-HAL_Tejas_AeroIndia-2009.JPG" decoding="async" width="200" height="134" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/HAL_Tejas_AeroIndia-2009.JPG/300px-HAL_Tejas_AeroIndia-2009.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/HAL_Tejas_AeroIndia-2009.JPG/400px-HAL_Tejas_AeroIndia-2009.JPG 2x" data-file-width="1232" data-file-height="823" /></a><figcaption> एच.ए.एल तेजस भारत द्वारा विकसित एक हल्‍का सुपरसौनिक लड़ाकू विमान है।</figcaption></figure> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Yudh_Abhyas-09_BMP.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Yudh_Abhyas-09_BMP.JPG/200px-Yudh_Abhyas-09_BMP.JPG" decoding="async" width="200" height="124" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Yudh_Abhyas-09_BMP.JPG/300px-Yudh_Abhyas-09_BMP.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Yudh_Abhyas-09_BMP.JPG/400px-Yudh_Abhyas-09_BMP.JPG 2x" data-file-width="3582" data-file-height="2229" /></a><figcaption> युद्ध अभ्यास करते भारतीय टैंक</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Agni_missile_range-hi.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Agni_missile_range-hi.svg/200px-Agni_missile_range-hi.svg.png" decoding="async" width="200" height="101" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Agni_missile_range-hi.svg/300px-Agni_missile_range-hi.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Agni_missile_range-hi.svg/400px-Agni_missile_range-hi.svg.png 2x" data-file-width="1382" data-file-height="700" /></a><figcaption>भारतीय प्रक्षेपास्त्र अग्नि की मारक सीमा</figcaption></figure> <p>लगभग 13 लाख सक्रिय सैनिकों के साथ, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारतीय सेना">भारतीय सेना</a> दुनिया में तीसरी सबसे बड़ी है। भारत की सशस्त्र सेना में एक <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A5%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="भारतीय थलसेना">थलसेना</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A5%8C%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="भारतीय नौसेना">नौसेना</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="भारतीय वायुसेना">वायु सेना</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AC%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="भारत के अर्द्धसैनिक बल">अर्द्धसैनिक बल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%95" title="भारतीय तटरक्षक">तटरक्षक</a>, जैसे सामरिक और सहायक बल विद्यमान हैं। भारत के राष्ट्रपति भारतीय सशस्त्र बलों के सर्वोच्च कमांडर है। </p><p>1947 में अपनी स्वतंत्रता के बाद से, भारत ने ज्यादातर देशों के साथ सौहार्दपूर्ण संबंध बनाए रखा है। 1950 के दशक में, <a class="mw-selflink selflink">भारत</a> ने दृढ़ता से <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अफ्रीका">अफ्रीका</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया</a> में यूरोपीय कालोनियों की स्वतंत्रता का समर्थन किया और गुट निरपेक्ष आंदोलन में एक अग्रणी भूमिका निभाई। 1980 के दशक में भारत ने आमंत्रण पर दो पड़ोसी देशों में संक्षिप्त सैन्य हस्तक्षेप किया। मालदीव, <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="श्रीलंका">श्रीलंका</a> और अन्य देशों में ऑपरेशन कैक्टस में भारतीय शांति सेना को भेजा गया। हालाँकि, भारत के पड़ोसी देश <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a> के साथ एक तनावपूर्ण संबंध बने रहे और दोनों देशों में चार बार युध्द (1947, 1965, 1971 और 1999 में) हुए हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0" title="कश्मीर">कश्मीर</a> विवाद इन युद्धों के प्रमुख कारण था, सिवाय 1971 के, जो कि तत्कालीन पूर्वी पाकिस्तान में नागरिक अशांति के लिए किया गया था। 1962 के भारत-चीन युद्ध और पाकिस्तान के साथ 1965 के युद्ध के बाद भारत ने अपनी सैन्य और आर्थिक स्थिति का विकास करने का प्रयास किया। <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98" title="सोवियत संघ">सोवियत संघ</a> के साथ अच्छे संबंधों के कारण सन् 1960 के दशक से, सोवियत संघ भारत का सबसे बड़ा हथियार आपूर्तिकर्ता के रूप में उभरा। </p><p>आज <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%B8" title="रूस">रूस</a> के साथ सामरिक संबंधों को जारी रखने के अलावा, भारत विस्तृत <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="इजरायल">इजरायल</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8" class="mw-redirect" title="फ्रांस">फ्रांस</a> के साथ रक्षा संबंध रखा है। हाल के वर्षों में, भारत में क्षेत्रीय सहयोग और विश्व व्यापार संगठन के लिए एक दक्षिण एशियाई एसोसिएशन में प्रभावशाली भूमिका निभाई है। १०,००० राष्ट्र सैन्य और पुलिस कर्मियों को चार महाद्वीपों भर में पैंतीस संयुक्त राष्ट्र शांति अभियानों में सेवा प्रदान की है। भारत भी विभिन्न बहुपक्षीय मंचों, खासकर पूर्वी एशिया शिखर बैठक और जी-८५ बैठक में एक सक्रिय भागीदार रहा है। आर्थिक क्षेत्र में भारत दक्षिण अमेरिका, अफ्रीका और एशिया के विकासशील देशों के साथ घनिष्ठ संबंध रखते है। अब भारत एक "पूर्व की ओर देखो नीति" में भी संयोग किया है। यह "आसियान" देशों के साथ अपनी भागीदारी को मजबूत बनाने के मुद्दों की एक विस्तृत शृंखला है जिसमे <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="जापान">जापान</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण कोरिया">दक्षिण कोरिया</a> ने भी मदद किया है। यह विशेष रूप से आर्थिक निवेश और क्षेत्रीय सुरक्षा का प्रयास है। </p><p>1974 में भारत अपनी पहले <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%81_%E0%A4%B9%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="परमाणु हथियार">परमाणु हथियारों</a> का परीक्षण किया और आगे 1998 में भूमिगत परीक्षण किया। जिसके कारण भारत पर कई तरह के प्रतिबन्ध भी लगाये गए। भारत के पास अब तरह-तरह के परमाणु हथियारें है। भारत अभी रूस के साथ मिलकर पाँचवीं पीढ़ के विमान बना रहे है। </p><p>हाल ही में, भारत का संयुक्त राष्ट्रे अमेरिका और यूरोपीय संघ के साथ आर्थिक, सामरिक और सैन्य सहयोग बढ़ गया है। 2008 में, भारत और संयुक्त राज्य अमेरिका के बीच असैनिक परमाणु समझौते हस्ताक्षर किए गए थे। हालाँकि उस समय भारत के पास परमाणु हथियार था और परमाणु अप्रसार संधि (एनपीटी) के पक्ष में नहीं था यह अंतरराष्ट्रीय परमाणु ऊर्जा एजेंसी और न्यूक्लियर सप्लायर्स ग्रुप (एनएसजी) से छूट प्राप्त है, भारत की परमाणु प्रौद्योगिकी और वाणिज्य पर पहले प्रतिबंध समाप्त. भारत विश्व का छठा वास्तविक परमाणु हथियार राष्ट्रत बन गया है। एनएसजी छूट के बाद भारत भी रूस, फ्रांस, यूनाइटेड किंगडम और कनाडा सहित देशों के साथ असैनिक परमाणु ऊर्जा सहयोग समझौते पर हस्ताक्षर करने में सक्षम है। </p><p>वित्त वर्ष 2014-15 के केन्द्रीय अंतरिम बजट में रक्षा आवंटन में 10 प्रतिशत बढ़ोत्‍तरी करते हुए 224,000 करोड़ रूपए आवंटित किए गए। 2013-14 के बजट में यह राशि 203,672 करोड़ रूपए थी।<sup id="cite_ref-pib-17feb14_112-0" class="reference"><a href="#cite_note-pib-17feb14-112"><span class="cite-bracket">&#91;</span>104<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> 2012–13 में रक्षा सेवाओं के लिए 1,93,407 करोड़ रुपए<sup id="cite_ref-pib-16mar12_113-0" class="reference"><a href="#cite_note-pib-16mar12-113"><span class="cite-bracket">&#91;</span>105<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> का प्रावधान किया गया था, जबकि 2011–2012 में यह राशि 1,64,415 करोइ़<sup id="cite_ref-pib-7mar2011_114-0" class="reference"><a href="#cite_note-pib-7mar2011-114"><span class="cite-bracket">&#91;</span>106<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> थी। साल 2011 में भारतीय रक्षा बजट 36.03 अरब अमरिकी डॉलर रहा (या सकल घरेलू उत्पाद का 1,83%)। 2008 के एक SIRPI रिपोर्ट के अनुसार, भारत क्रय शक्ति के मामले में भारतीय सेना के सैन्य खर्च 72.7 अरब अमेरिकी डॉलर रहा। साल 2011 में भारतीय रक्षा मंत्रालय के वार्षिक रक्षा बजट में 11.6 प्रतिशत की वृद्धि हुई, हालाँकि यह पैसा सरकार की अन्य शाखाओं के माध्यम से सैन्य की ओर जाते हुए पैसों में शमिल नहीं होता है। भारत दुनिया का सबसे बड़े हथियार आयातक है। </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>वित्त वर्ष</th> <th>2007-2008</th> <th>2008-2009</th> <th>2009-2010</th> <th>2011-2012</th> <th>2012-2013</th> <th>2013-2014</th> <th>2014-2015</th> <th>2015-2016</th> <th>2016-2017 </th></tr> <tr> <td>बजट (करोड़ रूपए)</td> <td>96,000<sup id="cite_ref-pib-7mar2011_114-1" class="reference"><a href="#cite_note-pib-7mar2011-114"><span class="cite-bracket">&#91;</span>106<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>1,05,600<sup id="cite_ref-pib-7mar2011_114-2" class="reference"><a href="#cite_note-pib-7mar2011-114"><span class="cite-bracket">&#91;</span>106<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>1,41,703<sup id="cite_ref-pib-7mar2011_114-3" class="reference"><a href="#cite_note-pib-7mar2011-114"><span class="cite-bracket">&#91;</span>106<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>1,64,415<sup id="cite_ref-pib-7mar2011_114-4" class="reference"><a href="#cite_note-pib-7mar2011-114"><span class="cite-bracket">&#91;</span>106<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>1,93,407<sup id="cite_ref-pib-16mar12_113-1" class="reference"><a href="#cite_note-pib-16mar12-113"><span class="cite-bracket">&#91;</span>105<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>2,03,672<sup id="cite_ref-pib-17feb14_112-1" class="reference"><a href="#cite_note-pib-17feb14-112"><span class="cite-bracket">&#91;</span>104<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>2,24,000<sup id="cite_ref-pib-17feb14_112-2" class="reference"><a href="#cite_note-pib-17feb14-112"><span class="cite-bracket">&#91;</span>104<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>2,94,320</td> <td>3,59,854 </td></tr> </tbody></table> <p>२०१४ में नरेन्द्र मोदी नीत भाजपा सरकार ने <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%95_%E0%A4%87%E0%A4%A8_%E0%A4%87%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="मेक इन इण्डिया">मेक इन इण्डिया</a> के नाम से भारत में निर्माण अभियान की शुरुआत की और भारत को हथियार आयातक से निर्यातक बनाने के लक्ष्य की घोषणा की। रक्षा निर्माण के द्वार निजी कंपनियों के लिए भी खोल दिए गए और भारत के कई उद्योग घरानों ने बड़े पैमाने पर इस क्षेत्र में पूंजी निवेश की योजनाएँ घोषित की। फ्राँस की डसॉल्ट एविएशन ने अंबानी समूह के साथ साझेदारी में रफेल लड़ाकू विमान<sup id="cite_ref-115" class="reference"><a href="#cite_note-115"><span class="cite-bracket">&#91;</span>107<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, तथा अमेरिका की लॉकहीड मार्टिन ने टाटा समूह के साथ साझेदारी लड़ाकू विमान एफ-१६ <sup id="cite_ref-116" class="reference"><a href="#cite_note-116"><span class="cite-bracket">&#91;</span>108<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> का निर्माण भारत में प्रारंभ करने की घोषणाएँ की हैं। अन्य प्रतिष्ठित समूह जैसे एल एंड टी,<sup id="cite_ref-117" class="reference"><a href="#cite_note-117"><span class="cite-bracket">&#91;</span>109<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-118" class="reference"><a href="#cite_note-118"><span class="cite-bracket">&#91;</span>110<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> महिंद्रा, कल्याणी आदि भी कई परियोजनाओं के निर्माण की पहल कर चुके हैं जिनमें तोपें, असला, जलपोत व पनडुब्बियों का निर्मान शामिल है। रूस के साथ कमोव हेलीकॉप्टर का निर्माण भी भारत में करने के लिए समझौता हुआ है। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="अर्थव्यवस्था"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE"></span>अर्थव्यवस्था</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारत की अर्थव्यवस्था">भारत की अर्थव्यवस्था</a></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:GDP_PPP_2021_Selection.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/GDP_PPP_2021_Selection.svg/330px-GDP_PPP_2021_Selection.svg.png" decoding="async" width="330" height="287" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/GDP_PPP_2021_Selection.svg/495px-GDP_PPP_2021_Selection.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/GDP_PPP_2021_Selection.svg/660px-GDP_PPP_2021_Selection.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="445" /></a><figcaption>२०१४ में क्रयशक्ति समानता के आधार पर भारतीय अर्थव्यवस्था विश्व में तीसरी सबसे बड़ी थी।</figcaption></figure> <p>मुद्रा स्थानांतरण की दर से भारत की अर्थव्यवस्था विश्व में दसवें और क्रयशक्ति के अनुसार तीसरे स्थान पर है। वर्ष <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%A9" title="२००३">२००३</a> में भारत में लगभग ८% की दर से आर्थिक वृद्धि हुई है जो कि विश्व की सबसे तीव्र बढती हुई अर्थव्यवस्थओं में से एक है। परंतु भारत की अत्यधिक जनसंख्या के कारण प्रतिव्यक्ति आय क्रयशक्ति की दर से मात्र ३,२६२ अमेरिकन डॉलर है जो कि विश्व बैंक के अनुसार १२५वें स्थान पर है। भारत का विदेशी मुद्रा भंडार २६५ (मार्च २००९) अरब अमेरिकी डॉलर है। <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुम्बई">मुम्बई</a> भारत की आर्थिक राजधानी है और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="भारतीय रिजर्व बैंक">भारतीय रिजर्व बैंक</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" class="mw-redirect" title="बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज">बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज</a> का मुख्यालय भी। यद्यपि एक चौथाई भारतीय अभी भी <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE" title="निर्धनता रेखा">निर्धनता रेखा</a> से नीचे हैं, तीव्रता से बढ़ती हुई <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="सूचना प्रौद्योगिकी">सूचना प्रौद्योगिकी</a> कंपनियों के कारण मध्यमवर्ग में वृद्धि हुई है। १९९१ के बाद भारत में <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="आर्थिक सुधार">आर्थिक सुधार</a> की नीति ने भारत के सर्वंगीण विकास में बड़ी भूमिका निभाई है। </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:InfosysHQFrontView.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/InfosysHQFrontView.jpg/270px-InfosysHQFrontView.jpg" decoding="async" width="270" height="203" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/InfosysHQFrontView.jpg/405px-InfosysHQFrontView.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/InfosysHQFrontView.jpg/540px-InfosysHQFrontView.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a><figcaption><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="सूचना प्रोद्योगिकी">सूचना प्रोद्योगिकी</a> (आईटी) भारत के सबसे अधिक विकासशील उद्योगों में से एक है, वार्षिक आय २८५० करोड़ डालर, <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B8" class="mw-redirect" title="इन्फोसिस">इन्फोसिस</a>, भारत की सबसे बडी आईटी कम्पनियों में से एक</figcaption></figure> <p>१९९१ के बाद भारत में हुए <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="आर्थिक सुधार">आर्थिक सुधारोँ</a> ने भारत के सर्वांगीण विकास में बड़ी भूमिका निभाई। भारतीय अर्थव्यवस्था ने <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A4%BF" title="कृषि">कृषि</a> पर अपनी ऐतिहासिक निर्भरता कम की है और कृषि अब भारतीय <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2_%E0%A4%98%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="सकल घरेलू उत्पाद">सकल घरेलू उत्पाद</a> (जीडीपी) का केवल २५% है। दूसरे प्रमुख उद्योग हैं <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%95" title="उत्खनक">उत्खनन</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="पेट्रोलियम">पेट्रोलियम</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A8" title="बहुमूल्य रत्न">बहुमूल्य रत्न</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="चलचित्र">चलचित्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="वस्त्र">वस्त्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="सूचना प्रौद्योगिकी">सूचना प्रौद्योगिकी</a> सेवाएं, तथा <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%90%E0%A4%82&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सजावटी वस्तुऐं (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सजावटी वस्तुऐं</a>। भारत के अधिकतर औद्योगिक क्षेत्र उसके प्रमुख महानगरों के आसपास स्थित हैं। हाल ही के वर्षों में $१७२० करोड़ अमरीकी डालर वार्षिक आय <a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AA" title="२००४">२००४-</a><a href="/wiki/%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AB" title="२००५">२००५</a> के साथ भारत सॉफ़्टवेयर और बीपीओ सेवाओं का सबसे बड़ा केन्द्र बन कर उभरा है। इसके साथ ही कई लघु स्तर के उद्योग भी हैं जोकि छोटे <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%B5&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय गाँव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भारतीय गाँव</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारत के शहरों की सूची">भारतीय नगरों</a> के कई नागरिकों को जीविका प्रदान करते हैं। पिछले वर्षों में भारत में <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="वित्तीय संस्थान">वित्तीय संस्थानों</a> ने विकास में बड़ी भूमिका निभाई है। </p><p>केवल तीस लाख विदेशी पर्यटकों के प्रतिवर्ष आने के बाद भी <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारतीय पर्यटन">भारतीय पर्यटन</a> राष्ट्रीय आय का एक अति आवश्यक, परन्तु कम विकसित स्रोत है। पर्यटन उद्योग भारत के जीडीपी का कुल ५,३% है। पर्यटन १०% भारतीय कामगारों को आजीविका देता है। वास्तविक संख्या ४.२ करोड है। आर्थिक रूप से देखा जाए तो पर्यटन <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" title="भारतीय अर्थव्यवस्था">भारतीय अर्थव्यवस्था</a> को लगभग $४०० करोड डालर प्रदान करता है। भारत के प्रमुख व्यापार सहयोगी हैं <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अमरीका">अमरीका</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="जापान">जापान</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="चीन">चीन</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="संयुक्त अरब अमीरात">संयुक्त अरब अमीरात</a>। </p><p>भारत के निर्यातों में कृषि उत्पाद, <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%AF" title="चाय">चाय</a>, कपड़ा, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A8" title="बहुमूल्य रत्न">बहुमूल्य रत्न</a> व आभूषण, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%89%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%B0" title="सॉफ्टवेयर">साफ़्टवेयर सेवायें</a>, इंजीनियरिंग सामान, रसायन तथा चमड़ा उत्पाद प्रमुख हैं जबकि उसके आयातों में कच्चा तेल, मशीनरी, बहुमूल्य रत्न, <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%95" title="उर्वरक">उर्वरक</a> (फ़र्टिलाइज़र) तथा रसायन प्रमुख हैं। वर्ष २००४ के लिये भारत के कुल निर्यात $६९१८ करोड़ <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="डालर">डालर</a> के थे जबकि उसके आयात $८९३३ करोड़ <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="डालर">डालर</a> के थे। </p><p>दिसम्‍बर 2013 के अंत में भारत का कुल विदेशी कर्ज 426.0 अरब अमरीकी डॉलर था, जिसमें कि दीर्घकालिक कर्ज 333.3 अरब (78,2%) तथा अल्‍पकालिक कर्ज 92,7% अरब अमरीकी डॉलर (21,8%) था। कुल विदेशी कर्ज में सरकार का विदेशी कर्ज 76.4 अरब अमरीकी डॉलर (कुल विदेशी कर्ज का 17.9 प्रतिशत) था, बाकी में व्‍यावसायिक उधार, एनआरआई जमा और बहुउद्देश्‍यीय कर्ज आदि हैं।<sup id="cite_ref-pib_119-0" class="reference"><a href="#cite_note-pib-119"><span class="cite-bracket">&#91;</span>111<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="जनसांख्यिकी_एवं_भाषाएँ"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.96.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A5.80_.E0.A4.8F.E0.A4.B5.E0.A4.82_.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B7.E0.A4.BE.E0.A4.8F.E0.A4.81"></span>जनसांख्यिकी एवं भाषाएँ</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%97" title="भारत के लोग">भारत के लोग</a></div> <p>भारत <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="चीन">चीन</a> के बाद विश्व का दूसरा सबसे अधिक जनसंख्या वाला देश है। भारत की विभिन्नताओं से भरी जनता में <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="भाषा">भाषा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="जाति">जाति</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="धर्म">धर्म</a>, <sup id="cite_ref-120" class="reference"><a href="#cite_note-120"><span class="cite-bracket">&#91;</span>112<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>सामाजिक और राजनीतिक सौहार्द और समरसता के मुख्य शत्रु हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A7" title="भारत की जनगणना २०११">भारत में २०११ की जनगणना के अनुसार</a> ७४.०४ प्रतिशत साक्षरता <sup id="cite_ref-121" class="reference"><a href="#cite_note-121"><span class="cite-bracket">&#91;</span>113<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>है, जिस में से ८२.१४% पुरुष और स्त्रियो की साक्षरता ६५.४६ हैं। <sup id="cite_ref-122" class="reference"><a href="#cite_note-122"><span class="cite-bracket">&#91;</span>114<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="लिंग अनुपात">लिंग अनुपात</a> की दृष्टि से भारत में प्रत्येक १००० पुरुषों के पीछे मात्र ९४० महिलायें हैं। कार्य भागीदारी दर (कुल जनसंख्या में कार्य करने वालों का भाग) ३९.१% है। पुरुषों के लिए यह दर ५१,७% और स्त्रियों के लिये २५,६% है। भारत की १००० जनसंख्या में २२.३२ जन्मों के साथ बढ़ती जनसंख्या के आधे लोग २२.६६ वर्ष से कम आयु के हैं। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="धर्म"><span id=".E0.A4.A7.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AE"></span>धर्म</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram,.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C.jpg/220px-Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C.jpg/330px-Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C.jpg/440px-Sree_Padmanabhaswamy_temple_Thiruvananthapuram%2C.jpg 2x" data-file-width="1023" data-file-height="683" /></a><figcaption><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="पद्मनाभस्वामी मंदिर">पद्मनाभस्वामी मंदिर</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="तिरुवनन्तपुरम">तिरुवनन्तपुरम</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल">केरल</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_(Harmandir_Sahib)_in_Amritsar,_India.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_in_Amritsar%2C_India.jpg/220px-Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_in_Amritsar%2C_India.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_in_Amritsar%2C_India.jpg/330px-Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_in_Amritsar%2C_India.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_in_Amritsar%2C_India.jpg/440px-Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_in_Amritsar%2C_India.jpg 2x" data-file-width="3008" data-file-height="2000" /></a><figcaption><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AC" title="हरिमन्दिर साहिब">स्वर्ण मंदिर (हरमंदिर साहिब)</a> में <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%96" title="सिख">सिख</a> तीर्थयात्री, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%B0" title="अमृतसर">अमृतसर</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="पंजाब (भारत)">पंजाब</a></figcaption></figure> <div class="barbox tright" style="overflow-x: auto;"> <div style="border:1px solid silver; font-size:88%; padding:0.4em; width:auto; background: white;"> <table style="text-align:left; border-collapse:collapse; width:100%;"> <tbody><tr style="background:#ddd"><th style="text-align:center;" colspan="5"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="भारत में धर्म">भारत में धार्मिक समूह</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A7" title="भारत की जनगणना २०११">२०११ की जनगणना</a>)<sup id="cite_ref-123" class="reference"><a href="#cite_note-123"><span class="cite-bracket">&#91;</span>115<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></th></tr> <tr style="font-size:88%; height:4px;"> <td colspan="2" style="padding:0 4px; text-align:left;"><b>धार्मिक समूह</b></td> <td style="width:100px; text-align:left;"></td> <td colspan="2" style="padding:0 4px; width:1em; text-align:right;"><b>प्रतिशत</b></td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em;min-width:8em">हिन्दू</td> <td style="width:100px;border-left:solid 1px silver;border-right:solid 1px silver;"><div style="background:orange; width:79.80%; overflow:hidden">&#160;&#8201;</div></td> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em" align="right">79.80%</td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em;min-width:8em">मुस्लिम</td> <td style="width:100px;border-left:solid 1px silver;border-right:solid 1px silver;"><div style="background:green; width:14.23%; overflow:hidden">&#160;&#8201;</div></td> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em" align="right">14.23%</td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em;min-width:8em">ईसाई</td> <td style="width:100px;border-left:solid 1px silver;border-right:solid 1px silver;"><div style="background:gray; width:2.30%; overflow:hidden">&#160;&#8201;</div></td> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em" align="right">2.30%</td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em;min-width:8em">सिख</td> <td style="width:100px;border-left:solid 1px silver;border-right:solid 1px silver;"><div style="background:yellow; width:1.72%; overflow:hidden">&#160;&#8201;</div></td> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em" align="right">1.72%</td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em;min-width:8em">बौद्ध</td> <td style="width:100px;border-left:solid 1px silver;border-right:solid 1px silver;"><div style="background:pink; width:0.70%; overflow:hidden">&#160;&#8201;</div></td> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em" align="right">0.70%</td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em;min-width:8em">जैन</td> <td style="width:100px;border-left:solid 1px silver;border-right:solid 1px silver;"><div style="background:blue; width:0.37%; overflow:hidden">&#160;&#8201;</div></td> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em" align="right">0.37%</td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em;min-width:8em">निधर्मी</td> <td style="width:100px;border-left:solid 1px silver;border-right:solid 1px silver;"><div style="background:black; width:0.24%; overflow:hidden">&#160;&#8201;</div></td> <td colspan="2" style="padding-left:0.4em;padding-right:0.4em" align="right">0.24%</td> </tr> </tbody></table> </div> </div> <p>यद्यपि भारत की ७९.८० प्रतिशत या ९६.६२ करोड़ जनसंख्या <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82" title="हिन्दू">हिन्दू</a> है,<sup id="cite_ref-124" class="reference"><a href="#cite_note-124"><span class="cite-bracket">&#91;</span>116<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> १४.२३ प्रतिशत या १७.२२ करोड़ जनसंख्या के साथ भारत विश्व में मुसलमानों की संख्या में भी <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="इंडोनेशिया">इंडोनेशिया</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a> के बाद तीसरे स्थान पर है। अन्य धर्मावलम्बियों में <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="ईसाई">ईसाई</a> (२.३०&#160;% या २.७८ करोड़), <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%96" title="सिख">सिख</a> (१,७२&#160;% या २.०८ करोड़), <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" class="mw-redirect" title="बौद्ध">बौद्ध</a> (०,७०&#160;% या ८४.४३ लाख), <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="जैन">जैन</a> (०,३७&#160;% या ४४.५२ लाख), अन्य धर्म (०,६६&#160;% या ७९.३८ लाख) इनमें <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%B9%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="यहूदी">यहूदी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="पारसी">पारसी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="अहमदी">अहमदी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%88" class="mw-redirect" title="बहाई">बहाई</a> आदि धर्मीय हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="नास्तिकता">नास्तिकता</a> ०,२४% या ३८.३७ लाख है। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="भारत_की_जनजातियां"><span id=".E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.A4_.E0.A4.95.E0.A5.80_.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A4.9C.E0.A4.BE.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.82"></span>भारत की जनजातियां</h3></div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%A1_(%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF)" title="गोंड (जनजाति)">गोंड</a> - गोंड भारत की जनजाति है , मध्यप्रदेश और छत्तीसगढ़ में इनका शासन था ।</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="भील">भील</a> - भील देश की सबसे विस्तृत क्षेत्र में फैली हुई जनजाति है , यह जनजाति मुख्यरूप से राजस्थान , मध्यप्रदेश , गुजरात और महाराष्ट्र में निवास करती है , इस जनजाति का इतिहास बेहद ही गौरवशाली रहा है , यह जनजाति प्राचीन समय में एक कबीले में ना रह कर , देश के कई क्षेत्रों पर शासन किया । भील जनजाति देश में भील रेजिमेंट और भील प्रदेश चाहती है।</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A3%E0%A4%BE" title="मीणा">मीणा </a> - मीणा राजस्थान की मुख्य जनजाति है। मध्य प्रदेश में मीणाओं को पूर्ण रूप से अनुसूचित जनजाति के रूप में प्रस्तावित किया गया है, जिस पर भारत सरकार विचार कर रही है।</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE" title="नागा">नागा </a> - नागा जनजाति मुख्यरूप से नागालैंड में पाई जाती है , देश में नागा रेजिमेंट है।</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8B" title="गारो">गारो</a> - एक जनजाति</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C" title="भूमिज">भूमिज </a> - भारत की सबसे प्राचीन जनजाति; पश्चिम बंगाल, झारखण्ड, उड़ीसा और असम में पाई जाती है।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="भाषाएँ"><span id=".E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B7.E0.A4.BE.E0.A4.8F.E0.A4.81"></span>भाषाएँ</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81" title="भारत की भाषाएँ">भारत की भाषाएँ</a></div> <p>भारत दो मुख्य भाषा-सूत्रों: आर्य और द्रविड़ भाषाओं का स्रोत भी है। <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भारत का संविधान">भारत का संविधान</a> कुल २३ भाषाओं को मान्यता देता है। <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%80" class="mw-redirect mw-disambig" title="अंग्रेजी">अंग्रेजी</a> केन्द्रीय सरकार द्वारा सरकारी कामकाज के लिए उपयोग की जाती हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="संस्कृत">संस्कृत</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2" title="तमिल">तमिल</a> जैसी अति प्राचीन भाषाएं भारत में ही जन्मी हैं। संस्कृत, संसार की सर्वाधिक प्राचीन भाषाओं में से एक है, जिसका विकास पथ्यास्वस्ति नाम की अति प्राचीन भाषा/बोली से हुआ था। तमिल के अलावा सारी भारतीय भाषाएँ संस्कृत से ही विकसित हुई हैं, हालाँकि संस्कृत और तमिल में कई शब्द समान हैं, कुल मिला कर भारत में १६५२ से भी अधिक भाषाएं एवं बोलियाँ बोली जातीं हैं। भाषाओं के मामले में भारतवर्ष विश्व के समृद्धतम देशों में से है। संविधान के अनुसार <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a> भारत की <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="राजभाषा">राजभाषा</a> है, और <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%80" class="mw-redirect mw-disambig" title="अंग्रेजी">अंग्रेजी</a> को सहायक राजाभाषा का स्थान दिया गया है। १९४७-१९५० के संविधान के निर्माण के समय देवनागरी लिपि में लिखी हिन्दी भाषा और हिन्दी-अरबी अंकों के अन्तर्राष्ट्रीय स्वरूप को संघ (केंद्र) सरकार की कामकाज की भाषा बनाया गया था, और गैर-हिन्दी भाषी राज्यों में हिन्दी के प्रचलन को बढ़ाकर उन्हें हिन्दी-भाषी राज्यों के समान स्तर तक आने तक के लिये १५ वर्षों तक अंग्रेजी के इस्तेमाल की इजाज़त देते हुए इसे सहायक राजभाषा का दर्ज़ा दिया गया था। संविधान के अनुसार यह व्यवस्था १९५० में समाप्त हो जाने वाली थी, लेकिन् तमिलनाडु राज्य के <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="तमिलनाडु के हिन्दी भाषा विरोधी आन्दोलन">हिन्दी भाषा विरोधी आन्दोलन</a> और हिन्दी भाषी राज्यों राजनैतिक विरोध के परिणामस्वरूप, संसद ने इस व्यवस्था की समाप्ति को अनिश्चित काल तक स्थगित कर दिया है। इस वजह से वर्तमान समय में केंद्रीय सरकार में काम हिन्दी और अंग्रेज़ी भाषाओं में होता है और राज्यों में हिन्दी अथवा अपने-अपने क्षेत्रीय भाषाओं में काम होता है। केन्द्र और राज्यों और अन्तर-राज्यीय पत्र-व्यवहार के लिए, यदि कोई राज्य ऐसी मांग करे, तो हिन्दी और अंग्रेज़ी दोनों भाषाओं का होना आवश्यक है। भारतीय संविधान एक <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="राष्ट्रभाषा">राष्ट्रभाषा</a> का वर्णन नहीं करता। हिंदी और अंग्रेजी भारत सरकार की आधिकारिक भाषाएं हैं, लेकिन कोई राष्ट्रीय भाषा नहीं है।&#160; भारत में 22 आधिकारिक भाषाएँ हैं, जिनमें से प्रत्येक को बड़ी संख्या में लोग बोलते हैं। हालाँकि, हिंदी का उपयोग अनिवार्य नहीं है, और अन्य आधिकारिक भाषाओं का भी उपयोग किया जा सकता है। </p><p>हिन्दी और अंग्रेज़ी के इलावा संविधान की आठवीं अनुसूची में २० अन्य भाषाओं का वर्णन है जिन्हें भारत में आधिकारिक कामकाज में इस्तेमाल किया जा सकता है। संविधान के अनुसार सरकार इन भाषाओं के विकास के लिये प्रयास करेगी, और अधिकृत राजभाषा (हिन्दी) को और अधिक समृद्ध बनाने के लिए इन भाषाओं का उपयोग करेगी। आठवीं अनुसूची में दर्ज़ २२ भाषाएँ यह हैं: </p> <div class="div-col columns column-count column-count-4" style="-moz-column-count: 4; -webkit-column-count: 4; column-count: 4;"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="संस्कृत">संस्कृत</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%80" class="mw-redirect mw-disambig" title="अंग्रेजी">अंग्रेजी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="मराठी">मराठी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect mw-disambig" title="नेपाली">नेपाली</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="मैथिली">मैथिली</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="पंजाबी भाषा">पंजाबी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2" title="तमिल">तमिल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="तेलुगू">तेलुगू</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="मलयालम">मलयालम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="कन्नड">कन्नड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="गुजराती">गुजराती</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="बांग्ला">बांग्ला</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="असमिया">असमिया</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="ओड़िया भाषा">ओड़िया</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="कश्मीरी भाषा">कश्मीरी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मणिपुरी भाषा">मणिपुरी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="कोंकणी">कोंकणी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="डोगरी">डोगरी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="उर्दू">उर्दू</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="सिन्धी">सिन्धी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="संथाली">संथाली</a></li></ul> </div> <p>राज्यवार भाषाओं की आधिकारिक स्थिति इस प्रकार है: </p> <table class="wikitable sortable"> <tbody><tr> <th>क्र॰सं॰</th> <th>राज्य</th> <th>आधिकारिक भाषा(एं)</th> <th>अन्य मान्यता प्राप्त भाषाएं </th></tr> <tr> <td>१.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="अरुणाचल प्रदेश">अरुणाचल प्रदेश</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-langoff_125-0" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><span class="reference plainlinksneverexpand" style="white-space:nowrap"><sup>:65</sup> </span></td> <td> </td></tr> <tr> <td>२.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE" title="असम">असम</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="असमिया">असमिया</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-AOL1968_126-0" class="reference"><a href="#cite_note-AOL1968-126"><span class="cite-bracket">&#91;</span>118<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="बांग्ला">बांग्ला</a> बराक घाटी के तीन ज़िलों में;<sup id="cite_ref-BarakValley_127-0" class="reference"><a href="#cite_note-BarakValley-127"><span class="cite-bracket">&#91;</span>119<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> [[[बोड़ो भाषा|बोडो]] बोडोलैंड क्षेत्रीय परिषद् के ज़िलों में।<sup id="cite_ref-BTC_128-0" class="reference"><a href="#cite_note-BTC-128"><span class="cite-bracket">&#91;</span>120<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>३.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="आंध्र प्रदेश">आंध्र प्रदेश</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%81" class="mw-redirect" title="तेलुगु">तेलुगु</a><sup id="cite_ref-APOnline_129-0" class="reference"><a href="#cite_note-APOnline-129"><span class="cite-bracket">&#91;</span>121<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="उर्दू">उर्दू</a> इन ज़िलों में दूसरी आधिकारिक भाषा है: <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="कुर्नूल">कुर्नूल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%AA%E0%A4%BE" title="कडपा">कडपा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="अनंतपुर">अनंतपुर</a>, गुन्टूर, <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%B0" title="चित्तूर">चित्तूर</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="नेल्लोर">नेल्लोर</a> जहां १२% से अधिक जनसंख्या उर्दू को प्राथमिक भाषा के तौर पर बोलती है।<sup id="cite_ref-MilliGazette_130-0" class="reference"><a href="#cite_note-MilliGazette-130"><span class="cite-bracket">&#91;</span>122<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>४.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="उत्तर प्रदेश">उत्तर प्रदेश</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="उर्दू">उर्दू</a><sup id="cite_ref-upofflang_131-0" class="reference"><a href="#cite_note-upofflang-131"><span class="cite-bracket">&#91;</span>123<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>,<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="भोजपुरी भाषा">भोजपुरी</a>,<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B5%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="अवधी">अवधी</a>,<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="संस्कृत">संस्कृत</a> </td></tr> <tr> <td>५.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="उत्तराखण्ड">उत्तराखण्ड</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="संस्कृत">संस्कृत</a><sup id="cite_ref-uttarkhoffsans_132-0" class="reference"><a href="#cite_note-uttarkhoffsans-132"><span class="cite-bracket">&#91;</span>124<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>६.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE" title="ओडिशा">ओड़िशा</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="ओड़िया भाषा">ओड़िया</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td>७.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="कर्नाटक">कर्नाटक</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="कन्नड">कन्नड</a> </td></tr> <tr> <td>८.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल">केरल</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="मलयालम">मलयालम</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-kerala_133-0" class="reference"><a href="#cite_note-kerala-133"><span class="cite-bracket">&#91;</span>125<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>९.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="गुजराती">गुजराती</a><sup id="cite_ref-langoff_125-1" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><span class="reference plainlinksneverexpand" style="white-space:nowrap"><sup>:28</sup> </span></td> <td> </td></tr> <tr> <td>१०.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%86" class="mw-redirect" title="गोआ">गोआ</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="कोंकणी">कोंकणी</a><sup id="cite_ref-GDDOLAct1987_134-0" class="reference"><a href="#cite_note-GDDOLAct1987-134"><span class="cite-bracket">&#91;</span>126<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="मराठी">मराठी</a>,<sup id="cite_ref-langoff_125-2" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><span class="reference plainlinksneverexpand" style="white-space:nowrap"><sup>:27</sup> </span><sup id="cite_ref-Kurzon2004_135-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kurzon2004-135"><span class="cite-bracket">&#91;</span>127<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> English<sup id="cite_ref-DOLGOG_136-0" class="reference"><a href="#cite_note-DOLGOG-136"><span class="cite-bracket">&#91;</span>128<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>११.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2" class="mw-redirect" title="छत्तीसगढ">छत्तीसगढ</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a><sup id="cite_ref-langoff_125-3" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><span class="reference plainlinksneverexpand" style="white-space:nowrap"><sup>:pg 29</sup> </span><sup id="cite_ref-Comment_137-0" class="reference"><a href="#cite_note-Comment-137"><span class="cite-bracket">&#91;</span>129<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>छत्तीसगढी<sup id="cite_ref-36OLAmdt2007_138-0" class="reference"><a href="#cite_note-36OLAmdt2007-138"><span class="cite-bracket">&#91;</span>130<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>१२.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0" title="जम्मू और कश्मीर">जम्मू और कश्मीर</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="उर्दू">उर्दू</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-139" class="reference"><a href="#cite_note-139"><span class="cite-bracket">&#91;</span>131<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>१३.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="झारखण्ड">झारखण्ड</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="संथाली">संथाली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect mw-disambig" title="ओडिया">ओडिया</a> और् <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="बांग्ला">बांग्ला</a><sup id="cite_ref-langoff_125-4" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>१४.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81" title="तमिल नाडु">तमिल नाडु</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2" title="तमिल">तमिल</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-langoff_125-5" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>१५.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="तेलंगाना">तेलंगाना</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%81" class="mw-redirect" title="तेलुगु">तेलुगु</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="उर्दू">उर्दू</a> इन ज़िलों में दूसरी आधिकारिक भाषा है: <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="हैदराबाद">हैदराबाद</a>, रंगा रेड्डी, मेडक, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="निज़ामाबाद">निज़ामाबाद</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%AC%E0%A5%82%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="महबूबनगर">महबूबनगर</a>, अदीलाबाद और <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="वारंगल">वारंगल</a> <sup id="cite_ref-MilliGazette_130-1" class="reference"><a href="#cite_note-MilliGazette-130"><span class="cite-bracket">&#91;</span>122<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>१६.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="त्रिपुरा">त्रिपुरा</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="बांग्ला">बांग्ला</a> और कोक्रोबोरोक<sup id="cite_ref-140" class="reference"><a href="#cite_note-140"><span class="cite-bracket">&#91;</span>132<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-141" class="reference"><a href="#cite_note-141"><span class="cite-bracket">&#91;</span>133<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td> </td></tr> <tr> <td>१७.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="नागालैंड">नागालैंड</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-langoff_125-6" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td> </td></tr> <tr> <td>१८.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC" class="mw-redirect" title="पंजाब">पंजाब</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="पंजाबी भाषा">पंजाबी</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td>१९.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="पश्चिमी बंगाल">पश्चिमी बंगाल</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="बांग्ला">बांग्ला</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect mw-disambig" title="नेपाली">नेपाली</a><sup id="cite_ref-langoff_125-7" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>२०.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बिहार">बिहार</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a><sup id="cite_ref-BiharOLACt1950_142-0" class="reference"><a href="#cite_note-BiharOLACt1950-142"><span class="cite-bracket">&#91;</span>134<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82" class="mw-redirect" title="उर्दू">उर्दू</a> (कुछ क्षेत्रों और कामों के लिये)<sup id="cite_ref-Benedikter2009_143-0" class="reference"><a href="#cite_note-Benedikter2009-143"><span class="cite-bracket">&#91;</span>135<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अंगिका">अंगिका</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="भोजपुरी भाषा">भोजपुरी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="बज्जिका">बज्जिका</a>, और <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="मैथिली">मैथिली</a> </td></tr> <tr> <td>२१.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="मणिपुर">मणिपुर</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मणिपुरी भाषा">मणिपुरी</a>(मेइतेई, या मेइतेईलॉन भी कहा जाता है)<sup id="cite_ref-144" class="reference"><a href="#cite_note-144"><span class="cite-bracket">&#91;</span>136<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-langoff_125-8" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>२२.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a><sup id="cite_ref-mp_145-0" class="reference"><a href="#cite_note-mp-145"><span class="cite-bracket">&#91;</span>137<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td> </td></tr> <tr> <td>२३.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="मराठी">मराठी</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td>२४.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="मिज़ोरम">मिज़ोरम</a></td> <td>मिज़ो</td> <td> </td></tr> <tr> <td>२५.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मेघालय">मेघालय</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-146" class="reference"><a href="#cite_note-146"><span class="cite-bracket">&#91;</span>138<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="खासी भाषा">खासी</a> भाषा और <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8B_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="गारो भाषा">गारो</a> भाषा<sup id="cite_ref-147" class="reference"><a href="#cite_note-147"><span class="cite-bracket">&#91;</span>139<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>२६.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td>२७.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" title="सिक्किम">सिक्किम</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect mw-disambig" title="नेपाली">नेपाली</a><sup id="cite_ref-148" class="reference"><a href="#cite_note-148"><span class="cite-bracket">&#91;</span>140<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td>११ अन्य भाषाओं को आधिकारिक भाषा का दर्ज़ा प्राप्त है, लेकिन सिर्फ़ संस्कृति और परंपरा के संरक्षण के नज़रिये से <sup id="cite_ref-149" class="reference"><a href="#cite_note-149"><span class="cite-bracket">&#91;</span>141<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>२८.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE" title="हरियाणा">हरियाणा</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a><sup id="cite_ref-HOLA1969_150-0" class="reference"><a href="#cite_note-HOLA1969-150"><span class="cite-bracket">&#91;</span>142<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="पंजाबी भाषा">पंजाबी</a><sup id="cite_ref-DNA_151-0" class="reference"><a href="#cite_note-DNA-151"><span class="cite-bracket">&#91;</span>143<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>२९.</td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="हिमाचल प्रदेश">हिमाचल प्रदेश</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="हिन्दी">हिन्दी</a><sup id="cite_ref-HPOL1975_152-0" class="reference"><a href="#cite_note-HPOL1975-152"><span class="cite-bracket">&#91;</span>144<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="अंग्रेज़ी भाषा">अंग्रेज़ी</a><sup id="cite_ref-langoff_125-9" class="reference"><a href="#cite_note-langoff-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><span class="reference plainlinksneverexpand" style="white-space:nowrap"><sup>:13</sup> </span> </td></tr> </tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="संस्कृति"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.BF"></span>संस्कृति</h2></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="भारतीय संस्कृति">भारतीय संस्कृति</a></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Pexels-The_tajmahal.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Pexels-The_tajmahal.jpg/270px-Pexels-The_tajmahal.jpg" decoding="async" width="270" height="179" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Pexels-The_tajmahal.jpg/405px-Pexels-The_tajmahal.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Pexels-The_tajmahal.jpg/540px-Pexels-The_tajmahal.jpg 2x" data-file-width="940" data-file-height="624" /></a><figcaption> <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B2" title="ताजमहल">ताजमहल</a>, विश्व के सबसे प्रसिद्ध <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="पर्यटन स्थल">पर्यटक स्थलों</a> में गिना जाता है।</figcaption></figure> <p>भारत की सांस्कृतिक धरोहर बहुत संपन्न है। यहाँ की संस्कृति अनोखी है और वर्षों से इसके कई अवयव अब तक अक्षुण्ण हैं। आक्रमणकारियों तथा प्रवासियों से विभिन्न चीजों को समेट कर यह एक मिश्रित संस्कृति बन गई है। आधुनिक भारत का समाज, भाषाएं, रीति-रिवाज इत्यादि इसका प्रमाण हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B2" title="ताजमहल">ताजमहल</a> और अन्य उदाहरण, <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="इस्लाम">इस्लाम</a> प्रभावित स्थापत्य कला के उत्कृष्ट नमूने हैं। </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Gumpa.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Gumpa.jpg/270px-Gumpa.jpg" decoding="async" width="270" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Gumpa.jpg/405px-Gumpa.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Gumpa.jpg/540px-Gumpa.jpg 2x" data-file-width="700" data-file-height="468" /></a><figcaption>गुम्पा नृत्य एक <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="तिब्बती बौद्ध धर्म">तिब्बती बौद्ध</a> समाज का <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" title="सिक्किम">सिक्किम</a> में छिपा नृत्य है। यह बौद्ध नव वर्ष पर किया जाता है।</figcaption></figure> <p>भारतीय समाज बहुधर्मिक, बहुभाषी तथा मिश्र-सांस्कृतिक है। पारंपरिक भारतीय पारिवारिक मूल्यों को बहुत आदर की दृष्टि से देखा जाता है। </p><p>विभिन्न धर्मों के इस भूभाग पर कई मनभावन पर्व त्यौहार मनाए जाते हैं - <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="दिवाली">दिवाली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="होली">होली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="दशहरा">दशहरा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2" title="पोंगल">पोंगल</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A3%E0%A4%AE" title="ओणम">ओणम</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%A6_%E0%A4%89%E0%A4%B2-%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="ईद उल-फ़ित्र">ईद उल-फ़ित्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%A6-%E0%A4%89%E0%A4%B2-%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="ईद-उल-जुहा">ईद-उल-जुहा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="मुहर्रम">मुहर्रम</a>, क्रिसमस, ईस्टर आदि भी बहुत लोकप्रिय हैं। </p><p>भारत में <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4" title="संगीत">संगीत</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="नृत्य">नृत्य</a> की अपनी शैलियां भी विकसित हुईं, जो बहुत ही लोकप्रिय हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="भरतनाट्यम">भरतनाट्यम</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="ओडिसी">ओडिसी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%95" title="कथक">कथक</a> प्रसिद्ध भारतीय नृत्य शैली है। <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="हिन्दुस्तानी संगीत">हिन्दुस्तानी संगीत</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4" title="कर्नाटक संगीत">कर्नाटक संगीत</a> भारतीय परंपरागत संगीत की दो मुख्य धाराएं हैं। <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95_%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="भारत के लोक नृत्य">लोक नृत्यों</a> में शामिल हैं <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="पंजाब क्षेत्र">पंजाब</a> का <i><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%97%E0%A4%99%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भाँगङा">भांगड़ा</a></i>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE" title="असम">असम</a> का <i><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A5%81_%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="बिहु नृत्य">बिहू</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%82%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="झारखंड">झारखंड</a> का <a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%87%E0%A4%B0" title="झुमइर">झुमइर</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A4%9A" title="डमकच">डमकच</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%82%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="झारखंड">झारखंड</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="उड़ीसा">उड़ीसा</a> का </i><a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%8A_%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="छऊ नृत्य">छाऊ</a><i>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a> का </i><a href="/wiki/%E0%A4%98%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%B0" title="घूमर">घूमर</a><i>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a> का </i><a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="डंडिया रास">डांडिया</a> <i> और </i><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%BE" title="गरबा">गरबा</a><i>, कर्नाटक जा </i><a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="यक्षगान">यक्षगान</a><i>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a> का </i><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80" title="लावणी">लावनी</a><i> और गोवा का </i><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="देख्न्नी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">देख्ननी</a> <i>।</i> </p><p>हालाँकि <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%89%E0%A4%95%E0%A5%80" title="हॉकी">हॉकी</a> देश का राष्ट्रीय खेल है, क्रिकेट सबसे अधिक लोकप्रिय है। वर्तमान में <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%81%E0%A4%9F%E0%A4%AC%E0%A5%89%E0%A4%B2" title="फुटबॉल">फुटबॉल</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%89%E0%A4%95%E0%A5%80" title="हॉकी">हॉकी</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="टेनिस">टेनिस</a> में भी बहुत भारतीयों की अभिरुचि है। देश की राष्ट्रीय क्रिकेट टीम 1983 और 2011 में दो बार <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A4%AA_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%9F" class="mw-redirect" title="विश्व कप क्रिकेट">विश्व कप</a> और 2007 का 20–20 विश्व-कप जीत चुकी है। इसके अतिरिक्त वर्ष 2003 में वह विश्व कप के फाइनल तक पहुँची थी। 1930 तथा 40 के दशक में हॉकी भारत में अपने चरम पर थी। <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%B0_%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6" class="mw-redirect" title="मेजर ध्यानचंद">मेजर ध्यानचंद</a> ने हॉकी में भारत को बहुत प्रसिद्धि दिलाई और एक समय भारत ने <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अमरीका">अमरीका</a> को 24–0 से हराया था जो अब तक विश्व कीर्तिमान है। <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%9C" title="शतरंज">शतरंज</a> के जनक देश भारत के खिलाड़ी विश्वनाथ आनंद ने अच्छा प्रदर्शन किया है। </p><p>वैश्वीकरण के इस युग में शेष विश्व की तरह भारतीय समाज पर भी अंग्रेजी तथा यूरोपीय प्रभाव पड़ रहा है। बाहरी लोगों की खूबियों को अपनाने की भारतीय परंपरा का नया दौर कई भारतीयों की दृष्टि में उचित नहीं है। एक खुले समाज के जीवन का यत्न कर रहे लोगों को मध्यमवर्गीय तथा वरिष्ठ नागरिकों की उपेक्षा का शिकार होना पड़ता है। कुछ लोग इसे भारतीय पारंपरिक मूल्यों का हनन भी मानते हैं। विज्ञान तथा साहित्य में अधिक प्रगति न कर पाने की वजह से भारतीय समाज यूरोपीय लोगों पर निर्भर होता जा रहा है। ऐसे समय में लोग विदेशी अविष्कारों का भारत में प्रयोग अनुचित भी समझते हैं। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="भारतीय_पर्व"><span id=".E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.A4.E0.A5.80.E0.A4.AF_.E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B5"></span>भारतीय पर्व</h3></div> <p>भारत में कई सारे पर्व मनाए जाते हैं, जिसमें 26 जनवरी को <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B8_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="स्वतंत्रता दिवस (भारत)">गणतंत्र दिवस</a>, 15 अगस्त को <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B8_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" class="mw-redirect" title="गणतंत्र दिवस (भारत)">स्वतंत्रता दिवस</a>, 2 अक्टूबर को <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="गांधी जयंती">गांधी जयंती</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="दिवाली">दिवाली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="होली">होली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="नवरात्रि">नवरात्रि</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE_%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="राम नवमी">रामनवमी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="दशहरा">दशहरा</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%A6" title="ईद">ईद</a> पूरे देश में मनाई जाती है। इसके अलावा अन्य पर्व राज्यों के अनुसार होते हैं। </p> <div style="clear:both;"></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="सिनेमा_और_टेलीविज़न"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.BF.E0.A4.A8.E0.A5.87.E0.A4.AE.E0.A4.BE_.E0.A4.94.E0.A4.B0_.E0.A4.9F.E0.A5.87.E0.A4.B2.E0.A5.80.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9C.E0.A4.BC.E0.A4.A8"></span>सिनेमा और टेलीविज़न</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="भारतीय सिनेमा">भारतीय सिनेमा</a></div> <p>भारतीय फिल्म उद्योग, दुनिया की सबसे ज्यादा देखी जाने वाली सिनेमा का उत्पादन करता है। इसके अलावा यहाँ <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="असमिया सिनेमा">असमिया</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="बाङ्ला सिनेमा">बंगाली</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="भोजपुरी सिनेमा">भोजपुरी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="हिंदी सिनेमा">हिंदी</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%A1%E0%A4%BC_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="कन्नड़ सिनेमा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कन्नड़</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="मलयाली सिनेमा">मलयालम</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="पंजाबी सिनेमा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पंजाबी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="गुजराती सिनेमा">गुजराती</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="मराठी सिनेमा">मराठी</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ओडिया सिनेमा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ओडिया</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="तमिल सिनेमा">तमिल</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%82_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="तेलुगू सिनेमा">तेलुगू</a> भाषाओं के क्षेत्रीय सिनेमाई परंपराएं भी मौजूद हैं। दक्षिण भारतीय सिनेमा का राष्ट्रीय फिल्म राजस्व में 75% से अधिक का हिस्सा है। भारत में सितंबर 2016 तक 2200 मल्टीप्लेक्स स्क्रीन सिनेमाघर थे तथा इसके 2019 तक 3000 तक बढ़ने की अपेक्षा की गई हैं।<sup id="cite_ref-153" class="reference"><a href="#cite_note-153"><span class="cite-bracket">&#91;</span>145<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>1959 में भारत में टेलीविजन का प्रसारण, राज्य संचालित संचार के माध्यम के रूप में शुरू हुआ, और अगले दो दशकों तक इसका धीमी गति से विस्तार हुआ। 1990 के दशक में टेलीविजन प्रसारण पर राज्य के एकाधिकार समाप्त हो गया, और तब से, उपग्रह चैनलों ने भारतीय समाज की लोकप्रिय संस्कृति को आकार दिया है। आज, भारत में टेलीविज़न मनोरंजन का सबसे प्रचलित माध्यम हैं, तथा इसकी पैठ समाज के हर वर्ग तक फैली हैं। उद्योग के अनुमान हैं कि भारत में 2012 तक 462 मिलियन उपग्रह या केबल कनेक्शन के साथ, कुल 554 मिलियन से अधिक टीवी उपभोक्ता हैं, मनोरंजन के अन्य साधनो में प्रेस मीडिया (350 मिलियन), रेडियो (156 मिलियन) तथा इंटरनेट (37 मिलियन) भी सम्मलित हैं </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="पाक-शैली_(खानपान)"><span id=".E0.A4.AA.E0.A4.BE.E0.A4.95-.E0.A4.B6.E0.A5.88.E0.A4.B2.E0.A5.80_.28.E0.A4.96.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.AA.E0.A4.BE.E0.A4.A8.29"></span>पाक-शैली (खानपान)</h3></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">मुख्य लेख: <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="भारतीय खाना">भारतीय खाना</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Vegetarian_Curry.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Vegetarian_Curry.jpeg/220px-Vegetarian_Curry.jpeg" decoding="async" width="220" height="124" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Vegetarian_Curry.jpeg/330px-Vegetarian_Curry.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Vegetarian_Curry.jpeg/440px-Vegetarian_Curry.jpeg 2x" data-file-width="800" data-file-height="450" /></a><figcaption></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%274%27_A_Southern_Indian_Thali,_traditional_style_of_serving_meal_in_India.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/%274%27_A_Southern_Indian_Thali%2C_traditional_style_of_serving_meal_in_India.jpg/220px-%274%27_A_Southern_Indian_Thali%2C_traditional_style_of_serving_meal_in_India.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/%274%27_A_Southern_Indian_Thali%2C_traditional_style_of_serving_meal_in_India.jpg/330px-%274%27_A_Southern_Indian_Thali%2C_traditional_style_of_serving_meal_in_India.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/%274%27_A_Southern_Indian_Thali%2C_traditional_style_of_serving_meal_in_India.jpg/440px-%274%27_A_Southern_Indian_Thali%2C_traditional_style_of_serving_meal_in_India.jpg 2x" data-file-width="3264" data-file-height="2448" /></a><figcaption>दक्षिण भारत का खाना</figcaption></figure> <p>भारतीय खानपान बहुत ही समृद्ध है। शाकाहारी तथा मांसाहारी दोनों ही तरह का खाना पसन्द किया जाता है। भारतीय व्यंजन विदेशों में भी बहुत पसन्द किए जाते हैं। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="इन्हें_भी_देखें"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.B9.E0.A5.87.E0.A4.82_.E0.A4.AD.E0.A5.80_.E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.96.E0.A5.87.E0.A4.82"></span>इन्हें भी देखें</h2></div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="भारत सारावली">भारत सारावली</a></li></ul> <p><br /> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="सन्दर्भ"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span>सन्दर्भ</h2></div> <div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-india.gov.in-1"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-india.gov.in_1-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-india.gov.in_1-1">आ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-india.gov.in_1-2">इ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-india.gov.in_1-3">ई</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170201215621/https://india.gov.in/hi/india-glance/national-symbols">"राष्ट्रीय चिन्ह"</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B2" title="भारत का राष्ट्रीय पोर्टल">भारत का राष्ट्रीय पोर्टल</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत सरकार">भारत सरकार</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.xn--i1bj3fqcyde.xn--11b7cb3a6a.xn--h2brj9c/india-glance/national-symbols">मूल</a> से 4 फ़रवरी 2017 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 जुलाई 2024</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9&amp;rft.pub=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B2+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.xn--i1bj3fqcyde.xn--11b7cb3a6a.xn--h2brj9c%2Findia-glance%2Fnational-symbols&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r5547232">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background-image:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png");background-image:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg");background-repeat:no-repeat;background-size:9px;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background-image:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png");background-image:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg");background-repeat:no-repeat;background-size:9px;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background-image:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png");background-image:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg");background-repeat:no-repeat;background-size:9px;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background-image:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png");background-image:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg");background-repeat:no-repeat;background-size:12px;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style></span> </li> <li id="cite_note-tatsama-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-tatsama_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation news"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190417194530/https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html">"भारत का राष्ट्रीय गान: 'जन गण मन' पर एक संक्षिप्त जानकारी"</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9C%E0%A4%BC18_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="न्यूज़18 इंडिया">न्यूज़18</a>. 14 अगस्त 2012. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html">मूल</a> से 17 अप्रैल 2019 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 7 जून 2019</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%3A+%27%E0%A4%9C%E0%A4%A8+%E0%A4%97%E0%A4%A3+%E0%A4%AE%E0%A4%A8%27+%E0%A4%AA%E0%A4%B0+%E0%A4%8F%E0%A4%95+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80&amp;rft.date=2012-08-14&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.news18.com%2Fnews%2Findia%2Fnational-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110721173243/https://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/vol12p1.htm">"Constituent Assembly of India – Volume XII(अंग्रेजी में)"</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केन्द्र">राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केन्द्र</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत सरकार">भारत सरकार</a>, 24 जनवरी 1950. मूल से 21 जुलाई 2011 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170201215621/https://india.gov.in/hi/india-glance/national-symbols">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 जुलाई 2024</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Constituent+Assembly+of+India+%E2%80%93+Volume+XII%28%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82%29&amp;rft.pub=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8+%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%2C+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%2C+24+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80+1950&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20110721173243%2Fhttps%3A%2F%2Fparliamentofindia.nic.in%2Fls%2Fdebates%2Fvol12p1.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEराष्ट्रीय_सूचना-विज्ञान_केंद्र2005-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEराष्ट्रीय_सूचना-विज्ञान_केंद्र2005_8-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFराष्ट्रीय_सूचना-विज्ञान_केंद्र2005">राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केंद्र 2005</a>.</span> </li> <li id="cite_note-india.gov.in2-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-india.gov.in2_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://india.gov.in/india-glance/profile">"Profile &#124; National Portal of India"</a>. इंडिया पोर्टल. मूल से 9 फ़रवरी 2014 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140209020314/http://india.gov.in/india-glance/profile">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि १३ मई २०१४</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Profile+%26%23124%3B+National+Portal+of+India&amp;rft.pub=%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE+%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%B2&amp;rft_id=http%3A%2F%2Findia.gov.in%2Findia-glance%2Fprofile&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160201081439/http://rajbhasha.nic.in/UI/pagecontent.aspx?pc=MzU%3D">"Constitutional Provisions – Official Language Related Part-17 Of The Constitution Of India"</a>. <i><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="राष्ट्रीय सूचना विज्ञान केंद्र">राष्ट्रीय सूचना विज्ञान केंद्र</a></i> (Hindi में). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://rajbhasha.nic.in/UI/pagecontent.aspx?pc=MzU%3d">मूल</a> से 1 फ़रवरी 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 27 दिसम्बर 2015</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8+%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;rft.atitle=Constitutional+Provisions+%E2%80%93+Official+Language+Related+Part-17+Of+The+Constitution+Of+India&amp;rft_id=http%3A%2F%2Frajbhasha.nic.in%2FUI%2Fpagecontent.aspx%3Fpc%3DMzU%253d&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><span class="cs1-maint citation-comment">सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा (<a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B5:_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="श्रेणी:सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा">link</a>)</span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.aajtak.in/education/news/story/is-hindi-our-national-language-what-does-indian-constitution-say-about-language-kiccha-sudeep-ajay-devgan-lbse-1454163-2022-04-28">https://www.aajtak.in/education/news/story/is-hindi-our-national-language-what-does-indian-constitution-say-about-language-kiccha-sudeep-ajay-devgan-lbse-1454163-2022-04-28</a></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160708012438/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf">"Report of the Commissioner for linguistic minorities: 50th report (July 2012 to June 2013)"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 8 जुलाई 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Report+of+the+Commissioner+for+linguistic+minorities%3A+50th+report+%28July+2012+to+June+2013%29&amp;rft.pub=Commissioner+for+Linguistic+Minorities%2C+Ministry+of+Minority+Affairs%2C+Government+of+India&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Fshared%2Flinkimages%2FNCLM50thReport.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Ethnologue-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ethnologue_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">लेविस, एम पॉल; सिमन्स, गेरी एफ॰; फेन्निग, चार्ल्स डी॰, संपा॰ (2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ethnologue.com/country/IN">"Ethnologue: Languages of the World&#160;: India"</a> (17वाँ संस्करण). डल्लास, टेक्सास: एसआईएल इंटरनेशनल द्वारा <a href="/wiki/%E0%A4%8D%E0%A4%A5%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97" title="ऍथनोलॉग">ऍथनोलॉग</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि <span class="nowrap">15 December</span> 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Ethnologue%3A+Languages+of+the+World+%3A+India&amp;rft.place=%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8%2C+%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B8&amp;rft.edition=17%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%81&amp;rft.pub=%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A4%8F%E0%A4%B2+%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B2+%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%8D%E0%A4%A5%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&amp;rft.date=2014&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ethnologue.com%2Fcountry%2FIN&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Ethnologue2-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ethnologue2_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141217151950/https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area">"Ethnologue&#160;: Languages of the World (Seventeenth edition)&#160;: Statistical Summaries"</a>. एसआईएल इंटरनेशनल द्वारा <a href="/wiki/%E0%A4%8D%E0%A4%A5%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97" title="ऍथनोलॉग">ऍथनोलॉग</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area">मूल</a> से 17 दिसम्बर 2014 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 17 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Ethnologue+%3A+Languages+of+the+World+%28Seventeenth+edition%29+%3A+Statistical+Summaries&amp;rft.pub=%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A4%8F%E0%A4%B2+%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B2+%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%8D%E0%A4%A5%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.ethnologue.com%2F15%2Fethno_docs%2Fdistribution.asp%3Fby%3Darea&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Census2011religion-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Census2011religion_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150825155850/https://www.censusindia.gov.in/2011census/C-01/DDW00C-01%20MDDS.XLS">"C −1 Population by religious community – 2011"</a>. <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत के महारजिस्ट्रार एवं जनगणना आयुक्त (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भारत के महारजिस्ट्रार एवं जनगणना आयुक्त</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.censusindia.gov.in/2011census/C-01/DDW00C-01%20MDDS.XLS">मूल</a> से 25 अगस्त 2015 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 अगस्त 2015</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=C+%E2%88%921+Population+by+religious+community+%E2%80%93+2011&amp;rft.pub=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0+%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE+%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.censusindia.gov.in%2F2011census%2FC-01%2FDDW00C-01%2520MDDS.XLS&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELibrary_of_Congress2004-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELibrary_of_Congress2004_18-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFLibrary_of_Congress2004">Library of Congress 2004</a>.</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://population.un.org/wpp/">"World Population Prospects - Population Division - United Nations"</a>. <i>population.un.org</i><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि <span class="nowrap">2023-07-02</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=population.un.org&amp;rft.atitle=World+Population+Prospects+-+Population+Division+-+United+Nations&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fpopulation.un.org%2Fwpp%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160522213913/https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html">"Population Enumeration Data (Final Population)"</a>. <i>2011 Census Data</i>. <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत के महारजिस्ट्रार एवं जनगणना आयुक्त (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भारत के महारजिस्ट्रार एवं जनगणना आयुक्त</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html">मूल</a> से 22 मई 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 17 जून 2016</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=2011+Census+Data&amp;rft.atitle=Population+Enumeration+Data+%28Final+Population%29&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.censusindia.gov.in%2F2011census%2Fpopulation_enumeration.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160430213141/https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf">"A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>2011 की जनगणना के आँकड़े</i>. <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत के महारजिस्ट्रार एवं जनगणना आयुक्त (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भारत के महारजिस्ट्रार एवं जनगणना आयुक्त</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 30 अप्रैल 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 17 जून 2016</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=2011+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%86%E0%A4%81%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87&amp;rft.atitle=A+%E2%80%93+2+Decadal+Variation+in+Population+Since+1901&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.censusindia.gov.in%2F2011census%2FPCA%2FA-2_Data_Tables%2F00%2520A%25202-India.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-IMFWEO.IN-23"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-IMFWEO.IN_23-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-IMFWEO.IN_23-1">आ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-IMFWEO.IN_23-2">इ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-IMFWEO.IN_23-3">ई</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation news"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20240419013508/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/April/weo-report?c=534,&amp;s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2022&amp;ey=2029&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1">"World Economic Outlook Database,April edition .(India)"</a>. <i>www.imf.org</i> (अंग्रेज़ी में). <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B7" title="अन्तर्राष्ट्रीय मुद्रा कोष">अन्तर्राष्ट्रीय मुद्रा कोष</a>. 16 अप्रैल 2024. मूल से पुरालेखित 19 अप्रैल 2024<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 जुलाई 2024</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=www.imf.org&amp;rft.atitle=World+Economic+Outlook+Database%2CApril+edition+.%28India%29&amp;rft.date=2024-04-16&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.imf.org%2Fen%2FPublications%2FWEO%2Fweo-database%2F2024%2FApril%2Fweo-report%3Fc%3D534%2C%26s%3DNGDP_RPCH%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2C%26sy%3D2022%26ey%3D2029%26ssm%3D0%26scsm%3D1%26scc%3D0%26ssd%3D1%26ssc%3D0%26sic%3D0%26sort%3Dcountry%26ds%3D.%26br%3D1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><span class="cs1-maint citation-comment">सीएस1 रखरखाव: BOT: original-url status unknown (<a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B5:_BOT:_original-url_status_unknown" title="श्रेणी:सीएस1 रखरखाव: BOT: original-url status unknown">link</a>)</span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=IN">"Gini index (World Bank estimate) – India"</a> (अंग्रेज़ी में). <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95" title="विश्व बैंक">विश्व बैंक</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 जुलाई 2024</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Gini+index+%28World+Bank+estimate%29+%E2%80%93+India&amp;rft.pub=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5+%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fdata.worldbank.org%2Findicator%2FSI.POV.GINI%3Flocations%3DIN&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-UNHDR-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-UNHDR_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20240724210227/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2023-24reporten.pdf">"Human Development Report 2023/2024"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> (अंग्रेज़ी में). <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम">संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम</a>. 13 मार्च 2024. मूल से पुरालेखित 24 जुलाई 2024<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 जुलाई 2024</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Human+Development+Report+2023%2F2024&amp;rft.pub=%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE&amp;rft.date=2024-03-13&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fhdr.undp.org%2Fsystem%2Ffiles%2Fdocuments%2Fglobal-report-document%2Fhdr2023-24reporten.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><span class="cs1-maint citation-comment">सीएस1 रखरखाव: BOT: original-url status unknown (<a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B5:_BOT:_original-url_status_unknown" title="श्रेणी:सीएस1 रखरखाव: BOT: original-url status unknown">link</a>)</span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldstandards.eu/cars/list-of-left-driving-countries/">"List of all left- &amp; right-driving countries around the world"</a>. <i>worldstandards.eu</i>. 13 मई 2020<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 10 जून 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=worldstandards.eu&amp;rft.atitle=List+of+all+left-+%26+right-driving+countries+around+the+world&amp;rft.date=2020-05-13&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.worldstandards.eu%2Fcars%2Flist-of-left-driving-countries%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation news"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/news/world-asia-india-65322706">"Most populous nation: Should India rejoice or panic?"</a>. <i>BBC News</i> (अंग्रेज़ी में). 2023-05-01<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि <span class="nowrap">2023-06-26</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=BBC+News&amp;rft.atitle=Most+populous+nation%3A+Should+India+rejoice+or+panic%3F&amp;rft.date=2023-05-01&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.com%2Fnews%2Fworld-asia-india-65322706&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Combined-3-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Combined-3_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> (a) <cite id="CITEREFDyson2018" class="citation">Dyson, Tim (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&amp;pg=PA14"><i>A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day</i></a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रे (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रे</a>, पपृ॰&#160;14–15, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-19-882905-8" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-19-882905-8"><bdi>978-0-19-882905-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+Population+History+of+India%3A+From+the+First+Modern+People+to+the+Present+Day&amp;rft.pages=14-15&amp;rft.pub=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-0-19-882905-8&amp;rft.aulast=Dyson&amp;rft.aufirst=Tim&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D3TRtDwAAQBAJ%26pg%3DPA14&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (b) <cite id="CITEREFRobb2011" class="citation">Robb, Peter (2011), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC&amp;pg=PA46"><i>A History of India</i></a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="मैकमिलन पब्लिशर्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मैकमिलन</a>, पृ॰&#160;46, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-230-34549-2" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-230-34549-2"><bdi>978-0-230-34549-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+History+of+India&amp;rft.pages=46&amp;rft.pub=%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8&amp;rft.date=2011&amp;rft.isbn=978-0-230-34549-2&amp;rft.aulast=Robb&amp;rft.aufirst=Peter&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DGQ-2VH1LO_EC%26pg%3DPA46&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"><sup class="noprint Inline-Template"><span title="&#160;since फ़रवरी 2023" style="white-space: nowrap;">&#91;<i><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/WP:Dead_external_links" class="extiw" title="en:WP:Dead external links">मृत कड़ियाँ</a></i>&#93;</span></sup>; (c) <cite id="CITEREFLudden2013" class="citation">Ludden, David (2013), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&amp;pg=PA19"><i>India and South Asia: A Short History</i></a>, Oneworld Publications, पृ॰&#160;19, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-78074-108-6" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-78074-108-6"><bdi>978-1-78074-108-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+and+South+Asia%3A+A+Short+History&amp;rft.pages=19&amp;rft.pub=Oneworld+Publications&amp;rft.date=2013&amp;rft.isbn=978-1-78074-108-6&amp;rft.aulast=Ludden&amp;rft.aufirst=David&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DEbFHAQAAQBAJ%26pg%3DPA19&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Fisher2018-59-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Fisher2018-59_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFFisher2018" class="citation">Fisher, Michael H. (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&amp;pg=PA59"><i>An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century</i></a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C_%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8" title="कैम्ब्रिज यूनिवर्सिटी प्रेस">कैम्ब्रिज यूनिवर्सिटी प्रेस</a>, पृ॰&#160;59, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-107-11162-2" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-107-11162-2"><bdi>978-1-107-11162-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=An+Environmental+History+of+India%3A+From+Earliest+Times+to+the+Twenty-First+Century&amp;rft.pages=59&amp;rft.pub=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-1-107-11162-2&amp;rft.aulast=Fisher&amp;rft.aufirst=Michael+H.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DkZVuDwAAQBAJ%26pg%3DPA59&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Combined-5-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Combined-5_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text">(a) <cite id="CITEREFDyson2018" class="citation">Dyson, Tim (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&amp;pg=PA16"><i>A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day</i></a>, <a href="/wiki/%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8" title="ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस">ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस</a>, पपृ॰&#160;16–17, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-19-882905-8" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-19-882905-8"><bdi>978-0-19-882905-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+Population+History+of+India%3A+From+the+First+Modern+People+to+the+Present+Day&amp;rft.pages=16-17&amp;rft.pub=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-0-19-882905-8&amp;rft.aulast=Dyson&amp;rft.aufirst=Tim&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D3TRtDwAAQBAJ%26pg%3DPA16&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (b) <cite id="CITEREFFisher2018" class="citation">Fisher, Michael H. (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&amp;pg=PA67"><i>An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century</i></a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C_%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8" title="कैम्ब्रिज यूनिवर्सिटी प्रेस">कैम्ब्रिज यूनिवर्सिटी प्रेस</a>, पृ॰&#160;67, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-107-11162-2" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-107-11162-2"><bdi>978-1-107-11162-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=An+Environmental+History+of+India%3A+From+Earliest+Times+to+the+Twenty-First+Century&amp;rft.pages=67&amp;rft.pub=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-1-107-11162-2&amp;rft.aulast=Fisher&amp;rft.aufirst=Michael+H.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DkZVuDwAAQBAJ%26pg%3DPA67&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (c) <cite id="CITEREFRobb2011" class="citation">Robb, Peter (2011), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC&amp;pg=PA56"><i>A History of India</i></a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="मैकमिलन पब्लिशर्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मैकमिलन</a>, पपृ॰&#160;56–57, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-230-34549-2" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-230-34549-2"><bdi>978-0-230-34549-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+History+of+India&amp;rft.pages=56-57&amp;rft.pub=%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%A8&amp;rft.date=2011&amp;rft.isbn=978-0-230-34549-2&amp;rft.aulast=Robb&amp;rft.aufirst=Peter&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DGQ-2VH1LO_EC%26pg%3DPA56&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"><sup class="noprint Inline-Template"><span title="&#160;since फ़रवरी 2023" style="white-space: nowrap;">&#91;<i><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/WP:Dead_external_links" class="extiw" title="en:WP:Dead external links">मृत कड़ियाँ</a></i>&#93;</span></sup>; (d) <cite id="CITEREFLudden2013" class="citation">Ludden, David (2013), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&amp;pg=PA29"><i>India and South Asia: A Short History</i></a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="वनवर्ल्ड पब्लिकेशन्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वनवर्ल्ड पब्लिकेशन्स</a>, पपृ॰&#160;29–30, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-78074-108-6" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-78074-108-6"><bdi>978-1-78074-108-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+and+South+Asia%3A+A+Short+History&amp;rft.pages=29-30&amp;rft.pub=%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;rft.date=2013&amp;rft.isbn=978-1-78074-108-6&amp;rft.aulast=Ludden&amp;rft.aufirst=David&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DEbFHAQAAQBAJ%26pg%3DPA29&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Combined-6-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Combined-6_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> (a) <cite id="CITEREFLudden2013" class="citation">Ludden, David (2013), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&amp;pg=PA28"><i>India and South Asia: A Short History</i></a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="वनवर्ल्ड पब्लिकेशन्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वनवर्ल्ड पब्लिकेशन्स</a>, पपृ॰&#160;28–29, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-78074-108-6" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-78074-108-6"><bdi>978-1-78074-108-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+and+South+Asia%3A+A+Short+History&amp;rft.pages=28-29&amp;rft.pub=%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;rft.date=2013&amp;rft.isbn=978-1-78074-108-6&amp;rft.aulast=Ludden&amp;rft.aufirst=David&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DEbFHAQAAQBAJ%26pg%3DPA28&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (b) <cite id="CITEREFGlenn_Van_Brummelen2014" class="citation">Glenn Van Brummelen (2014), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=77y2AgAAQBAJ&amp;pg=PA46">"Arithmetic"</a>, प्रकाशित Thomas F. Glick; Steven Livesey; Faith Wallis (संपा॰), <i>Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia</i>, रूटलेज, पपृ॰&#160;46–48, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-135-45932-1" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-135-45932-1"><bdi>978-1-135-45932-1</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=Arithmetic&amp;rft.btitle=Medieval+Science%2C+Technology%2C+and+Medicine%3A+An+Encyclopedia&amp;rft.pages=46-48&amp;rft.pub=%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%9C&amp;rft.date=2014&amp;rft.isbn=978-1-135-45932-1&amp;rft.au=Glenn+Van+Brummelen&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D77y2AgAAQBAJ%26pg%3DPA46&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Combined-8-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Combined-8_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> (a) <cite id="CITEREFLudden2013" class="citation">Ludden, David (2013), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&amp;pg=PA54"><i>India and South Asia: A Short History</i></a>, Oneworld Publications, पृ॰&#160;54, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-78074-108-6" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-78074-108-6"><bdi>978-1-78074-108-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+and+South+Asia%3A+A+Short+History&amp;rft.pages=54&amp;rft.pub=Oneworld+Publications&amp;rft.date=2013&amp;rft.isbn=978-1-78074-108-6&amp;rft.aulast=Ludden&amp;rft.aufirst=David&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DEbFHAQAAQBAJ%26pg%3DPA54&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (b) <cite id="CITEREFAsherTalbot2006" class="citation">Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&amp;pg=PA78"><i>India Before Europe</i></a>, Cambridge University Press, पपृ॰&#160;78–79, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-80904-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-80904-7"><bdi>978-0-521-80904-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+Before+Europe&amp;rft.pages=78-79&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=978-0-521-80904-7&amp;rft.aulast=Asher&amp;rft.aufirst=Catherine+B.&amp;rft.au=Talbot%2C+Cynthia&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DZvaGuaJIJgoC%26pg%3DPA78&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (c) <cite id="CITEREFFisher2018" class="citation">Fisher, Michael H. (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&amp;pg=PA76"><i>An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;76, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-107-11162-2" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-107-11162-2"><bdi>978-1-107-11162-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=An+Environmental+History+of+India%3A+From+Earliest+Times+to+the+Twenty-First+Century&amp;rft.pages=76&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-1-107-11162-2&amp;rft.aulast=Fisher&amp;rft.aufirst=Michael+H.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DkZVuDwAAQBAJ%26pg%3DPA76&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Combined-9-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Combined-9_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> (a) <cite id="CITEREFLudden2013" class="citation">Ludden, David (2013), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=EbFHAQAAQBAJ&amp;pg=PA68"><i>India and South Asia: A Short History</i></a>, Oneworld Publications, पपृ॰&#160;68–70, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-78074-108-6" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-78074-108-6"><bdi>978-1-78074-108-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+and+South+Asia%3A+A+Short+History&amp;rft.pages=68-70&amp;rft.pub=Oneworld+Publications&amp;rft.date=2013&amp;rft.isbn=978-1-78074-108-6&amp;rft.aulast=Ludden&amp;rft.aufirst=David&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DEbFHAQAAQBAJ%26pg%3DPA68&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (b) <cite id="CITEREFAsherTalbot2006" class="citation">Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&amp;pg=PA19"><i>India Before Europe</i></a>, Cambridge University Press, पपृ॰&#160;19, 24, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-80904-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-80904-7"><bdi>978-0-521-80904-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+Before+Europe&amp;rft.pages=19%2C+24&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=978-0-521-80904-7&amp;rft.aulast=Asher&amp;rft.aufirst=Catherine+B.&amp;rft.au=Talbot%2C+Cynthia&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DZvaGuaJIJgoC%26pg%3DPA19&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Combined-10-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Combined-10_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> (a) <cite id="CITEREFDyson2018" class="citation">Dyson, Tim (20 सितम्बर 2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=0UVvDwAAQBAJ&amp;pg=PA48"><i>A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day</i></a>, ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस, पृ॰&#160;48, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-19-256430-6" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-19-256430-6"><bdi>978-0-19-256430-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+Population+History+of+India%3A+From+the+First+Modern+People+to+the+Present+Day&amp;rft.pages=48&amp;rft.pub=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;rft.date=2018-09-20&amp;rft.isbn=978-0-19-256430-6&amp;rft.aulast=Dyson&amp;rft.aufirst=Tim&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D0UVvDwAAQBAJ%26pg%3DPA48&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (b) <cite id="CITEREFAsherTalbot2006" class="citation">Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&amp;pg=PA53"><i>India Before Europe</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;52, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-80904-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-80904-7"><bdi>978-0-521-80904-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+Before+Europe&amp;rft.pages=52&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=978-0-521-80904-7&amp;rft.aulast=Asher&amp;rft.aufirst=Catherine+B.&amp;rft.au=Talbot%2C+Cynthia&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DZvaGuaJIJgoC%26pg%3DPA53&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-AsherAsher2006-74-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-AsherAsher2006-74_36-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <cite id="CITEREFAsherTalbot2006" class="citation">Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&amp;pg=PA74"><i>India Before Europe</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;74, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-80904-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-80904-7"><bdi>978-0-521-80904-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+Before+Europe&amp;rft.pages=74&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=978-0-521-80904-7&amp;rft.aulast=Asher&amp;rft.aufirst=Catherine+B.&amp;rft.au=Talbot%2C+Cynthia&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DZvaGuaJIJgoC%26pg%3DPA74&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">"</span> </li> <li id="cite_note-AsherAsher2006-267-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-AsherAsher2006-267_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <cite id="CITEREFAsherTalbot2006" class="citation">Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&amp;pg=PA267"><i>India Before Europe</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;267, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-80904-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-80904-7"><bdi>978-0-521-80904-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+Before+Europe&amp;rft.pages=267&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=978-0-521-80904-7&amp;rft.aulast=Asher&amp;rft.aufirst=Catherine+B.&amp;rft.au=Talbot%2C+Cynthia&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DZvaGuaJIJgoC%26pg%3DPA267&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"> </span> </li> <li id="cite_note-Combined-11-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Combined-11_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> (a) <cite id="CITEREFAsherTalbot2006" class="citation">Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&amp;pg=PA289"><i>India Before Europe</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;289, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-80904-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-80904-7"><bdi>978-0-521-80904-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India+Before+Europe&amp;rft.pages=289&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=978-0-521-80904-7&amp;rft.aulast=Asher&amp;rft.aufirst=Catherine+B.&amp;rft.au=Talbot%2C+Cynthia&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DZvaGuaJIJgoC%26pg%3DPA289&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; (b) <cite id="CITEREFFisher2018" class="citation">Fisher, Michael H. (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&amp;pg=PA120"><i>An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;120, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-107-11162-2" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-107-11162-2"><bdi>978-1-107-11162-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=An+Environmental+History+of+India%3A+From+Earliest+Times+to+the+Twenty-First+Century&amp;rft.pages=120&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-1-107-11162-2&amp;rft.aulast=Fisher&amp;rft.aufirst=Michael+H.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DkZVuDwAAQBAJ%26pg%3DPA120&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Marshall2001-179-181-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Marshall2001-179-181_39-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFMarshall2001" class="citation">Marshall, P. J. (2001), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=S2EXN8JTwAEC&amp;pg=PAPA179"><i>The Cambridge Illustrated History of the British Empire</i></a>, Cambridge University Press, पपृ॰&#160;179–181, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-00254-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-00254-7"><bdi>978-0-521-00254-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+Cambridge+Illustrated+History+of+the+British+Empire&amp;rft.pages=179-181&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2001&amp;rft.isbn=978-0-521-00254-7&amp;rft.aulast=Marshall&amp;rft.aufirst=P.+J.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DS2EXN8JTwAEC%26pg%3DPAPA179&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Copland2001-71-72-78-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Copland2001-71-72-78_40-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a class="mw-selflink-fragment" href="#CITEREFCopland2001"> Copland 2001</a>, पृष्ठ 71–78</span> </li> <li id="cite_note-MetcalfMetcalf2006-222-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-MetcalfMetcalf2006-222_41-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a class="mw-selflink-fragment" href="#CITEREFMetcalfMetcalf2006"> Metcalf &amp; Metcalf 2006</a>, पृष्ठ 222</span> </li> <li id="cite_note-Dyson2018-219-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Dyson2018-219_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <cite id="CITEREFDyson2018" class="citation">Dyson, Tim (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&amp;pg=PA219"><i>A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day</i></a>, ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस, पपृ॰&#160;219, 262, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-19-882905-8" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-19-882905-8"><bdi>978-0-19-882905-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+Population+History+of+India%3A+From+the+First+Modern+People+to+the+Present+Day&amp;rft.pages=219%2C+262&amp;rft.pub=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-0-19-882905-8&amp;rft.aulast=Dyson&amp;rft.aufirst=Tim&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D3TRtDwAAQBAJ%26pg%3DPA219&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-MetcalfMetcalf2012-265-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-MetcalfMetcalf2012-265_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <cite id="CITEREFMetcalfMetcalf2012" class="citation">Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (2012), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=mjIfqyY7jlsC&amp;pg=PA265"><i>A Concise History of Modern India</i></a>, Cambridge University Press, पपृ॰&#160;265–266, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-107-02649-0" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-107-02649-0"><bdi>978-1-107-02649-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+Concise+History+of+Modern+India&amp;rft.pages=265-266&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2012&amp;rft.isbn=978-1-107-02649-0&amp;rft.aulast=Metcalf&amp;rft.aufirst=Barbara+D.&amp;rft.au=Metcalf%2C+Thomas+R.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DmjIfqyY7jlsC%26pg%3DPA265&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-MetcalfMetcalf2012-266-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-MetcalfMetcalf2012-266_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <cite id="CITEREFMetcalfMetcalf2012" class="citation">Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (2012), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=mjIfqyY7jlsC&amp;pg=PA266"><i>A Concise History of Modern India</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;266, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-107-02649-0" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-107-02649-0"><bdi>978-1-107-02649-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+Concise+History+of+Modern+India&amp;rft.pages=266&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2012&amp;rft.isbn=978-1-107-02649-0&amp;rft.aulast=Metcalf&amp;rft.aufirst=Barbara+D.&amp;rft.au=Metcalf%2C+Thomas+R.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DmjIfqyY7jlsC%26pg%3DPA266&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Dyson2018-216-a-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Dyson2018-216-a_45-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <cite id="CITEREFDyson2018" class="citation">Dyson, Tim (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&amp;pg=PA216"><i>A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day</i></a>, ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस, पृ॰&#160;216, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-19-882905-8" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-19-882905-8"><bdi>978-0-19-882905-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+Population+History+of+India%3A+From+the+First+Modern+People+to+the+Present+Day&amp;rft.pages=216&amp;rft.pub=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-0-19-882905-8&amp;rft.aulast=Dyson&amp;rft.aufirst=Tim&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D3TRtDwAAQBAJ%26pg%3DPA216&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-kashmir-disputes-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-kashmir-disputes_46-0">↑</a></span> <span class="reference-text">(a) <cite class="citation"><span class="cs1-lock-subscription" title="भुगतान करके हासिल सशुल्क-सदस्यता आवश्यक"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/place/Kashmir-region-Indian-subcontinent">"Kashmir, region Indian subcontinent"</a></span>, <i>Encyclopaedia Britannica</i>, मूल से 13 अगस्त 2019 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190813203817/https://www.britannica.com/place/Kashmir-region-Indian-subcontinent">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 15 अगस्त 2019</span>, <q>Kashmir, region of the northwestern Indian subcontinent ... has been the subject of dispute between India and Pakistan since the partition of the Indian subcontinent in 1947.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=Kashmir%2C+region+Indian+subcontinent&amp;rft.btitle=Encyclopaedia+Britannica&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fplace%2FKashmir-region-Indian-subcontinent&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">;<br /> (b) <cite id="CITEREFPletcher" class="citation">Pletcher, Kenneth, <span class="cs1-lock-subscription" title="भुगतान करके हासिल सशुल्क-सदस्यता आवश्यक"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/place/Aksai-Chin">"Aksai Chin, Plateau Region, Asia"</a></span>, <i>Encyclopaedia Britannica</i>, मूल से 2 अप्रैल 2019 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190402090308/https://www.britannica.com/place/Aksai-Chin">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 अगस्त 2019</span>, <q>Aksai Chin, Chinese (Pinyin) Aksayqin, portion of the Kashmir region, ... constitutes nearly all the territory of the Chinese-administered sector of Kashmir that is claimed by India</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=Aksai+Chin%2C+Plateau+Region%2C+Asia&amp;rft.btitle=Encyclopaedia+Britannica&amp;rft.aulast=Pletcher&amp;rft.aufirst=Kenneth&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fplace%2FAksai-Chin&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">; <br /> (c) <cite style="font-style:normal">C. E Bosworth.&#32;(2006)।&#32;“Encyclopedia Americana: Jefferson to Latin”।&#32;<i>Encyclopedia Americana</i>।&#32;&#32;Scholastic Library Publishing।&#160;“KASHMIR, kash'mer, the northernmost region of the Indian subcontinent, administered partly by India, partly by Pakistan, and partly by China. The region has been the subject of a bitter dispute between India and Pakistan since they became independent in 1947”</cite></span> </li> <li id="cite_note-NarayanJohn2018-lead-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-NarayanJohn2018-lead_47-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Narayan, Jitendra; John, Denny; Ramadas, Nirupama (2018). "Malnutrition in India: status and government initiatives". <i>Journal of Public Health Policy</i>. <b>40</b> (1): 126–141. <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%A1_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="पबमेड अभिज्ञापक">PMID</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30353132">30353132</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="अन्तर्राष्ट्रीय मानक क्रम संख्या">आइ॰एस॰एस॰एन॰</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0197-5897">0197-5897</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%B2_%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95" title="डिजिटल वस्तु अभिज्ञापक">डीओआइ</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1057%2Fs41271-018-0149-5">10.1057/s41271-018-0149-5</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Journal+of+Public+Health+Policy&amp;rft.atitle=Malnutrition+in+India%3A+status+and+government+initiatives&amp;rft.volume=40&amp;rft.issue=1&amp;rft.pages=126-141&amp;rft.date=2018&amp;rft.issn=0197-5897&amp;rft_id=info%3Apmid%2F30353132&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1057%2Fs41271-018-0149-5&amp;rft.aulast=Narayan&amp;rft.aufirst=Jitendra&amp;rft.au=John%2C+Denny&amp;rft.au=Ramadas%2C+Nirupama&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-BalakrishnanDey2019-lead-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BalakrishnanDey2019-lead_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Balakrishnan, Kalpana; Dey, Sagnik; एवं अन्य (2019). "The impact of air pollution on deaths, disease burden, and life expectancy across the states of India: the Global Burden of Disease Study 2017". <i>The Lancet Planetary Health</i>. <b>3</b> (1): e26–e39. <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%AC%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%A1_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="पबमेड अभिज्ञापक">PMID</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30528905">30528905</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="अन्तर्राष्ट्रीय मानक क्रम संख्या">आइ॰एस॰एस॰एन॰</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/2542-5196">2542-5196</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%B2_%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95" title="डिजिटल वस्तु अभिज्ञापक">डीओआइ</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2FS2542-5196%2818%2930261-4">10.1016/S2542-5196(18)30261-4</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=The+Lancet+Planetary+Health&amp;rft.atitle=The+impact+of+air+pollution+on+deaths%2C+disease+burden%2C+and+life+expectancy+across+the+states+of+India%3A+the+Global+Burden+of+Disease+Study+2017&amp;rft.volume=3&amp;rft.issue=1&amp;rft.pages=e26-e39&amp;rft.date=2019&amp;rft.issn=2542-5196&amp;rft_id=info%3Apmid%2F30528905&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2FS2542-5196%2818%2930261-4&amp;rft.aulast=Balakrishnan&amp;rft.aufirst=Kalpana&amp;rft.au=Dey%2C+Sagnik&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Jha2018-lead-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Jha2018-lead_49-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <cite id="CITEREFJha2018" class="citation">Jha, Raghbendra (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=9n9SDwAAQBAJ&amp;pg=PA198"><i>Facets of India's Economy and Her Society Volume II: Current State and Future Prospects</i></a>, Springer, पृ॰&#160;198, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-349-95342-4" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-349-95342-4"><bdi>978-1-349-95342-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Facets+of+India%27s+Economy+and+Her+Society+Volume+II%3A+Current+State+and+Future+Prospects&amp;rft.pages=198&amp;rft.pub=Springer&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-1-349-95342-4&amp;rft.aulast=Jha&amp;rft.aufirst=Raghbendra&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D9n9SDwAAQBAJ%26pg%3DPA198&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-WoodroffeThirgood2005-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-WoodroffeThirgood2005_50-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFKaranthGopal2005" class="citation">Karanth, K. Ullas; Gopal, Rajesh (2005), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=6vNzRzcjntAC&amp;pg=PA374">"An ecology-based policy framework for human-tiger coexistence in India"</a>, प्रकाशित Rosie Woodroffe; Simon Thirgood; Alan Rabinowitz (संपा॰), <i>People and Wildlife, Conflict Or Co-existence?</i>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;374, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-521-53203-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-521-53203-7"><bdi>978-0-521-53203-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=An+ecology-based+policy+framework+for+human-tiger+coexistence+in+India&amp;rft.btitle=People+and+Wildlife%2C+Conflict+Or+Co-existence%3F&amp;rft.pages=374&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2005&amp;rft.isbn=978-0-521-53203-7&amp;rft.aulast=Karanth&amp;rft.aufirst=K.+Ullas&amp;rft.au=Gopal%2C+Rajesh&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D6vNzRzcjntAC%26pg%3DPA374&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEOxford_English_Dictionary-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEOxford_English_Dictionary_51-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFOxford_English_Dictionary">Oxford English Dictionary</a>.</span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/stream/HindiBookBhagwatPuran/Hindi%20Book-Bhagwat-Puran#page/n274/mode/1up">"Hindi Book Bhagwat Puran"</a>. <i>archive.org</i><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि <span class="nowrap">2020-04-29</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=archive.org&amp;rft.atitle=Hindi+Book+Bhagwat+Puran&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fstream%2FHindiBookBhagwatPuran%2FHindi%2520Book-Bhagwat-Puran%23page%2Fn274%2Fmode%2F1up&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.org/details/VayuPuranam"><i>Vayu Puranam</i></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Vayu+Puranam&amp;rft_id=http%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2FVayuPuranam&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-54">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sanatan. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.org/details/puran_varah"><i>Varah Puran - वराह पुराण - हिंदी</i></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Varah+Puran+-+%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3+-+%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80&amp;rft.au=Sanatan&amp;rft_id=http%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fpuran_varah&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sanatan. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.org/details/puran_ling"><i>Ling Puran - लिंग पुराण - हिंदी</i></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Ling+Puran+-+%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3+-+%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80&amp;rft.au=Sanatan&amp;rft_id=http%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fpuran_ling&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sanatan. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.org/details/puran_narad"><i>Narad Puran - नारद पुराण - हिंदी</i></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Narad+Puran+-+%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A6+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3+-+%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80&amp;rft.au=Sanatan&amp;rft_id=http%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fpuran_narad&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Sanatan. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.org/details/puran_narsimha"><i>Narsimha Puran - नरसिंह पुराण - हिंदी</i></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Narsimha+Puran+-+%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3+-+%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80&amp;rft.au=Sanatan&amp;rft_id=http%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fpuran_narsimha&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Daniyal, Shoaib. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190212132749/https://scroll.in/article/855876/land-of-hindus-mohan-bhagwat-narendra-modi-and-the-sangh-parivar-are-using-hindustan-all-wrong">"Land of Hindus? Mohan Bhagwat, Narendra Modi and the Sangh Parivar are using 'Hindustan' all wrong"</a>. <i>Scroll.in</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://scroll.in/article/855876/land-of-hindus-mohan-bhagwat-narendra-modi-and-the-sangh-parivar-are-using-hindustan-all-wrong">मूल</a> से 12 फ़रवरी 2019 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 1 मार्च 2019</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Scroll.in&amp;rft.atitle=Land+of+Hindus%3F+Mohan+Bhagwat%2C+Narendra+Modi+and+the+Sangh+Parivar+are+using+%E2%80%98Hindustan%E2%80%99+all+wrong&amp;rft.aulast=Daniyal&amp;rft.aufirst=Shoaib&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fscroll.in%2Farticle%2F855876%2Fland-of-hindus-mohan-bhagwat-narendra-modi-and-the-sangh-parivar-are-using-hindustan-all-wrong&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.britannica.com/eb/article-9040520/Hindustan">"Hindustan"</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B7" title="ब्रिटैनिका विश्वकोष">ब्रिटैनिका विश्वकोष</a>, Inc. 2007. मूल से 16 अक्तूबर 2007 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071016055949/http://www.britannica.com/eb/article-9040520/Hindustan">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 18 जून 2007</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Hindustan&amp;rft.pub=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B7%2C+Inc.&amp;rft.date=2007&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Feb%2Farticle-9040520%2FHindustan&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-60">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/why-was-india-called-as-golden-bird-in-hindi-1533709498-2">"भारत को सोने की चिड़िया क्यों कहा जाता था?"</a>. <i>Jagranjosh.com</i>. 2019-01-24<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि <span class="nowrap">2021-05-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Jagranjosh.com&amp;rft.atitle=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A5%8B+%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%87+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82+%E0%A4%95%E0%A4%B9%E0%A4%BE+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%A5%E0%A4%BE%3F&amp;rft.date=2019-01-24&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jagranjosh.com%2Fgeneral-knowledge%2Fwhy-was-india-called-as-golden-bird-in-hindi-1533709498-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-61">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="५५०००" class="citation web">Ayra, Agrawal. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220218235422/https://findgyan.com/history-of-india-ancient-in-hindi-2022/">"भारत का इतिहास"</a>. <i>Find Gyan</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://findgyan.com/history-of-india-ancient-in-hindi-2022/">मूल</a> से 18 फ़रवरी 2022 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 14 फरवरी 2022</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Find+Gyan&amp;rft.atitle=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&amp;rft.aulast=Ayra&amp;rft.aufirst=Agrawal&amp;rft_id=https%3A%2F%2Ffindgyan.com%2Fhistory-of-india-ancient-in-hindi-2022%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Dyson2018-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Dyson2018_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFDyson2018" class="citation">Dyson, Tim (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&amp;pg=PA1"><i>ए पॉप्युलेशन हिस्ट्री ऑफ इंडिया: प्रारंभिक मानव से लेकर वर्तमान मानव तक</i></a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ऑक्सफोर्ड यूनिवरसिटि प्रेस (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ऑक्सफोर्ड यूनिवरसिटि प्रेस</a>, पृ॰&#160;1, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-0-19-882905-8" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-0-19-882905-8"><bdi>978-0-19-882905-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%8F+%E0%A4%AA%E0%A5%89%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8+%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%91%E0%A4%AB+%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%3A+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%95+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5+%E0%A4%B8%E0%A5%87+%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%B0+%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5+%E0%A4%A4%E0%A4%95&amp;rft.pages=1&amp;rft.pub=%E0%A4%91%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1+%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-0-19-882905-8&amp;rft.aulast=Dyson&amp;rft.aufirst=Tim&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D3TRtDwAAQBAJ%26pg%3DPA1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"> उद्धरण: "आधुनिक मानव - होमो सेपियन्स- की उत्पत्ति अफ्रीका में हुई थी । फिर, 60,000 से 80,000 साल के बीच कुछ समय पहले, उनमें से कुछ छोटे समूहों ने भारतीय उपमहाद्वीप के उत्तर-पश्चिम हिस्से में प्रवेश करना शुरू कर दिया था। ऐसा लगता है कि शुरू में वे तट के रास्ते से आए थे। ... यह वास्तव में निश्चित है कि 55,000 साल पहले उपमहाद्वीप में होमो सेपियन्स (आधुनिक मनुष्य)थे, भले ही सबसे पुराने जीवाश्म जो वर्तमान से लगभग 30,000 साल पहले के हो। (पृष्ठ 1)"</span> </li> <li id="cite_note-PetragliaAllchin-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-PetragliaAllchin_63-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Michael D. Petraglia; Bridget Allchin (22 मई 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=Qm9GfjNlnRwC&amp;pg=PA10"><i>दक्षिण एशिया में मानव का विकास और इतिहास: पुरातत्व, जैविक नृविज्ञान, भाषाविज्ञान और आनुवंशिकी में अंतर-अनुशासनात्मक अध्ययन</i></a>. Springer Science + Business Media. पृ॰&#160;6. <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-4020-5562-1" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-4020-5562-1"><bdi>978-1-4020-5562-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3+%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE+%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%94%E0%A4%B0+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%3A+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%2C+%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95+%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%2C+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8+%E0%A4%94%E0%A4%B0+%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82+%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%B0-%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%95+%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AF%E0%A4%A8&amp;rft.pages=6&amp;rft.pub=Springer+Science+%2B+Business+Media&amp;rft.date=2007-05-22&amp;rft.isbn=978-1-4020-5562-1&amp;rft.au=Michael+D.+Petraglia&amp;rft.au=Bridget+Allchin&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DQm9GfjNlnRwC%26pg%3DPA10&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Fisher2018-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Fisher2018_64-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFFisher2018" class="citation">Fisher, Michael H. (2018), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&amp;pg=PA23"><i>भारत का एक पर्यावरणीय इतिहास: प्रारम्भ से २१ वीं शताब्दी तक</i></a>, Cambridge University Press, पृ॰&#160;23, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-107-11162-2" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-107-11162-2"><bdi>978-1-107-11162-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%8F%E0%A4%95+%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%3A+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD+%E0%A4%B8%E0%A5%87+%E0%A5%A8%E0%A5%A7+%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82+%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%A4%E0%A4%95&amp;rft.pages=23&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=978-1-107-11162-2&amp;rft.aulast=Fisher&amp;rft.aufirst=Michael+H.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DkZVuDwAAQBAJ%26pg%3DPA23&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPetragliaAllchin20076-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPetragliaAllchin20076_65-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFPetragliaAllchin2007">Petraglia &amp; Allchin 2007</a>, पृ॰&#160;6.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEConinghamYoung2015104–105-66"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEConinghamYoung2015104–105_66-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEConinghamYoung2015104–105_66-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFConinghamYoung2015">Coningham &amp; Young 2015</a>, पृ॰प॰&#160;104–105.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200421–23-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200421–23_67-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKulkeRothermund2004">Kulke &amp; Rothermund 2004</a>, पृ॰प॰&#160;21–23.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009181-68"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009181_68-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009181_68-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰&#160;181.</span> </li> <li id="cite_note-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-69">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.webcitation.org/64LGyivx4?url=http://www.harappa.com/indus/indus1.html">"Introduction to the Ancient Indus Valley"</a>. Harappa. 1996. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/indus1.html">मूल</a> से 31 दिसंबर 2011 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 18 जून 2007</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Introduction+to+the+Ancient+Indus+Valley&amp;rft.pub=Harappa&amp;rft.date=1996&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.harappa.com%2Findus%2Findus1.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPossehl20032-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPossehl20032_70-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFPossehl2003">Possehl 2003</a>, पृ॰&#160;2.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009255-71"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009255_71-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009255_71-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰&#160;255.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009186–187-72"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009186–187_72-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009186–187_72-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰प॰&#160;186–187.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWitzel200368–69-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWitzel200368–69_73-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFWitzel2003">Witzel 2003</a>, पृ॰प॰&#160;68–69.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200441–43-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200441–43_74-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKulkeRothermund2004">Kulke &amp; Rothermund 2004</a>, पृ॰प॰&#160;41–43.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009260–265-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009260–265_75-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰प॰&#160;260–265.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200453–54-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200453–54_76-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKulkeRothermund2004">Kulke &amp; Rothermund 2004</a>, पृ॰प॰&#160;53–54.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009312–313-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009312–313_77-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰प॰&#160;312–313.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200454–56-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200454–56_78-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKulkeRothermund2004">Kulke &amp; Rothermund 2004</a>, पृ॰प॰&#160;54–56.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein199821-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein199821_79-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰&#160;21.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein199867–68-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein199867–68_80-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰प॰&#160;67–68.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009300-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009300_81-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰&#160;300.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009319-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009319_82-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰&#160;319.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein199878–79-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein199878–79_83-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰प॰&#160;78–79.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200470-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200470_84-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKulkeRothermund2004">Kulke &amp; Rothermund 2004</a>, पृ॰&#160;70.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009367-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009367_85-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰&#160;367.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200463-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200463_86-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKulkeRothermund2004">Kulke &amp; Rothermund 2004</a>, पृ॰&#160;63.</span> </li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-87">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://india.gov.in/knowindia/ancient_history4.php">"Gupta period has been described as the Golden Age of Indian history"</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केन्द्र">राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केन्द्र</a> (NIC). मूल से 27 दिसंबर 2009 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20091227223339/http://india.gov.in/knowindia/ancient_history4.php">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 3 अक्टूबर 2007</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Gupta+period+has+been+described+as+the+Golden+Age+of+Indian+history&amp;rft.pub=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8+%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%28NIC%29&amp;rft_id=http%3A%2F%2Findia.gov.in%2Fknowindia%2Fancient_history4.php&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein199889–90-88"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein199889–90_88-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰प॰&#160;89–90.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009408–415-89"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009408–415_89-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰प॰&#160;408–415.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKulkeRothermund200489–91-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKulkeRothermund200489–91_90-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFKulkeRothermund2004">Kulke &amp; Rothermund 2004</a>, पृ॰प॰&#160;89–91.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingh2009545-91"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009545_91-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingh2009545_91-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSingh2009">Singh 2009</a>, पृ॰&#160;545.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein199898–99-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein199898–99_92-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰प॰&#160;98–99.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein1998132-93"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998132_93-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998132_93-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰&#160;132.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein1998119–120-94"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998119–120_94-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998119–120_94-1">आ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998119–120_94-2">इ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰प॰&#160;119–120.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein1998121–122-95"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998121–122_95-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998121–122_95-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰प॰&#160;121–122.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein1998124-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998124_96-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰&#160;124.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStein1998127–128-97"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStein1998127–128_97-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFStein1998">Stein 1998</a>, पृ॰प॰&#160;127–128.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELudden200268-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELudden200268_98-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFLudden2002">Ludden 2002</a>, पृ॰&#160;68.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAsherTalbot200847-99"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAsherTalbot200847_99-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAsherTalbot2008">Asher &amp; Talbot 2008</a>, पृ॰&#160;47.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMetcalfMetcalf20066-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMetcalfMetcalf20066_100-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFMetcalfMetcalf2006">Metcalf &amp; Metcalf 2006</a>, पृ॰&#160;6.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAsherTalbot200853-101"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAsherTalbot200853_101-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAsherTalbot200853_101-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAsherTalbot2008">Asher &amp; Talbot 2008</a>, पृ॰&#160;53.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMetcalfMetcalf200612-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMetcalfMetcalf200612_102-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFMetcalfMetcalf2006">Metcalf &amp; Metcalf 2006</a>, पृ॰&#160;12.</span> </li> <li id="cite_note-103"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-103">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20091227213048/http://india.gov.in/knowindia/history_freedom_struggle.php">"History&#160;: Indian Freedom Struggle (1857-1947)"</a>. <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केन्द्र">राष्ट्रीय सूचना-विज्ञान केन्द्र (NIC)</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://india.gov.in/knowindia/history_freedom_struggle.php">मूल</a> से 27 दिसंबर 2009 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 3 अक्टूबर 2007</span>. <q>And by 1856, the British conquest and its authority were firmly established.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=History+%3A+Indian+Freedom+Struggle+%281857-1947%29&amp;rft.pub=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8+%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%28NIC%29&amp;rft_id=http%3A%2F%2Findia.gov.in%2Fknowindia%2Fhistory_freedom_struggle.php&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-104">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf">"Cities having population 1 lakh and above"</a> &#91;एक लाख या इससे अधिक जनसंख्या वाले नगर&#93; <span class="cs1-format">(PDF)</span> (अंग्रेज़ी में). भारत की 2011 की जनगणना. 31 जनवरी 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Cities+having+population+1+lakh+and+above&amp;rft.pub=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A5%80+2011+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A4%BE&amp;rft.date=2012-01-31&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.censusindia.gov.in%2F2011-prov-results%2Fpaper2%2Fdata_files%2FIndia2%2FTable_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-105">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.webcitation.org/6174YxJPe?url=http://www.nam.gov.za/background/history.htm">"The Non-Aligned Movement: Description and History"</a>, <i>nam.gov.za</i>, The Non-Aligned Movement, 21 सितंबर 2001, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nam.gov.za/background/history.htm">मूल</a> से 21 अगस्त 2011 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 23 अगस्त 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=nam.gov.za&amp;rft.atitle=The+Non-Aligned+Movement%3A+Description+and+History&amp;rft.date=2001-09-21&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nam.gov.za%2Fbackground%2Fhistory.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-106"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-106">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFGilbert2002" class="citation">Gilbert, Martin (17 दिसम्बर 2002), <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=jhwY1j8Ao3kC&amp;pg=PA486"><i>A History of the Twentieth Century: The Concise Edition of the Acclaimed World History</i></a>, HarperCollins, पपृ॰&#160;486–487, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/9780060505943" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/9780060505943"><bdi>9780060505943</bdi></a>, मूल से 12 दिसंबर 2011 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111212130509/http://books.google.com/books?id=jhwY1j8Ao3kC&amp;pg=PA486">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 22 जुलाई 2011</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+History+of+the+Twentieth+Century%3A+The+Concise+Edition+of+the+Acclaimed+World+History&amp;rft.pages=486-487&amp;rft.pub=HarperCollins&amp;rft.date=2002-12-17&amp;rft.isbn=9780060505943&amp;rft.aulast=Gilbert&amp;rft.aufirst=Martin&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DjhwY1j8Ao3kC%26pg%3DPA486&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-107">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110913154659/http://library.fes.de/pdf-files/bueros/genf/50205.pdf">"संग्रहीत प्रति"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://library.fes.de/pdf-files/bueros/genf/50205.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 13 सितंबर 2011 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 1 अक्तूबर 2011</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A4+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;rft_id=http%3A%2F%2Flibrary.fes.de%2Fpdf-files%2Fbueros%2Fgenf%2F50205.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-108">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110913154659/http://library.fes.de/pdf-files/bueros/genf/50205.pdf"><i>India's negotiation positions at the WTO</i></a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>, नवम्बर 2005, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://library.fes.de/pdf-files/bueros/genf/50205.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 13 सितंबर 2011 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 23 अगस्त 2010</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=India%27s+negotiation+positions+at+the+WTO&amp;rft.date=2005-11&amp;rft_id=http%3A%2F%2Flibrary.fes.de%2Fpdf-files%2Fbueros%2Fgenf%2F50205.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-109"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-109">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060504184925/http://www.un.int/india/india_and_the_un_pkeeping.html">"संग्रहीत प्रति"</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.un.int/india/india_and_the_un_pkeeping.html">मूल</a> से 4 मई 2006 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 1 अक्तूबर 2011</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A4+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.un.int%2Findia%2Findia_and_the_un_pkeeping.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-110">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-4519133/ANALYSTS-SAY-INDIA-S-POWER.html"><i>Analysts Say India'S Power Aided Entry Into East Asia Summit. &#124; Goliath Business News</i></a>, Goliath.ecnext.com, 29 जुलाई 2005, मूल से 9 अगस्त 2011 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110809024401/http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-4519133/ANALYSTS-SAY-INDIA-S-POWER.html">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 21 नवम्बर 2009</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Analysts+Say+India%27S+Power+Aided+Entry+Into+East+Asia+Summit.+%26%23124%3B+Goliath+Business+News&amp;rft.pub=Goliath.ecnext.com&amp;rft.date=2005-07-29&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fgoliath.ecnext.com%2Fcoms2%2Fgi_0199-4519133%2FANALYSTS-SAY-INDIA-S-POWER.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-111">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304122451/http://naidunia.jagran.com/world-s-jaishankar-will-be-the-new-foriegn-secretary-296665">"एस. जयशंकर होंगे भारत के नए विदेश सचिव"</a>. <i>Nai Dunia</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://naidunia.jagran.com/world-s-jaishankar-will-be-the-new-foriegn-secretary-296665">मूल</a> से 4 मार्च 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 1 मार्च 2019</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Nai+Dunia&amp;rft.atitle=%E0%A4%8F%E0%A4%B8.+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%B0+%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%87+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%A8%E0%A4%8F+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6+%E0%A4%B8%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%B5&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fnaidunia.jagran.com%2Fworld-s-jaishankar-will-be-the-new-foriegn-secretary-296665&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-pib-17feb14-112"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-pib-17feb14_112-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pib-17feb14_112-1">आ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pib-17feb14_112-2">इ</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://pib.nic.in/newsite/hindirelease.aspx?relid=26921">"रक्षा आवंटन 10 प्रतिशत बढ़ाया गया"</a>. पत्र सूचना कार्यालय, भारत सरकार. 17 फ़रवरी 2014. मूल से 22 फ़रवरी 2014 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140222141810/http://pib.nic.in/newsite/hindirelease.aspx?relid=26921">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 18 फ़रवरी 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%A8+10+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%A4+%E0%A4%AC%E0%A4%A2%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%AF%E0%A4%BE&amp;rft.pub=%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%2C+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&amp;rft.date=2014-02-17&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fpib.nic.in%2Fnewsite%2Fhindirelease.aspx%3Frelid%3D26921&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-pib-16mar12-113"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-pib-16mar12_113-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pib-16mar12_113-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://pib.nic.in/newsite/hindirelease.aspx?relid=14218">"रक्षा सेवाओं के लिए प्रावधान"</a>. पत्र सूचना कार्यालय, भारत सरकार. 16 मार्च 2012. मूल से 22 फ़रवरी 2014 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140222141816/http://pib.nic.in/newsite/hindirelease.aspx?relid=14218">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 18 फ़रवरी 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE+%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%8F+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8&amp;rft.pub=%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%2C+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&amp;rft.date=2012-03-16&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fpib.nic.in%2Fnewsite%2Fhindirelease.aspx%3Frelid%3D14218&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-pib-7mar2011-114"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-pib-7mar2011_114-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pib-7mar2011_114-1">आ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pib-7mar2011_114-2">इ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pib-7mar2011_114-3">ई</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-pib-7mar2011_114-4">उ</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=70604">"Defence Budget"</a>. पत्र सूचना कार्यालय, भारत सरकार. 7 मार्च 2011. मूल से 22 फ़रवरी 2014 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140222141813/http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=70604">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 18 फ़रवरी 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Defence+Budget&amp;rft.pub=%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%2C+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&amp;rft.date=2011-03-07&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fpib.nic.in%2Fnewsite%2Ferelease.aspx%3Frelid%3D70604&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-115">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://hindi.economictimes.indiatimes.com/business/business-news/frances-dassault-to-bring-in-largest-defence-fdi-via-rafale-joint-venture-with-reliance-defence/articleshow/59063463.cms">http://hindi.economictimes.indiatimes.com/business/business-news/frances-dassault-to-bring-in-largest-defence-fdi-via-rafale-joint-venture-with-reliance-defence/articleshow/59063463.cms</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170717180836/http://hindi.economictimes.indiatimes.com/business/business-news/frances-dassault-to-bring-in-largest-defence-fdi-via-rafale-joint-venture-with-reliance-defence/articleshow/59063463.cms">Archived</a> 2017-07-17 at the <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="वेबैक मशीन">वेबैक मशीन</a> नवभारत टाईम्स ९ जून २०१७</span> </li> <li id="cite_note-116"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-116">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://navbharattimes.indiatimes.com/business/business-news/paris-airshow-lockheed-martin-signs-pact-with-tata-to-make-f-16-planes-in-india/articleshow/59219961.cms">http://navbharattimes.indiatimes.com/business/business-news/paris-airshow-lockheed-martin-signs-pact-with-tata-to-make-f-16-planes-in-india/articleshow/59219961.cms</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170623171242/http://navbharattimes.indiatimes.com/business/business-news/paris-airshow-lockheed-martin-signs-pact-with-tata-to-make-f-16-planes-in-india/articleshow/59219961.cms">Archived</a> 2017-06-23 at the <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="वेबैक मशीन">वेबैक मशीन</a> नवभारत टाईम्स १९ जून २०१७</span> </li> <li id="cite_note-117"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-117">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://hindi.economictimes.indiatimes.com/business/business-news/govt-signed-agreement-with-lt-for-firearms/articleshow/58646476.cms">http://hindi.economictimes.indiatimes.com/business/business-news/govt-signed-agreement-with-lt-for-firearms/articleshow/58646476.cms</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200314001109/http://hindi.economictimes.indiatimes.com/business/business-news/govt-signed-agreement-with-lt-for-firearms/articleshow/58646476.cms">Archived</a> 2020-03-14 at the <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="वेबैक मशीन">वेबैक मशीन</a> सेना के तोपों के लिए L&amp;T से करार नवभारत टाईम्स १२ मई २०१७</span> </li> <li id="cite_note-118"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-118">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://scholar.valpo.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://en.wikipedia.org/&amp;httpsredir=1&amp;article=1095&amp;context=jvbl">https://scholar.valpo.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://en.wikipedia.org/&amp;httpsredir=1&amp;article=1095&amp;context=jvbl</a> वालपराइसो विश्वविद्यालय अनुसंधान</span> </li> <li id="cite_note-pib-119"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pib_119-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://pib.nic.in/newsite/hindirelease.aspx?relid=27502">"दिसम्‍बर 2013 के अंत में भारत का विदेशी कर्ज 426.0 अरब अमरीकी डॉलर, मार्च 2013 के अंत के स्‍तर पर 21.1 अरब (5.2 प्रतिशत) की बढ़ोतरी"</a>. पत्र सूचना कार्यालय, भारत सरकार. 28 मार्च 2014. मूल से 8 मई 2014 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140508024825/http://pib.nic.in/newsite/hindirelease.aspx?relid=27502">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 7 मई 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B0+2013+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A4+%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%80+%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C+426.0+%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%A1%E0%A5%89%E0%A4%B2%E0%A4%B0%2C+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A+2013+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A5%87+%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0+%E0%A4%AA%E0%A4%B0+21.1+%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC+%285.2+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%A4%29+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%AC%E0%A4%A2%E0%A4%BC%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80&amp;rft.pub=%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%2C+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&amp;rft.date=2014-03-28&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fpib.nic.in%2Fnewsite%2Fhindirelease.aspx%3Frelid%3D27502&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-120"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-120">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20240731074902/https://janganana.in/bharat-me-sabhi-dharmo-ki-jansankhya/">"भारत में सभी धर्मों की जनसंख्या, साक्षरता, लिंगानुपात एवं वृद्धि दर 2011"</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://janganana.in/bharat-me-sabhi-dharmo-ki-jansankhya/">मूल</a> से 31 जुलाई 2024 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 31 जुलाई 2024</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82+%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80+%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%82+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%2C+%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE%2C+%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4+%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82+%E0%A4%B5%E0%A5%83%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF+%E0%A4%A6%E0%A4%B0+2011&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fjanganana.in%2Fbharat-me-sabhi-dharmo-ki-jansankhya%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-121">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20240731091604/https://janganana.in/state-literacy-rate/">"सभी राज्यों की साक्षरता दर, स्कूल से लेकर डिग्री तक।"</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://janganana.in/state-literacy-rate/">मूल</a> से 31 जुलाई 2024 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 31 जुलाई 2024</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%A6%E0%A4%B0%2C+%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%82%E0%A4%B2+%E0%A4%B8%E0%A5%87+%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%B0+%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A5%A4&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fjanganana.in%2Fstate-literacy-rate%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-122"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-122">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://m.jagranjosh.com/general-knowledge/census-2011-literacy-rate-and-sex-ratio-in-india-since-1901-to-2011-1476359944-1">"Census 2011: Literacy Rate and Sex Ratio in India Since 1901 to 2011"</a>. <i>Jagranjosh.com</i>. 2016-10-13<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि <span class="nowrap">2021-05-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Jagranjosh.com&amp;rft.atitle=Census+2011%3A+Literacy+Rate+and+Sex+Ratio+in+India+Since+1901+to+2011&amp;rft.date=2016-10-13&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fm.jagranjosh.com%2Fgeneral-knowledge%2Fcensus-2011-literacy-rate-and-sex-ratio-in-india-since-1901-to-2011-1476359944-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-123"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-123">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190814173118/http://www.census2011.co.in/religion.php">"Religion Data - Population of Hindu / Muslim / Sikh / Christian - Census 2011 India"</a>. <i>www.census2011.co.in</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.census2011.co.in/religion.php">मूल</a> से 14 अगस्त 2019 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 1 मार्च 2019</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=www.census2011.co.in&amp;rft.atitle=Religion+Data+-+Population+of+Hindu+%2F+Muslim+%2F+Sikh+%2F+Christian+-+Census+2011+India&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.census2011.co.in%2Freligion.php&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-124">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/hindi/india/2015/08/150825_census_report_population_religion_ps">"हिंदू-मुस्लिम आबादी की पेचीदगी को समझें"</a>. <i>BBC News हिंदी</i>. मूल से 24 अगस्त 2018 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180824035755/https://www.bbc.com/hindi/india/2015/08/150825_census_report_population_religion_ps">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 1 मार्च 2019</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=BBC+News+%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%80&amp;rft.atitle=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%82-%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AE+%E0%A4%86%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A6%E0%A4%97%E0%A5%80+%E0%A4%95%E0%A5%8B+%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%9D%E0%A5%87%E0%A4%82&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.com%2Fhindi%2Findia%2F2015%2F08%2F150825_census_report_population_religion_ps&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-langoff-125"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-1">आ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-2">इ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-3">ई</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-4">उ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-5">ऊ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-6">ए</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-7">ऐ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-8">ओ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-langoff_125-9">औ</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160708012438/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf">"Report of the Commissioner for linguistic minorities: 50th report (जुलाई 2012 to जून 2013)"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, भारत सरकार. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 8 जुलाई 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Report+of+the+Commissioner+for+linguistic+minorities%3A+50th+report+%28%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88+2012+to+%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8+2013%29&amp;rft.pub=Commissioner+for+Linguistic+Minorities%2C+Ministry+of+Minority+Affairs%2C+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Fshared%2Flinkimages%2FNCLM50thReport.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-AOL1968-126"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-AOL1968_126-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160226063540/http://www.neportal.org/northeastfiles/Assam/ActsOrdinances/Assam_Official_Language_Act_1968.asp">"The Assam Official Language Act, 1960"</a>. <i>Northeast Portal</i>. 19 दिसम्बर 1960. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.neportal.org/northeastfiles/Assam/ActsOrdinances/Assam_Official_Language_Act_1968.asp">मूल</a> से 26 फ़रवरी 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Northeast+Portal&amp;rft.atitle=The+Assam+Official+Language+Act%2C+1960&amp;rft.date=1960-12-19&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.neportal.org%2Fnortheastfiles%2FAssam%2FActsOrdinances%2FAssam_Official_Language_Act_1968.asp&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-BarakValley-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BarakValley_127-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">ANI (10 सितम्बर 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dnaindia.com/india/report-assam-government-withdraws-assamese-as-official-language-in-barak-valley-restores-bengali-2017504">"Assam government withdraws Assamese as official language in Barak Valley, restores Bengali"</a>. <i>DNA India</i>. मूल से 25 दिसंबर 2014 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141225150741/http://www.dnaindia.com/india/report-assam-government-withdraws-assamese-as-official-language-in-barak-valley-restores-bengali-2017504">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=DNA+India&amp;rft.atitle=Assam+government+withdraws+Assamese+as+official+language+in+Barak+Valley%2C+restores+Bengali&amp;rft.date=2014-09-10&amp;rft.au=ANI&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dnaindia.com%2Findia%2Freport-assam-government-withdraws-assamese-as-official-language-in-barak-valley-restores-bengali-2017504&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-BTC-128"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BTC_128-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141108080405/http://www.satp.org/satporgtp/countries/india/states/assam/documents/papers/memorandum_feb02.htm">"Memorandum of Settlement on Bodoland Territorial Council (BTC)"</a>. <i>South Asia Terrorism Portal</i>. 10 फ़रवरी 2003. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.satp.org/satporgtp/countries/india/states/assam/documents/papers/memorandum_feb02.htm">मूल</a> से 8 नवंबर 2014 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=South+Asia+Terrorism+Portal&amp;rft.atitle=Memorandum+of+Settlement+on+Bodoland+Territorial+Council+%28BTC%29&amp;rft.date=2003-02-10&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.satp.org%2Fsatporgtp%2Fcountries%2Findia%2Fstates%2Fassam%2Fdocuments%2Fpapers%2Fmemorandum_feb02.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-APOnline-129"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-APOnline_129-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120208110254/http://www.aponline.gov.in/Quick%20links/HIST-CULT/languages.html">"Languages"</a>. <i>APOnline</i>. 2002. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.aponline.gov.in/Quick%20links/HIST-CULT/languages.html">मूल</a> से 8 फ़रवरी 2012 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=APOnline&amp;rft.atitle=Languages&amp;rft.date=2002&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.aponline.gov.in%2FQuick%2520links%2FHIST-CULT%2Flanguages.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-MilliGazette-130"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-MilliGazette_130-0">अ</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-MilliGazette_130-1">आ</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304090338/http://www.milligazette.com/Archives/01102001/18.htm">"Official status of Urdu in Andhra Pradesh"</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.milligazette.com/Archives/01102001/18.htm">मूल</a> से 4 मार्च 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 25 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Official+status+of+Urdu+in+Andhra+Pradesh&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.milligazette.com%2FArchives%2F01102001%2F18.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-upofflang-131"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-upofflang_131-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Hindi is the official language, and Urdu is used for seven specific purposes, similar to those for which it is used in Bihar. <cite id="CITEREFCommissioner_Linguistic_Minorities" class="citation">Commissioner Linguistic Minorities, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090410022828/http://nclm.nic.in/index1.asp?linkid=203"><i>43rd report: जुलाई 2004 - जून 2005</i></a>, पपृ॰&#160;paras 6.1–6.2, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/index1.asp?linkid=203">मूल</a> से 10 अप्रैल 2009 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=43rd+report%3A+%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88+2004+-+%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8+2005&amp;rft.pages=paras+6.1-6.2&amp;rft.au=Commissioner+Linguistic+Minorities&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Findex1.asp%3Flinkid%3D203&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-uttarkhoffsans-132"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uttarkhoffsans_132-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Sanskrit to be promoted with priority: Nishank <cite id="CITEREFNishank" class="citation">Nishank, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111112032732/http://www.garhwalpost.com/index.php?mod=article&amp;cat=Uttarakhand&amp;article=5051"><i>Sanskrit made official language</i></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.garhwalpost.com/index.php?mod=article&amp;cat=Uttarakhand&amp;article=5051">मूल</a> से 12 नवंबर 2011 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 28 दिसंबर 2009</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Sanskrit+made+official+language&amp;rft.au=Nishank&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.garhwalpost.com%2Findex.php%3Fmod%3Darticle%26cat%3DUttarakhand%26article%3D5051&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-kerala-133"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-kerala_133-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070928031046/http://www.languageinindia.com/feb2005/malayalamdevelopmentchandraj1.html">"Malayalam, How to Arrest its Withering Away?"</a>, <i>M. K. Chand Raj, Ph.D. on Language in India</i>, Central Institute of Indian Languages, Mysore, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.languageinindia.com/feb2005/malayalamdevelopmentchandraj1.html">मूल</a> से 28 सितंबर 2007 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=M.+K.+Chand+Raj%2C+Ph.D.+on+Language+in+India&amp;rft.atitle=Malayalam%2C+How+to+Arrest+its+Withering+Away%3F&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.languageinindia.com%2Ffeb2005%2Fmalayalamdevelopmentchandraj1.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-GDDOLAct1987-134"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-GDDOLAct1987_134-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130508141416/http://daman.nic.in/acts-rules/Hindi-department/documents/Official%20Language%20Act.pdf">"The Goa, Daman and Diu Official Language Act, 1987"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>U.T. Administration of Daman &amp; Diu</i>. 19 दिसम्बर 1987. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.daman.nic.in/acts-rules%5CHindi-department%5Cdocuments/Official%20Language%20Act.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 8 मई 2013 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=U.T.+Administration+of+Daman+%26+Diu&amp;rft.atitle=The+Goa%2C+Daman+and+Diu+Official+Language+Act%2C+1987&amp;rft.date=1987-12-19&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.daman.nic.in%2Facts-rules%255CHindi-department%255Cdocuments%2FOfficial%2520Language%2520Act.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Kurzon2004-135"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kurzon2004_135-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Kurzon, Dennis (2004). "3. The Konkani-Marathi Controversy&#160;: 2000-01 version". <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=p5iK3CmIW6EC&amp;pg=PA48"><i>Where East Looks West: Success in English in Goa and on the Konkan Coast</i></a>. Multilingual Matters. पपृ॰&#160;42–58. <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-1-85359-673-5" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-1-85359-673-5"><bdi>978-1-85359-673-5</bdi></a>. मूल से 22 मार्च 2015 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150322212723/http://books.google.com/books?id=p5iK3CmIW6EC&amp;pg=PA48">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=3.+The+Konkani-Marathi+Controversy+%3A+2000-01+version&amp;rft.btitle=Where+East+Looks+West%3A+Success+in+English+in+Goa+and+on+the+Konkan+Coast&amp;rft.pages=42-58&amp;rft.pub=Multilingual+Matters&amp;rft.date=2004&amp;rft.isbn=978-1-85359-673-5&amp;rft.aulast=Kurzon&amp;rft.aufirst=Dennis&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dp5iK3CmIW6EC%26pg%3DPA48&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"> Dated, but gives a good overview of the controversy to give Marathi full "official status".</span> </li> <li id="cite_note-DOLGOG-136"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-DOLGOG_136-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141226165729/http://www.dol.goa.gov.in/">"Directorate of Official Language"</a>. <i>Government of Goa</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dol.goa.gov.in/">मूल</a> से 26 दिसंबर 2014 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Government+of+Goa&amp;rft.atitle=Directorate+of+Official+Language&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dol.goa.gov.in%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Comment-137"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Comment_137-0">↑</a></span> <span class="reference-text">The National Commission for Linguistic Minorities, 1950 (ibid) makes no mention of Chhattisgarhi as an additional state language, despite the 2007 notification of the State Govt, presumably because Chhattisgarhi is considered as a dialect of Hindi.</span> </li> <li id="cite_note-36OLAmdt2007-138"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36OLAmdt2007_138-0">↑</a></span> <span class="reference-text">The Chhattisgarh Official Language (Amendment) Act, 2007 added "<a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="छत्तीसगढ़ी">छत्तीसगढ़ी</a>" as an official language of the state, in addition to Hindi.<cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.webcitation.org/61C8mDwtj?url=http://www.lawsofindia.org/statelaw/2885/TheChhattisgarhOfficialLanguageAmendmentAct2007.html">"The Chhattisgarh Official Language (Amendment) Act, 2007"</a>. <i>Government of India</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lawsofindia.org/statelaw/2885/TheChhattisgarhOfficialLanguageAmendmentAct2007.html">मूल</a> से 25 अगस्त 2011 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Government+of+India&amp;rft.atitle=The+Chhattisgarh+Official+Language+%28Amendment%29+Act%2C+2007&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.lawsofindia.org%2Fstatelaw%2F2885%2FTheChhattisgarhOfficialLanguageAmendmentAct2007.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-139"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-139">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://jkgad.nic.in/statutory/Rules-Costitution-of-J&amp;K.pdf">Article 145</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120507200338/http://jkgad.nic.in/statutory/Rules-Costitution-of-J%26K.pdf">Archived</a> 2012-05-07 at the <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="वेबैक मशीन">वेबैक मशीन</a> of the <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="जम्मू और कश्मीर का संविधान">जम्मू और कश्मीर का संविधान</a> makes Urdu the official language of the state, but provides for the continued use of English for all official purposes.</span> </li> <li id="cite_note-140"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-140">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation news"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150212025154/http://tripura.gov.in/knowtripura">"Bengali and Kokborok are the state/official language, English, Hindi, Manipuri and Chakma are other languages"</a>. <i>Tripura Official government website</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://tripura.gov.in/knowtripura">मूल</a> से 12 फ़रवरी 2015 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 29 जून 2013</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Tripura+Official+government+website&amp;rft.atitle=Bengali+and+Kokborok+are+the+state%2Fofficial+language%2C+English%2C+Hindi%2C+Manipuri+and+Chakma+are+other+languages&amp;rft_id=https%3A%2F%2Ftripura.gov.in%2Fknowtripura&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-141"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-141">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160607172332/http://www.lawsofindia.org/pdf/tripura/1964/1964TRIPURA5.pdf">"Tripura Official Language Act, 1964"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lawsofindia.org/pdf/tripura/1964/1964TRIPURA5.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 7 जून 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 1 मार्च 2019</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Tripura+Official+Language+Act%2C+1964&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.lawsofindia.org%2Fpdf%2Ftripura%2F1964%2F1964TRIPURA5.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-BiharOLACt1950-142"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BiharOLACt1950_142-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160708012438/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf">"The Bihar Official Language Act, 1950"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>National Commission for Linguistic Minorities</i>. 29 नवम्बर 1950. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 8 जुलाई 2016 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 26 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=National+Commission+for+Linguistic+Minorities&amp;rft.atitle=The+Bihar+Official+Language+Act%2C+1950&amp;rft.date=1950-11-29&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Fshared%2Flinkimages%2FNCLM50thReport.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-Benedikter2009-143"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Benedikter2009_143-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Benedikter, Thomas (2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=vpZv2GHM7VQC&amp;pg=PA89"><i>Language Policy and Linguistic Minorities in India: An Appraisal of the Linguistic Rights of Minorities in India</i></a>. LIT Verlag Münster. पृ॰&#160;89. <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8D%E0%A4%A8%E0%A5%B0" class="mw-redirect" title="आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰">आई॰ऍस॰बी॰ऍन॰</a>&#160;<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4/978-3-643-10231-7" title="विशेष:पुस्तक स्रोत/978-3-643-10231-7"><bdi>978-3-643-10231-7</bdi></a>. मूल से 22 मार्च 2015 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150322201857/http://books.google.com/books?id=vpZv2GHM7VQC&amp;pg=PA89">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 17 मई 2015</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Language+Policy+and+Linguistic+Minorities+in+India%3A+An+Appraisal+of+the+Linguistic+Rights+of+Minorities+in+India&amp;rft.pages=89&amp;rft.pub=LIT+Verlag+M%C3%BCnster&amp;rft.date=2009&amp;rft.isbn=978-3-643-10231-7&amp;rft.aulast=Benedikter&amp;rft.aufirst=Thomas&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DvpZv2GHM7VQC%26pg%3DPA89&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-144"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-144">↑</a></span> <span class="reference-text">Section 2(f) of the Manipur Official Language Act, 1979 states that the official language of Manipur is the Manipuri language (an older English name for the Meitei language) written in the <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%BF" title="बंगाली लिपि">बंगाली लिपि</a>. <cite id="CITEREFThe_Sangai_Express" class="citation">The Sangai Express, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070927183339/http://www.e-pao.net/epRelatedNews.asp?heading=9&amp;src=290703"><i>Mayek body threatens to stall proceeding</i></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.e-pao.net/epRelatedNews.asp?heading=9&amp;src=290703">मूल</a> से 27 सितंबर 2007 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Mayek+body+threatens+to+stall+proceeding&amp;rft.au=The+Sangai+Express&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.e-pao.net%2FepRelatedNews.asp%3Fheading%3D9%26src%3D290703&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-mp-145"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-mp_145-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070929062809/http://www.mpgovt.nic.in/culture/language.htm">"Language and Literature"</a>, <i>Official website of Government of Madhya Pradesh</i>, Government of Madhya Pradesh, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mpgovt.nic.in/culture/language.htm">मूल</a> से 29 सितंबर 2007 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Official+website+of+Government+of+Madhya+Pradesh&amp;rft.atitle=Language+and+Literature&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.mpgovt.nic.in%2Fculture%2Flanguage.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-146"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-146">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFCommissioner_Linguistic_Minorities" class="citation">Commissioner Linguistic Minorities, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071008113359/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/35.htm"><i>42nd report: जुलाई 2003 - जून 2004</i></a>, पृ॰&#160;para 25.5, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/shared/linkimages/35.htm">मूल</a> से 8 अक्तूबर 2007 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=42nd+report%3A+%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88+2003+-+%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8+2004&amp;rft.pages=para+25.5&amp;rft.au=Commissioner+Linguistic+Minorities&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Fshared%2Flinkimages%2F35.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-147"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-147">↑</a></span> <span class="reference-text">राष्ट्रीय भाषाई अल्पसंख्यक आयोग की 43वीं रिपोर्ट बताती है कि निर्धारित तिथि से खासी को पूर्वी खासी हिल्स, वेस्ट खासी हिल्स, जयंतिया हिल्स और री भोई जिलों में एक सहयोगी आधिकारिक भाषा का दर्जा प्राप्त होगा। पूर्वी गारो हिल्स, वेस्ट गारो हिल्स और साउथ गारो हिल्स के जिलों में गारो का समान दर्जा होगा।<cite id="CITEREFआयुक्त_भाषाई_अल्पसंख्यक" class="citation">आयुक्त भाषाई अल्पसंख्यक, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090410022828/http://nclm.nic.in/index1.asp?linkid=203"><i>43rd report: जुलाई 2004 - जून 2005</i></a>, पृ॰&#160;para 25.1, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/index1.asp?linkid=203">मूल</a> से 10 अप्रैल 2009 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=43rd+report%3A+%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88+2004+-+%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8+2005&amp;rft.pages=para+25.1&amp;rft.au=%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%88+%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Findex1.asp%3Flinkid%3D203&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">. On 21 मार्च 2006, the Chief Minister of Meghalaya stated in the State Assembly that a notification to this effect had been issued. <cite class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070927050159/http://megassembly.gov.in/questions/2006/21-03-2006s.htm"><i>Meghalaya Legislative Assembly, Budget session: Starred Questions and Answers - Tuesday, the 21st मार्च 2006.</i></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://megassembly.gov.in/questions/2006/21-03-2006s.htm">मूल</a> से 27 सितंबर 2007 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Meghalaya+Legislative+Assembly%2C+Budget+session%3A+Starred+Questions+and+Answers+-+Tuesday%2C+the+21st+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A+2006.&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fmegassembly.gov.in%2Fquestions%2F2006%2F21-03-2006s.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-148"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-148">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFभारत_सरकार" class="citation">भारत सरकार, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.aees.gov.in/htmldocs/downloads/Econtent_aug2020/M%201-3%20Handout%20Cl%20X%20Hin%20Sana%20Sana.pdf"><i>सिक्किम भारत का राज्य</i></a> <span class="cs1-format">(PDF)</span><span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE+%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&amp;rft.au=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.aees.gov.in%2Fhtmldocs%2Fdownloads%2FEcontent_aug2020%2FM%25201-3%2520Handout%2520Cl%2520X%2520Hin%2520Sana%2520Sana.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-149"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-149">↑</a></span> <span class="reference-text">Eleven other languages&#160;— Bhutia, Lepcha, Limboo, Newari, Gurung, Mangar, Mukhia, Rai, Sherpa and Tamang - are termed "official", but only for the purposes of the preservation of culture and tradition. <cite id="CITEREFCommissioner_Linguistic_Minorities" class="citation">Commissioner Linguistic Minorities, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090410022828/http://nclm.nic.in/index1.asp?linkid=203"><i>43rd report: जुलाई 2004 - जून 2005</i></a>, पपृ॰&#160;paras 27.3–27.4, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/index1.asp?linkid=203">मूल</a> से 10 अप्रैल 2009 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=43rd+report%3A+%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88+2004+-+%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8+2005&amp;rft.pages=paras+27.3-27.4&amp;rft.au=Commissioner+Linguistic+Minorities&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Findex1.asp%3Flinkid%3D203&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232">. See also <cite id="CITEREFCommissioner_Linguistic_Minorities" class="citation">Commissioner Linguistic Minorities, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070224124226/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/23.htm"><i>41st report: जुलाई 2002 - जून 2003</i></a>, पृ॰&#160;paras 28.4, 28.9, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nclm.nic.in/shared/linkimages/23.htm">मूल</a> से 24 फ़रवरी 2007 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">, अभिगमन तिथि 16 जुलाई 2007</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=41st+report%3A+%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%88+2002+-+%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%A8+2003&amp;rft.pages=paras+28.4%2C+28.9&amp;rft.au=Commissioner+Linguistic+Minorities&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnclm.nic.in%2Fshared%2Flinkimages%2F23.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-HOLA1969-150"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-HOLA1969_150-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141227123310/http://acts.gov.in/HR/964.pdf">"The Haryana Official Language Act, 1969"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>acts.gov.in (server)</i>. 15 मार्च 1969. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://acts.gov.in/HR/964.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 27 दिसंबर 2014 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 27 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=acts.gov.in+%28server%29&amp;rft.atitle=The+Haryana+Official+Language+Act%2C+1969&amp;rft.date=1969-03-15&amp;rft_id=http%3A%2F%2Facts.gov.in%2FHR%2F964.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-DNA-151"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-DNA_151-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dnaindia.com/india/report-punjabi-edges-out-tamil-in-haryana-1356124">"Punjabi edges out Tamil in Haryana"</a>. <i>DNA India</i>. 7 मार्च 2010. मूल से 2 जनवरी 2015 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150102061421/http://www.dnaindia.com/india/report-punjabi-edges-out-tamil-in-haryana-1356124">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 27 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=DNA+India&amp;rft.atitle=Punjabi+edges+out+Tamil+in+Haryana&amp;rft.date=2010-03-07&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dnaindia.com%2Findia%2Freport-punjabi-edges-out-tamil-in-haryana-1356124&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-HPOL1975-152"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-HPOL1975_152-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140101085810/http://hp.gov.in/LAC/bhasha/Adhiniyam/THE%20HIMACHAL%20PRADESH%20OFFICIAL%20LANGUAGE%20ACT,%201975.pdf">"The Himachal Pradesh Official Language Act, 1975"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. 21 Feb 1975. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://hp.gov.in/LAC/bhasha/Adhiniyam/THE%20HIMACHAL%20PRADESH%20OFFICIAL%20LANGUAGE%20ACT,%201975.pdf">मूल</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> से 1 जनवरी 2014 को पुरालेखित<span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 27 दिसम्बर 2014</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=The+Himachal+Pradesh+Official+Language+Act%2C+1975&amp;rft.date=1975-02-21&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fhp.gov.in%2FLAC%2Fbhasha%2FAdhiniyam%2FTHE%2520HIMACHAL%2520PRADESH%2520OFFICIAL%2520LANGUAGE%2520ACT%2C%25201975.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> <li id="cite_note-153"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-153">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Multiplex-screens-set-to-rise-over-3000-by-2019-Report/articleshow/54547871.cms">"2019 तक मल्टीप्लेक्स स्क्रीन 3,000 से अधिक बढ़ने की उम्मीद:रिपोर्ट"</a>. टाइम्स ऑफ इंडिया. मूल से 25 फरवरी 2017 को <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170225090947/http://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Multiplex-screens-set-to-rise-over-3000-by-2019-Report/articleshow/54547871.cms">पुरालेखित</a><span class="reference-accessdate">. अभिगमन तिथि 29 मार्च 2017</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=2019+%E0%A4%A4%E0%A4%95+%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8+%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8+3%2C000+%E0%A4%B8%E0%A5%87+%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95+%E0%A4%AC%E0%A4%A2%E0%A4%BC%E0%A4%A8%E0%A5%87+%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A6%3A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F&amp;rft.pub=%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B8+%E0%A4%91%E0%A4%AB+%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE&amp;rft_id=http%3A%2F%2Ftimesofindia.indiatimes.com%2Fcity%2Fdelhi%2FMultiplex-screens-set-to-rise-over-3000-by-2019-Report%2Farticleshow%2F54547871.cms&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fhi.wikipedia.org%3A%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5547232"></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="टिप्पणी_सूची"><span id=".E0.A4.9F.E0.A4.BF.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.A3.E0.A5.80_.E0.A4.B8.E0.A5.82.E0.A4.9A.E0.A5.80"></span>टिप्पणी सूची</h2></div> <div class="reflist" style="list-style-type: lower-alpha;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">मूल रूप से <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="साधु भाषा">संस्कृतिकृत बांग्ला</a> में लिखा गया और इसके हिंदी अनुवाद में राष्ट्रगान के रूप में अपनाया गया।</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">"भारत का राष्ट्रीय गान जन गण मन, जो मूल रूप से रवींद्रनाथ टैगोर द्वारा बांग्ला में लिखा गया था, को 24 जनवरी 1950 को संविधान सभा द्वारा इसके हिंदी संस्करण में भारत के राष्ट्रगान के रूप में अपनाया गया था।"</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">"[...] <i>जन गण मन</i> भारत का राष्ट्रीय गान है, जिसके शब्दों में सरकार अवसर पड़ने पर परिवर्तन कर सकती है; और गीत <i>वंदे मातरम</i>, जिसने भारतीय स्वतंत्रता के संघर्ष में एक ऐतिहासिक भूमिका निभाई है, को <i>जन गण मन</i> के साथ समान रूप से सम्मानित किया जाएगा और इसके साथ समान दर्जा दिया जाएगा।"<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">संस्कृत और <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="साधु भाषा">संस्कृतिकृत बांग्ला</a> के मिश्रण में लिखा गया है।</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="देवनागरी">देवनागरी</a> लिपि में लिखी जाने वाली <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="मानक हिन्दी">हिंदी</a> संघ की राजभाषा है। सरकारी कामकाज के लिए <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80" class="mw-disambig" title="अंग्रेज़ी">अंग्रेज़ी</a> (इंग्लिश) सह-राजभाषा है।<sup id="cite_ref-FOOTNOTEराष्ट्रीय_सूचना-विज्ञान_केंद्र2005_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEराष्ट्रीय_सूचना-विज्ञान_केंद्र2005-8"><span class="cite-bracket">&#91;</span>4<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-india.gov.in2_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-india.gov.in2-9"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="भारत के राज्य और संघशासित प्रदेश">भारत के राज्य और संघशासित प्रदेश</a> हिंदी या अंग्रेज़ी के अलावा अपने स्वयं की एक अलग आधिकारिक भाषा हो सकती है।</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">अलग-अलग स्रोतों से हमें यह संख्या भिन्न-भिन्न प्राप्त होती है, यह प्राथमिक तौर पर इसपर निर्भर करता है कि "भाषा" और "बोली" को कैसे समाहित एवं परिभाषित किया गया है। <a href="/wiki/%E0%A4%8D%E0%A4%A5%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97" title="ऍथनोलॉग">ऍथनोलॉग</a> सूची में भारत की 461 ज़ुबान (विश्वस्तर पर 6,912 में से) हैं, जिनमें 447 अभी बोली जाती हैं जबकि 14 लुप्तप्राय हैं।<sup id="cite_ref-Ethnologue_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ethnologue-14"><span class="cite-bracket">&#91;</span>9<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-Ethnologue2_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ethnologue2-15"><span class="cite-bracket">&#91;</span>10<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text">"देश का यथार्थ आकार बहस का मुद्दा है क्योंकि कुछ सीमायें विवादग्रस्त हैं। भारत सरकार के अनुसार कुल क्षेत्रफल 3,287,260&#160;कि॰मी<sup>2</sup> (1,269,220&#160;वर्ग मील) है और कुल भूमि का क्षेत्रफल 3,060,500&#160;कि॰मी<sup>2</sup> (1,181,700&#160;वर्ग मील) है; संयुक्त राष्ट्र की सूची के अनुसार कुल क्षेत्रफल 3,287,263&#160;कि॰मी<sup>2</sup> (1,269,219&#160;वर्ग मील) और कुल भूमि का क्षेत्रफल 2,973,190&#160;कि॰मी<sup>2</sup> (1,147,960&#160;वर्ग मील) है।"<sup id="cite_ref-FOOTNOTELibrary_of_Congress2004_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELibrary_of_Congress2004-18"><span class="cite-bracket">&#91;</span>12<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Date_and_time_notation_in_India" class="extiw" title="en:Date and time notation in India">en:Date and time notation in India</a> देखें।</span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="बाहरी_कड़ियाँ"><span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A4.B0.E0.A5.80_.E0.A4.95.E0.A4.A1.E0.A4.BC.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.81"></span>बाहरी कड़ियाँ</h2></div> <div class="tright portal" style="border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; margin:0.5em 0 0.5em 0.5em; font-size:85%;"> <table style="background:transparent;" width="0"> <tbody><tr> <td><div style="position:relative; width:32px; height:28px; overflow:hidden"><div style="position:absolute; top:0px; left:0px; z-index:2;"> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Portal.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/32px-Portal.svg.png" decoding="async" width="32" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/47px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/63px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span></div></div> </td> <td><i><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="प्रवेशद्वार:भारत">भारत&#32;प्रवेशद्वार</a></b></i> </td></tr></tbody></table></div> <ul><li><table align="right" class="metadata mbox-small plainlinks" style="border:1px solid var(--border-color-base, a2a9b1); background-color:var(--background-color-neutral-subtle, #f8f9fa); color:inherit;"> <tbody><tr> <td class="mbox-image"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Wikivoyage-logo.svg/40px-Wikivoyage-logo.svg.png" decoding="async" width="40" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Wikivoyage-logo.svg/60px-Wikivoyage-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Wikivoyage-logo.svg/80px-Wikivoyage-logo.svg.png 2x" data-file-width="193" data-file-height="193" /></span></span></td> <td class="mbox-text" style=""> विकियात्रा पर <a href="https://hi.wikivoyage.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="extiw" title="voy:भारत">भारत के लिए यात्रा गाइड</a> </td> </tr> </tbody></table> <p><br /> </p> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090619075310/http://www.bharat.gov.in/">भारत का राष्ट्रीय पोर्टल</a> (हिन्दी में)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120511032957/http://publicationsdivision.nic.in/others/Bharat_2011.pdf"><b>भारत २०११</b></a> (प्रकाशन विभाग द्वारा प्रकाशित भारत के बारे में सम्पूर्ण जानकारी)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100611181128/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm">भारत</a> <i>यूसीबी लाइब्रेरीज़ गॉवपब्स</i> पर</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="बीबीसी हिन्दी">बीबीसी हिन्दी</a> पर <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131023001422/http://www.bbc.co.uk/hindi/india/">भारत</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.easyeducation22.com/2020/02/india-gk-pdf.html">भारत जीके प्रश्न उत्तर हिंदी पीडीएफ में</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200222162628/https://www.easyeducation22.com/2020/02/india-gk-pdf.html">Archived</a> 2020-02-22 at the <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="वेबैक मशीन">वेबैक मशीन</a></li></ul> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="25px&amp;#124;border_&amp;#124;alt=&amp;#124;link=_भारत_के_विषय" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF" title="साँचा:भारत के विषय"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";background:;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF" title="साँचा वार्ता:भारत के विषय"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";background:;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";background:;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="25px&amp;#124;border_&amp;#124;alt=&amp;#124;link=_भारत_के_विषय" style="font-size:114%;margin:0 4em"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/25px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="25" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/38px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/50px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span>&#160;</span><a class="mw-selflink selflink">भारत</a>&#160;के <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत संबंधी विषयों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">विषय</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div id="मूल_विषय_·_विषयों_की_वर्णक्रमवार_सूची"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत संबंधी विषयों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मूल विषय</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत संबंधी लेखों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">विषयों की वर्णक्रमवार सूची</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत का इतिहास">इतिहास</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:"><div style="padding:0em 0.75em;">समीक्षा</div></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE" title="भारतीय इतिहास की समयरेखा">समयरेखा</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत का आर्थिक इतिहास">अर्थ-व्यवस्था</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत का भाषाई इतिहास">भाषा-विज्ञान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत का समुद्री इतिहास">समुद्री</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भारत का सैन्य इतिहास">सैन्य</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="प्राचीन भारतीय विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी">विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%A4" title="भारतीय गणित">गणित</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारतीय खगोलशास्त्र">खगोलशास्त्र</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE_%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय उपमहाद्वीप में धातुकर्म इतिहास (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">धातुकर्म</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारतीय डाक सेवा">डाक</a> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:"><div style="padding:0em 0.75em;">पूर्व <br />औपनिवेशिक</div></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="पाषाण युग">पाषाण युग</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भीमबेटका पाषाण आश्रय">भीमबेटका</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिंधु घाटी सभ्यता">सिंधु घाटी सभ्यता</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="आर्य विस्थापन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">आर्य विस्थापन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="वैदिक काल">वैदिक काल</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%A6" title="महाजनपद">महाजनपद</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7" class="mw-redirect" title="मगध">मगध</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="मध्य भारत के रजवाड़े (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मध्य रजवाड़े</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="होयसाल साम्राज्य">होयसाल</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%B2_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6" title="चोल राजवंश">चोल</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="काकातीय साम्राज्य (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">काकातीय</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारत में इस्लामी शासन">इस्लामी सल्तनतें</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="विजयनगर साम्राज्य">विजयनगर</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="मुगल साम्राज्य">मुगल</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मराठा साम्राज्य">मराठा</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="इस्ट इंडिया कंपनी">यूरोपियाई व्यापार</a> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/%E0%A4%94%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="औपनिवेशिक भारत">औपनिवेशिक </a></div></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%88%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी">ईस्ट इंडिया कंपनी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" class="mw-redirect" title="पलासी का युद्ध">पलासी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AB%E0%A5%AD_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A5%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="१८५७ का प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम">१८५७ स्वतंत्रता संग्राम</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="ब्रिटिश राज">ब्रिटिश राज</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2#इतिहास" title="भारतीय रेल">रेलवे</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ब्रिटिश भारत की अर्थ व्यवस्था (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अर्थ-व्यवस्था</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="ब्रिटिश भारतीय सेना">सेना</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ज़मीनदारी प्रणाली (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ज़मीनदारी </a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="बंगाल की क्रांति (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सामाजिक बदलाव</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE_%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A6%E0%A5%AF" class="mw-redirect" title="भारत सरकार अधिनियम १९०९">राजनीतिक सधार</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय रजवाड़े (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भारतीय रजवाड़े</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="बंगाल का विभाजन">बंगाल का विभाजन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE" class="mw-redirect" title="भारतीय स्वतंत्रता संग्राम">स्वतंत्रता संग्राम</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7_%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%A9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="बंगाल का दुर्भिक्ष १९४३ (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">१९४३ दुर्भिक्ष</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" class="mw-redirect" title="द्वितीय विश्व युद्ध">द्वितीय विश्व युद्ध </a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8" title="भारत का विभाजन">विभाजन</a> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय गणतंत्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गणतंत्र</a></div></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3" class="mw-redirect" title="भारत का राजनीतिक एकाकीकरण">एकीकरण</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9F_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7_%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="गुट निरपेक्ष आंदोलन">गुट निरपेक्ष आंदोलन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A-%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="पंच-वर्षीय योजनाएं (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पंच-वर्षीय योजनाएं</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4-%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="भारत-चीन युद्ध">भारत-चीन युद्ध</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" class="mw-redirect" title="भारत-पाकिस्तान युद्ध">भारत-पाकिस्तान युद्ध</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="हरित क्रांति">हरित क्रांति</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="श्वेत क्रांति">श्वेत क्रांति</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="नक्सलवादी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नक्सलवादी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान केंद्र">अंतरिक्ष कार्यक्रम</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%86%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में आपातकाल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">आपातकाल</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="खालिस्तान आंदोलन">खालिस्तान आंदोलन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारतीय शांति सेना">भारतीय शांति सेना</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत में आर्थिक सुधार">आर्थिक सुधार</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%A3-%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="पोखरण-द्वितीय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पोखरण-द्वितीय</a> </span></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत सरकार">सरकार</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px;background:transparent;color:inherit;"><div style="padding:0px;"><table class="navbox-columns-table" style="border-spacing: 0px; text-align:left;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><tbody><tr style="vertical-align:top;"><td style="width:5em;">&#160;&#160;&#160;</td><td class="navbox-list" style="padding:0px;padding:0.3em 0;;;;width:17%;"><div> <div style="line-height:1.4em;"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत के राष्ट्रपति">राष्ट्रपति</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत के उपराष्ट्रपति">उपराष्ट्रपति</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6" title="भारतीय संसद">विधायिका</a></b><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="लोक सभा">लोक सभा</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE" title="राज्य सभा">राज्य सभा</a></div> <div style="padding-top:0.4em; line-height:1.4em;"> <b><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE_(%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0)" class="mw-redirect" title="कार्यपालिका (सरकार)">कार्यपालिका</a></b> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="भारत के प्रधानमंत्री">प्रधानमंत्री</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%AA_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="भारत के उप प्रधानमंत्री">उप-प्रधानमंत्री</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="भारत का मंत्रिमंडल">मंत्रिमंडल</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय संस्थाओं की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)"> सरकारी संस्थाएं</a></div> </div></td><td class="navbox-list" style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;padding:0.3em 0;;;;width:30%;"><div> <div style="line-height:1.4em;"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="भारत की न्यायपालिका">न्यायपलिका</a></b><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="सर्वोच्च न्यायालय">सर्वोच्च न्यायालय</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="भारत के सर्वोच्च न्यायाधीश">मुख्य न्यायाधीश</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारतीय उच्च न्यायालय">उच्च न्यायालय</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत के जिला न्यायालय">जिला न्यायालय</a></div><div style="line-height:1.4em;"><b><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="नीति">नीति</a></b><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7" title="भारत के विदेश संबंध">विदेश नीति</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%8A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत की ऊर्जा नीति (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ऊर्जा नीति</a></div> </div></td><td class="navbox-list" style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;padding:0.3em 0;;;;width:30%;"><div> <div style="padding-top:0.4em; line-height:1.4em;"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारतीय कानून">कानून</a></b><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारतीय संविधान">संविधान</a><br /> <div style="line-height:1.4em;"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8" title="भारत में कानून प्रवर्तन">कानून प्रवर्तन:संघीय</a></b><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A_%E0%A4%8F%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="राष्ट्रीय जाँच एजेंसी">राष्ट्रीय जाँच एजेंसी</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8B" class="mw-redirect" title="केन्द्रीय अनुसंधान ब्यूरो">केन्द्रीय अनुसंधान ब्यूरो</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80.%E0%A4%86%E0%A4%88.%E0%A4%A1%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="सी.आई.डी">सी.आई.डी</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="केन्द्रीय औद्योगिक सुरक्षा बल">सी.आई.एस.एफ़</a> <br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="भारत तिब्बत सीमा पुलिस">आई.टी.बी.पी</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8_%E0%A4%AC%E0%A4%B2" title="केन्द्रीय रिज़र्व पुलिस बल">सी.आर.पी.एफ़</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%B2" title="सीमा सुरक्षा बल">सीमा सुरक्षा बल (बीएसएफ)</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8B" title="पुलिस अनुसंधान एवं विकास ब्यूरो">पुलिस अनुसंधान एवं विकास ब्यूरो</a></div><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97" title="भारत के प्रशासनिक विभाग"> प्रशासनिक विभाग</a></div> </div></td><td class="navbox-list" style="border-left:2px solid #fdfdfd;padding:0px;padding:0.3em 0;;;;width:20%;"><div> <div style="line-height:1.4em;"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%B6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%81" title="भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ">सेना</a></b><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A5%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारतीय थल सेना">भारतीय थल सेना</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A5%8C%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="भारतीय नौसेना">भारतीय नौसेना</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारतीय वायु सेना">भारतीय वायु सेना</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%95" title="भारतीय तटरक्षक">भारतीय तटरक्षक</a> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%B2" title="सीमा सुरक्षा बल">सीमा सुरक्षा बल</a> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="भारत तिब्बत सीमा पुलिस">भारत तिब्बत सीमा पुलिस</a> <br /> </div> <div style="=&quot;padding-top:1.4em;line-height:0.4em;&quot;"><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%8F%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत की खुफिया एजेंसियों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">विधि प्रवर्तन:गुप्तचर विभाग </a></b><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A_%E0%A4%8F%E0%A4%82%E0%A4%A1_%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B8_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97" title="रिसर्च एंड एनालिसिस विंग">रिसर्च एंड एनालिसिस विंग (रॉ)</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8B_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" class="mw-redirect" title="इंटेलिजेंस ब्यूरो (भारत)">इंटेलिजेंस ब्यूरो (आई.बी)</a> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="राष्ट्रीय सुरक्षा परिषद (भारत)">संयुक्त इंटेलिजेंस समिति (जे.आई.सी)</a> </div> </div></td></tr></tbody></table></div></td></tr></tbody></table><div> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत की राजनीति">राजनीति</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9A%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B5" class="mw-redirect" title="भारत में चुनाव">चुनाव</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत में मानवाधिकार">मानवाधिकार</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="भारतीय राष्ट्रवाद">राष्ट्रवाद</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="भारत में राजनीतिक पार्टियों की सूची">राजनीतिक पार्टियां</a> <small>(<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8" title="भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस">कांग्रेस</a>&#160;<b>·</b></small></span><small> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80" title="भारतीय जनता पार्टी">भाजपा</a>&#160;<b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80" title="बहुजन समाज पार्टी">बसपा</a>&#160;<b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80" title="भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी">सीपीआई</a>&#160;<b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80_(%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80)" title="भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी)">सीपीआईएम</a>&#160;<b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="नेशनलिस्ट कांग्रेस पार्टी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एनसीपी</a>)</span></small>&#160;<b>&#183;</b>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A3" title="भारत में आरक्षण">आरक्षण</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%98%E0%A5%8A%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय राजनीतिक घॊटाले (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">घोटाले</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="अनुसूचित जातियां और जनजातियां (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अनुसूचित समूह</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE-%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय धर्म-निरपेक्षता (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">धर्म-निरपेक्षवाद</a> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="भारत का भूगोल">भूगोल</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;font-weight:normal;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%AA&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भूमिरूप (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भूमिरूप</a></div></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <p><span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारत के पर्वतों की सूची"><b>पर्वत</b></a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="भारत के हिमनदों की सूची">हिमनद</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में ज्वालामुखियों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ज्वालामुखी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में घाटियों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">घाटियां</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में नदियों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नदियां</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में झीलों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">झीलें</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="थार मरुस्थल">मरुस्थल</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में द्वीपों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">द्वीप</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में जलप्रपातों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जलप्रपात</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में सागरतटों की सूची (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सागरतट</a><br /><b>मैदान</b>(<small><i><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81-%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="सिन्धु-गंगा के मैदान">गांगेय मैदान</a>&#160;<b>&#183;</b></i></small></span><small><i>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="पूर्वी तटीय मैदान">पूर्वी तटीय</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="पश्चिमी तटीय मैदान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पश्चिमी तटीय</a></span></i></small>) </p> <br /> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;font-weight:normal;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारत के क्षेत्र">क्षेत्र</a></div></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="पूर्वी भारत">पूर्वी भारत</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="पश्चिमी भारत">पश्चिमी भारत</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" class="mw-redirect" title="उत्तरी भारत">उत्तरी भारत</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="दक्षिण भारत">दक्षिण भारत</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="पूर्वोत्तर भारत">पूर्वोत्तर भारत</a> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;font-weight:normal;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%96%E0%A4%82%E0%A4%A1&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत के उपखंड (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">उपखंड</a></div></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="भारत के राज्य एवं संघ शासित प्रदेश">राज्य एवं संघ शासित प्रदेश</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="भारत में शहरों की सूची">शहर</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87" class="mw-redirect" title="भारत के जिले">जिले</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारत के स्वायत्त क्षेत्र">स्वायत्त क्षेत्र</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" class="mw-redirect" title="भारत की नगरपालिकाएं">नगरपालिकाएं</a> &#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारत के पारंपरिक क्षेत्र"> पारंपरिकउपखंड</a></span></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%A3&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत का पर्यावरण (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पर्यावरण</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81" title="भारत की जलवायु">जलवायु</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत के जलवायु क्षेत्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जलवायु क्षेत्र</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD_%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत का भूगर्भ ज्ञान (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">भूगर्भ ज्ञान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%87%E0%A4%95%E0%A5%8B_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत के इको क्षेत्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">इकोक्षेत्र</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत में अभयारण्य">अभयारण्य</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भारत के राष्ट्रीय उद्यान">राष्ट्रीय उद्यान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारत के संरक्षित क्षेत्र">संरक्षित क्षेत्र</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत का वन्य जीवन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वन्य जीवन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Fauna_of_India" class="extiw" title="en:Fauna of India">Fauna</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Flora_of_India" class="extiw" title="en:Flora of India">Flora</a> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारत की अर्थ व्यवस्था">अर्थ <br />व्यवस्था</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A4%BF" title="भारत में कृषि">कृषि</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="भारत में संचार">संचार</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="भारत में कंपनियों की सूची">कंपनियां</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारत में शिक्षा">शिक्षा</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="श्रेणी:भारत में स्टॉक एक्स्चेंज (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एक्स्चेंज</a> <small>(<a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C" class="mw-redirect" title="बंबई स्टॉक एक्स्चेंज">बी.एस.ई</a>&#160;<b>·</b></small></span><small> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%89%E0%A4%95_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9C&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="राष्ट्रीय स्टॉक एक्स्चेंज (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">एन.एस.ई</a>)</span></small>&#160;<b>&#183;</b>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%AF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में स्वास्थ्य (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">स्वास्थ्य</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%86%E0%A4%AF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में आय (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">आय</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="भारत में गरीबी">गरीबी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0" title="भारत में जीवन स्तर">जीवन स्तर</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%95" title="भारतीय रिज़र्व बैंक">रिज़र्व बैंक</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="भारतीय रुपया">रुपया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" title="भारत में पर्यटन">पर्यटन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में श्रमिक (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">श्रमिक</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%A8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत के वन (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वानिकी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A8" title="भारत में मत्स्य पालन">मत्स्य पालन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B9%E0%A4%A8" title="भारत में परिवहन">परिवहन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%8A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत की ऊर्जा नीति (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ऊर्जा</a> <small>(<a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%8C%E0%A4%B0_%E0%A4%8A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE" title="भारत में सौर ऊर्जा">सौर ऊर्जा</a>&#160;<b>·</b></small></span><small> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में पवन शक्ति (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पवन</a>&#160;<b>·</b></span> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में नभिकीय शक्ति (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नाभिकीय</a>)</span></small>&#160;<b>·</b> <span style="white-space:nowrap"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में जलापूर्ति एवं स्वच्छता (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जल</a> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="भारत की संस्कृति">संस्कृति</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत की कलाएं (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कलाएं</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत की स्थापत्यकला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">स्थापत्यकला</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A5%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में जाति प्रथा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">जाति</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारतीय चलचित्र">चलचित्र</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारतीय खानपान">खानपान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A8%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="भारत के नृत्य">नृत्य</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80" title="भारत की जनसांख्यिकी">जनसांख्यिकी</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%B7%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय वेशभूषा (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वेशभूषा</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय लोककथाएं (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">लोककथाएं</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%85%E0%A4%B5%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में अवकाश (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अवकाश</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" class="mw-redirect" title="भारत की भाषाएं">भाषाएं</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="भारतीय साहित्य">साहित्य</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारत में मास मीडिया (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मास मीडिया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%B2_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B8&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="भारतीय मार्शल आर्ट्स (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">मार्शल आर्ट्स</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4" title="भारतीय संगीत">संगीत</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="भारत में धर्म">धर्म</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%96%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="भारत में खेल">क्रीड़ा</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> </span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भारत में शिक्षा">शिक्षा</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भारत में साक्षरता">साक्षरता</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="केन्द्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्ड">केन्द्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्ड</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%89%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%91%E0%A4%AB_%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%82%E0%A4%B2_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AB%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%8F%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%B8" title="काउंसिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एग्ज़ामिनेशंस">काउंसिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एग्ज़ामिनेशंस</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयी शिक्षा संस्थान">राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयी शिक्षा संस्थान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="सर्व शिक्षा अभियान">सर्व शिक्षा अभियान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" class="mw-redirect" title="विश्वविद्यालय अनुदान आयोग (भारत)">विश्वविद्यालय अनुदान आयोग</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6" title="अखिल भारतीय तकनीकी शिक्षा परिषद">अखिल भारतीय तकनीकी शिक्षा परिषद</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान">भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान</a><b>.</b> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारतीय प्रबंधन संस्थान">भारतीय प्रबंधन संस्थान</a><b>.</b> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भारतीय विज्ञान संस्थान">भारतीय विज्ञान संस्थान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> </span></div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="प्रवेशद्वार:भारत">प्रवेशद्वार</a></b></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="अतुल्य_भारत" style="width:100%; vertical-align:middle;border;padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#FFC569;"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="साँचा:अतुल्य भारत"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";background:#FFC569;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="साँचा वार्ता:अतुल्य भारत"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";background:#FFC569;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";background:#FFC569;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="अतुल्य_भारत" style="font-size:114%;margin:0 4em"><big><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="अतुल्य भारत">अतुल्य भारत</a></big></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="line-height:1.3em; padding:0.75em; background-color:maroon;text-align:center"><div id="120px&amp;#124;alt=&amp;#124;link=_•_भारतीय_पर्यटन_विभाग_की_पंचलाइन_•_पर्यटकीय_दृष्टि_से_आकर्षक_स्थल_40px&amp;#124;alt=&amp;#124;link="><big><span style="color:yellow;"> <span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Incredible_India_campaign_logo.png/120px-Incredible_India_campaign_logo.png" decoding="async" width="120" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Incredible_India_campaign_logo.png/180px-Incredible_India_campaign_logo.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Incredible_India_campaign_logo.png/240px-Incredible_India_campaign_logo.png 2x" data-file-width="363" data-file-height="69" /></span></span><span class="nowrap">&#160;&#160;</span>• <b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारतीय पर्यटन"><span style="background-color:maroon; color:yellow;"><b>भारतीय पर्यटन विभाग की पंचलाइन</b></span></a></b> <span class="nowrap">&#160;&#160;&#160;&#160;&#160;&#160;</span>• <b><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B2" title="ताजमहल"><span style="background-color:maroon; color:yellow;">पर्यटकीय दृष्टि से आकर्षक स्थल</span></a></b> <span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Taj_Mahal_in_March_2004.jpg/40px-Taj_Mahal_in_March_2004.jpg" decoding="async" width="40" height="33" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Taj_Mahal_in_March_2004.jpg/60px-Taj_Mahal_in_March_2004.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Taj_Mahal_in_March_2004.jpg/80px-Taj_Mahal_in_March_2004.jpg 2x" data-file-width="2040" data-file-height="1681" /></span></span><span class="nowrap">&#160;&#160;</span> </span> </big></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">इतिहास</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" title="पर्यटन">पर्यटन</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" title="भारत में पर्यटन">भारत में पर्यटन</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0" title="विश्व धरोहर">विश्व धरोहर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="भारत के विश्व धरोहर स्थल">भारत के विश्व धरोहर स्थल</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">ब्रांडेड और प्रोत्साहन</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:#f7f7f7;"><div style="padding:0em 0.25em">अमिताभ कांत (२००२) • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="भारतीय पर्यटन">भारतीय पर्यटन</a> विभाग</div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="भारत के विश्व धरोहर स्थल">विश्व धरोहर स्थल</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="आगरा का किला">आगरा का किला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" class="mw-redirect" title="अजंता गुफाएं">अजंता गुफाएं</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="साँची">साँची</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="चंपानेर-पावागढ़ पुरातात्विक उद्यान">चंपानेर-पावागढ़</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%9F%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%B8" title="छत्रपति शिवाजी टर्मिनस">छत्रपति शिवाजी टर्मिनस</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%86_%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="गोआ वेल्हा">गोआ के गिरजाघर एवं कॉन्वेंट</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AB%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" class="mw-redirect" title="एलीफेंटा गुफाएं">एलीफेंटा गुफाएं</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82" class="mw-redirect" title="एल्लोरा गुफाएं">एल्लोरा गुफाएं</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="फतेहपुर सीकरी">फतेहपुर सीकरी</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">राष्ट्रीय उद्यान</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:#f7f7f7;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="काजी़रंगा राष्ट्रीय उद्यान">काजी़रंगा राष्ट्रीय उद्यान</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान">केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="चंपानेर-पावागढ़ पुरातत्व उद्यान">चंपानेर-पावागढ़ पुरातत्व उद्यान</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="मानस राष्ट्रीय उद्यान">मानस राष्ट्रीय उद्यान</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="नण्दा देवी राष्ट्रीय उद्यान">नण्दा देवी राष्ट्रीय उद्यान</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%A8_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="सुंदरवन राष्ट्रीय उद्यान">सुंदरवन राष्ट्रीय उद्यान</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">प्रागैतिहासिक स्थल</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="भीमबेटका">भीमबेटका</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%80" title="हम्पी">हम्पी•</a> <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="धोलावीरा">धोलावीरा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिंधु घाटी सभ्यता">सिंधु घाटी सभ्यता</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%8B" title="खजुराहो">खजुराहो</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">बौद्ध आकर्षण</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:#f7f7f7;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%A7%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="महाबोधी मंदिर">महाबोधी मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97" title="तवांग">तवांग मठ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="धर्मशाला">धर्मशाला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5" title="सारनाथ">सारनाथ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="कुशीनगर">कुशीनगर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="सांची">सांची</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="वैशाली">वैशाली</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5" title="हिन्दू तीर्थ">हिन्दू तीर्थ</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="कोणार्क सूर्य मंदिर">कोणार्क सूर्य मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="महान चोला मंदिर">महान चोला मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="मीनाक्षी सुन्दरेश्वर मन्दिर">मीनाक्षी सुन्दरेश्वर मन्दिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="हरिद्वार">हरिद्वार</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="बागेश्वर">बागेश्वर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A2%E0%A4%BC%E0%A5%80" title="सीतामढ़ी">सीतामढ़ी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6" class="mw-redirect" title="इलाहाबाद">इलाहाबाद</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A5%80" title="वाराणसी">वाराणसी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8" title="उज्जैन">उज्जैन</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A5%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="मथुरा">मथुरा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="द्वारिका">द्वारिका</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="भुवनेश्वर">भुवनेश्वर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%98%E0%A4%B0" title="देवघर">देवघर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="गया">गया</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0_(%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0)" title="कमल मंदिर (बहाई उपासना मंदिर)">कमल मंदिर</a> • मातृमंदिर, ऑरोविले, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="पुदुच्चेरी">पुदुच्चेरी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A4%E0%A4%9F_%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="महाबलिपुरम के तट मन्दिर">महाबलिपुरम के तट मन्दिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5" title="रामेश्वरम तीर्थ">रामेश्वरम तीर्थ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%83%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8" title="वृन्दावन">वृन्दावन</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="अयोध्या">अयोध्या</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="नासिक">नासिक</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="त्र्यम्बकेश्वर मन्दिर">त्र्यम्बकेश्वर मन्दिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="जगन्नाथ पुरी">जगन्नाथ पुरी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A0" class="mw-redirect" title="अमरनाथ शक्तिपीठ">अमरनाथ शक्तिपीठ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0,_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%98%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="वैद्यनाथ मंदिर, देवघर">वैद्यनाथ मंदिर, देवघर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A0" class="mw-redirect" title="कामाख्या शक्तिपीठ">कामाख्या शक्तिपीठ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%95_%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A0" class="mw-redirect" title="अमरकंटक शक्तिपीठ">अमरकंटक शक्तिपीठ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5" title="सोमनाथ">सोमनाथ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="उज्जैन का महाकालेश्वर मंदिर">उज्जैन का महाकालेश्वर मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%AE_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE" title="श्री शैलम देवस्थानम">श्री शैलम देवस्थानम</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="भीमाशंकर मंदिर">भीमाशंकर मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="ओम्कारेश्वर मंदिर">ओम्कारेश्वर मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="केदारनाथ मंदिर">केदारनाथ मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="काशी विश्वनाथ मंदिर">काशी विश्वनाथ मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%98%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="घृष्णेश्वर मंदिर">घृष्णेश्वर मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0,_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="नागेश्वर मंदिर, द्वारका">नागेश्वर मंदिर, द्वारका</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%AD%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A0" class="mw-redirect" title="हिंगलाज भवानी शक्तिपीठ">हिंगलाज भवानी शक्तिपीठ</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">स्मारक समूह</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:#f7f7f7;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%80" title="हम्पी">हम्पी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A4%E0%A4%9F_%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="महाबलिपुरम के तट मन्दिर">महाबलिपुरम के तट मन्दिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="पत्तदकल">पत्तदकल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="हुमायुं का मकबरा">हुमायुं का मकबरा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B2" title="ताजमहल">ताजमहल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="लाल किला">लाल किला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%AC_%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="कुतुब मीनार">कुतुब मीनार</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0" title="कोणार्क सूर्य मंदिर">कोणार्क सूर्य मंदिर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="आमेर का किला">आमेर का किला</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">पर्वत</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0" title="कश्मीर">कश्मीर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%96" class="mw-redirect" title="लद्दाख">लद्दाख•</a> <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="उत्तराखण्ड">उत्तराखण्ड</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" title="सिक्किम">सिक्किम </a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="अरावली">अरावली</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F" title="पश्चिमी घाट">पश्चिमी घाट </a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%9C%E0%A4%82%E0%A4%98%E0%A4%BE" title="कंचनजंघा">कंचनजंघा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4" title="नन्दा देवी पर्वत">नन्दा देवी पर्वत</a> •<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F" title="पूर्वी घाट">पूर्वी घाट</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">मरुस्थल</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:#f7f7f7;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B" class="mw-redirect" title="कच्छ">कच्छ</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">झीलें, नदियाँ</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%B2" class="mw-redirect" title="डल">डल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%97%E0%A5%82%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="लैगून">चिलका•</a> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%87" class="mw-redirect" title="संगइ">लोकटक</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8B" class="mw-redirect" title="नाको">नाको</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="नैनीताल">नैनीताल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="उदयपुर">उदयपुर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल">केरल</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">समुद्र तट</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:#f7f7f7;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अंडमान">अंडमान</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="लक्षद्वीप">लक्षद्वीप•</a> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%86" class="mw-redirect" title="गोआ">गोआ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="कलकत्ता">कलकत्ता</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%88" class="mw-redirect" title="मुंबई">मुंबई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="चेन्नई">चेन्नई</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="कन्याकुमारी">कन्याकुमारी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="सौराष्ट्र">सौराष्ट्र•</a> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="कटक">कटक</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">अन्य आकर्षण</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="भारत की पर्वतीय रेल">भारत की पर्वतीय रेल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भीमबेटका पाषाण आश्रय">भीमबेटका पाषाण आश्रय</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="नालन्दा विश्वविद्यालय">नालन्दा विश्वविद्यालय</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%97" class="mw-redirect" title="जलियांवाला बाग">जलियांवाला बाग</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="पोरबंदर">पोरबंदर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="कुरुक्षेत्र">कुरुक्षेत्र</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0,_%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0" title="श्रीनगर, जम्मू और कश्मीर">हज़रतबल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0" title="अजमेर">अजमेर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="हिमाचल प्रदेश">हिमाचल प्रदेश</a> का हिमालय परिदृश्य</div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;">विशेष आयोजन</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:#f7f7f7;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1_%E0%A4%A1%E0%A4%BF_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="रेड डि हिमालया (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">रेड डि हिमालया</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%B8%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="डेसर्ट सफारी (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">डेसर्ट सफारी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B8_%E0%A4%91%E0%A4%A8_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8" title="पैलेस ऑन व्हील्स">पैलेस ऑन व्हील्स</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="अहमदाबाद पतंग उत्सव (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अहमदाबाद पतंग उत्सव</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AD_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="कुंभ मेला">कुंभ मेला</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सिंहस्थ मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सिंहस्थ मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8C%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नौचन्दी मेला">नौचन्दी मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="सोनपुर मेला">सोनपुर मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="पुष्कर मेला">पुष्कर मेला</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सूरजकुण्ड मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सूरजकुण्ड मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="श्रावणी मेला">श्रावणी मेला</a> (<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%AE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="वैद्यनाथ धाम (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">वैद्यनाथ धाम</a>) • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="रामायण मेला">रामायण मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%98_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="माघ मेला">माघ मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE,_%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE" title="नन्दा देवी मेला, अल्मोड़ा">नन्दादेवी मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE" title="अल्मोड़ा">अल्मोड़ा</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE,_%E0%A4%A8%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="नन्दादेवी मेला, नैनीताल (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नन्दादेवी मेला, नैनीताल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%9F_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कोट की माई का मेला">कोट की माई का मेला</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="गोगामेडी मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">गोगामेडी मेला</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="हरियाली आमवस्या का मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">हरियाली आमवस्या का मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="उदयपुर">उदयपुर</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="नवरात्रि मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नवरात्रि मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2" title="विन्ध्याचल">विन्ध्याचल</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="बानेश्वर का मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बानेश्वर का मेला</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="गंगासागर मेला">गंगासागर मेला</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="बग्वाल मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">बग्वाल मेला</a> (<a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="उत्तराखण्ड">उत्तराखण्ड</a>) • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BF_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पूर्णागिरि मेला">पूर्णागिरि मेला</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="अंबुवासी मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">अंबुवासी मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="कामाख्या">कामाख्या</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="उत्तरायणी मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">उत्तरायणी मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="बरेली">बरेली</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="कांवर मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कांवर मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0,_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="काशीपुर, उत्तराखण्ड">काशीपुर</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%A6_%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="शरद पूर्णिमा मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">शरद पूर्णिमा मेला</a>, पुनरासर धाम • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="पितृपक्ष मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">पितृपक्ष मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="गया">गया</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="खिचड़ी मेला">खिचड़ी मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="गोरखपुर">गोरखपुर</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="रामलीला मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">रामलीला मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%B0%E0%A4%9B%E0%A4%BE" title="ओरछा">ओरछा</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="हरेला मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">हरेला मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%9D%E0%A5%80%E0%A4%B2" title="भीमताल झील">भीमताल</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%B0_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="सालासर मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">सालासर मेला</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="कालका माता का मेला (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कालका माता का मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="देसूरी">देसूरी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A4%A8_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कपाल मोचन मेला">कपाल मोचन मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="यमुनानगर">यमुनानगर</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="कतिकी मेला">कतिकी मेला</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%82%E0%A4%B0" title="बिठूर">बिठूर</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%AC&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="नानकमत्ता साहब (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">नानकमत्ता साहब</a> का <b><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="दीपावली मेला">दीपावली मेला</a></b></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#FFEF00;width:10%;"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="भारतीय खाना">भारतीय खानपान एवं व्यंजन</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;background:transparent;"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="श्रीनगर">श्रीनगर</a> , <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%8A" title="लखनऊ">लखनऊ</a> का मुग़लई खाना • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="कोलकाता">कोलकाता</a> बंगाल का मच्छी चावल • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A8" title="देहरादून">देहरादून</a> का बासमती • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC" class="mw-redirect" title="पंजाब">पंजाब</a> की मक्के की रोटी-<a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97" title="सरसों का साग">सरसों का साग</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A5%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="मथुरा">मथुरा</a> के पेड़े • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a> का <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="दाल बाटी">दाल बाटी</a> <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="चूरमा">चूरमा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="जयपुर">जयपुर</a> की कचौरी • <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बिहार">बिहार</a> का <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%80-%E0%A4%9A%E0%A5%8B%E0%A4%96%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="लिट्टी-चोखा">लिट्टी-चोखा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%88" title="मुम्बई">मुम्बई</a> का <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5" class="mw-redirect" title="वड़ा पाव">वड़ा पाव</a> • दक्षिण का डोसा • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="हैदराबादी खाना">हैदराबादी खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%82_%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="तेलुगू भोजन">तेलुगू भोजन</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="छत्तीसगढ़ का खाना">छत्तीसगढ़ का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="आदिवासियों का खाना">आदिवासियों का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="उत्तर प्रदेश का खाना">उत्तर प्रदेश का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="ओड़िशा का खाना">ओड़िशा का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="उत्तर भारतीय खाना">उत्तर भारतीय खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="त्रिपुरा का खाना">त्रिपुरा का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="गुजराती खाना">गुजराती खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%86_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="गोआ का खाना">गोआ का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पूर्वोत्तर भारतीय खाना">पूर्वोत्तर भारतीय खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पूर्व भारतीय खाना">पूर्व भारतीय खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पश्चिम भारतीय खाना">पश्चिम भारतीय खाना•</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पहाड़ी खाना">पहाड़ी खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="सिक्किम का खाना">सिक्किम का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%A8" title="आंग्ल-भारतीय व्यंजन">आंग्ल-भारतीय व्यंजन</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="पंजाबी खाना">पंजाबी खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="कश्मीरी खाना">कश्मीरी खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="असम का खाना">असम का खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="मलयाली खाना">मलयाली खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%A1%E0%A4%BC_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="कन्नड़ खाना">कन्नड़ खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="मैथिल खाना">मैथिल खाना</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95" title="मैसूर पाक">मैसूर पाक</a></div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="background:#FFC569; text-align:center"><div><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%8F%E0%A4%81" title="पर्यटन में सहायक वस्तुएँ">पर्यटन में सहायक वस्तुएँ</a> • <b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" title="पर्यटन">पर्यटन</a></b> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B2" title="पर्यटन स्थल">पर्यटन स्थल</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8" title="भारत में पर्यटन">भारत में पर्यटन</a></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="25px_भारत_के_बारे_में" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div id="25px_भारत_के_बारे_में" style="font-size:114%;margin:0 4em"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Gnome-globe.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Gnome-globe.svg/25px-Gnome-globe.svg.png" decoding="async" width="25" height="25" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Gnome-globe.svg/38px-Gnome-globe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Gnome-globe.svg/50px-Gnome-globe.svg.png 2x" data-file-width="48" data-file-height="48" /></a></span> भारत के बारे में</div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px;padding:0px; font-size:113%;"><div style="padding:0px;"><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="भारत_के_राज्य_और_संघ_राज्यक्षेत्र" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा:भारत के राज्य और संघ राज्यक्षेत्र"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा वार्ता:भारत के राज्य और संघ राज्यक्षेत्र"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="भारत_के_राज्य_और_संघ_राज्यक्षेत्र" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत के राज्य">भारत के राज्य</a> और <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारत के संघ राज्यक्षेत्र">संघ राज्यक्षेत्र</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" class="mw-redirect" title="भारत के राज्य">राज्य</a></b></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="अरुणाचल प्रदेश">अरुणाचल प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE" title="असम">असम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="आन्ध्र प्रदेश">आन्ध्र प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="उत्तराखण्ड">उत्तराखण्ड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="उत्तर प्रदेश">उत्तर प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE" title="ओडिशा">ओडिशा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95" title="कर्नाटक">कर्नाटक</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2" title="केरल">केरल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="गुजरात">गुजरात</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE" title="गोवा">गोवा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="छत्तीसगढ़">छत्तीसगढ़</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="झारखण्ड">झारखण्ड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81" title="तमिल नाडु">तमिल नाडु</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="तेलंगाना">तेलंगाना</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="त्रिपुरा">त्रिपुरा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="नागालैण्ड">नागालैण्ड</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC_(%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4)" title="पंजाब (भारत)">पंजाब</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE_%E0%A4%AC%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="पश्चिम बंगाल">पश्चिम बंगाल</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बिहार">बिहार</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="मणिपुर">मणिपुर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश">मध्य प्रदेश</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="महाराष्ट्र">महाराष्ट्र</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE" title="मिज़ोरम">मिज़ोरम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF" title="मेघालय">मेघालय</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान">राजस्थान</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE" title="सिक्किम">सिक्किम</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE" title="हरियाणा">हरियाणा</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="हिमाचल प्रदेश">हिमाचल प्रदेश</a></li></ul> </div></td><td class="navbox-image" rowspan="2" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="भारत"><img alt="भारत" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/75px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="75" height="50" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/113px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/150px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="भारत के संघ राज्यक्षेत्र">संघ राज्यक्षेत्र</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" title="अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह">अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%BC" title="चण्डीगढ़">चण्डीगढ़</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" class="mw-redirect" title="दादरा और नगर हवेली और दमन और दीव">दादरा और नगर हवेली और दमन और दीव</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="दिल्ली">दिल्ली</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="पुदुच्चेरी">पुदुच्चेरी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="लक्षद्वीप">लक्षद्वीप</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0_(%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6)" title="जम्मू और कश्मीर (केंद्र शासित प्रदेश)">जम्मू और कश्मीर</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%96" class="mw-redirect" title="लद्दाख">लद्दाख</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3"><div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="भारत के राज्यों और संघ क्षेत्रों की राजधानियाँ">भारतीय राज्यों की राजधानियाँ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A4%E0%A4%A5%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="भारत के प्रस्तावित राज्य तथा क्षेत्र">प्रस्तावित राज्य तथा क्षेत्र</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%90%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="श्रेणी:ऐतिहासिक भारतीय क्षेत्र">ऐतिहासिक क्षेत्र</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4" title="ब्रिटिश भारत के प्रेसिडेंसी और प्रांत">ब्रिटिश प्रांत</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="दक्षिण_एशिया_के_देश_एवं_क्षेत्र" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा:दक्षिण एशिया के देश और क्षेत्र"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="साँचा वार्ता:दक्षिण एशिया के देश और क्षेत्र"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="दक्षिण_एशिया_के_देश_एवं_क्षेत्र" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण एशिया">दक्षिण एशिया</a> के <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="विश्व के देश">देश</a> एवं क्षेत्र</div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="बांग्लादेश">बांग्लादेश</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भूटान">भूटान</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <a class="mw-selflink selflink">भारत</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" class="mw-redirect" title="माल्दीव">माल्दीव</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="नेपाल">नेपाल</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="श्रीलंका">श्रीलंका</a> <small> <i>कई बार सम्मिलित:<span class="nowrap">&#160;&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अफगानिस्तान">अफगानिस्तान</a>&#160;• <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="बर्मा">बर्मा</a>&#160;• <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ईरान">ईरान</a>&#160;• <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ब्रिटिश हिन्द महासागरीय क्षेत्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ब्रिटिश हिन्द महासागरीय क्षेत्र</a>&#160;• <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A4" title="तिब्बत">तिब्बत</a></i> </small></div></td><td class="navbox-image" rowspan="1" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:South_Asia_(ed)update.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/South_Asia_%28ed%29update.PNG/100px-South_Asia_%28ed%29update.PNG" decoding="async" width="100" height="58" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/South_Asia_%28ed%29update.PNG/150px-South_Asia_%28ed%29update.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/South_Asia_%28ed%29update.PNG/200px-South_Asia_%28ed%29update.PNG 2x" data-file-width="681" data-file-height="393" /></a></span></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="हिन्द_महासागर_तटवर्ती_देश" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ddf;"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="साँचा:हिन्द महासागर तटवर्ती देश"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";background:#ddf;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="साँचा वार्ता:हिन्द महासागर तटवर्ती देश"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";background:#ddf;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";background:#ddf;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="हिन्द_महासागर_तटवर्ती_देश" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="हिन्द महासागर">हिन्द महासागर</a> तटवर्ती देश</div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:lavender;"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="अफ़्रीका">अफ़्रीका</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="इरित्रिया">इरित्रिया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="कीनिया">कीनिया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B8" title="कोमोरोस">कोमोरोस</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="जिबूती">जिबूती</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="मिस्र">मिस्र</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8" title="फ़्रान्स">फ़्रान्स</a> (<i><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9F" class="mw-redirect" title="मेयोट">मेयोट</a></i> और <i><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82" title="रेयूनियों">रेयूनियों</a></i>)&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="मेडागास्कर">मेडागास्कर</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%89%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%B8" title="मॉरिशस">मॉरिशस</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%95" title="मोज़ाम्बीक">मोज़ाम्बीक</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8" title="सेशेल्स">सेशेल्स</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="सोमालिया">सोमालिया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="दक्षिण अफ़्रीका">दक्षिण अफ़्रीका</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="सूडान">सूडान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="तंज़ानिया">तंज़ानिया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><i><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1" title="सोमालीलैंड">सोमालीलैंड</a></i> <small>(<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="अमान्य देशों की सूची">गैर मान्यता प्राप्त</a>)</small>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <i><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="रोड्रीग्वेज़ (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">रोड्रीग्वेज़</a></i>, <small>मौरीशस</small>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <i><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%82%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="ज़ंज़ीबार">ज़ंज़ीबार</a></i>, <small>तंजानिया</small> </span></div></td><td class="navbox-image" rowspan="3" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Indianocean.PNG" class="mw-file-description" title="Map of the Indian Ocean"><img alt="Map of the Indian Ocean" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Indianocean.PNG/100px-Indianocean.PNG" decoding="async" width="100" height="100" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Indianocean.PNG/150px-Indianocean.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Indianocean.PNG/200px-Indianocean.PNG 2x" data-file-width="330" data-file-height="330" /></a></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:lavender;"><a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BC" title="इराक़">इराक़</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ईरान">ईरान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B2" title="इज़राइल">इज़राइल</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="इंडोनेशिया">इंडोनेशिया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ओमान">ओमान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BC%E0%A4%A4%E0%A4%B0" title="क़तर">क़तर</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4" title="कुवैत">कुवैत</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%88%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="थाईलैण्ड">थाईलैण्ड</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="पूर्वी तिमोर">पूर्वी तिमोर</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="बहरीन">बहरीन </a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="बांग्लादेश">बांग्लादेश</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a class="mw-selflink selflink">भारत</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="म्यान्मार">म्यान्मार </a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%A8" title="जॉर्डन">जॉर्डन</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मलेशिया">मलेशिया</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" title="मालदीव">मालदीव</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC" title="सउदी अरब">सउदी अरब</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="श्रीलंका">श्रीलंका</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="संयुक्त अरब अमीरात">संयुक्त अरब अमीरात</a>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8" title="यमन">यमन</a> &#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <i><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%B8_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="क्रिसमस द्वीप">क्रिसमस द्वीप</a></i> and <i><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B8_(%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97)_%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9" title="कोकोस (कीलिंग) द्वीपसमूह">कोकोस (कीलिंग) द्वीपसमूह</a></i>, <small>ऑस्ट्रेलिया</small> &#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"><i><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B6_%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ब्रिटिश हिन्द महासागरीय क्षेत्र (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">ब्रिटिश हिन्द महासागरीय क्षेत्र</a> (<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B8_%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="कागोस आर्कीपेलागो (पृष्ठ मौजूद नहीं है)">कागोस आर्कीपेलागो</a>)</i>, <small>यूनाइटेड किंगडम</small></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:lavender;">अन्य</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0em 0.25em"> <span class="nowrap"> <i><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="अंटार्कटिका">अंटार्कटिका</a></i>&#160;<b>&#183;</b></span>&#32;<span style="white-space:nowrap;"> <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="ओशिआनिया">ओशिआनिया (ऑस्ट्रेलिया)</a> </span></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="अरब_सागर_के_तटीय_देश" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="साँचा:अरब सागर के तटीय देश"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="साँचा वार्ता:अरब सागर के तटीय देश"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A4%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="अरब_सागर_के_तटीय_देश" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0" title="अरब सागर">अरब सागर</a> के तटीय <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" class="mw-redirect" title="विश्व के देश">देश</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><div> <p><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/23px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/35px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/45px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span>&#160;</span><a class="mw-selflink selflink">भारत</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Flag_of_Iran.svg/23px-Flag_of_Iran.svg.png" decoding="async" width="23" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Flag_of_Iran.svg/35px-Flag_of_Iran.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Flag_of_Iran.svg/46px-Flag_of_Iran.svg.png 2x" data-file-width="630" data-file-height="360" /></span></span>&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ईरान">ईरान</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Flag_of_Maldives.svg/23px-Flag_of_Maldives.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Flag_of_Maldives.svg/35px-Flag_of_Maldives.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Flag_of_Maldives.svg/45px-Flag_of_Maldives.svg.png 2x" data-file-width="720" data-file-height="480" /></span></span>&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" title="मालदीव">मालदीव</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Oman.svg/23px-Flag_of_Oman.svg.png" decoding="async" width="23" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Oman.svg/35px-Flag_of_Oman.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Oman.svg/46px-Flag_of_Oman.svg.png 2x" data-file-width="1050" data-file-height="600" /></span></span>&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ओमान">ओमान</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Flag_of_Pakistan.svg/23px-Flag_of_Pakistan.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Flag_of_Pakistan.svg/35px-Flag_of_Pakistan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Flag_of_Pakistan.svg/45px-Flag_of_Pakistan.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span>&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Flag_of_Somalia.svg/23px-Flag_of_Somalia.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Flag_of_Somalia.svg/35px-Flag_of_Somalia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Flag_of_Somalia.svg/45px-Flag_of_Somalia.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span>&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="सोमालिया">सोमालिया</a>&#160;<span style="font-weight:bold;">&#183;</span>&#32; <span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Flag_of_Yemen.svg/23px-Flag_of_Yemen.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Flag_of_Yemen.svg/35px-Flag_of_Yemen.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Flag_of_Yemen.svg/45px-Flag_of_Yemen.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span>&#160;</span><a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8" title="यमन">यमन</a> </p> </div></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="एशिया_के_देश" style="background:white; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background-color:#CCCCFF;"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="साँचा:एशिया के देश"><abbr title="यह साँचा देखें" style=";background-color:#CCCCFF;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">दे</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="साँचा वार्ता:एशिया के देश"><abbr title="इस साँचे से संबंधित चर्चा करें" style=";background-color:#CCCCFF;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">वा</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6&amp;action=edit"><abbr title="यह साँचा संपादित करें" style=";background-color:#CCCCFF;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">सं</abbr></a></li></ul></div><div id="एशिया_के_देश" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="एशिया">एशिया के देश</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अज़रबैजान">अज़रबैजान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="अफ़्गानिस्तान">अफ़्गानिस्तान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="आर्मीनिया">आर्मीनिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="इंडोनेशिया">इंडोनेशिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%95" class="mw-redirect" title="इराक">इराक</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B2" title="इज़राइल">इज़राइल</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ईरान">ईरान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="उज़्बेकिस्तान">उज़्बेकिस्तान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="उत्तर कोरिया">उत्तर कोरिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ओमान">ओमान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="कज़ाख़िस्तान">कज़ाख़िस्तान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BC%E0%A4%A4%E0%A4%B0" title="क़तर">क़तर</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4" title="कुवैत">कुवैत</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="कम्बोडिया">कम्बोडिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="किर्गिज़स्तान">किर्गिज़स्तान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="चीनी जनवादी गणराज्य">चीन</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="जापान">जापान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%89%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="जॉर्जिया">जॉर्जिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="ताजिकिस्तान">ताजिकिस्तान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="तुर्कमेनिस्तान">तुर्कमेनिस्तान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80" title="तुर्की">तुर्की</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%88%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1" class="mw-redirect" title="थाईलैंड">थाईलैंड</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण कोरिया">दक्षिण कोरिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="नेपाल">नेपाल</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="पाकिस्तान">पाकिस्तान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="पूर्वी तिमोर">पूर्वी तिमोर</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8" title="फ़िलीपीन्स">फ़िलीपीन्स</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A8" title="बहरीन">बहरीन</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="बांग्लादेश">बांग्लादेश</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%88" title="ब्रुनेई">ब्रुनेई</a> &#160;&#8226;&#32; <a class="mw-selflink selflink">भारत</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="भूटान">भूटान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मलेशिया">मलेशिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मंगोलिया">मंगोलिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5" title="मालदीव">मालदीव</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="म्याँमार">म्याँमार</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8" title="यमन">यमन</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="जार्डन">जार्डन</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%B8" title="रूस">रूस</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%93%E0%A4%B8" title="लाओस">लाओस</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="लेबनान">लेबनान</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="वियतनाम">वियतनाम</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC_%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4" title="संयुक्त अरब अमीरात">संयुक्त अरब अमीरात</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8" title="साइप्रस">साइप्रस</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%AC" title="सउदी अरब">सउदी अरब</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0" title="सिंगापुर">सिंगापुर</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="सीरिया">सीरिया</a> &#160;&#8226;&#32; <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="श्रीलंका">श्रीलंका</a></div></td><td class="navbox-image" rowspan="2" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Asia_(orthographic_projection).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Asia_%28orthographic_projection%29.svg/100px-Asia_%28orthographic_projection%29.svg.png" decoding="async" width="100" height="100" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Asia_%28orthographic_projection%29.svg/150px-Asia_%28orthographic_projection%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Asia_%28orthographic_projection%29.svg/200px-Asia_%28orthographic_projection%29.svg.png 2x" data-file-width="541" data-file-height="541" /></a></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#CCCCFF;width:15%"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80" title="अमान्य देशों की सूची">अमान्य देश</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AC%E0%A4%96%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="अबख़ाज़िया">अबख़ाज़िया</a> * <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8" title="उत्तरी साइप्रस">उत्तरी साइप्रस </a> * <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="चीनी गणराज्य">ताइवान</a> * <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%93%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="दक्षिण ओसेतिया">दक्षिण ओसेतिया</a> * <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8B-%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%BC" title="नागोर्नो-काराबाख़">नागोर्नो-काराबाख़</a> * <a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="फ़िलिस्तीनी राज्यक्षेत्र">फ़िलिस्तीन</a></div></td></tr></tbody></table></div></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="प्राधिकरण_नियंत्रण_आँकड़े_frameless&amp;#124;text-top&amp;#124;10px&amp;#124;alt=विकिडाटा_पर_सम्पादित_करें&amp;#124;link=https&amp;#58;//www.wikidata.org/wiki/Q668#identifiers&amp;#124;class=noprint&amp;#124;विकिडाटा_पर_सम्पादित_करें" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div id="प्राधिकरण_नियंत्रण_आँकड़े_frameless&amp;#124;text-top&amp;#124;10px&amp;#124;alt=विकिडाटा_पर_सम्पादित_करें&amp;#124;link=https&amp;#58;//www.wikidata.org/wiki/Q668#identifiers&amp;#124;class=noprint&amp;#124;विकिडाटा_पर_सम्पादित_करें" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A3" title="सहायता:प्राधिकरण नियंत्रण">प्राधिकरण नियंत्रण आँकड़े</a> <span class="mw-valign-text-top noprint" typeof="mw:File/Frameless"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q668#identifiers" title="विकिडाटा पर सम्पादित करें"><img alt="विकिडाटा पर सम्पादित करें" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/10px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/15px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/20px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">अंतरराष्ट्रीय</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.worldcat.org/fast/1210276/">फास्ट</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://isni.org/isni/0000000123312734">आई॰एस॰एन॰आई॰</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://viaf.org/viaf/135375457">वी॰आई॰एफ॰ए॰</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.oclc.org/worldcat/entity/E39PBJmdx47cDXrRhBXHtbvPwC">वर्ल्डकैट</a></span></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">राष्ट्रीय</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://authority.bibsys.no/authority/rest/authorities/html/90577766">नॉर्वे</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bncatalogo.cl/F?func=direct&amp;local_base=red10&amp;doc_number=000028091">चिली</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&amp;authority_id=XX451208">स्पेन</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11934238p">फ़्रान्स</a></span> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb15323040r">2</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11882652q">3</a></span></li></ul></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11934238p">बी॰एन॰एफ॰ आँकड़े</a></span> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb15323040r">2</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11882652q">3</a></span></li></ul></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4026722-2">जर्मनी</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://uli.nli.org.il/F/?func=find-b&amp;local_base=NLX10&amp;find_code=UID&amp;request=987007559777805171">इजराइल</a></span></li> <li><span class="uid"><abbr title="India"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/n80125948">संयुक्त राज्य अमेरिका</a></abbr></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/mkz10nf529zbmt7">स्वीडन</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00564071">जापान</a></span></li> <li><span class="uid"><abbr title="Indie"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&amp;local_base=aut&amp;ccl_term=ica=ge129384&amp;CON_LNG=ENG">चेक गणराज्य</a></abbr></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://nla.gov.au/anbd.aut-an35219734">ऑस्ट्रेलिया</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.bnportugal.gov.pt/aut/catbnp/108885">पुर्तगाल</a></span></li> <li><span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8034&amp;url_prefix=https://opac.vatlib.it/auth/detail/&amp;id=497/5270">वैटिकन</a></span></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">भौगोलिक</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://musicbrainz.org/area/d31a9a15-537f-3669-ad53-25753ddd2772">म्यूजिक ब्रॉन्ज़ क्षेत्र</a></span></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">शैक्षणिक</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://ci.nii.ac.jp/author/DA01135694?l=en">CiNii</a></span></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">कलाकार</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kulturnav.org/4fa1552c-dedc-4722-95a7-8ae50e8d7326">कुल्टुर्नव</a></span></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">लोग</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://trove.nla.gov.au/people/870459">ट्रोव</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.parliament.uk/DLxLaT11">ब्रिटिश संसद</a></span></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">अन्य</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://esu.com.ua/search_articles.php?id=13364">आधुनिक यूक्रेन का विश्वकोश</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://hls-dhs-dss.ch/fr/articles/003407">स्विट्जरलैंड का ऐतिहासिक शब्दकोश</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalog.archives.gov/id/10044481">नारा</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.idref.fr/080728499">एस॰यू॰डी॰ओ॰सी॰</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://islamansiklopedisi.org.tr/hindistan">इस्लाम इनसीक्लोपेडेसी</a></span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></li></ul></div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=भारत&amp;oldid=6306940">https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=भारत&amp;oldid=6306940</a>" से प्राप्त</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="विशेष:श्रेणियाँ">श्रेणियाँ</a>: <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%94%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="श्रेणी:भारत के राज्यों और केन्द्र-शासित प्रदेशों से सम्बन्धित सूचियाँ">भारत के राज्यों और केन्द्र-शासित प्रदेशों से सम्बन्धित सूचियाँ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="श्रेणी:एशिया के देश">एशिया के देश</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%AD_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="श्रेणी:१९४७ में स्थापित देश या क्षेत्र">१९४७ में स्थापित देश या क्षेत्र</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4" title="श्रेणी:भारत">भारत</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA" title="श्रेणी:जम्बूद्वीप">जम्बूद्वीप</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A3_%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="श्रेणी:दक्षिण एशिया के देश">दक्षिण एशिया के देश</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="श्रेणी:अंग्रेज़ी-भाषी देश व क्षेत्र">अंग्रेज़ी-भाषी देश व क्षेत्र</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="श्रेणी:हिन्दुस्तानी-भाषी देश व क्षेत्र">हिन्दुस्तानी-भाषी देश व क्षेत्र</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%98%E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="श्रेणी:संघीय गणराज्य">संघीय गणराज्य</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">छुपी हुई श्रेणियाँ: <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B5:_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%AE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="श्रेणी:सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा">सीएस1 रखरखाव: नामालूम भाषा</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B5:_BOT:_original-url_status_unknown" title="श्रेणी:सीएस1 रखरखाव: BOT: original-url status unknown">सीएस1 रखरखाव: BOT: original-url status unknown</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%8F%E0%A4%B81_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4_(en)" title="श्रेणी:सीएस1 अंग्रेज़ी-भाषा स्रोत (en)">सीएस1 अंग्रेज़ी-भाषा स्रोत (en)</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96" title="श्रेणी:सुधार योग्य सभी लेख">सुधार योग्य सभी लेख</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96_%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%80_2023_%E0%A4%B8%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81_%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%82" title="श्रेणी:लेख जिनमें फ़रवरी 2023 से मृत कड़ियाँ हैं">लेख जिनमें फ़रवरी 2023 से मृत कड़ियाँ हैं</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96" title="श्रेणी:मृत कड़ियों वाले लेख">मृत कड़ियों वाले लेख</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%B5_%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="श्रेणी:वेबआर्काइव टेम्पलेट वेबैक कड़ियाँ">वेबआर्काइव टेम्पलेट वेबैक कड़ियाँ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%95%E0%A5%89%E0%A4%B2_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%9F_%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87_%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%8F_%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%87" title="श्रेणी:टेम्पलेट कॉल में डुप्लिकेट तर्क का उपयोग करते हुए पन्ने">टेम्पलेट कॉल में डुप्लिकेट तर्क का उपयोग करते हुए पन्ने</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:Pages_using_infobox_country_or_infobox_former_country_with_the_symbol_caption_or_type_parameters" title="श्रेणी:Pages using infobox country or infobox former country with the symbol caption or type parameters">Pages using infobox country or infobox former country with the symbol caption or type parameters</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%83%E0%A4%A4_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A0_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96" title="श्रेणी:खास उद्धृत अंग्रेज़ी भाषा पाठ वाले लेख">खास उद्धृत अंग्रेज़ी भाषा पाठ वाले लेख</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:Pages_using_multiple_image_with_auto_scaled_images" title="श्रेणी:Pages using multiple image with auto scaled images">Pages using multiple image with auto scaled images</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:फास्ट अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">फास्ट अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:आई॰एस॰एन॰आई॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">आई॰एस॰एन॰आई॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%AB%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:वी॰आई॰एफ॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">वी॰आई॰एफ॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%9F_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:वर्ल्डकैट अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">वर्ल्डकैट अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:बी॰आई॰बी॰एस॰वाई॰एस॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">बी॰आई॰बी॰एस॰वाई॰एस॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:बी॰एन॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">बी॰एन॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%88%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:बी॰एन॰ई॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">बी॰एन॰ई॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%AB%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:बी॰एन॰एफ॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">बी॰एन॰एफ॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%AB%E0%A5%B0_%E0%A4%86%E0%A4%81%E0%A4%95%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A5%87_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:बी॰एन॰एफ॰ आँकड़े अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">बी॰एन॰एफ॰ आँकड़े अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:जी॰एन॰डी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">जी॰एन॰डी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%9C%E0%A5%879%E0%A4%AF%E0%A5%82_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:जे9यू अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">जे9यू अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:एल॰सी॰सी॰एन॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">एल॰सी॰सी॰एन॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:लिब्रिस अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">लिब्रिस अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:एन॰डी॰एल॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">एन॰डी॰एल॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:एन॰के॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">एन॰के॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:एन॰एल॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">एन॰एल॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%8F_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:पुर्तगाल ए अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">पुर्तगाल ए अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:वैटिकन बी॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">वैटिकन बी॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BC_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:म्यूजिक ब्रॉन्ज़ क्षेत्र अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">म्यूजिक ब्रॉन्ज़ क्षेत्र अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:साइनी अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">साइनी अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%B5_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:कुल्टुर्नव अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">कुल्टुर्नव अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B5_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:ट्रोव अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">ट्रोव अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:यूके संसद अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">यूके संसद अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A5%B0%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:ई॰एम॰यू॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">ई॰एम॰यू॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%8D%E0%A4%9A%E0%A5%B0%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:ऍच॰डी॰एस॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">ऍच॰डी॰एस॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:नारा अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">नारा अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%B0%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A5%B0%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%93%E0%A5%B0%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:एस॰यू॰डी॰ओ॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">एस॰यू॰डी॰ओ॰सी॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A5%B0%E0%A4%86%E0%A4%88%E0%A5%B0%E0%A4%8F%E0%A5%B0_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%95_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%87_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0" title="श्रेणी:टी॰डी॰वी॰आई॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ">टी॰डी॰वी॰आई॰ए॰ अभिज्ञापक वाले विकिपीडिया पृष्ठ</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> अन्तिम परिवर्तन 12:27, 17 नवम्बर 2024।</li> <li id="footer-info-copyright">यह सामग्री <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">क्रियेटिव कॉमन्स ऍट्रीब्यूशन/शेयर-अलाइक लाइसेंस</a> के तहत उपलब्ध है; अन्य शर्ते लागू हो सकती हैं। विस्तार से जानकारी हेतु देखें <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">उपयोग की शर्तें</a></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">गोपनीयता नीति</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82">विकिपीडिया के बारे में</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3">अस्वीकरण</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">विकासक</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/hi.wikipedia.org">सांख्यिकी</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">कुकी का वर्णन</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">मोबाइल दृश्य</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>खोजें</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया में खोजें"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="विशेष:खोज"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">खोजें</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="सामग्री" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="विषयसूची को टॉगल करें" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">विषयसूची को टॉगल करें</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">भारत</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>302 भाषाएँ</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>विषय जोड़ें</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6cc877bdc-fjz22","wgBackendResponseTime":2671,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.986","walltime":"2.395","ppvisitednodes":{"value":14776,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":851541,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":95867,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":21,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":40,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":578683,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":3,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1831.876 1 -total"," 40.15% 735.482 1 साँचा:टिप्पणीसूची"," 18.77% 343.752 1 साँचा:Infobox_country"," 18.49% 338.680 11 साँचा:Navbox"," 17.93% 328.459 3 साँचा:Infobox"," 16.67% 305.323 50 साँचा:Cite_web"," 10.78% 197.436 1 साँचा:Authority_control"," 10.58% 193.742 47 साँचा:Citation"," 7.28% 133.328 1 साँचा:Template_group"," 4.73% 86.576 49 साँचा:Sfn"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.964","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":8307643,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-6cc877bdc-fjz22","timestamp":"20250226084216","ttl":55081,"transientcontent":true}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u092d\u093e\u0930\u0924","url":"https:\/\/hi.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q668","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q668","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-07-18T22:55:29Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/4\/41\/Flag_of_India.svg","headline":"\u0926\u0915\u094d\u0937\u093f\u0923 \u090f\u0936\u093f\u092f\u093e \u092e\u0947\u0902 \u0938\u0902\u092a\u094d\u0930\u092d\u0941 \u0926\u0947\u0936"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10